०३०

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इछ᳓न्ति त्वा सोमिया᳓सः स᳓खायः
सुन्व᳓न्ति सो᳓मं द᳓धति प्र᳓यांसि
ति᳓तिक्षन्ते अभि᳓शस्तिं ज᳓नानाम्
इ᳓न्द्र त्व᳓द् आ᳓ क᳓श् चन᳓ हि᳓ प्रकेतः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ichánti ← √iṣ- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sákhāyaḥ ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

somyā́saḥ ← somyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

dádhati ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

práyāṁsi ← práyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sunvánti ← √su- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

abhíśastim ← abhíśasti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

jánānām ← jána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

títikṣante ← √tij- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED, mood:DES}

ā́ ← ā́ (invariable)

caná ← caná (invariable)

hí ← hí (invariable)

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

praketáḥ ← praketá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvát ← tvám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

इ॒च्छन्ति॑ । त्वा॒ । सो॒म्यासः॑ । सखा॑यः । सु॒न्वन्ति॑ । सोम॑म् । दध॑ति । प्रयां॑सि ।
तिति॑क्षन्ते । अ॒भिऽश॑स्तिम् । जना॑नाम् । इन्द्र॑ । त्वत् । आ । कः । च॒न । हि । प्र॒ऽके॒तः ॥

• icchanti ← iṣ
• [verb], plural, Present indikative
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• somyāsaḥ ← somya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “saumya.”

• sakhāyaḥ ← sakhi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• sunvanti ← su
• [verb], plural, Present indikative
• “press out; su.”

• somaṃ ← somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• dadhati ← dhā
• [verb], plural, Present indikative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• prayāṃsi ← prayas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “food; dainty; enjoyment.”

• titikṣante ← titikṣ ← √tij
• [verb], plural, Present indikative
• “endure.”

• abhiśastiṃ ← abhiśastim ← abhiśasti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hex; accusation; defamation; blame; aspersion.”

• janānām ← jana
• [noun], genitive, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tvad ← tvat ← tvad
• [noun], ablative, singular
• “you.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• kaścana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “some(a); any(a); some(a); any(a).”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• praketaḥ ← praketa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sight; knowledge; appearance.”

विश्वामित्रः स्तौति । हे इन्द्र सोम्यासः सोमार्हा ब्राह्मणाः त्वा त्वां शंसितुम् इच्छन्ति अत एव सखायः ते ब्राह्मणास्त्वदर्थं सोमं सुन्वन्ति अभिषुण्वन्ति । प्रयांसि इतराण्यपि हवींषि दधति त्वदर्थं धारयन्ति । त्वया प्रेरिताः सन्तः जनानां सपत्नानाम् अभिशस्तिं तत्कृतां हिंसां तितिक्षन्ते सहन्ते । एवमनुग्राहकः त्वत् त्वत्तोऽन्यः कश्चन हि को नाम पुरुषः खलु आ प्रकेतः सर्वतो जगति । प्रकेत्यते ज्ञाप्यत इति प्रकेतः । प्रज्ञापितः विद्यते ॥ सोग्यासः । सोममर्हतीत्यर्थे ’ सोममर्हति यः’ इति यः । प्रत्ययस्वरः । सुन्वन्ति । षुञ् अभिषवे’। स्वादित्वात् श्नुः। ‘सति शिष्टस्वरो बलीयान् ’ इति झिप्रत्ययस्वर: । दधति । दधातेर्लटि रूपम् । ’ समानवाक्ये युष्मदस्मदादेशनिघाताः ’ ( पा. सू. ८. १. १८. ५. ) इति सोमपदस्य इतरवाक्येन अन्वयान्न निघातः । ‘अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । तितिक्षन्ते । ‘तिज निशाने ’ इत्यस्य क्षमायां ‘गुप्तिज्किद्यः्य सन्’ इति सन् । अभ्यस्तस्वरः । अभिशस्तिम् । शसु हिंसायाम् ’ इत्यस्मात् भावे क्तिन् । ’ तादौ च निति कृत्यतौ ’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । प्रकेतः । ‘कित ज्ञाने’। कर्मणि घञ्° ।’ थाथघञ्क्त ’ इत्यन्तोदात्तत्वम् ॥

English translation:

“The bearers of the libations desire you; your friends pour forth the Soma; they offer copious oblations; (supported by) you they endure patiently the calumny of men, for who is so renowned as you are.”

They desire you, your comrades in soma; they press the soma; they set out pleasurable offerings.
They endure the taunting of the people, for, Indra, there is no sign
from you.

The desid. títikṣante used to be assigned to √tij ‘sharpen’ (e.g., Wh Rts, Grassmann), but has for quite awhile been taken to √tyaj ‘abandon’ instead. See EWA s.v. TEJ and TYAJ, Gotō (1st cl., 165-66 n. 268), and in some detail Heenen (Desid. 59-60 and 147-48). Curiously Witzel Gotō render it as (if) an intensive to √tij: “Sie schärfen (sich) immer wieder (gegen) …,” despite Gotō’s own published views to the contrary. (In the Witzel Gotō tr., acdg. to the title pg., Maṇḍala III is Witzel’s responsibility, however, which may account for the discrepancy.) The desiderative stem has the idiomatic sense ‘endure, support’, and the semantic channel from (putatively) ‘desire to abandon’ to this idiom is not entirely clear. I am not convinced by the suggestions of either Gotō or Heenen (59-60). Instead, I think the middle voice is the key: if we assume a reflexive ‘abandon oneself to’, ‘give oneself over to’, it is not difficult to imagine this development.

The sense of the final pāda depends on the meaning of praketáḥ, and like many derivatives of √cit this word is slippery. In my view, it means both ‘sign’ and ‘insight’ (that is, it reflects both the ‘appear’ and ‘perceive’ values of √cit). In this particular passage I take it in the former value; the point is that Indra is showing no sign of his presence or imminent arrival, and so we are subject to abuse from our rivals. For a similar usage cf. II.17.7, where the poet beseeches Indra for good fortune, and then demands kṛdhí praketám “make a visible sign,” further asking for him to bring the good fortune here. In X.104.6 Indra is himself called the adhvarásya praketáḥ “the visible sign of the ceremony.” Geldner interpr. the word as Losung (‘motto, watchword, password’), which is, I suppose, possible, but I don’t understand what it would mean here; Renou as “le signe-pré(monitoire),” which is somewhat opaque to me, but seems closer to my interpr than Geldner’s; Oldenberg as “Helle” (light, brightness). Witzel Gotō take it as an agent noun: “Wahrnehmer.”

THE friends who offer Soma long to find thee: they pour forth Soma and present their viands.
They bear unmoved the cursing of the people, for all our wisdom comes from thee, O Indra.

Nach dir verlangen die somawürdigen Freunde; sie pressen Soma aus, sie bereiten das Opfermahl. Sie trotzen der üblen Nachrede der Leute, denn außer dir gibt es keine Losung, o Indra.

Dir streben zu mit Soma die Genossen, sie pressen Soma, reichen dar die Speisen; Sie wehren ab von sich den Fluch der Menschen; denn jede Einsicht kommt von dir, o Indra.

Ищут тебя друзья, занятые сомой.
Они выжимают сому. Они готовят жертвенные услады.
Они отвращают проклятья людей.
О Индра, от тебя (бы) хоть какой-нибудь знак!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब तृतीयाष्टक के द्वितीय अध्याय और तीसरे मण्डल में बाईस ऋचावाले तीसवें सूक्त का प्रारम्भ है। उसके पहिले मन्त्र से विद्वान् के कर्त्तव्य का उपदेश करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) परमऐश्वर्य के दाता ! जो (सोम्यासः) परस्पर स्नेह रस के वर्द्धक (सखायः) मित्रभाव से वर्त्तमान (त्वा) आपकी (इच्छन्ति) इच्छा करते हैं वे (सोमम्) परम ऐश्वर्य को (सुन्वन्ति) सिद्ध करते (प्रयांसि) कामना करने योग्य वस्तुओं को (दधति) धारण करते और (जनानाम्) मनुष्य लोगों की (अभिशस्तिम्) चारों ओर से हिंसा को (आ) (तितक्षन्ते) सहते हैं (हि) जिससे (त्वत्) आपसे अन्य (कः) (चन) कोई भी पुरुष (प्रकेतः) उत्तम बुद्धिवाला नहीं है, इससे इन मनुष्यों की सर्वदा रक्षा कीजिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो लोग परस्पर मित्रभाव से वर्त्ताव करते हुए प्रयत्न के साथ ऐश्वर्य की इच्छा करते हैं, वे सुख दुःख निन्दा आदि को सह और विद्वानों का सङ्ग करके आनन्द को बढ़ावें ॥१॥

अन्वय: हे इन्द्र ! ये सोम्यासः सखायस्त्वेच्छन्ति ते सोमं सुन्वन्ति प्रयांसि दधति जनानामभिशस्तिमा तितिक्षन्ते हि यतस्त्वदन्यः कश्चन प्रकेतो नास्ति तस्मादेतान्सर्वदा रक्ष ॥१॥

अथ विदुषः कृत्यमुपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (इच्छन्ति) (त्वा) त्वाम् (सोम्यासः) (सखायः) (सुन्वन्ति) निष्पादयन्ति (सोमम्) परमैश्वर्य्यम् (दधति) (प्रयांसि) कमनीयानि वस्तूनि (तितिक्षन्ते) सहन्ते (अभिशस्तिम्) अभितो हिंसाम् (जनानाम्) मनुष्याणाम् (इन्द्र) परमैश्वर्यप्रद (त्वत्) तव सकाशात् (आ) (कः) (चन) कश्चिदपि (हि) यतः (प्रकेतः) प्रकृष्टा केतः प्रज्ञा यस्य सः ॥१॥

भावार्थभाषाः - ये सुहृदो भूत्वा प्रयत्नेनैश्वर्यमिच्छन्ति ते सुखदुःखनिन्दादिकं सोढ्वा विद्वत्सङ्गं कृत्वाऽऽनन्दं वर्धयेयुः ॥१॥

या सूक्तात इंद्र व विद्वानांच्या कृत्याचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्तात सांगितलेल्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जे लोक परस्पर मित्रभावाने वागून प्रयत्नाने ऐश्वर्याची इच्छा बाळगतात त्यांनी सुख, दुःख, निंदा इत्यादी सहन करून विद्वानांच्या संगतीने आनंद वाढवावा. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

न᳓ ते दूरे᳓ परमा᳓ चिद् र᳓जांसि
आ᳓ तु᳓ प्र᳓ याहि हरिवो ह᳓रिभ्याम्
स्थिरा᳓य वृ᳓ष्णे स᳓वना कृते᳓मा᳓
युक्ता᳓ ग्रा᳓वाणः समिधाने᳓ अग्नउ᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cit ← cit (invariable)

dūré ← dūrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

paramā́ ← paramá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

rájāṁsi ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

háribhyām ← hári- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:DU}

harivaḥ ← hárivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

tú ← tú (invariable)

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

imā́ ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

kr̥tā́ ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

sávanā ← sávana- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sthirā́ya ← sthirá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣṇe ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

agnaú ← agní- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

grā́vāṇaḥ ← grā́van- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

samidhāné ← √idh- 1 (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

yuktā́ḥ ← √yuj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

न । ते॒ । दू॒रे । प॒र॒मा । चि॒त् । रजां॑सि । आ । तु । प्र । या॒हि॒ । ह॒रि॒ऽवः॒ । हरि॑ऽभ्याम् ।
स्थि॒राय॑ । वृष्णे॑ । सव॑ना । कृ॒ता । इ॒मा । यु॒क्ताः । ग्रावा॑णः । स॒म्ऽइ॒धा॒ने । अ॒ग्नौ ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• dūre ← dūra
• [noun], locative, singular, neuter
• “distance; distance; farness.”

• paramā ← parama
• [noun], nominative, plural, neuter
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• rajāṃsy ← rajāṃsi ← rajas
• [noun], nominative, plural, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tu
• [adverb]
• “now; then; but; and; now; however; then; then; surely.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• harivo ← harivas ← harivat
• [noun], vocative, singular, masculine

• haribhyām ← hari
• [noun], instrumental, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• sthirāya ← sthira
• [noun], dative, singular, masculine
• “firm; hard; lasting; calm; stable; immovable; firm; strong; sthira [word]; vegetable; potent; steadfast; durable; firm; trustworthy; trustworthy; diligent.”

• vṛṣṇe ← vṛṣan
• [noun], dative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• savanā ← savana
• [noun], nominative, plural, neuter
• “yajña; savana [word]; Snāna; Soma sacrifice; press.”

• kṛtemā ← kṛtā ← kṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• kṛtemā ← imā ← idam
• [noun], nominative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yuktā ← yuktāḥ ← yuj
• [verb noun], nominative, plural
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• grāvāṇaḥ ← grāvan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “stone; millstone; grindstone; mountain.”

• samidhāne ← samindh ← √indh
• [verb noun], locative, singular
• “kindle; blaze.”

• agnau ← agni
• [noun], locative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

हरिवः’ हरिद्वर्णौ अश्वौ यस्य सोऽयं हरिवानिन्द्रः । हे हरिवः परमा चित् परमाणि दूरे वर्तमानान्यपि ‘रजांसि स्थानानि ते तव दूरे न भवन्ति । तस्मात् हरिभ्याम् उपेतस्त्वं तु क्षिप्रम् आ प्र याहि । अस्मदीयं यज्ञमभिलक्ष्यागच्छ । स्थिराय फलप्रदाने दृढचित्ताय अत एव ‘वृष्णे कामानां वर्षित्रे तुभ्यम् इमा इमानि सवना सवनानि प्रातरादीनि कृता कृतानि । किंच । अग्नौ अहवनीये समिधाने आहुत्यधिकरणतया सम्यग्दीप्यमाने सति ग्रावणः उपलाः युक्ताः सोमाभिषवार्थमुद्युक्ताः । अतस्त्वं क्षिप्रमागच्छेति भावः ॥ याहि । ‘या प्रापणे इत्यस्य लोटि रूपम् । हरिवः । हरी अस्य स्त इति मतुप् । ‘छन्दसीरः’ इति तस्य वत्वम् । आमन्त्रितत्वान्निघातः । स्थिराय । ‘ष्ठा गतिनिवृत्तौ ’ इत्यस्मात् ’ अजिरशिशिर° ’ इत्यादिना किरच्प्रत्ययान्तत्वेन निपातनादाकारलोपः । चित्स्वर: । सवना । ‘षुञ् अभिषवे’ इत्यस्मात् अधिकरणे ‘ ल्युट् च ’ इति ल्युट् । सूयते सोमो यत्रेति सवनानि प्रातरादीनि । लित्स्वरः । समिधाने । ञिइन्धी दीप्तौ ’ इत्यस्य कानचि रूपम् । कित्त्वान्नकालोपः । चित्स्वरः ॥

English translation:

“Master of tawny steeds, the remotest regions are not remote for you; then come quickly with your horses; to you the steady showerer (of benefits), these sacrifices are presented; the stones (for bruising the Soma) are ready, as the fire is being kindled.”

Even the farthest dusky realms are not at a distance for you. But drive here with your two fallow bays, bay-horsed one.
It is for (you), the sturdy bull, that these pressings here were made and the pressing stones yoked when the fire was being kindled. ᳓

Not far for thee are mid-air’s loftiest regions: start hither, Lord of Bays, with thy Bay Horses.
Made for the Firm and Strong are these libations. The pressing-stones are set and fire is kindled.

Für dich sind selbst die entferntesten Räume nicht weit ab. Komm doch her mit den Falben, du Falbenlenker ! Für den starken Bullen sind diese Trankopfer bereitet. Die Preßsteine sind eingestellt bei entzündetem Feuer.

Nicht ferne sind dir auch die höchsten Räume, auf, Herr der Rosse, komm mit deinen Füchsen, Dem starken Stiere stehn bereit die Säfte, die Steine sind geschirrt, entzündet Agni.

Недалеки для тебя даже отдаленные пространства:
Приезжай же, о обладатель буланых коней, на паре буланых коней!
Для крепкого быка сделаны эти выжимания (сомы),
Запряжены давильные камни при зажженном огне.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (हरिवः) उत्तम घोड़ों के वाहनों से युक्त ! आप (हरिभ्याम्) घोड़ों से (प्र) (आ, याहि) आइये ऐसा करने से (परमा) उत्तम (रजांसि) लोकों के स्थान (ते) आपके (दूरे) दूर (न) नहीं होंगे जो (समिधाने) हवन करने योग्य प्रदीप्त किये जाते हुए (अग्नौ) अग्नि में (स्थिराय) दृढ़ (वृष्णे) बलवान् के लिये (कृता) किये गये (इमा) इन (सवना) ऐश्वर्य वृद्धि के साधक कर्मों को करो तो (तु) तो (युक्ताः) उद्यत (ग्रावाणः) मेघ (चित्) भी बहुत से होवें ॥२॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य यदि शीघ्र चलनेवाले घोड़ों से देशान्तर जाने की इच्छा करें, तो सब समीप ही है। यदि नियम से अग्नि को प्रज्वलित कर उसमें होम करें, तो वर्षा होना सुगम ही जानो ॥२॥

अन्वय: हे हरिवस्त्वं हरिभ्यां प्रयाह्येवं कृते परमा रजांसि ते दूरे न भविष्यन्ति यदि समिधानेऽग्नौ स्थिराय वृष्णे कृतेमा सवना कुर्य्यास्तदा तु युक्ता ग्रावाणश्चिद्बहवो भवेयुः ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (न) निषेधे (ते) तव (दूरे) (परमा) परमाण्युत्कृष्टानि (चित्) अपि (रजांसि) लोकस्थानानि (आ) (तु) (प्र) (याहि) (हरिवः) प्रशस्ताऽश्वयानयुक्त (हरिभ्याम्) अश्वाभ्याम् (स्थिराय) (वृष्णे) बलाय (सवना) ऐश्वर्यसाधकानि कर्माणि (कृता) कृतानि (इमा) इमानि (युक्ताः) उद्युक्ताः (ग्रावाणः) मेघाः। ग्रावाणः इति मेघना०। निघं० १। १०। (समिधाने) प्रदीप्यमाने (अग्नौ) वह्नौ ॥२॥

भावार्थभाषाः - यदि मनुष्याः शीघ्रगाम्यश्वैर्देशान्तरं जिगमिषेयुस्तर्हि सर्वं सनीडमेवास्ति। यदि नियमेन वह्निं प्रज्वाल्य तत्र हविर्जुहुयुस्तर्हि वर्षापि सुगमैवास्तीति ज्ञेयम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - भावार्थ -माणसांनी जर लवकर चालणाऱ्या घोड्यांद्वारे देशान्तरी जाण्याची इच्छा केली तर सर्व समीप असते. जर नियमाने अग्नी प्रज्वलित करून त्यात होम केल्यास वृष्टी होणे सुगम आहे, हे जाणा. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ᳓न्द्रः सुशि᳓प्रो मघ᳓वा त᳓रुत्रो
महा᳓व्रातस् तुविकूर्मि᳓र् ऋ᳓घावान्
य᳓द् उग्रो᳓ धा᳓ बाधितो᳓ म᳓र्तियेषु
कु᳓व त्या᳓ ते वृषभ वीरि᳓याणि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

maghávā ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suśípraḥ ← suśípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tárutraḥ ← tárutra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mahā́vrātaḥ ← mahā́vrāta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ŕ̥ghāvān ← ŕ̥ghāvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tuvikūrmíḥ ← tuvikūrmí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bādhitáḥ ← √bādhⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

dhā́ḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

mártyeṣu ← mártya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ugráḥ ← ugrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kvà ← kvà (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

tyā́ ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vīryā̀ṇi ← vīryà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vr̥ṣabha ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

इन्द्रः॑ । सु॒ऽशिप्रः॑ । म॒घऽवा॑ । तरु॑त्रः । म॒हाऽव्रा॑तः । तु॒वि॒ऽकू॒र्मिः । ऋघा॑वान् ।
यत् । उ॒ग्रः । धाः । बा॒धि॒तः । मर्त्ये॑षु । क्व॑ । त्या । ते॒ । वृ॒ष॒भ॒ । वी॒र्या॑णि ॥

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• suśipro ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśipro ← śipraḥ ← śiprā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “lip; śiprā.”

• maghavā ← maghavan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• tarutro ← tarutraḥ ← tarutra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “triumphant; conquering(a); superior.”

• mahāvrātas ← mahā ← mahat
• [noun]
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• mahāvrātas ← vrātaḥ ← vrāta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “troop; group; Vrāta; vrāta [word]; flock.”

• tuvikūrmir ← tuvikūrmiḥ ← tuvikūrmi
• [noun], nominative, singular, masculine

• ṛghāvān ← ṛghāvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “baleful.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• ugro ← ugraḥ ← ugra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• dhā ← dhāḥ ← dhā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• bādhito ← bādhitaḥ ← bādh
• [verb noun], nominative, singular
• “afflict; annoy; chase away; tease; grieve; irritate.”

• martyeṣu ← martya
• [noun], locative, plural, masculine
• “mortal.”

• kva
• [adverb]
• “wherein; how; kva [word].”

• tyā ← tya
• [noun], nominative, plural, neuter
• “that.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vṛṣabha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• vīryāṇi ← vīrya
• [noun], nominative, plural, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

वृषभ कामानां वर्षक हे इन्द्र यस्त्वम् इन्द्रः परमैश्वर्यसंपन्नः सुशिप्रः । शिप्रशब्देन शिरस्त्राणमभिधीयते । शोभनशिरस्त्राणोपेतः । यद्वा शोभनहनुमान् । ‘शिप्रे हनू नासिके वा ’ ( निरु. ६. १७) इति यास्कः । मघवा धनवान् तरुत्रः । तरन्त्यनेन शत्रून्देवा इति तरुत्रः इन्द्रः । महाव्रातः मरुद्भिर्महान् व्रातः समूहो यस्येति स तथोक्तः ।“तुविकूर्मिः संग्रामे नानाविधकर्मणां कर्ता ऋघावान् शत्रुविषयहिंसावान् अत एव उग्रः शत्रूणां भयंकरः स तादृशस्त्वं बाधितः असुरैः संग्रामे बाधितः सन् मर्त्येषु मारयितृषु असुरेषु यत् यानि वीर्याणि धाः व्यधा इदानीं ते तव त्या तानि वीर्याणि क्व क्वासते वद ॥ सुशिप्रः । ‘सृप्लृ गतौ ’ । औणादिको रन्प्रत्ययः । बाहुलकात् सृ इत्यस्य शि इत्यादेशः । बहुव्रीहौ आद्युदात्तं द्व्यच्छन्दसि ’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । तरुत्रः । तरतेः अशित्रादिभ्य इत्रोत्रौ’ इत्युत्रप्रत्ययः । व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम् । महाव्रातः । ‘आन्महतः’ इत्याकारादेशो महतस्तकारस्य । तुविकूर्मिः । करोतेरौणादिको मिप्रत्ययः । गुणे कृते करोतेरकारस्योत्वं छान्दसम् । ‘हलि च’ इति दीर्घः। ऋघावान् । ऋन् ( नॄन्) हन्तीत्यृघाः । अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते’ इति विच् । दृशिग्रहणान्नलोपो हकारस्य घत्वम् । तदस्यास्तीति मतुबर्थे छन्दसीवनिपौ’ इति वनिप् । व्यत्ययेनाद्युदात्तः । क्व । किंशब्दस्य सप्तम्यर्थे ‘किमोऽत्’ इत्यत्प्रत्ययः । तस्मिन् ‘ क्वाति’ इति क्वादेशः । तित्स्वरः ॥

English translation:

“Showerer (of benefits), who are Indra, the wearer of the helmet, the professor of opulence, the conveyor (of men beyond the evil), the leader of the numerous troops (of the Maruts), the achiever of many great deeds, the devastation of hostile (regions), the terror of your foes, where are those heroic deeds (which you have performed) against the mortal (asuras) when opposed (by them in battle).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The wearer of the helmet: su’sipra = having a handsome nose, or chin (Nirukta 6.17); now a new meaning is given: śiras strāṇam = a guard of the head, a helmet; the conveyor of men beyond evil: tarutra = he by whom the gods surpass or defeat the asuras

Indra of good lips, bounteous, overwhelming, having a great troop, powerfully ranging, mettlesome—
that which you, powerful one, established among mortals, even when hard-pressed, where are these manly powers of yours now, bull?

The 2nd member of tuvikūrmí-, an epithet of Indra, is generally now derived from the seṭ root √cari , a derivation already found in AiG I.24, 141, 152 – hence my ‘powerfully ranging’. See EWA s.v. tuvikūrmí-. The older deriv. from √kṛ (e.g., Grassmann, Wh Rts; explicitly rejected by AiG II.2.776) is nonetheless still reflected in the standard tr.: Geldner “der Tatenreiche,” Renou (with hesitation) “aux actes (?) puissants,” Witzel Gotō “der mächtig Wirkende” – even though AiG I (1896) predates all of them by a good margin, well over a century in the case of Witzel Gotō! There is number incongruence between the neut. sg. yád of the rel. clause and neut. pl. tyā́… vīryā̀ṇi. The yád is, as it were, an anticipatory collective: “what(ever) you did … where are those deeds?”

Fair cheeks hath Indra, Maghavan, the Victor, Lord of a great host, Stormer, strong in action.
What once thou didst in might when mortals vexed thee,-where now, O Bull, are those thy hero exploits?

Indra mit schönen Trinkerlippen, der Gabenreiche, der Überwinder mit der großen Heerschar, der Tatenreiche, Drohende - was du, der Gewaltige, unter den Sterblichen in der Bedrängnis tatest, wo bleiben diese deine Heldentaten, du Bulle?

Der schönbehelmte mächt’ge Sieger wirket mit grosser Schar viel Thaten Indra, stürmend, Wo sind, o starker, deine Heldenkräfte, dass du, o Stier, bestürmt den Menschen Gut schenkst?

Индра прекрасногубый, щедрый, пересекающий (опасности),
С великим войском, решительный в деле (?), неистовый…
Что учинил ты, грозный, среди смертных, будучи загнанным,
Где (были) эти твои мужественные подвиги (тогда), о бык?

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृषभ) बलिष्ठ ! (मर्त्येषु) मनुष्यों में (बाधितः) पीड़ित (उग्रः) तेजस्वी स्वभाव से युक्त (यत्) जो दुःख दूर करनेवाले हैं उन को (धाः) धारण करो (ते) आपके (त्या) वे (वीर्य्याणि) वीर पुरुषों में हुए योग्य बल (क्व) किसमें हैं इस प्रकार (सुशिप्रः) सुन्दर ठोढ़ी और नासिकायुक्त (मघवा) अत्यन्त श्रेष्ठ धन से युक्त (तरुत्रः) दुःखों से छुड़ानेवाला (महाव्रातः) सत्य आदि व्रतों में श्रद्धालु पुरुषों का मित्र (तुविकूर्मिः) बहुत प्रकार के कर्मों के आरम्भ में उत्साही (ऋघावान्) शत्रुओं के नाशकर्त्ता बहुत से शूरवीरों के सहित वर्त्तमान (इन्द्रः) अत्यन्त ऐश्वर्य्य से युक्त आप होवें ॥३॥

भावार्थभाषाः - जब मनुष्य के अनेक प्रकार की पीड़ायें प्रकट हों, तब बहुत से उपायों को युक्त करें, इस प्रकार पुरुषार्थ से विघ्नों को दूर करके शोभा और बल निरन्तर बढ़ाने योग्य हैं ॥३॥

अन्वय: हे वृषभ मर्त्येषु बाधितः उग्रः सन् यद्यानि दुःखनिवारणानि धास्ते तव त्या वीर्याणि क्व सन्ति। एवं सुशिप्रो मघवा तरुत्रो महाव्रातस्तुविकूर्मिर्ऋघावानिन्द्रस्त्वं भवेः ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) परमैश्वर्य्ययुक्तः (सुशिप्रः) शोभनहनुनासिकः (मघवा) परमपूजितधनयुक्तः (तरुत्रः) दुःखेभ्यस्तारकः (महाव्रातः) महान्तो व्राताः व्रतेषु कुशला जनाः सखायो यस्य सः (तुविकूर्मिः) तुविर्बहुविधः कूर्मिः कर्मयोगो यस्य सः (ऋघावान्) य ॠन् शत्रून् घ्नन्ति ते वा बहवः शूरा विद्यन्ते यस्य। अत्र हनधातोर्वर्णव्यत्ययेन हस्य घो नलोपश्च। (यत्) यानि (उग्रः) तेजस्विस्वभावः (धाः) धेहि (बाधितः) विलोडितः (मर्त्येषु) (क्व) कस्मिन् (त्या) तानि (ते) तव (वृषभ) बलिष्ठ (वीर्याणि) वीरेषु साधूनि बलानि ॥३॥

भावार्थभाषाः - यदा मनुष्यस्यानेकविधा बाधाः समुत्थिताः स्युस्तदाऽनेकानुपायान्युञ्जीत। एवं पुरुषार्थेन विघ्नानि निवार्य श्रीबले सततं वर्धनीये ॥३॥

भावार्थभाषाः - जेव्हा माणसाला अनेक प्रकारच्या पीडा त्रस्त करतात तेव्हा पुष्कळ उपाय योजावेत. अशा प्रकारे पुरुषार्थाने विघ्ने दूर करून शोभा व बल निरंतर वाढवावे. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवं᳓ हि᳓ ष्मा च्याव᳓यन्न् अ᳓च्युतानि
ए᳓को वृत्रा᳓ च᳓रसि जि᳓घ्नमानः
त᳓व द्या᳓वापृथिवी᳓ प᳓र्वतासो
अ᳓नु व्रता᳓य नि᳓मितेव तस्थुः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ácyutāni ← ácyuta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

cyāváyan ← √cyu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)

sma ← sma (invariable)

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

cárasi ← √carⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jíghnamānaḥ ← √han- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

vr̥trā́ ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

dyā́vāpr̥thivī́ ← dyā́vāpr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

párvatāsaḥ ← párvata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

iva ← iva (invariable)

nímitā ← √mi- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

tasthuḥ ← √sthā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

vratā́ya ← vratá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

त्वम् । हि । स्म॒ । च्य॒वय॑न् । अच्यु॑तानि । एकः॑ । वृ॒त्रा । चर॑सि । जिघ्न॑मानः ।
तव॑ । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । पर्व॑तासः । अनु॑ । व्र॒ताय॑ । निमि॑ताऽइव । त॒स्थुः॒ ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• ṣmā ← ṣma ← sma
• [adverb]

• ṣmā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• cyāvayann ← cyāvayan ← cyāvay ← √cyu
• [verb noun], nominative, singular
• “chase away; remove; move.”

• acyutāny ← acyutāni ← acyuta
• [noun], accusative, plural, neuter
• “firm; regular; permanent; immovable; unchanging.”

• eko ← ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• vṛtrā ← vṛtra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “enemy.”

• carasi ← car
• [verb], singular, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• jighnamānaḥ ← han
• [verb noun], nominative, singular
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• dyāvāpṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “heaven and earth; dyāvāpṛthivī [word].”

• parvatāso ← parvatāsaḥ ← parvata
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• ’nu ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• vratāya ← vrata
• [noun], dative, singular, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• nimiteva ← nimitā ← nimā ← √mā
• [verb noun], nominative, plural
• “adjust.”

• nimiteva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• tasthuḥ ← sthā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

हे इन्द्र त्वम् एकः असहाय एव अच्युतानि च्युतिरहितानि दृढमूलान्यपि तव प्रतिपक्षभूतानि रक्षांसि च्यावयन् स्वस्वस्थानात् पातयन् तथा वृत्रा वृत्राणि पापानि जिघ्नमानः हिंसन् चरसि हि स्म वर्तसे खलु। किंच एवंविधसामर्थ्योपेतस्य तव व्रताय कर्मणे आज्ञायै द्यावापृथिव्यौ पर्वतासः पर्वताश्च निमितेव निखाता निश्चला इव अनु तस्थुः अनुकूलास्तिष्ठन्ति ॥ स्म । चादित्वादनुदात्तः । च्यावयन् । ‘च्युङ् गतौ ’ इत्यस्य ण्यन्तस्य शतरि रूपम् । णिच्स्वरः । चरसि । चर गतिभक्षणयोः । हियोगादनिघातः । जिघ्नमानः । ‘हन हिंसागत्योः’ इत्यस्य ‘घञर्थे कविधानम् ’ इति कः । तस्य ‘छन्दस्युभयथा’ इति सार्वधातुकत्वाच्छप् । तस्य श्लुः । ‘बहुलं छन्दसि’ इत्यभ्यासस्येत्वम् । हन्तीति जिघ्नः । आचारार्थे क्विप् । अस्मात्ताच्छील्यार्थे चानश् । शप् । व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम् । द्यावापृथिवी । देवताद्वन्द्वे च ’ इत्युभयपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ निमितेव । डुमिञ् प्रक्षेपणे’ इत्यस्य कर्मणि निष्ठा । ’ गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । ‘सुपां सुलुक्° इति सुपो डादेशः। ‘इवेन विभक्त्यलोपः’ इत्युक्तत्वात् पूर्वपदस्वरः । तस्थुः। ‘ष्ठा गतिनिवृत्तौ’ इत्यस्य लिटयुसि आतो लोपे कृते तस्य द्विर्वचनेऽत्ति’ इति स्थानिवद्भावात् द्विर्वचनम् । निघातः ॥

English translation:

“You alone casting down the firmly-footed (asuras) proceed, destroying the Vṛtras, and obedient to your command the heaven and earth and the mountains stood as if immoveable.”

For you, stirring the unstirrable, alone range about smashing obstacle after obstacle.

It is following your commandment that heaven and earth and the mountains stand like (pillars) implanted.

As has often been pointed out, the redupl. pres. to √han, jíghnate, almost always takes plural objects, and so, at least in this formation, reduplication seems correlated with repetitive action. This semantic nuance is strengthened here by the syntactic construction, with the redupl. pres. in the participle (jíghnamānaḥ) construed with a quasi-auxiliary cárasi. (Cf. 14b below.) Although cárasi does have lexical meaning (‘you range/roam/wander’), the lexical value is weak enough here that the verb can seem to be a marker of the progressive present: “you go about / keep / are (constantly) smashing.” On the other hand, it is possible that √car in its lexical value may be resonating with tuvikūrmí- ‘powerfully ranging’ in 3b (see comm. there). However, it is hard to know whether that root connection would still be perceived by the contemporary audience – it certainly has escaped most of the modern audience – given the phonological distance between the two words and the fact that tuvikūrmí- is simply an epithet of Indra and its own lexical value may have become attenuated.

There is a faint phonological echo between vṛtrā́in b and vratā́(ya) in d, which occupy the same metrical position.

For, overthrowing what hath ne’er been shaken, thou goest forth alone destroying Vrtras.
For him who followeth thy Law the mountains and heaven and earth stand as if firmly stablished.

Denn du fürwahr, der du das Unerschütterliche erschütterst, ziehst alleine aus, die Feinde erschlagend. Auf dein Gebot standen Himmel und Erde, die Berge wie festgerammt.

Denn du fürwahr bewegst das unbewegte, ziehst aus allein, zu tödten deine Feinde; Sich fügend deinem Willen stehn die Berge, wie festgebannt der Himmel und die Erde.

Ведь это ты, сотрясая несотрясаемое,
Бродишь один, убивая врагов.
По твоему завету стоят, как вкопанные,
Небо и земля (и) горы.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! (त्वम्) आप (एकः) सहाय के विना स्वयं बलवान् (हि) जिससे (अच्युतानि) प्रबल शत्रुओं की सेनाओं को (च्यावयन्) भय से गिराते हुए (स्म) ही वर्त्तमान हैं जैसे सूर्य के सम्बन्ध में (द्यावापृथिवी) प्रकाश और भूमि (पर्वतासः) पर्वत के सदृश बड़े-बड़े मेघ और (वृत्रा) मेघों के टुकड़े रूप बद्दल (निमितेव) जैसे निरन्तर प्रमाण किये हुए पदार्थ वैसे (तस्थुः) स्थिर होते हैं वैसे ही (अनु) (व्रताय) सत्यभाषण आदि कर्म वा उत्तम स्वभाव के लिये शत्रुओं का (जिघ्नमानः) नाशकर्त्ता होओ तो (ते) आपका निश्चय से विजय होवे ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे सूर्य नियमपूर्वक वर्त्तमान हो के निवारण करने योग्य पदार्थों का निवारण करके रक्षा करने योग्य पदार्थों की रक्षा करता है, वैसे ही आप वर्जने योग्य शत्रुओं का वर्जन करके प्रजाओं की निरन्तर रक्षा कीजिये ॥४॥

अन्वय: हे राजन् ! त्वमेको ह्यच्युतानि च्यावयन् स्म चरसि यथा सूर्य्यस्य सम्बन्धे द्यावापृथिवी पर्वतासो वृत्रा निमितेव तस्थुस्तथैवानुव्रताय शत्रून् जिघ्नमानो भवेत्तर्हि ते तव ध्रुवो विजयः स्यात् ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) राजन् (हि) (स्म) एव। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (च्यावयन्) प्रचालयन् निपातयन् (अच्युतानि) अक्षीणानि शत्रुसैन्यानि (एकः) असहायः (वृत्रा) मेघावयवरूपाणि घनानि (चरसि) (जिघ्नमानः) हनन् सन् (तव) (द्यावापृथिवी) प्रकाशभूमी (पर्वतासः) पर्वताकारा मेघाः (अनु) (व्रताय) सत्यभाषणादिकर्मणे तच्छीलाय वा (निमितेव) नितरां मितानीव (तस्थुः) तिष्ठन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा सूर्य्यो नियमेन वर्त्तित्वा निवारणीयानि निवार्य्य रक्षणीयानि रक्षति तथैव भवान् प्रतिषेद्धव्यान् शत्रून्प्रतिषेध्य प्रजाः सततं रक्षेत् ॥४॥

भावार्थभाषाः - भावार्थ -या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा सूर्य नियमपूर्वक पदार्थांचे निवारण करून रक्षणीय पदार्थांचे रक्षण करतो, तसेच तू (हे राजा) वर्ज्य करण्यायोग्य शत्रूचे वर्जन करून प्रजेचे निरंतर रक्षण कर. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उता᳓भये पुरुहूत श्र᳓वोभिर्
ए᳓को दॄळ्ह᳓म्+ अवदो वृत्रहा᳓ स᳓न्
इमे᳓ चिद् इन्द्र रो᳓दसी अपारे᳓
य᳓त् संगृभ्णा᳓ मघवन् काशि᳓र् इ᳓त् ते

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ábhaye ← ábhaya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

puruhūta ← puruhūtá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śrávobhiḥ ← śrávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

utá ← utá (invariable)

avadaḥ ← √vadⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dr̥ḷhám ← √dr̥h- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sán ← √as- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vr̥trahā́ ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

apāré ← apārá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

cit ← cit (invariable)

imé ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ít ← ít (invariable)

kāśíḥ ← kāśí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

saṁgr̥bhṇā́ḥ ← √gr̥bhⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

उ॒त । अभ॑ये । पु॒रु॒ऽहू॒त॒ । श्रवः॑ऽभिः । एकः॑ । दृ॒ळ्हम् । अ॒व॒दः॒ । वृ॒त्र॒ऽहा । सन् ।
इ॒मे । चि॒त् । इ॒न्द्र॒ । रोद॑सी॒ इति॑ । अ॒पा॒रे इति॑ । यत् । स॒म्ऽगृ॒भ्णाः । म॒घ॒ऽव॒न् । का॒शिः । इत् । ते॒ ॥

• utābhaye ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• utābhaye ← abhaye ← abhaya
• [noun], locative, singular, neuter
• “security; abhayamudrā; Abhaya.”

• puruhūta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Vishnu.”

• śravobhir ← śravobhiḥ ← śravas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “fame; glory; ear.”

• eko ← ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• dṛḍham ← dṛḍha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hard; intense; firm; fixed; resolute; mesomorphic; grim; dṛḍha [word]; rainproof; sturdy; shut; firm; insoluble; strong; tough; tight.”

• avado ← avadaḥ ← vad
• [verb], singular, Imperfect
• “describe; teach; speak; tell; say; call; name; enumerate; declare; diagnose; address; say; pronounce; express; instruct; order.”

• vṛtrahā ← vṛtrahan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra.”

• san ← as
• [verb noun], nominative, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• ime ← idam
• [noun], nominative, dual, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• rodasī ← rodas
• [noun], nominative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• apāre ← apāra
• [noun], nominative, dual, neuter
• “boundless.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• saṃgṛbhṇā ← saṃgṛbhṇāḥ ← saṃgrah ← √grah
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “take; pick; collect; sum up; reign; harness; catch; gather; extract; curb; choose.”

• maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• kāśir ← kāśiḥ ← kāśi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “handful; kāśi [word]; Kāśi; fist.”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

उत इत्यामन्त्रणे । हे इन्द्र पुरुहूत पुरुभिर्बहुभिर्यज्वभिराहूत । यद्वा देवैरसुरेभ्यो रक्षार्थं बहुवारमाहूत । श्रवोभिः वीर्यैरुपेतः। एकः असहायस्त्वं वृत्रहा वृत्रशत्रोर्हन्ता सन् अभये असुरेभ्यः सकाशान्मा बिभीतेति देवान् प्रति यद्वाक्यम् अवदः अवोचस्तद्वाक्यं दृढं सत्यमेव । किंच मघवन् इन्द्र त्वम् अपारे चित् दूरपारेऽपि इमे रोदसी द्यावापृथिव्यौ यत् यस्मात् कारणात् संगृभ्णाः संगृह्णासि परस्परमधरोत्तरभावेन संयोजिते करोषीति यावत् । एषः ते तव महिमा काशिरित् प्रकाशो लोके प्रसिद्धः एव। यद्वा यत् येन ते रोदसी संगृह्णासि ते तव काशिर्मुष्टिः महान् ।’ काशिर्मुष्टिः ’ ( निरु. ६. १ ) इति यास्कः ॥ अभये । ञिभी भये’ इत्यस्मात् भावे ‘एरच् ’ इत्यच्प्रत्ययः । नञा समासे तस्य स्वरः। अवदः । वद व्यक्तायां वाचि । लङि रूपम् । निघातः । अपारे । बहुव्रीहौ ‘नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । संगृभ्णाः । ग्रह उपादाने’ । क्रयादित्वात् श्ना ।’ ग्रहिज्यावयि ’ इत्यादिना संप्रसारणम् । ‘हृग्रहोर्भश्छन्दसि । इति हकारस्य भकारः। इतश्च’ इति सिप इकारलोपः। बहुलं छन्दसि’ इत्यडभावः । समासस्वरः । काशिः । काशृ दीप्तौ’ । औणादिक इप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः ॥ ॥१॥

English translation:

“You alone, when invoked by many, and the slayer of Vṛtra, by your prowess, did say firmly (to the gods), fear not! Indra, endowed with opulence, vast is your grasp, wherewith you have seized these unbounded regions, heaven and earth.”

And, o you who are much invoked with acclamations, in fearlessness you alone talked tough, since you are the obstacle-smasher.
Even these two world-halves without limits—when you grabbed them together, bounteous Indra, it was just a handful for you.

I am not certain how to construe śrávobhiḥ. The published translation takes it with the voc. puruhūta: “much invoked with acclamations.” But I am not entirely happy about construing a full noun with a voc. that ordinarily stands alone (as in, e.g., 7d, 8a). Geldner tr. “rühmlich,” which seems designed to be as untethered to the sentence as possible.

Renou takes it with the speaking of pāda b: “… seul avec tes remons tu as parlé (un langage) ferme,” but I don’t understand what that means; Witzel Gotō like Renou, except tr. “mit Ruhmes(taten),” which again I don’t follow.

I have given the idiom dṛḷhám √vad a mildly slangy turn (similarly in X.48.6); the collocation of a verb of speaking and an adverb referring to a physical quality seems to invite it. “Speak firmly” would be a more neutral rendering than “talk tough,” but pāda d, which describes heaven and earth as a mere “handful” for Indra, also seems to belong to a vivid and informal register.

The participial phrase vṛtrahā́sán contains, unusually, a non-concessive nominative of the pres. part. of √as ‘be’. It seems here to be definitional and to pick up and summarize 4b éko vṛtrā́cárasi jíghnamānaḥ “you alone range about [/keep] smashing obstacles.” As discussed immed. above, the redupl. pres. part. combined with a quasi-auxiliary depicts this as repetitive, indeed habitual, action – and the ékaḥ indicates that only Indra engages in it. Our phrase here, vṛtrahā́sán, comes to the appropriate conclusion: since you and you alone keep smashing obstacles, you are The Obstacle-Smasher, par excellence.

Yea, Much-invoked! in safety through thy glories alone thou speakest truth as Vrtra’s slayer.
E’en these two boundless worlds to thee, O Indra, what time thou graspest them, are but a handful.

Und in Furchtlosigkeit hast du Vielgerufener rühmlich allein eine feste Sprache geführt als der Vritratöter. Selbst diese beiden unbegrenzten Welthälften sind, wenn du sie zusammenfassest, für dich nur eine Handvoll, du gabenreicher Indra.

Denn du allein zerschlugst mit Macht das Feste, als Vritratödter, furchtlos, vielgerufner, Wenn, starker, du die unbegränzten Welten ergreifst, sind, Indra, dir sie eine Hand voll.

И в бесстрашии, о многопризываемый, один со (своею) славой.
Ты говорил решительно, будучи убийцей врагов.
Даже эти две безграничные половины вселенной, о Индра,
Для тебя только пригоршня, о щедрый, когда ты схватил (их).

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पुरुहूत) बहुत जनों से प्रशंसित (मघवन्) बहुत धन से युक्त (इन्द्र) सूर्य्य के तुल्य प्रकाशमान ! आप (एकः) विना सहाय स्वयं बलवान् (सन्) हुए (अभये) भय से रहित व्यवहार में (श्रवोभिः) अनेक प्रकार के सुनने योग्य वचनों के सहित (दृढम्) निश्चय (अवदः) बोलें (उत) और भी जैसे (वृत्रहा) सूर्य्य (चित्) भी (इमे) इन (अपारे) अवधिरहित (रोदसी) अन्तरिक्ष और पृथिवी को प्राप्त होता है वैसे होकर (यत्) जो (ते) आपके (काशिः) न्याय विनय आदि उत्तम गुणों का प्रकाश है उसको (इत्) ही (सङ्गृभ्णाः) ग्रहण करें ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। राजा के पुरुषों को चाहिये कि अनेक प्रकार के उपायों से प्रजाओं में उपद्रवों से भय का नाश और सूर्य के तुल्य न्यायविद्या का प्रकाश करें ॥५॥

अन्वय: हे पुरुहूत मघवन्निन्द्र त्वमेकस्सन्नभये श्रवोभिः सह दृढमवद उतापि यथा वृत्रहा सूर्य्यश्चिदिमे अपारे रोदसी सङ्गृह्णाति तथाभूतः सन् यद्या ते काशिरस्ति तामित्सङ्गृभ्णाः ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (अभये) भयरहिते व्यवहारे (पुरुहूत) बहुभिः प्रशंसित (श्रवोभिः) अनेकविधैः श्रवणैः (एकः) असहायः (दृढम्) (अवदः) वदेः (वृत्रहा) सूर्यवत् (सन्) (इमे) (चित्) अपि (इन्द्र) सूर्य्यवद्वर्त्तमान (रोदसी) द्यावापृथिवी (अपारे) अविद्यमानाऽवधी (यत्) या (सङ्गृभ्णाः) सङ्गृह्णीयाः (मघवन्) बहुधनयुक्त (काशिः) न्यायविनयादिशुभगुणप्रदीप्तिः (इत्) एव (ते) तव ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। राजपुरुषैरनेकोपायैः प्रजासु निर्भयता संपादनीया सूर्य्यवन्न्यायविद्या प्रकाशनीया ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. राजपुरुषांनी अनेक प्रकारच्या उपायाने प्रजेमध्ये निर्भयता उत्पन्न करून सूर्याप्रमाणे न्यायविद्येचा प्रकाश करावा. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ सू᳓ त इन्द्र प्रव᳓ता ह᳓रिभ्याम्
प्र᳓ ते व᳓ज्रः प्रमृण᳓न्न् एतु श᳓त्रून्
जहि᳓ प्रतीचो᳓ अनूचः᳓ प᳓राचो
वि᳓श्वं सत्यं᳓ कृणुहि विष्ट᳓म् अस्तु

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
háribhyām ← hári- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:DU}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

pravátā ← pravát- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sú ← sú (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

etu ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

pramr̥ṇán ← √mr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

śátrūn ← śátru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vájraḥ ← vájra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

anūcáḥ ← anváñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jahí ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

párācaḥ ← párāñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pratīcáḥ ← pratyáñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

kr̥ṇuhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

satyám ← satyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

viṣṭám ← √viṣ- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

प्र । सु । ते॒ । इ॒न्द्र॒ । प्र॒ऽवता॑ । हरि॑ऽभ्याम् । प्र । ते॒ । वज्रः॑ । प्र॒ऽमृ॒णन् । ए॒तु॒ । शत्रू॑न् ।
ज॒हि । प्र॒ती॒चः । अ॒नू॒चः । परा॑चः । विश्व॑म् । स॒त्यम् । कृ॒णु॒हि॒ । वि॒ष्टम् । अ॒स्तु॒ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• sū ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sū ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pravatā ← pravat
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “slope; river.”

• haribhyām ← hari
• [noun], instrumental, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vajraḥ ← vajra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• pramṛṇann ← pramṛṇan ← pramṛ ← √mṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “butcher; massacre.”

• etu ← i
• [verb], singular, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• śatrūn ← śatru
• [noun], accusative, plural, masculine
• “enemy; foe; enemy; Asura.”

• jahi ← hā
• [verb], singular, Present imperative
• “abandon; decrease; want; kill; deteriorate; get rid of; exclude; lose; avoid; remove; leave; abandon; neglect; leave; discard; apostatize; discontinue; weaken; abandon; assail; subtract; foreswear; pour away; withdraw; depart; reduce.”

• pratīco ← pratīcaḥ ← pratyañc
• [noun], accusative, plural, masculine
• “western; facing; westbound; backward; pratyañc [word]; inverted.”

• anūcaḥ ← anvañc
• [noun], accusative, plural, masculine

• parāco ← parācaḥ ← parāñc
• [noun], accusative, plural, masculine
• “fleeing(a); departing(a).”

• viśvaṃ ← viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• satyaṃ ← satyam ← satya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “true; real; real; faithful; good.”

• kṛṇuhi ← kṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• viṣṭam ← viṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “labor; act; perform.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

हे इन्द्र ते तव हरिभ्याम् अश्वाभ्यां युक्तो रथः शत्रूनभिलक्ष्य प्रवता प्रवणेन मार्गेण सु सुष्ठु प्र एतु शीघ्रं गच्छतु । तथा ते वज्रः अशनिः शत्रून् असुरान् प्रमृणन् हिंसन् प्र एतु। त्वं च प्रतीचः त्वदाभिमुख्येनागच्छतः शत्रून् जहि मारय । तथा अनूचः अनुगच्छतः पार्ष्णिग्राहानसुरान् पराचः पलायनपरांश्च जहि । एवं शत्रुषु बाधितेषु सत्सु विश्वं जगत् सत्यं कृणुहि सत्यभूताग्निहोत्रादिकर्मपरं कुरु । एवंविधं सामर्थ्यं त्वयि विष्टं निविष्टम् अस्तु ॥ प्रवता । प्रशब्दात् उपसर्गाच्छन्दसि धात्वर्थे ’ इति वतिः । प्रत्ययस्वरः । प्रमृणन् । मृण हिंसायाम् । जहि ।’ हन हिंसागत्योः’ इत्यस्य लोटि सिपो हिरादेशः । तस्मिन् ‘हन्तेर्जः’ इति जादेशः । ‘अतो हेः’ इति लुकि प्राप्ते आभाच्छास्त्रस्यासिद्धत्वान्निवृत्तिः । हेर्ङित्त्वादन्तोदात्तः । प्रतीचः । ‘अञ्चु गतिपूजनयोः’ । ’ अञ्चेश्छन्दस्यसर्वनामस्थानम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । पराचः । ‘अनिगन्तोऽञ्जतौ वप्रत्यये ’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । कृणुहि । ‘कृवि हिंसाकरणयोः । अस्तु । ’ अस भुवि ’ ॥

English translation:

“Let (your car), Indra, drawn by your horses (rush) downwards (upon the asuras); let your destroying thunder-bolt fall upon your enemies; slay those that assail in front or in rear, or that fly (from the combat); make the universe (the abode of) truth; (let such power) be concentrated in you.”

(Come) forth along an easy slope with your two fallow bays; let your mace come forth, pulverizing the rivals.
Smash those facing you, those following, those turned away. Make all this come true; let it be accomplished.

Sāyaṇa. supplies ‘chariot’ as the subj. of pāda a, and in this he is followed by the standard tr. as well as Oldenberg Although this is perfectly harmless and certainly possible, I do not understand why supplying a subject not found in the context is desirable, much less necessary. I admit that it would allow us to use the etu of prá … etu in b as the gapped verb with the prá of a, but Rigvedic poetic syntax is flexible enough to allow a 2nd ps. substitution in such a gapped phrase (prá … *ihi, anticipating prá … etu). The fact that 2b has a similar phrase with Indra as the 2nd sg.

supplied subject – ā́tú prá yāhi … háribhyām – also supports my assumption that the default subject is Indra.

Unfortunately the voc. indra in 6a was omitted in the published translation The pāda should read “(Come) forth along an easy slope with your two fallow bays, o Indra.”

Forthwith thy Bay steeds down the steep, O Indra, forth, crushing foemen, go thy bolt of thunder!
Slay those who meet thee, those who flee, who follow: make all thy promise true; be all completed.

Dein Wagen soll fein mit dem Falbenpaar in gestrecktem Laufe, deine Keule soll die Feinde zermalmend vordringen, o Indra. Erschlage sie, wenn sie sich entgegenstellen, wenn sie von hinten kommen, wenn sie den Rücken kehren ! Mach alles wahr; es soll ein Ende gemacht werden!

Vor eil’ dein Wagen jählings mit den Füchsen, und vor dein Blitz, die Feinde niederschmetternd, Erschlag’ die vordern, mittleren und letzten; lass alles wahr sein und von dir vollendet.

(Пусть помчится) стремительно вперед твоя (колесница), о Индра, с парой буланых коней,
Пусть двинется вперед твоя ваджра, сокрушая врагов!
Убей (тех,) кто идет навстречу, идет следом, идет прочь!
Сделай все истинным! Да будет (все) спокойно!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सूर्य के सदृश प्रकाशमान ! (हरिभ्याम्) उत्तम प्रकार शिक्षायुक्त घोड़ों से युक्त रथ में (प्रवता) उत्तम मार्ग से आप जैसे (वज्रः) किरणों के सदृश शस्त्रों का समूह और (शत्रून्) दुष्ट कर्म करनेवालों को (प्रमृणन्) अत्यन्त नाश करते हुए (प्र, एतु) प्राप्त हूजिये इस प्रकार (ते) आपका विजय होता है आप (प्रतीचः) पीछे वर्त्तमान (अनूचः) और कपट से अनुकूल अर्थात् (पराचः) दूर स्थल में विराजमान शत्रुओं की (प्र) (जहि) हिंसा करो तथा (विश्वम्) संपूर्ण (सत्यम्) सत्य को (सुकृणुहि) अच्छे प्रकार बढ़ाओ जिससे वह (विष्टम्) व्याप्त (अस्तु) हो ॥६॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य दुष्ट आचरण करनेवाले मनुष्य आदि प्राणियों का निवारण करके सत्य का प्रचार करें, वे सुख से आनन्द भोगते हैं ॥६॥

अन्वय: हे इन्द्र हरिभ्यां युक्ते रथे प्रवता मार्गेण भवान् वज्र इव शत्रून्प्रमृणन्प्रैतु। एवं ते विजयो भवति त्वं प्रतीचोऽनूचः पराचः शत्रून्प्रजहि विश्वं सत्यं सुकृणुहि यतो विष्टं चास्तु एवं ते सत्कीर्त्तिः प्रवर्त्तेत ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (सु) (ते) तव (इन्द्र) सूर्य्यइव वर्त्तमान (प्रवता) अर्वाचीनेन मार्गेण (हरिभ्याम्) सुशिक्षिताभ्यामश्वाभ्याम् (प्र) (ते) तव (वज्रः) किरण इव शस्त्रसमूहः (प्रमृणन्) प्रकर्षेण हिंसन् (एतु) प्राप्नोतु (शत्रून्) दुष्टकर्मकर्तॄन् (जहि) हिन्धि (प्रतीचः) पश्चात् स्थितान् (अनूचः) कपटेनानुकूलान् (पराचः) पराग्भूतान् दूरस्थान् (विश्वम्) (सत्यम्) (कृणुहि) (विष्टम्) व्याप्तम् (अस्तु) ॥६॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या दुष्टाचारिणो मनुष्यादिप्राणिनो निरुध्य सत्यं प्रवर्त्तयेयुस्ते सुखेनानन्दमाप्नुयुः ॥६॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे दुष्ट आचरण करणाऱ्या माणसांचे निवारण करून सत्याचा प्रचार करतात ती आनंद भोगतात. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓स्मै धा᳓युर् अ᳓दधा म᳓र्तियाय
अ᳓भक्तं चिद् भजते गेहि᳓यं सः᳓
भद्रा᳓ त इन्द्र सुमति᳓र् घृता᳓ची
सह᳓स्रदाना पुरुहूत रातिः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádadhāḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dhā́yuḥ ← dhā́yu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mártyāya ← mártya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yásmai ← yá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ábhaktam ← ábhakta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhajate ← √bhaj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

cit ← cit (invariable)

gehyàm ← gehyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhadrā́ ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ghr̥tā́cī ← ghr̥tā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sumatíḥ ← sumatí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

puruhūta ← puruhūtá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rātíḥ ← rātí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sahásradānā ← sahásradāna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

यस्मै॑ । धायुः॑ । अद॑धाः । मर्त्या॑य । अभ॑क्तम् । चि॒त् । भ॒ज॒ते॒ । गे॒ह्य॑म् । सः ।
भ॒द्रा । ते॒ । इ॒न्द्र॒ । सु॒ऽम॒तिः । घृ॒ताची॑ । स॒हस्र॑ऽदाना । पु॒रु॒ऽहू॒त॒ । रा॒तिः ॥

• yasmai ← yad
• [noun], dative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dhāyur ← dhāyuḥ ← dhāyu
• [noun], nominative, singular, masculine

• adadhā ← adadhāḥ ← dhā
• [verb], singular, Imperfect
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• martyāyābhaktaṃ ← martyāya ← martya
• [noun], dative, singular, masculine
• “mortal.”

• martyāyābhaktaṃ ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• martyāyābhaktaṃ ← bhaktam ← bhaj
• [verb noun], accusative, singular
• “eat; enjoy; enter (a state); worship; love; flee; possess; fall to one’s share; partake; share; get; approach; love; use.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• bhajate ← bhaj
• [verb], singular, Present indikative
• “eat; enjoy; enter (a state); worship; love; flee; possess; fall to one’s share; partake; share; get; approach; love; use.”

• gehyaṃ ← gehyam ← gehya
• [noun], accusative, singular, neuter

• saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• bhadrā ← bhadra
• [noun], nominative, singular, feminine
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sumatir ← sumatiḥ ← sumati
• [noun], nominative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• ghṛtācī ← ghṛtāñc
• [noun], nominative, singular, feminine

• sahasradānā ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasradānā ← dānā ← dāna
• [noun], nominative, singular, feminine
• “giving; gift; bribery; performance; addition; yajña; fueling; teaching.”

• puruhūta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Vishnu.”

• rātiḥ ← rāti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “gift; bounty; favor.”

हे इन्द्र धायुः निरन्तरमैश्वर्यं दधानस्त्वं यस्मै मर्त्याय मनुष्याय अदधाः यद्वीर्यं दधासि सः मर्त्यः अभक्तं चित् पूर्वमप्राप्तमपि गेह्यं गृहेषु भवं कनकपश्वादिकं भजते प्राप्नोति । किंच। हे पुरुहूत बहुभिराहूतेन्द्र घृताची । घृतशब्दो हविर्मात्रमुपलक्षयति । तथा च सोमाज्यपुरोडाशादिलक्षणं हविरञ्चति प्राप्नोतीति घृताची । ते तव सुमतिः शोभना बुद्धिः भद्रा कल्याणकरी । तथा तव रातिः दानशक्तिः सहस्रदाना अपरिमितधनदानसमेता । इन्द्रस्य बहुदातृत्वे मन्त्रवर्णः - ’भूरिदा भूरि देहि नो मा दभ्रं भूर्या भर ’ ( ऋ. सं. ४. ३२. २०) इति ॥ धायुः । दधातेरौणादिक उण्प्रत्ययः । अदधाः । दधातेर्लङि रूपम् । यद्वृत्तयोगाद निघातः । मर्त्याय । मर्त एव मर्त्यः । वस्वादिषु पाठात् स्वार्थिको यत् । यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । गेह्यम् । गेहशब्दात् तत्र भवः’ इत्यर्थे ’ भवे छन्दसि’ इति यत्। तित्स्वरितः । सुमतिः।’ मन्त्रे वृष° । इत्यादिना मतिशब्दोऽन्तोदात्तः । समासे कृदुत्तरपदस्वरः । रातिः । ‘रा दाने ‘। ’ मन्त्रे वृष० ) इत्यादिना क्तिन्नुदात्तः ॥

English translation:

“The man to whom you grant, lord of power, (your good-will), enjoys unprecedented domestic (prosperity); Indra, who are invoked by many, your auspicous favour, which is obtained by oblations, is the giver of unbounded wealth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Which is obtained by oblation: sumatirghṛtācī = that which goes to or obtains clarified butter, havir añcati, prāpnoti

To whatever mortal you have provided sustenance, he takes a portion of the household goods, even what is not yet apportioned.
Auspicious is your benevolence and covered with ghee, much-invoked Indra; your generosity provides a thousand gifts.

dhā́yuḥ is a hapax. The stem is generally listed as dhā́yu- (so Grassmann) and would therefore have to be a masc. nom. sg. here, but the standard tr. render it as obj. of ádadhāḥ. This interpr. requires it to be a neut. -us-stem, which is easily possible (see, e.g., Oldenberg). Oldenberg suggests that it belongs to √dhā and that dhā́yur ádadhāḥ is an etymological figure like ábhaktam … bhajate in b. I prefer the analysis suggested in AiG II.2.470 linking it to √dhā(y) ‘suckle, nourish’, thus a neut. -us-stem exactly parallel to neut. dhā́yas- ‘nourishment’. This analysis seems to be reflected in Renou’s “tu as accordé la satisfaction-nourricière,” though Renou’s (in)famous hyphenated portmanteaus are capacious enough to include many possibilities.

I am not entirely sure what pāda b is about: is this a legal issue, having to do with what is held in common? or with what hasn’t (yet) been divided by inheritance? Or is it simply that nobody has distributed the goods yet? X.112.10d, adduced by Geldner, is similar: ábhakte cid ā́bhajā rāyé asmā́n, but that pāda follows one in which Indra is urged to do battle and so the most likely interpr. there is that we are asking for a share in the as-yet-undivided spoils of war. Here, however, the goods are specifically identified as gehyà- ‘belonging to the household’. This is the only occurrence of this stem in the RV; it is found in AVP (VI.14.8, VII. 11.3; see Arlo Griffiths ed. and tr.) and later, and gehá- ‘house’, from which it is derived, first occurs in VS. The etymology of gehá- is quite unclear (cf. EWA s.v.), as is its relationship to synonymous gṛhá-. The former is quite widespread in MIA, beginning already in Aśoka, but it cannot be simply a Middle Indic form of gṛhá- at least acdg. to the standard sound laws (pace older accounts such as AiG I.39), though it is quite possible that it has guṇa in an adj. derived from MIA gihi(n) ‘householder’ (←*gṛhin- ), (a-)giha-. In any event it seems likely that the word was imported into Vedic from MIA and that the use of this unusual stem here signals a particular social or legal institution for which we have no other evidence.

The man to whom thou givest as Provider enjoys domestic plenty undivided.
Blest, Indra, is thy favour dropping fatness: thy worship, Much-invoked! brings gifts in thousands.

Welchem Sterblichen du Genüge getan hast, der hat Anteil an dem noch unverteilten Hauswesen. Glückbringend ist deine Gnade, o Indra, in Schmalz gehend; tausendschenkend deine Freigebigkeit, du Vielgerufener.

der Sterbliche, dem gabenreich du schenktest erlangt, o Indra, nicht erlangten Hausrath, Fetttriefend ist und heilvoll deine Güte und tausendfach die Gab’, o vielgerufner.

(Если) какому смертному ты дал удовлетворение пищей (?),
Он получает долю в неразделенном еще домашнем имуществе.
О Индра, твое благоволение приносит счастье, оно полно жира.
(Твоя) щедрость, о многопризываемый, приносит тысячи даров!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरुहूत) (इन्द्र) सुख के दाता आप (यस्मै) जिस (मर्त्याय) मनुष्य के लिये (अभक्तम्) विभाग से रहित (गेह्यम्) गृह गृह में उत्पन्न हुए धन की (भजते) सेवा करते हैं जिसके लिये (धायुः) उत्तम पदार्थों के धारणकर्त्ता (चित्) भी आप सुख को (अदधाः) धारण करें उन (ते) आपकी जो (घृताची) सुख देनेवाली रात्रि के सदृश (भद्रा) कल्याण करनेवाली (सुमतिः) उत्तम बुद्धि और (सहस्रदाना) अनगिनती दान जिसमें दिये जाते हों ऐसी (रातिः) दान सम्बन्धिनी क्रिया है उसको (सः) वह स्वीकार करें ॥७॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य पिता और पितामह का धन आदि जो कि नहीं बटा हुआ, उसकी रक्षा वा सेवा करें और परस्पर दोषों को त्याग के गुणों का ग्रहण करें, वे कल्याण के भागी होवें ॥७॥

अन्वय: हे पुरुहूतेन्द्र भवान् यस्मै मर्त्यायाऽभक्तं गेह्यं भजते यस्मै धायुश्चिदपि सुखमदधास्तस्य ये या घृताचीव भद्रा सुमतिः सहस्रदाना रातिरस्ति तां स कुर्य्यात् ॥७॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (यस्मै) (धायुः) यो दधाति सः (अदधाः) दध्याः (मर्त्याय) मनुष्याय (अभक्तम्) विभागरहितम् (चित्) अपि (भजते) सेवते (गेह्यम्) गृहेषु गृहेषु भवम् (सः) (भद्रा) कल्याणकरी (ते) तव (इन्द्र) सुखप्रदातः (सुमतिः) शोभना प्रज्ञा (घृताची) सुखप्रदा रात्रीव (सहस्रदाना) असंख्यप्रदाना (पुरुहूत) बहुभिः सेवितः (रातिः) दानक्रिया ॥७॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या पितृपैतामहं धनादिकमभक्तं सेवेरन् अन्योऽन्यस्य दोषाँस्त्यक्त्वा गुणान् गृह्णीयुस्ते कल्याणभाजो भवेयुः ॥७॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे पिता व पितामह यांच्या धनाचे रक्षण व सेवा करतात व परस्पर दोषांचा त्याग करून गुणांचे ग्रहण करतात ती कल्याणात सहभागी असतात. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सह᳓दानुम् पुरुहूत क्षिय᳓न्तम्
अहस्त᳓म् इन्द्र स᳓म् पिणक् कु᳓णारुम्
अभि᳓ वृत्रं᳓ व᳓र्धमानम् पि᳓यारुम्
अपा᳓दम् इन्द्र तव᳓सा जघन्थ

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
kṣiyántam ← √kṣi- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

puruhūta ← puruhūtá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sahádānum ← sahádānu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ahastám ← ahastá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kúṇārum ← kúṇāru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

piṇak ← √piṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

sám ← sám (invariable)

abhí ← abhí (invariable)

píyārum ← píyāru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

várdhamānam ← √vr̥dh- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

vr̥trám ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

apā́dam ← apád- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jaghantha ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

tavásā ← tavás- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

स॒हऽदा॑नुम् । पु॒रु॒ऽहू॒त॒ । क्षि॒यन्त॑म् । अ॒ह॒स्तम् । इ॒न्द्र॒ । सम् । पि॒ण॒क् । कुणा॑रुम् ।
अ॒भि । वृ॒त्रम् । वर्ध॑मानम् । पिया॑रुम् । अ॒पाद॑म् । इ॒न्द्र॒ । त॒वसा॑ । ज॒घ॒न्थ॒ ॥

• sahadānum ← saha
• [adverb]
• “together; together; with; jointly; together; saha [word]; along.”

• sahadānum ← dānum ← dānu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Dānu; dew; drop.”

• puruhūta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Vishnu.”

• kṣiyantam ← kṣi
• [verb noun], accusative, singular
• “govern; inhabit; dwell; stay; predominate; bide; own.”

• ahastam ← ahasta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “handless.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• piṇak ← piṣ
• [verb], singular, Present injunctive
• “grind; knead; paste; crush; press out.”

• kuṇārum ← kuṇāru
• [noun], accusative, singular, masculine

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• vṛtraṃ ← vṛtram ← vṛtra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• vardhamānam ← vṛdh
• [verb noun], accusative, singular
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• piyārum ← piyāru
• [noun], accusative, singular, masculine
• “unfriendly.”

• apādam ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• apādam ← pādam ← pāda
• [noun], accusative, singular, masculine
• “foot; one-fourth; beam; pāda; foot; foundation; pāda [word]; leg; leg; animal foot; step; foot; footfall; verse.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tavasā ← tavas
• [noun], instrumental, singular, masculine

• jaghantha ← han
• [verb], singular, Perfect indicative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

हे पुरुहूत इन्द्र त्वं सहदानुम् । दानुः दानवी वृत्रमाता तया सह वर्तमानम् । तथा च मन्त्रवर्णः- दानुः शये सहवत्सा’ (ऋ. सं. १. ३२. ९) इति । यद्वा सहदानुं दानुभिर्दानवैः सह वर्तत इति सहदानुः । तं क्षियन्तं बाधमानं कुणारुं क्वणनशीलं कंचिदसुरम् अहस्तं हस्तहीनं कृत्वा सं पिणक् सम्यक् चूर्णीकुरु । किंच हे इन्द्र वर्धमानं सर्वत इषुमात्र वर्धमानम् । स इषुमात्रमिषुमात्रं विष्वङ्ङवर्धत’ (तै. सं. २. ४. १२. २) इति श्रुतेः। पियारुं हिंस्रं वृत्रं वृत्रासुरम् अपादं पादहीनं कृत्वा तवसा बलेन अभि जघन्थ हतवानसि । यद्वा सहदानुमुदकदानोपेतं क्षियन्तमाकाशे निवसन्तं कुणारुं गर्जन्तं वृत्रम् । वृणोत्याच्छादयति नभ इति वृत्रो मेघः । तमिमं वर्धमानं मेघं हस्तपादशून्यं कृत्वा संपिणक् संपिण्ढि। तथा च यास्कः – ’अहस्तमिन्द्र कृत्वा संपिण्ढि परिक्वणनं मेघम् ’ ( निरु. ६. १ ) इति ॥ सहदानुम् । ‘दो अवखण्डने ‘। दाभाभ्यां नुः । इति नुप्रत्ययः । द्यतीति दानुर्दानवः । यद्वा दानुर्दानम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरः । क्षियन्तम् । ’ क्षि निवासगत्योः ‘। तुदादित्वाच्छः । प्रत्ययस्वरः । पिणक् । ’ पिष्लृ संचूर्णने’ । रुधादित्वात् श्नम् । हेर्लुक् । षकारस्य ककारश्छान्दसः । कुणारुम् ।’ कुण शब्दने’। बाहुलकाद्रूपसिद्धिः । आद्युदात्तः । जघन्थ ।’ हन हिंसागत्योः’ इत्यस्य लिटि थलि रूपम् । ’ अभ्यासाच्च’ इति धातुहकाररय घत्वम् । निघातः ।’ उपदेशेऽत्वतः’ इतीट्प्रतिषेधः ॥

English translation:

“Indra, who is invoked by many, grind to dust the reviling malevolent Vṛtra opposing you, dwelling with the mother of the Dānavas, and increasing in might, until having deprived him of hand and foot, you have destroyed him by your strength.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 18.69; having deprived him of hand: sahadānum kṣiyantam sampiṇak kuṇārum: the allegory is the destruction of the cloud; or, it may mean, united with the dānavas;

Sahau = sahas, strength;

Kṣiyantam = badhamānam, rain opposing; or, nikaṭavartamānam, being near to;

Kuṇāru = either a proper name of an asura, a noisy one, kvaṇanaśīlam, or evil speaking, durvacavadanam; or, parikavaṇana, loud-sounding; anothe rinterpretation: crush the increasing cloud shedding water, sahadānum udakadānapetam; abiding in the sky, kṣiyantam ākāśe nivasantam; and thundering, kuṇārum = garjantam

The one dwelling together with (his mother) Dānu, the handless vermin did you utterly crush, much-invoked Indra.
With your powerful (mace), Indra, you smashed at the sneering footless Vr̥tra, who was growing strong.

This vs. contains two difficult words, kúṇāru- (b) and píyāru- (c). It is surely no accident that they appear pāda-final in successive pādas and are rhyme forms. The former is a hapax (though the vs. is repeated in the VS [Mā XVIII.69, Kā XX.5.2]). It has been glossed ‘lame in the arm’ on the basis of a supposed connection with Ep, Cl kuṇi- ‘id.’ (cf., e.g., AiG II.2.288, KEWA s.v. kuṇiḥ, EWA s.v. kuṇāru-). But the chronological and morphological distance between the two words speaks against this connection, as does the fact that kuṇi- is likely a Dravidian borrowing (see KEWA).

Moreover, since Vṛtra is a snake and is specifically called ‘handless’ here, it is unlikely that he would have an arm to be lame in. Wiser heads generally take it as a PN (so the standard tr., as well as Mayrhofer PN [though with ?]). However, this cautious course is not very satisfactory either. The enemy is most definitely Vṛtra: his name appears in c, his mother’s (Dānu) in a. Why would he be called by a different name, esp. one that never appears elsewhere? Unfortunately I do not have a strong alternative. However, I would point to kúṇapa-, which means something like ‘carrion, corpse’ (AVŚ XI.9.10, 10.10.4, 8; MS IV.9.19; ≅ kuṇapá- TS XI.2.10.2, where human and equine kuṇapá-s are distinguished) on which various nasty critters are invited to feed, and to various later forms of (-t)kuṇa- referring to various bugs (cf. Kuiper [Aryans passim], Turner [CDIAL s.vv. kúṇapa-, kuṇa-], and Pāli mankuna-). On the basis of these shaky parallels I suggest that kúṇāru- means something like ‘vermin’ or perhaps even ‘corpse’. It owes its pejorative -āru-suffix to píyāru-; cf. also śarā́ru- in X.86.9, which I tr. ‘noxious creature’. Of course, ku- is a common pejorative prefix as well. Perhaps the word is simply constructed of pejorative affixes with a hiatus-breaking ṇ! Or – a better possibility – it may represent *ku-nara-āru- ‘ill-manly’, with haplology and MIA retroflexion of the nasal. My point here is not to claim any of these suggestions as definitive, but to show that this completely opaque word resonates with other words in several different directions and therefore assuming a lexical meaning rather than taking it as a PN is the better course. However, in the published translation ‘vermin’ should be followed by a question mark.

The 2nd difficult word, píyāru-, is by comparison much simpler. It must be derived from √pī ‘sneer, taunt’, whose pres. pī́yati is attested 3x already in the RV. It contains the same pejorative -āru-suffix as kúṇāru-, śarā́ru- – though it should be noted that not all -āru-suffixed words are pejorative: vandā́ru- is quite positive, and the mysterious hapax jábāru- (IV.5.7) is at worst neutral but probably positive.

Thou, Indra, Much-invoked! didst crush to pieces Kunaru handless fiend who dwelt with Danu.
Thou with might, Indra, smotest dead the scorner, the footless Vrtra as he waxed in vigour.

Den mit der Danu zusammenhausenden handlosen Kunaru hast du zerschmettert, vielgerufener Indra. Auf den sich auswachsenden Vritra, den Feindseligen, den Fußlosen hast du, Indra, mit der starken Keule losgeschlagen.

Der da lag sammt dem Dämon, vielgerufner, den trafst du, Indra, handlos ward er, armlahm; Den bösen Vritra, ihn der mächtig anwuchs, zerschlugst mit Kraft du, Indra, fusslos ward er.

О многопризываемый, ты раздавил живущего
Вместе с Дану безрукого Кунару, о Индра.
Вритру разрастающегося, злобного,
Безногого ты убил мощной (дубиной), о Индра.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पुरुहूत) बहुत जनों से प्रशंसित अर्थात् यश को प्राप्त (इन्द्र) सूर्य्य के सदृश तेजस्वी ! जैसे (सहदानुम्) दान से युक्त (क्षियन्तम्) रहते हुए (अहस्तम्) अविद्यमान (कुणारुम्) शब्द करते और (वर्द्धमानम्) बढ़ते हुए (पियारुम्) पिये गये (अपादम्) पादों से हीन (वृत्रम्) मेघ को (अभि) सन्मुख पीसता है, वैसे शत्रुओं का आप (सम्, (पिणक्) नाश करो और (इन्द्र) हे दुष्टों को विदीर्ण करनेवाले आप (तवसा) बल से दुष्ट पुरुषों का (जघन्थ) नाश करें ॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य्य मेघों के आकर्षण और वर्षाने से सम्पूर्ण जगत् को पालता है, वैसे ही दुष्टों के नाश करने और श्रेष्ठ पुरुषों के धारण करने से राजा को सम्पूर्ण प्रजाओं की पालना करनी चाहिये ॥८॥

अन्वय: हे पुरुहूतेन्द्र ! यथा सूर्य्यः सह दानुं क्षियन्तमहस्तं कुणारुं वर्धमानं पियारुमपादं वृत्रं मेघमभिपिनष्टि तथा शत्रून् भवान् संपिणक्। हे इन्द्र त्वं तवसा दुष्टान् जघन्थ ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (सहदानुम्) दानेन सह वर्त्तमानम् (पुरुहूत) बहुभिः प्रशंसित (क्षियन्तम्) निवसन्तम् (अहस्तम्) अविद्यमानम् (इन्द्र) सूर्य्यवद्वर्त्तमान (सम्) सम्यक् (पिणक्) पिंष्याः (कुणारुम्) शब्दायमानम् (अभि) आभिमुख्ये (वृत्रम्) मेघम् (वर्धमानम्) (पियारुम्) पीयमानम् (अपादम्) पादरहितम् (इन्द्र) दुष्टानां विदारक (तवसा) बलेन (जलन्थ) जह्याः ॥८॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्य्यो मेघाकर्षणवर्षणाभ्यां सर्वं जगत्पाति तथैव दुष्टानां घातेन श्रेष्ठानां धारणेन च सर्वा प्रजाः पालनीयाः ॥८॥

भावार्थभाषाः - जसा सूर्य मेघांचे आकर्षण करून व वृष्टी करून संपूर्ण जगाचे पालन करतो तसेच दुष्टांचा नाश व श्रेष्ठ पुरुषांना धारण करून राजाने संपूर्ण प्रजेचे पालन केले पाहिजे. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

नि᳓ सामना᳓म् इषिरा᳓म् इन्द्र भू᳓मिम्
मही᳓म् अपारां᳓ स᳓दने ससत्थ
अ᳓स्तभ्नाद् द्यां᳓ वृषभो᳓ अन्त᳓रिक्षम्
अ᳓र्षन्तु आ᳓पस् त्व᳓येह᳓ प्र᳓सूताः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhū́mim ← bhū́mi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

iṣirā́m ← iṣirá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ní ← ní (invariable)

sāmanā́m ← sāmaná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

apārā́m ← apārá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

mahī́m ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sádane ← sádana- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sasattha ← √sad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

antárikṣam ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ástabhnāt ← √stambhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dyā́m ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

árṣantu ← √arṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ihá ← ihá (invariable)

prásūtāḥ ← √sū- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, non-finite:PPP}

tváyā ← tvám (pronoun)
{case:INS, number:SG}

नि । सा॒म॒नाम् । इ॒षि॒राम् । इ॒न्द्र॒ । भूमि॑म् । म॒हीम् । अ॒पा॒राम् । सद॑ने । स॒स॒त्थ॒ ।
अस्त॑भ्नात् । द्याम् । वृ॒ष॒भः । अ॒न्तरि॑क्षम् । अर्ष॑न्तु । आपः॑ । त्वया॑ । इ॒ह । प्रऽसू॑ताः ॥

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• sāmanām ← sāmana
• [noun], accusative, singular, feminine

• iṣirām ← iṣira
• [noun], accusative, singular, feminine
• “vigorous; bracing; quick.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• bhūmim ← bhūmi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “floor; earth; Earth; real property; region; pṛthivī; location; Earth; place; bhūja; floor; pit; bhūmi [word]; one; hole; shop; distance; country; space; land; territory; topographic point.”

• mahīm ← mah
• [noun], accusative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• apārāṃ ← apārām ← apāra
• [noun], accusative, singular, feminine
• “boundless.”

• sadane ← sadana
• [noun], locative, singular, neuter
• “seat; weakness; inertness; dwelling; exhaustion; numbness; home; residence; seat; inanition; location.”

• sasattha ← sad
• [verb], singular, Perfect indicative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• astabhnād ← astabhnāt ← stambh
• [verb], singular, Imperfect
• “paralyze; stiffen; fixate; fixate; stambh; rear; stop; strengthen; constipate.”

• dyāṃ ← dyām ← div
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• vṛṣabho ← vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• antarikṣam ← antarikṣa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• arṣantv ← arṣantu ← ṛṣ
• [verb], plural, Present imperative
• “run.”

• āpas ← āpaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• tvayeha ← tvayā ← tvad
• [noun], instrumental, singular
• “you.”

• tvayeha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• prasūtāḥ ← prasū ← √sū
• [verb noun], nominative, plural
• “give birth; be born; originate; impel; propel; grow.”

हे इन्द्र महीं महतीमत एव अपाराम् इषिरां स्थानाभावेन चलन्तीम् एवंविधां भूमिं सामनां समानाम् । तथा च मन्त्रवर्ण:–’ गावौ ते सामनावितः ’ ( ऋ. सं. १०. ८५. ११ ) इति । यद्वा सम एव साम । तथा च शतपथे श्रूयते- यदेव समः प्लुषिणा समो मशकेन समो नागेन सम एतैस्त्रिभिर्लोकैस्तस्मादेव साम’ (श. ब्रा. १४. ४. १) इति । तदस्यास्तीति सामनः । तां साम्यवतीं कृत्वा सदने स्वे स्थाने नि ससत्थ निवेशयामासिथ । तथा वृषभः अभिमतफलानां वर्षक इन्द्रः द्यां द्युलोकम् अस्तभ्नात् यथा न पतति तथा धारयत् । तथा अन्तरिक्षम् । एवं द्यावापृथिव्योरवस्थितौ सत्यां त्वया प्रसूताः मेघभेदनेन प्रेरिताः आपः ‘“इह भूमौ अर्षन्तु आगच्छन्तु । तथा च मन्त्रवर्णः- यः पृथिवीं व्यथमानामदृंहत् ’ ( ऋ. सं. २. १२. २ ) इति ॥ सामनाम् । समः एव साम । तदस्यास्ति’ इति मतुबर्थे परमादित्वान्नप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः। इषिराम् । इष गतौ ’ । इषिमदि° ’ ( उ. सू. १. ५१ ) इत्यादिना किरच्प्रत्ययः । कित्त्वादगुणः । चित्स्वरः । ससत्थ । ‘षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु’ इत्यस्यान्तर्भावितण्यर्थस्य लिटि थलि ‘ उपदेशेऽत्वतः’ इतीट्प्रतिषेधः। निघातः । अस्तभ्नात् । ‘स्तम्भु स्तम्भने ’ इति सौत्रो धातुः। ‘स्तम्भुस्तुम्भु°’ इत्यादिना आप्रत्ययः । श्नान्नलोपः’ इति धातुनकारलोपः। अडागमस्वरः।

English translation:

“You have fixed tranquil in its position the vast unbounded and wandering earth; the showerer (of benefits) has upheld the heaven and the firmament; let the waters engendered by you here descend.”

You set down in its seat the whole, great, limitless, vital earth, Indra. The bull propped up heaven and the midspace. Let the waters flow here, propelled by you.

The pf. of √sad is generally intrans.(/reflex.) ‘sat (oneself) down’, but in several instances must be trans. ‘set down’, as it is here. See Kümmel 542-43.

There is no agreement on the meaning of the adj. sāmaná-, found in the RV only here and in the wedding hymn (X.85.11). Grassmann ‘gemeinschaftlich’ (fld. by Witzel Gotō), Geldner ‘gütige (?)’, Renou ‘abondante’ (but in EVP XVI, ad X.85.11, he suggests that in our passage it means ‘attelée-avec’ with which ‘heaven’ should be supplied), AiG II.2.136 ‘reich’. I suggest that it’s a vṛddhi deriv. of sámana- ‘gathering’, meaning ‘related to the gathering/aggregate’, hence ‘whole’. This does not work so well in X.85.11, but there there is a pun on -sā́man- ‘tune’, and the word seems simply to mean ‘together’ vel sim.

Thou hast established in her seat, O Indra, the level earth, vast, vigorous, unbounded.
The Bull hath propped the heaven and air’s mid-region. By thee sent onward let the floods flow hither.

Du, Indra, hast die gütige, eifrige, große, unbegrenzte Erde an ihren Platz gesetzt. Er stützte den Himmel, der Bulle, den Luftraum; auf dein Geheiß sollen hier die Gewässer fließen.

Du setztest Indra hin die gleiche Erde an ihren Sitz, die saft’ge, reiche, weite; Es festigte der Stier die Luft, den Himmel, von dir erregt hier mögen Fluten rinnen.

Ты усадил на место, о Индра, обильную,
Подвижную, великую, бескрайнюю землю.
(Этот) бык укрепил небо, воздушное пространство,
Да потекут сюда воды, тобою пробужденные к жизни!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सूर्य के तुल्य प्रकाश से युक्त राजन् ! आप जैसे (वृषभः) वृष्टिकर्त्ता सूर्य (द्याम्) अन्तरिक्ष को (अस्तभ्नात्) पुष्टता से धारणकर्त्ता है वैसे (सामनाम्) उत्तम उपमाओं से युक्त (इषिराम्) बहुत पदार्थों की प्राप्ति करानेवाली (महीम्) बड़े परिमाण से युक्त (अपाराम्) जिसका पार नहीं (भूमिम्) जिसमें बहुत पदार्थ होते हैं उस भूमि को प्राप्त होकर (इह) इस (सदने) स्थान में (नि, ससत्थ) बैठो (त्वया) आपसे (प्रसूताः) प्रेरित हुए (आपः) जल (अन्तरिक्षम्) आकाश को (अर्षन्तु) प्राप्त होवें ॥९॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य्य नियमपूर्वक प्रकाश और भूमि को धारण करता है, वैसे ही न्याय से राजा राज्य को धारण करे और सब काल में प्रजाओं में ही बल बढ़ाया करे ॥९॥

अन्वय: हे इन्द्र राजँस्त्वं यथा वृषभो द्यामस्तभ्नात्तथा सामनामिषिरां महीमपारां भूमिं प्राप्येह सदने निससत्थ त्वया प्रसूता आपोऽन्तरिक्षमर्षन्तु ॥९॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (नि) (सामनाम्) प्रशस्तानि सामानि विद्यन्ते यस्यां ताम् (इषिराम्) बहुपदार्थप्रापिकाम् (इन्द्र) सवितेव राजन् (भूमिम्) बहवः पदार्था भवन्ति यस्यां ताम् (महीम्) परिमाणेन महतीम् (अपाराम्) पाररहिताम् (सदने) स्थाने (ससत्थ) सीद (अस्तभ्नात्) स्तभ्नाति (द्याम्) (वृषभः) वर्षकः (अन्तरिक्षम्) आकाशं वा (अर्षन्तु) प्राप्नुवन्तु (आपः) जलानि (त्वया) (इह) (प्रसूताः) ॥९॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्यो नियमेन प्रकाशं भूमिं च धरति तथैव न्यायेन राज्यं राजा धरेत्। सदैव प्रजासु बलानि वर्धयेत् ॥९॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य नियमपूर्वक प्रकाश व भूमीला धारण करतो तसेच राजाने न्यायाने राज्य धारण करावे व सदैव प्रजेचे बल वाढवावे. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अलातृणो᳓ वल᳓ इन्द्र व्रजो᳓ गोः᳓
पुरा᳓ ह᳓न्तोर् भ᳓यमानो वि᳓ आर
सुगा᳓न् पथो᳓ अकृणोन् निर᳓जे गाः᳓
प्रा᳓वन् वा᳓णीः पुरुहूतं᳓ ध᳓मन्तीः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
alātr̥ṇáḥ ← alātr̥ṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

góḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

valáḥ ← valá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vrajáḥ ← vrajá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

āra ← √r̥- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

bháyamānaḥ ← √bhī- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

hántoḥ ← √han- (root)
{case:ABL, number:SG}

purā́ ← purā́ (invariable)

ví ← ví (invariable)

akr̥ṇot ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

niráje ← √aj- (root)
{case:DAT, number:SG}

patháḥ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

sugā́n ← sugá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

āvan ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dhámantīḥ ← √dhamⁱ- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

puruhūtám ← puruhūtá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vā́ṇīḥ ← vā́ṇī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

अ॒ला॒तृ॒णः । व॒लः । इ॒न्द्र॒ । व्र॒जः । गोः । पु॒रा । हन्तोः॑ । भय॑मानः । वि । आ॒र॒ ।
सु॒ऽगान् । प॒थः । अ॒कृ॒णो॒त् । निः॒ऽअजे॑ । गाः । प्र । आ॒व॒न् । वाणीः॑ । पु॒रु॒ऽहू॒तम् । धम॑न्तीः ॥

• alātṛṇo ← alātṛṇaḥ ← alātṛṇa
• [noun], nominative, singular, masculine

• vala ← valaḥ ← vala
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Vala; vala; cave.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vrajo ← vrajaḥ ← vraja
• [noun], nominative, singular, masculine
• “cow pen; Vraja; battalion; Vraja; Vraja; vraja [word]; vraj; herd; flock; group.”

• goḥ ← go
• [noun], genitive, singular, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• purā
• [adverb]
• “once; earlier; first; purā [indecl.].”

• hantor ← hantoḥ ← hantu
• [noun], ablative, singular, masculine
• “killing.”

• bhayamāno ← bhayamānaḥ ← bhī
• [verb noun], nominative, singular
• “fear; fear.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• āra ← ṛch
• [verb], singular, Perfect indicative
• “enter (a state); travel; shoot; send; hit; originate; get; raise; begin; harm.”

• sugān ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sugān ← gān ← ga
• [noun], accusative, plural, masculine
• “located; moving; flowing; passable; ga [word]; accordant.”

• patho ← pathaḥ ← pathin
• [noun], accusative, plural, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• akṛṇon ← akṛṇot ← kṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• niraje ← niraj ← √aj
• [verb noun]

• gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• prāvan ← prāv ← √av
• [verb], plural, Imperfect
• “help; promote.”

• vāṇīḥ ← vāṇī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “voice; Sarasvati; words; language.”

• puruhūtaṃ ← puruhūtam ← puruhūta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; Vishnu.”

• dhamantīḥ ← dham
• [verb noun], nominative, plural
• “heat; blow; fan; blow; ignite; blow; inflate.”

हे इन्द्र अलातृणः। बहूदकतया अलमत्यर्थमातृद्यते हिंस्यत इत्यलातृणः। गोः माध्यमिकायाः वाचः व्रजः गोष्ठभूतः वलः । वृणोत्याकाशमिति वलो मेघः। पुरा हन्तोः तव वज्रप्रहारत् प्राक् भयमानः बिभ्यत् व्यार विलिष्टो बभूव । अनन्तरं स इन्द्रः गा: अपः निरजे निर्गमयितुं सुगान् सुगमान् पथः मार्गान् अकृणोत् अकरोत् । अतः वाणी: वननीयाः धमन्तीः शब्दायमानास्ता आपः पुरुहूतं बहुभिराहूतं पार्थिवमुदकं प्रति प्रावन् अभ्यागच्छन् । एतामृचं यास्क एवं व्याख्यत्–’अलातृणो वल इन्द्र व्रजो गोः । अलातृणोऽलमातर्दनो मेघो वलो वृणोतेर्व्रजो व्रजत्यन्तरिक्षे गोरेतस्या माध्यमिकाया वाचः पुरा हननाद्भयमानो व्यार सुगान्पथो अकृणोन्निरजे गाः । सुगमनान्पथोऽकरोन्निर्गमनाय गवाम् । प्रावन्वाणीः पुरुहूतं धमन्तीः । आपो वा वहनाद्वाचो वा वदनाद्बहुभिराहूतमुदकं भवति । धमतिर्गतिकर्मा’ (निरु. ६. २.) ॥ अलातृणः । तृहि हिंसायाम्’। अलंपूर्वात् तृहेः ‘घञर्थे कविधानम् ’ इति कर्मणि कप्रत्ययः । अलमो मकारस्याकारः । समासस्वरः । वलः । ‘वल संवरणे । वल्यत आच्छाद्यते नभोऽनेनेति’ वलो मेघः । ‘पुंसि संज्ञायाम् ’ इति घः । प्रत्ययस्वरः । व्रजः । ‘व्रज गतौ’।’ गोचरसंचर० ’ (पा० सू. ३.३.११९ ) इत्यादिना घप्रत्ययान्तत्वेन निपातनात् कुत्वाभावः । व्रजत्यन्तरिक्ष इति । प्रत्ययस्वरः। भयमानः । ‘ञिभी भये’ । व्यत्ययेन शप् । आर । ‘ऋ गतौ ’ इत्यस्य लिटि णलि रूपम् । निघातः । सुगान् ।’ गम्लृ गतौ ’ इत्यस्मादधिकरणे ‘सुदुरोरधिकरणे ’ इति डप्रत्ययः । डित्त्वाट्टिलोपः । कृत्स्वरः। निरजे । ‘अज गतिक्षेपणयोः’ इत्यस्मात् संपदादिलक्षणो भावे क्विप् । कृदुत्तरस्वरः । आवन् । अव रक्षणगत्यादिषु इत्यस्य लङि रूपम् । पुरुहूतम् । ह्वयतेर्निष्ठायां यजादित्वात् संप्रसारणम् । ‘हलः’ इति दीर्घः । थाथादिस्वरः । धमन्तीः । ‘ध्मा शब्दे’। शपि पाघ्रा ’ इत्यादिना धमादेशः।’ वा छन्दसि’ इति जसः सवर्णदीर्घः । शतुर्लसार्वधातुकस्वरे कृते धातुस्वरः ॥ ॥ २ ॥

English translation:

“The heavy cloud, the receptacle of water, dreading you its destroyer, opened out before (you had cast your bolt); then Indra made easily-traversed paths for the waters to issue, and desirable and loud sounding they proceeded to the (waters of the earth) invoked of many.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Heavy cloud: alātṛṇo valaḥ = a cloud, that which by its abundance of water, is able to do mischief; cf. Nirukta 6.2; desirable and loud-sounding: prāvan puruhūtam, vāṇirdhamantīḥ = vananīyaḥ ‘sabdāyamānās-tā āpaḥ puruhūtam bahubhirāhūtam pārthivam udakam abhyagacchan;

Dhamantīḥ = dhamatirgatikarmā (Nirukta 6.2)

Vala, the enclosure of cattle, unquiet and fearful, opened up (even) before being struck, o Indra.
He [=Indra] made the paths easy to travel, to drive out the cows. The choir (of Aṅgirases) aided the much-invoked one, blowing (on their instruments).

On alātṛṇá- see comm. ad I.166.7. In this passage though ‘unquiet’ does not seem a normal feature of Vala, it can be applied proleptically, characterizing its opening up in fear of Indra’s blow.

Note the phonetic figure in ab: alā.. vala … vrajo … vy āra, with -tṛṇ- … - ndr- nestled in the 1st pāda; the d pāda also has phonetic rep.: prāvan vāniḥ.

The standard tr. all supply the Maruts with vā́ṇīḥ ‘choir’. But as Schmidt (Bṛhaspati und Indra 141) points out, the Maruts do not ordinarily participate in the Vala myth; it is the Aṅgirases who are Indra’s back-up band. See III.31.4ff.

He who withheld the kine, in silence I yielded in fear before thy blow, O Indra.
He made paths easy to drive forth the cattle. Loud-breathing praises helped the Much-invoked One.

Ohne zurückzufordern hat sich Vala, der Rinderpferch, noch vor deinem Schlage furchtsam aufgetan. Er machte die Wege frei, um die Rinder herauszutreiben. Die blasenden Chöre der Marut ermutigten dich, den Vielgerufenen.

Der geiz’ge Vala und der Stall der Kühe, sie gaben nach aus Furcht vor deinem Hiebe; Die Pfade bahnt’ er, trieb heraus die Kühe, der Winde Ton war lieb dem vielgerufnen.

Вала, которого не пробуравить, (этот) загон для скота,
Боясь, открылся (сам) до (твоего) удара.
Он сделал пути легкопроходимыми, чтобы выгнать коров.
Сильно поддержали (тебя,) многопризываемого, трубящие голоса (Марутов).

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) श्रेष्ठ ऐश्वर्य्य के दाता ! (अलातृणः) सम्पूर्ण संसार के प्रलयकर्त्ता (बलः) बलयुक्त (ब्रजः) चलनेवाले (भयमानः) भय को प्राप्त होते हुए आप (सुगान्) सुख से जिनमें मनुष्य आदि चलें ऐसे (पथः) मार्गों को (वि) (आर) विशेष करके प्राप्त होइये जो (पुरा) प्रथम (गोः) पृथिवी का (हन्तोः) नाश करने की (अकृणोत्) क्रिया करें वा जो (पुरुहूतम्) बहुतों से प्रशंसायुक्त (धमन्तीः) शब्द करती हुई (वाणीः) उत्तम प्रकार शिक्षायुक्त (गाः) चलनेवाली वाणी (प्र) (आवन्) अतिशय रक्षा करती हैं उसको और उनको (निरजे) अत्यन्त चलने के लिये विशेष करके प्राप्त होइये ॥१०॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि सदा ही अधर्म के आचरण से डर के धर्म में प्रवृत्त हों और बुरे व्यसनों को त्याग के धर्मयुक्त मार्ग से चलें ॥१०॥

अन्वय: हे इन्द्र ! अलातृणो बलो ब्रजो भयमानो भवान् सुगान्पथो व्यार यः पुरा गोर्हन्तोरकृणोद्या पुरुहूतं धमन्तीर्वाणीर्गाः प्रावन्तं ताश्च निरजे व्यार ॥१०॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अलातृणः) योऽलं तृणाति सः (बलः) बलवान् (इन्द्र) परमैश्वर्य्यप्रापक (ब्रजः) यो ब्रजति गच्छेत् सः (गोः) पृथिव्याः (पुरा) (हन्तोः) हन्तुम् (भयमानः) भयं प्राप्तः। अत्र व्यत्ययेन शानच्। (वि, आर) विशेषेण गच्छति (सुगान्) सुखेन गच्छति येषु तान् (पथः) मार्गान् (अकृणोत्) कुर्य्यात् (निरजे) नितरां गमनाय (गाः) या गच्छन्ति ताः (प्र) (आवन्) प्रकर्षेण रक्षन्ति (वाणीः) सुशिक्षिता वाचः (पुरुहूतम्) बहुभिः प्रशंसितम् (धमन्तीः) शब्दयन्त्यः ॥१०॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः सदैवाऽधर्माचरणाद्भीत्वा धर्म्ये प्रवर्त्तितव्यं दुर्व्यसनानि हत्वा धर्म्यमार्गेण गन्तव्यम् ॥१०॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी सदैव अधर्माच्या आचरणाला भ्यावे व धर्मास प्रवृत्त व्हावे, तसेच वाईट व्यसनांचा त्याग करून धर्मयुक्त मार्गाने चालावे. ॥ १० ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ए᳓को दुवे᳓ व᳓सुमती समीची᳓
इ᳓न्द्र आ᳓ पप्रौ पृथिवी᳓म् उत᳓ द्या᳓म्
उता᳓न्त᳓रिक्षाद् अभि᳓ नः समीक᳓
इषो᳓ रथीः᳓ सयु᳓जः शूर वा᳓जान्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dvé ← dvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

samīcī́ ← samyáñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

vásumatī ← vásumant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

ā́ ← ā́ (invariable)

dyā́m ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

paprau ← √prā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

pr̥thivī́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

utá ← utá (invariable)

abhí ← abhí (invariable)

antárikṣāt ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

samīké ← samīká- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

utá ← utá (invariable)

iṣáḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

rathī́ḥ ← rathī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sayújaḥ ← sayúj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

śūra ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vā́jān ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

एकः॑ । द्वे इति॑ । वसु॑मती॒ इति॒ वसु॑ऽमती । स॒मी॒ची इति॑ स॒म्ऽई॒ची । इन्द्रः॑ । आ । प॒प्रौ॒ । पृ॒थि॒वीम् । उ॒त । द्याम् ।
उ॒त । अ॒न्तरि॑क्षात् । अ॒भि । नः॒ । स॒म्ऽई॒के । इ॒षः । र॒थीः । स॒ऽयुजः॑ । शू॒र॒ । वाजा॑न् ॥

• eko ← ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• dve ← dvi
• [noun], accusative, dual, feminine
• “two; dvi [word]; second.”

• vasumatī ← vasumat
• [noun], accusative, dual, feminine
• “deluxe; affluent; rich.”

• samīcī ← samyañc
• [noun], accusative, dual, feminine
• “conjugate; united.”

• indra ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• paprau ← prā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “fill; satisfy.”

• pṛthivīm ← pṛthivī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• dyām ← div
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• utāntarikṣād ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• utāntarikṣād ← antarikṣāt ← antarikṣa
• [noun], ablative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• samīka ← samīke ← samīka
• [noun], locative, singular, neuter
• “battle.”

• iṣo ← iṣaḥ ← iṣ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• rathīḥ ← rathī
• [noun], nominative, singular, masculine

• sayujaḥ ← sayuj
• [noun], accusative, plural, masculine

• śūra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• vājān ← vāja
• [noun], accusative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

योऽयम् इन्द्रः एकः असहाय एव सन् पृथिवीम् उत अपि च द्यां द्वे एते द्यावापृथिव्यौ समीची परस्परं संगते वसुमती धनयुक्ते सत्यौ आ पप्रौ समन्तात् पूरयामास । उत अपि च हे शूर सामर्थ्योपेत तादृशस्त्वं रथीः रथवान् सः नः अस्माकं समीके समीपे इषः स्थातुमिच्छन् ‘सयुजः संगतान् वाजान्। वजन्ति गच्छन्तीति वाजा अश्वाः। तानश्वान् अन्तरिक्षात् अन्तरिक्षसकाशात् अभि प्रेरय । रथारूढस्त्वम् अस्मत्समीपं शीघ्रमागच्छेति भावः ॥ वसुमती। ’ वा छन्दसि ’ इति पूर्वसवर्णदीर्घः । पप्रौ।’ प्रा पूरणे ’ इत्यस्य लिटि णलि ‘आत औ णलः’ इत्यौकारः । निघातः । इषः । इषु इच्छायाम् ’ । अस्मादिगुपधलक्षणः कः । कित्त्वादगुणः । प्रत्ययस्वरः । रथीः । रथोऽस्यास्तीति मतुबर्थे ’ छन्दसीवनिपौ ’ इति ईप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः ॥

English translation:

“Indra alone has filled the two,both earth and heaven mutually combined, and abounding with wealth; do you hero, mounted in your car, come with your harnessed horses from the firmament, impatient to be near us.”

The one—Indra—filled the two—earth and heaven—the joint repositories of goods.
And from the midspace, at their join [i.e., of heaven and earth], as charioteer of refreshment (bring) us prizes in yoke together, o
champion.

Pāda a begins with an elementary numerical figure: éko dvé “the one the two,” subject and object of ā́paprau respectively, both of which are identified in the 2nd pāda. The juxtaposition of the two numbers is responsible for my tr. éka- as ‘the one’, rather than ‘alone’ as elsewhere in the hymn (vss. 4, 5).

Because of the voc. śūra, at least pāda d (and probably also c) shows a switch to 2nd ps. from the 3rd ps. of ab. Since there are no verbs in cd, at least one needs to be supplied. Most tr. (Geldner [/Witzel Gotō], Klein [DGRV I.442], Scarlatta [431]) take c and d as separate clauses, supplying impvs. “come” and “bring” respectively. This is possible, but I follow Renou in taking cd as a single clause – though do not follow his interpr. of iṣáḥ as a verb (‘envoie’, presumably to √iṣ ‘send’).

All tr., incl. Renou, take samīké as “in battle” (or, closer to the root sense in my opinion, Scarlatta “Treffen”). Although this noun generally has the meaning ‘encounter’, it is a straightforward derivative of samyác- ‘united, conjoined’, and here I take it to refer to the “join” of Heaven and Earth, which would define the midspace. Note that pāda-final samīké matches pāda-final du. samīcī́in a, referring to Heaven and Earth.

I supply ‘bring’ as the verb of cd, with sayújaḥ … vā́jān as obj. There are several possible interpr of iṣáḥ. As just noted, Renou takes it as a verb. Assuming (with everyone else) that it belongs to the root noun íṣ-, there are two possible analyses, as gen. (/abl.) sg. or nom./acc. pl., although in the latter case we would prefer it to be accented íṣaḥ (cf. the acc. pl. íṣaḥ in 18b). Both Klein and Scarlatta take it as acc. pl.; I agree with Geldner (/Witzel Gotō) in construing it as gen. sg. with rathī́ḥ.

Indra alone filled full the earth and heaven, the Pair who meet together, rich in treasures.
Yea, bring thou near us from the air’s mid-region strength, on thy car, and wholesome food, O Hero.

Indra allein hat die beiden schätzereichen gepaarten Himmel und Erde erfüllt. Auch aus der Luft komm zu uns im Kampfe, bring uns als der Wagenlenker der Speise verdoppelt die Gewinne, du Held!

Die zwei vereinten güterreichen füllte der eine Indra beide Erd’ und Himmel, Und aus der Luft auch fährst du her uns Tränke im Wagen, und, o Held, verbundne Speisen.

Индра один заполнил две богатые добром
Соединенные (половины) вселенной: землю и небо.
А из воздушного пространства нам для битвы
Пусть привезешь ты как колесничий объединенные награды, о герой!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शूर) दुष्टजनों के नाशकारक ! जैसे (एकः) सहायरहित अकिल्ली (रथीः) प्रशंसनीय रथरूप वाहन के सहित (इन्द्रः) बिजुली (द्वे) दो (समीची) समानता को प्राप्त (वसुमती) बहुत धनों से युक्त (पृथिवीम्) अन्तरिक्ष वा भूमि को (उत) और भी (द्याम्) प्रकाश को (आ) (पप्रौ) पूर्ण करती (समीके) समीप में (अन्तरिक्षात्) मध्य में वर्त्तमान अवकाश से (सयुजः) तुल्यता के साथ परस्पर मिले हुए मित्र जन (नः) हम लोगों के लिये (इषः) इच्छाओं को (उत) और (वाजान्) अन्न आदि वस्तुओं को (अभि) सब ओर से पूर्ण करते वे संपूर्ण जनों से सत्कार करने योग्य हैं ॥११॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो भूमि के सदृश प्रजाओं के धारण करने और बिजुली के सदृश अतिउत्तम ऐश्वर्य्य के देनेवाले प्रजाजन हों, वे सम्पूर्ण राज्य की रक्षा कर सकें ॥११॥

अन्वय: हे शूर यथैको रथीरिन्द्रो द्वे समीची वसुमती पृथिवीमुत द्यां चापप्रौ समीकेऽन्तरिक्षात्सयुजो नोऽस्मभ्यमिष उत वाजानभि पप्रुः ते सर्वैः सत्कर्त्तव्याः ॥११॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (एकः) असहायः (द्वे) (वसुमती) बहवो वसवो विद्यन्ते ययोस्ते (समीची) ये सम्यगञ्चतः समानं प्राप्नुतस्ते (इन्द्रः) विद्युत् (आ) (पप्रौ) प्राति (पृथिवीम्) अन्तरिक्षं भूमिं वा (उत) अपि (द्याम्) प्रकाशम् (उत) अपि (अन्तरिक्षात्) मध्यस्थादवकाशात् (अभि) आभिमुख्ये (नः) अस्मभ्यम् (समीके) समीपे (इषः) इच्छाः (रथीः) प्रशस्तरथयुक्तः (सयुजः) ये समानं युञ्जते ते (शूर) दुष्टानां हिंसक (वाजान्) अन्नादीन् ॥११॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये भुमिवत्प्रजाधारका विद्युद्वत्परमैश्वर्यप्रदाः प्रजाजनाः स्युस्ते सर्वं राज्यं रक्षितुं शक्नुयुः ॥११॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे भूमीप्रमाणे प्रजेला धारण करणारे व विद्युतप्रमाणे अत्यंत उत्तम ऐश्वर्य देणारे प्रजाजन असतील ते संपूर्ण राज्याचे रक्षण करू शकतात. ॥ ११ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

दि᳓शः सू᳓र्यो न᳓ मिनाति प्र᳓दिष्टा
दिवे᳓-दिवे ह᳓रिअश्वप्रसूताः
सं᳓ य᳓द् आ᳓नळ् अ᳓ध्वन आ᳓द् इ᳓द् अ᳓श्वैर्
विमो᳓चनं कृणुते त᳓त् तु᳓ अस्य

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
díśaḥ ← díś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

mināti ← √mī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

prádiṣṭāḥ ← √diś- (root)
{case:ACC, gender:F, number:PL, non-finite:PPP}

sū́ryaḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

divé-dive ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

háryaśvaprasūtāḥ ← háryaśvaprasūta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ádhvanaḥ ← ádhvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ā́naṭ ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

áśvaiḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ā́t ← ā́t (invariable)

ít ← ít (invariable)

sám ← sám (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kr̥ṇute ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tú ← tú (invariable)

vimócanam ← vimócana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

दिशः॑ । सूर्यः॑ । न । मि॒ना॒ति॒ । प्रऽदि॑ष्टाः । दि॒वेऽदि॑वे । हर्य॑श्वऽप्रसूताः ।
सम् । यत् । आन॑ट् । अध्व॑नः । आत् । इत् । अश्वैः॑ । वि॒ऽमोच॑नम् । कृ॒णु॒ते॒ । तत् । तु । अ॒स्य॒ ॥

• diśaḥ ← diś
• [noun], accusative, plural, feminine
• “quarter; direction; region; diś [word]; Aṣṭādhyāyī, 5.3.27; distant region; Diś; four; example; method; space.”

• sūryo ← sūryaḥ ← sūrya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• mināti ← mī
• [verb], singular, Present indikative
• “transgress; damage.”

• pradiṣṭā ← pradiṣṭāḥ ← pradiś ← √diś
• [verb noun], accusative, plural
• “describe; indicate; name; teach; diagnose.”

• dive ← diva
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; sky; Svarga.”

• dive ← diva
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; sky; Svarga.”

• haryaśvaprasūtāḥ ← haryaśva
• [noun], masculine
• “Indra; Haryaśva.”

• haryaśvaprasūtāḥ ← prasūtāḥ ← prasū ← √sū
• [verb noun], accusative, plural
• “give birth; be born; originate; impel; propel; grow.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• ānaḍ ← ānaṭ ← naś
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “reach; achieve; enter (a state); reach.”

• adhvana ← adhvanaḥ ← adhvan
• [noun], accusative, plural, masculine
• “way; journey; adhvan [word]; time; path; method; road; time; distance.”

• ād ← āt
• [adverb]
• “then.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• aśvair ← aśvaiḥ ← aśva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• vimocanaṃ ← vimocanam ← vimocana
• [noun], accusative, singular, neuter

• kṛṇute ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tv ← tu
• [adverb]
• “now; then; but; and; now; however; then; then; surely.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

हर्यश्वप्रसूताः। हरी अश्वौ यस्यासाविति हर्यश्व इन्द्रः । तेन प्रेरिताः दिशः प्रागादयः दिवेदिवे प्रतिदिवसं प्रदिष्टाः सूर्यस्य गमनार्थं दत्ता या दिशो विद्यन्ते ताः सूर्यो न मिनाति न हिनस्ति । किंतु ताभिरेव व्रजति । यत् यदा सूर्यः अध्वनः गन्तव्यान् प्रदेशान् अश्वैः गमनसाधनभूतैः सम् आनट् सम्यगश्नुते । आदित् अनन्तरमेव विमोचनं कृणुते । अश्वानां विमोचनं कुरुते । तत् एतत्सर्वं कर्म अस्य तवैव खलु। तु प्रसिद्धौ ॥ सूर्यः। ‘षू प्रेरणे’ इत्यस्मात् ‘सुसूधागृधिभ्यः क्रन्’ इति क्रन्प्रत्ययः । सुवति प्रेरयतीति सूर आदित्यः । सूर एव सूर्यः । वस्वादित्वात् स्वार्थिको यत् ।’ यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । मिनाति । ‘मीञ् हिंसायाम् । ‘मीनातेर्निगमे ’ इति ह्रस्वः । हर्यश्वप्रसूताः । तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । आनट् । ‘अशू व्याप्तौ ’ इत्यस्य ‘बहुलं छन्दसि ’ इति लङः श्लुः । अश्नोतेश्च ’ इति नुडागमः । व्रश्चादिना पत्वम् । यद्योगादनिघातः ॥

English translation:

“Sūrya harms not the quarters (of the horizon), set open daily (for his journey), the progeny of Haryaśva; when he has traversed the roads (he is to travel), then he lets loose his horses, for such is his office.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Harms not the quarters: diśaḥ sūryo na mināti na hiṃsati = he does not injure;

Haryaśva = Indra, or he with the tawny horses

The Sun does not confound the directions as they are directed, as they are day after day propelled forth by him of the fallow bays.
When he has fully reached (the end) of the road, only after that does he perform his unyoking of the horses. But that is his (way).

The grammar of ab is so straightforward that it is easy to overlook how odd the statement is. It is not surprising that the sun does not confound the quarters or directions (díśaḥ); after all, the layout of the cosmos is not likely to be altered by the sun as it passes through. But what does it mean that these same díśaḥ are prasūtā́ḥ every day by Indra? The ppl. can only belong either to √sū ‘propel’ or √sū ‘give birth’, far more likely the former (pace Witzel Gotō, who seem to take it to the latter): only the former is found with prá and in fact 9d contains an exactly parallel expression, tváyā … prásūtāḥ “propelled by you.” Geldner tr. “vom Falbenlenker bestimmten,” but ‘determined, fixed, set’ seems the exactly opposite of what prá √sū ordinarily means, including in nearby 9d. Such a meaning makes more sense of this vs. but at the expense of arbitrarily assigning a unique meaning to this rather common lexeme. If we take the idiom seriously, the hemistich seems to be saying that while the sun respects the placement of the parts of the cosmos, Indra pushes them around in some fashion, remaking or reconfiguring the cosmos daily. I simply do not understand this; I must be missing something. Perhaps Indra arranges the díśaḥ every day in a slightly new way for the sun’s road? The sun is presumably the subj. of ā́naṭ; so the standard tr.

The cmpd háryaśvaprasūta- technically has three members – that is a 2nd member ppl. (prásūta-) whose 1st member is itself a cmpd. This would be somewhat unusual for the RV, where cmpd size is quite limited. But the bv. háry-aśva- is so frozen as an epithet of Indra that it was probably not fully perceived as a cmpd. Cf. the exactly equivalent índra-prasūta- (1x). Geldner (/Witzel Gotō) seems to interpr. ádhvanaḥ as acc. pl. (“Wenn sie ihre Wege vollendet hat”). Because I am not at all certain that √naś can be used that way with an acc., I take ádhvanaḥ as gen. sg., with a supplied ‘end’; cf. V.54.10 ádhvanaḥ pārám aśnutha with the same root. So apparently also Renou

áśvaiḥ is an instr. of separation with vimócanam.

Surya transgresses not the ordered limits set daily by the Lord of Tawny Coursers.
When to the goal he comes, his journey ended, his Steeds he looses: this is Indra’s doing.

Die Sonne verfehlt nicht die vorgezeichneten Richtungen, die Tag für Tag vom Falbenlenker bestimmten. Wenn sie ihre Wege vollendet hat, dann macht sie mit den Rossen Ausspann. Das aber ist sein Werk.

Die Sonne ändert nicht die festen Ziele, der Tag für Tag vom Rosseherrn gesetzt sind, Wenn sie die Bahn durchlaufen, dann erst lenkt sie zur Einkehr mit den Rossen, das ist sein Werk.

Солнце не меняет предписанных сторон света,
Порожденных день за днем обладателем буланых коней.
Только после того, как оно достигло конца (своих) путей,
Оно распрягает коней – такова его (работа).

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (सूर्य्यः) सूर्य्य के (न) तुल्य (दिवेदिवे) प्रतिदिन (हर्यश्वप्रसूताः) हरणशील किरणोंवाले से उत्पन्न (प्रदिष्टाः) सूचना से दिखाई गई (दिशः) दिशाओं को (मिनाति) अलग-अलग करता है (आत्) अनन्तर (यत्) जो (अश्वैः) घोड़ों से (अध्वनः) मार्गों को (सम्) (आनट्) व्याप्त होता तथा (विमोचनम्) त्याग (कृणुते) करता है (तत्, इत्) वही (तु) तो (अस्य) इसका भूषण है, ऐसा जानना चाहिये ॥१२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो पुरुष अविद्या दुष्ट संस्कार और दुःखों को त्याग के जैसे सूर्य्य अन्धकार को दूर करता है वैसे अन्याय को दूर करके सम्पूर्ण दिशाओं में यश को फैलाते हैं, यही इनका कर्त्तव्य कर्म है ॥१२॥

अन्वय: यः सूर्य्यो न दिवेदिवे हर्यश्वप्रसूता प्रदिष्टा दिशो मिनाति। आद्यद्योऽश्वैरध्वनः समानट् विमोचनं कृणुते तदित्त्वस्य भूषणमिति वेद्यम् ॥१२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (दिशः) पूर्वाद्याः (सूर्य्यः) सविता (न) इव (मिनाति) (प्रदिष्टाः) याः प्रदिश्यन्ते ताः (दिवेदिवे) प्रतिदिनम् (हर्यश्वप्रसूताः) हरयो हरणशीलाः अश्वाः किरणा यस्य तेन प्रसूता जनिताः (सम्) (यत्) (आनट्) व्याप्नोति (अध्वनः) मार्गान् (आत्) आनन्तर्य्ये (इत्) एव (अश्वैः) तुरङ्गैः (विमोचनम्) (कृणुते) करोति (तत्) (तु) (अस्य) ॥१२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यन्मनुष्या विद्याकुसंस्कारदुःखानि विमोच्य सूर्य्योऽन्धकारमिवाऽन्यायं निवर्त्य सर्वासु दिक्षु कीर्त्तिं प्रसारयन्ति तदेवैषां कर्त्तव्यं कर्माऽस्ति ॥१२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे पुरुष अविद्या, दुष्ट संस्कार व दुःखाचा त्याग करून सूर्य जसा अंधकार दूर करतो तसा अन्याय दूर करून दशदिशांमध्ये यश पसरवितात, तेच त्यांचे कर्तव्य कर्म असते. ॥ १२ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

दि᳓दृक्षन्त उष᳓सो या᳓मन् अक्तो᳓र्
विव᳓स्वत्या म᳓हि चित्र᳓म् अ᳓नीकम्
वि᳓श्वे जानन्ति महिना᳓ य᳓द् आ᳓गाद्
इ᳓न्द्रस्य क᳓र्म सु᳓कृता पुरू᳓णि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aktóḥ ← aktú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dídr̥kṣante ← √dr̥ś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED, mood:DES}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

yā́man ← yā́man- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ánīkam ← ánīka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

citrám ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vivásvatyāḥ ← vivásvant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

agāt ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

jānanti ← √jñā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mahinā́ ← mahimán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

víśve ← víśva- (nominal stem)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kárma ← kárman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

purū́ṇi ← purú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

súkr̥tā ← súkr̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

दिदृ॑क्षन्ते । उ॒षसः॑ । याम॑न् । अ॒क्तोः । वि॒वस्व॑त्याः । महि॑ । चि॒त्रम् । अनी॑कम् ।
विश्वे॑ । जा॒न॒न्ति॒ । म॒हि॒ना । यत् । आ । अगा॑त् । इन्द्र॑स्य । कर्म॑ । सुऽकृ॑ता । पु॒रूणि॑ ॥

• didṛkṣanta ← didṛkṣante ← didṛkṣ ← √dṛś
• [verb], plural, Present indikative

• uṣaso ← uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• yāmann ← yāman
• [noun], locative, singular, neuter
• “expedition; path; expedition; arrival.”

• aktor ← aktoḥ ← aktu
• [noun], ablative, singular, masculine
• “night; dark; beam.”

• vivasvatyā ← vivasvatyāḥ ← vivasvat
• [noun], genitive, singular, feminine

• mahi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “great; firm.”

• citram ← citra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• anīkam ← anīka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “army; face; battalion; battlefront; point; appearance.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• jānanti ← jñā
• [verb], plural, Present indikative
• “know; diagnose; perceive; know; come to know; notice; determine; think of; find; learn; perceive; identify; recognize; understand; know; learn; ascertain; detect; deem.”

• mahinā ← mahi
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• āgād ← āgāt ← āgā ← √gā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “come; arrive.”

• indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• karma ← karman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “action; saṃskāra; ritual; procedure; karman; treatment; object; function; production; job; operation; karman [word]; act; job; passive voice; activity; consequence; function; yajña; pañcakarman; cooking; occupation; profession; construction; duty; method; natural process; duty; therapy.”

• sukṛtā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukṛtā ← kṛtā ← kṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• purūṇi ← puru
• [noun], nominative, plural, neuter
• “many; much(a); very.”

विश्वे सर्वे जनाः विवस्वत्याः विवासनवत्या निर्गमनपरायाः अक्तोः रात्रेः संबन्धिनः उषसो यामन् यामनि निर्गमने सति महि महत् चित्रं चायनीयम् अनीकं सौरं तेजः दिदृक्षन्ते द्रष्टुमिच्छन्ति । यत् यदा आगात् उषःकालः समन्तादागतः व्यपैति तदा तेजो दिदृक्षमाणाः सर्वे जनाः महिना महनीयान्यग्निहोत्रादीनि कर्माणि जानन्ति कर्तव्यतयावबुध्यन्ते । हे इन्द्र पुरूणि बहूनि सुकृता सुष्ठु कृतानि कर्म कर्माणि इन्द्रस्य तवैव ॥ दिदृक्षन्ते। ’ दृशिर् प्रेक्षणे ’ इत्यस्य सनि ‘ज्ञाश्रुस्मृदृशां सनः ’ ( पा. सू. १. ३. ५७ ) इत्यात्मनेपदम् । अभ्यस्तस्वरः । विवस्वत्याः । विवासतेः संपदादिलक्षणः क्विप्। व्यत्ययेनोपधाह्रस्वत्वम् । तस्मात् तदस्यास्ति’ इति मतुप् । मादुपधायाः’ इति तस्य वत्वम् । मतुपः पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः। जानन्ति । ‘ज्ञा अवबोधने ‘। ‘ज्ञाजनोर्जा ’ इति जादेशः । निघातः । अगात् । इण् गतौ ’ इत्यस्य लुङि रूपम् । यद्योगादनिघातः । सुकृता । ‘ गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“Al,l me are anxious to behold the great and variegated host (of the solar rays) at the issuing of the dawn after the night has been displaced; and when the morning has come, they recognize the many great and glorious acts of Indra.”

They desire to see, at the coming of Dawn from night, the great glittering face of her who shines forth [=Dawn].
They all know when she has come with her greatness. Many are the well-done deeds of Indra.

Men gladly in the course of night would look on the broad bright front of the refulgent Morning;
And all acknowledge, when she comes in glory, the manifold and goodly works of Indra.

Sie verlangen beim Kommen der Morgenröte aus dem Dunkel der Nacht das große, prächtige Antlitz der Aufleuchtenden zu sehen. Alle erkennen, wenn sie in ihrer Herrlichkeit gekommen ist: Des Indra viele Werke sind wohlgetan.

Im Lauf der Nacht auch möchten alle sehen den grossen, hellen Schein des prächt’gen Frühroths; Es kennen alle, wenn mit Glanz es ankam, des Indra viele schöngethanen Werke.

При выходе Ушас из ночи (все) хотят видеть
Великий, яркий облик зажигающейся (зари).
Все знают, когда она явилась со (своим) величием.
Многие деяния Индры благотворны.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जो (विश्वे) संपूर्ण मनुष्य (विवस्वत्याः) सूर्य मण्डल के निमित्त व्यवहारवाली (उषसः) प्रभात वेलाओं को (अक्तोः) रात्रि के (यामन्) मार्ग में (दिदृक्षन्ते) देखने की इच्छा करते हैं (महिना) महिमा से (महि) बड़ी (चित्रम्) अद्भुत (अनीकम्) सेना को (जानन्ति) जानते हैं (इन्द्रस्य) बिजुली के (पुरूणि) बहुत (सुकृता) उत्तम प्रकार किये गये (कर्म) कर्मों को देखने की इच्छा करते हैं, उनको जो (आ, अगात्) प्राप्त हो, वह सुखी होवे ॥१३॥

भावार्थभाषाः - जो परीक्षक लोग प्रातःकाल उठ के प्रयत्न से व्यवहारों को सिद्ध करते हैं, वे इस संसार में ज्ञान विशेष से प्रतिष्ठा को प्राप्त और बल से युक्त होते हैं ॥१३॥

अन्वय: यद्ये विश्वे मनुष्या विवस्वत्या उषसोऽक्तोर्यामन् दिदृक्षन्ते महिना महि चित्रमनीकं जानन्तीन्द्रस्य पुरूणि सुकृता कर्म दिदृक्षन्ते तान्य आगात्स सुखी स्यात् ॥१३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (दिदृक्षन्ते) द्रष्टुमिच्छन्ति (उषसः) प्रभातान् (यामन्) यामनि मार्गे (अक्तोः) रात्रेः (विवस्वत्याः) यः विवस्वति साध्व्यः (महि) महत् (चित्रम्) अद्भुतम् (अनीकम्) सैन्यम् (विश्वे) सर्वे (जानन्ति) (महिना) महिम्ना। अत्र छान्दसो वर्णलोपो वेति नलोपः। (यत्) ये (आ) समन्तात् (अगात्) प्राप्नुयात् (इन्द्रस्य) विद्युतः (कर्म) कर्माणि (सुकृता) सुष्ठुकृतानि (पुरूणि) बहूनि ॥१३॥

भावार्थभाषाः - ये परीक्षकाः प्रातरुत्थाय प्रयत्नेन व्यवहारान्साध्नुवन्ति तेऽत्र ज्ञानविशेषा पूज्यन्ते बलं च लभन्ते ॥१३॥

भावार्थभाषाः - जे परीक्षक प्रातःकाळी उठून प्रयत्नाने व्यवहार सिद्ध करतात ते विशेष ज्ञानाने या जगात प्रतिष्ठा व बल प्राप्त करतात. ॥ १३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

म᳓हि ज्यो᳓तिर् नि᳓हितं वक्ष᳓णासु
आमा᳓ पक्वं᳓ चरति बि᳓भ्रती गउः᳓
वि᳓श्वं स्वा᳓द्म स᳓म्भृतम् उस्रि᳓यायां
य᳓त् सीम् इ᳓न्द्रो अ᳓दधाद् भो᳓जनाय

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

níhitam ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

vakṣáṇāsu ← vakṣáṇā- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

āmā́ ← āmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

bíbhratī ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

carati ← √carⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

gaúḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pakvám ← pakvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sámbhr̥tam ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

svā́dma ← svā́dman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

usríyāyām ← usríya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ádadhāt ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

bhójanāya ← bhójana- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sīm ← sīm (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

महि॑ । ज्योतिः॑ । निऽहि॑तम् । व॒क्षणा॑सु । आ॒मा । प॒क्वम् । च॒र॒ति॒ । बिभ्र॑ती । गौः ।
विश्व॑म् । स्वाद्म॑ । सम्ऽभृ॑तम् । उ॒स्रिया॑याम् । यत् । सी॒म् । इन्द्रः॑ । अद॑धात् । भोज॑नाय ॥

• mahi
• [noun], nominative, singular, neuter
• “great; firm.”

• jyotir ← jyotiḥ ← jyotis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• nihitaṃ ← nihitam ← nidhā ← √dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; fill into; stow; insert; ignite; insert; add; put on; establish; keep down.”

• vakṣaṇāsv ← vakṣaṇāsu ← vakṣaṇā
• [noun], locative, plural, feminine
• “abdomen; udder; inside.”

• āmā ← āma
• [noun], nominative, singular, feminine
• “uncooked; unfestering; unburnt; green; undigested; fusty; raw.”

• pakvaṃ ← pakvam ← pakva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “heated; pakva; ripe; cooked; festering; baked; developed; doomed; digested; pakva [word]; suppurative; gray; fruiting; done.”

• carati ← car
• [verb], singular, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• bibhratī ← bhṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• gauḥ ← go
• [noun], nominative, singular, feminine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• viśvaṃ ← viśvam ← viśva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• svādma ← svādman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “preference; sweetness.”

• saṃbhṛtam ← sambhṛ ← √bhṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “gather; collect; fill; mix; fill into; produce.”

• usriyāyāṃ ← usriyāyām ← usriyā
• [noun], locative, singular, feminine
• “cow; dairy product.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• sīm
• [adverb]

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• adadhād ← adadhāt ← dhā
• [verb], singular, Imperfect
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• bhojanāya ← bhojana
• [noun], dative, singular, neuter
• “food; eating; foodstuff; meal; property; sevana; enjoyment.”

वक्षणासु । वक्ष्यन्ते यासूदकानीति वक्षणा नद्यः । तासु महि महत् ज्योतिः ज्योतिष्मदुदकं निहितम् इन्द्रेण आमा नवसूतिका गौः पक्वं क्षीरादिकं बिभ्रती दधाना सती चरति सर्वत्र वर्तते । यत् यस्मादुदकात् स्वाद्म स्वादुतरं संभृतं स्वेन संपादितं दधिघृतक्षीरादिकं सीम् एतत् विश्वं सर्वम् उस्रियायां गवि भोजनाय इन्द्रः अदधात् । तस्मात् क्षीरादिकं बिभ्रती गौश्चरतीति पूर्वेणान्वयः ॥ वक्षणासु ।’ वक्ष रोषे ‘। अस्मात् ‘करणाधिकरणयोश्च । इति करणे ल्युट् । लित्स्वरः । पक्वम् । पचतेर्निष्ठातकारस्य ‘पचो वः’ इति वत्वम् । प्रत्ययस्वरः। चरति । चरतिर्गत्यर्थः । बिभ्रती । डुभृञ् धारणपोषणयोः ‘। जुहोत्यादिः । शतुरुगित्त्वात् ‘उगितश्च ’ इति ङीप् ।’ अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । उस्रियायाम् । ‘वस निवासे ’ ।’ स्फायितञ्चि° ’ इत्यादिनाधिकरणे रक्प्रत्ययः । यजादित्वात् संप्रसारणम् । ‘शासिवसिघसीनां च ’ इति षत्वाभावश्छान्दसः । स्वार्थिको घप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः ॥

English translation:

“A great light has been shed upon the rivers; the cow yet immature grazes, charged with the ripe (milk), for Indra has plural ced in the cow all this collected sweetness for food.”

Great light was deposited in her udder. Herself raw, the cow roams about carrying the cooked (milk).
Every sweetness was brought together in the ruddy one, when Indra established her for nourishment.

On vakṣáṇā- ‘belly’ (here tr. ‘udder’ perhaps misleadingly) as a pl. tantum, see comm. ad X.27.16.

carati bíbhratī is another instance of quasi-auxiliary √car + pres. part. (also to a redupl. pres.); cf. 4b. Here, carati seems to have more lexical value than in vs. 4.

A mighty splendour rests upon her bosom: bearing ripe milk the Cow, unripe, advances.
All sweetness is collected in the Heifer, sweetness which Indra made for our enjoyment.

Ein großes Licht ist in ihren Eutern verwahrt: die rohe Kuh wandelt die gekochte Milch tragend. Aller Wohlgeschmack ward in der Kuh vereinigt, als Indra sie zur Nahrung bestimmte.

Ein grosser Glanz ist in den Leib gesetzet, die rohe Kuh geht tragend garen Milchtrank Vereint ist alles Süsse in der Milchkuh, was Indra machte zum Genuss der Menschen.

Великий свет сокрыт в вымени (Ушас):
Сырая корова бродит, нося вареное (молоко).
Весь вкус был собран в корове (-утренней заре),
Когда Индра предназначил ее для наслаждения (человека).

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जो (गौः) चलनेवाली (वक्षणासु) बहती हुई नदियों में (आमा) कच्चे वा (पक्वम्) पके हुए को (बिभ्रती) धारण करती हुई (चरति) चलती है जो इस संसार में (महि) बड़ा (निहितम्) स्थित (ज्योतिः) तेज वा (उस्रियायाम्) पृथिवी में (विश्वम्) संपूर्ण (स्वाद्म) अतिस्वादुवाले (सम्भृतम्) उत्तम प्रकार, धारण वा पोषण किये हुए पदार्थ को प्राप्त होती है वह (इन्द्रः) बिजुली (भोजनाय) पालन वा भोजन के लिये सबको (सीम्) सब ओर से (अदधात्) धारण करती है, यह सब जनों को जानना चाहिये ॥१४॥

भावार्थभाषाः - जो बिजुली भूमि जल वायु और अन्तरिक्ष तथा उनके विकारों और पदार्थों में व्यापक हो और सबको धारण कर पालन करती है, उसकी विद्या को सब लोग धारण वा स्वीकार करें ॥१४॥

अन्वय: यथा गौर्वक्षणास्वामा पक्वं बिभ्रती चरति यदत्र महि निहितं ज्योतिरुस्रियायां विश्वं स्वाद्म सम्भृतं चरति स इन्द्रो भोजनाय सर्वं सीमदधादिति सर्वैर्वेद्यम् ॥१४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (महि) महत् (ज्योतिः) तेजः (निहितम्) स्थितम् (वक्षणासु) वहमानासु नदीषु। वक्षणा इति नदीना०। निघं० १। १३। (आमा) आमानि (पक्वम्) (चरति) गच्छति (बिभ्रती) धरन्ती (गौः) या गच्छति सा (विश्वम्) सर्वम् (स्वाद्म) अतिस्वादुमत् (सम्भृतम्) सम्यग्धृतं पोषितं वा (उस्रियायाम्) पृथिव्याम् (यत्) या (सीम्) सर्वतः (इन्द्रः) विद्युत् (अदधात्) दधाति (भोजनाय) पालनायाऽभ्यवहरणाय वा ॥१४॥

भावार्थभाषाः - यो विद्युद्भूम्यब्वाय्वन्तरिक्षेषु तद्विकारेषु पदार्थेषु च व्याप्य सर्वं धृत्वा पालयति तस्या विद्यां सर्वे स्वीकुर्वन्तु ॥१४॥

भावार्थभाषाः - जी विद्युत भूमी, जल, वायू व अंतरिक्ष आणि त्याच्या विकारात व पदार्थात व्यापक असते, तसेच सर्वांना धारण करून पालन करते तिची विद्या सर्व लोकांनी स्वीकारावी. ॥ १४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ᳓न्द्र दृ᳓ह्य यामकोशा᳓ अभूवन्
यज्ञा᳓य शिक्ष गृणते᳓ स᳓खिभ्यः
दुर्माय᳓वो दुरे᳓वा म᳓र्तियासो
निषङ्गि᳓णो रिप᳓वो ह᳓न्तुवासः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhūvan ← √bhū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dŕ̥hya ← √dr̥h- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yāmakośā́ḥ ← yāmakośá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

gr̥ṇaté ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sákhibhyaḥ ← sákhi- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

śikṣa ← √śak- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

yajñā́ya ← yajñá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

durévāḥ ← duréva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

durmāyávaḥ ← durmāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mártyāsaḥ ← mártya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

hántvāsaḥ ← hántva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

niṣaṅgíṇaḥ ← niṣaṅgín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ripávaḥ ← ripú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

इन्द्र॑ । दृह्य॑ । या॒म॒ऽको॒शाः । अ॒भू॒व॒न् । य॒ज्ञाय॑ । शि॒क्ष॒ । गृ॒ण॒ते । सखि॑ऽभ्यः ।
दुः॒ऽमा॒यवः॑ । दुः॒ऽएवाः॑ । मर्त्या॑सः । नि॒ष॒ङ्गिणः॑ । रि॒पवः॑ । हन्त्वा॑सः ॥

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• dṛhya ← dṛh
• [verb], singular, Present imperative
• “fixate; strengthen.”

• yāmakośā ← yāma
• [noun], masculine
• “prahara; watch; travel; path.”

• yāmakośā ← kośāḥ ← kośa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “treasury; sheath; Kośa; scrotum; bud; vessel; kośa [word]; treasure; calyx; container; bucket; box.”

• abhūvan ← bhū
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• yajñāya ← yajña
• [noun], dative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• śikṣa ← śikṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “help; give.”

• gṛṇate ← gṛ
• [verb noun], dative, singular
• “praise.”

• sakhibhyaḥ ← sakhi
• [noun], dative, plural, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• durmāyavo ← durmāyavaḥ ← durmāyu
• [noun], nominative, plural, masculine

• durevā ← durevāḥ ← dureva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “malevolent; bad; crabbed.”

• martyāso ← martyāsaḥ ← martya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mortal.”

• niṣaṅgiṇo ← niṣaṅgiṇaḥ ← niṣaṅgin
• [noun], nominative, plural, masculine

• ripavo ← ripavaḥ ← ripu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “enemy; arivarga; Ripu; foe.”

• hantvāsaḥ ← han
• [verb noun], nominative, plural
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

हे इन्द्र दृह्य दृढो भव। यतः यामकोशाः। यान्त्यस्मिन्निति यामो मार्गः । तस्य कोशाः कोशवदाच्छादकाः मार्गप्रतिबन्धका राक्षसाः अभूवन् । त्वं यज्ञाय यज्ञकर्त्रे गृणते स्तोत्रं कुर्वते यजमानाय सखिभ्यः पुत्रादिभ्यश्च शिक्ष अपेक्षितं फलं दत्स्व । दुर्मायवः । दुष्टमायुधानि मिन्वन्ति प्रक्षिपन्तीति दुर्मायवः । दुरेवाः दुष्टं गच्छन्तः मर्त्यासः मारयितारः निषङ्गिणः । निषङ्गशब्देन इषुधिरभिधीयते । तद्वन्तः । एवंविधसामर्थ्योपेताः रिपवः शत्रवो राक्षसाः ‘हन्त्वासः त्वया हननीयाः ॥ दृह्य । ‘दृह दृहि वृह वृहि वृद्धौ’। व्यत्ययेन श्यन् । लोटि रूपम् । नित्स्वरः । अभूवन् ।’ भू सत्तायाम् । अस्य लुङि रूपम् । ‘गातिस्था’ इति सिचो लुक्। ‘भूसुवोस्तिङि’ इति गुणे प्रतिषिद्धे ‘भुवो वुग्लुङलिटोः’ इति वुगागमः । निघातः । शिक्ष। ’ शिक्ष विद्योपादाने’। अयं धातुरत्र दाने वर्तते । व्यत्ययेन परस्मैपदम्। निघातः। दुर्मायवः । मिनोतेः ‘कृवापाजिमि’ इत्यादि। उण्प्रत्ययः । कृदुत्तरपदस्वरः । दुरेवाः । ‘इण् गतौ ’ । ‘इण्शीङ्भ्यां वन्’ इति कर्तरि वन्प्रत्ययः । रिपवः ।’ रपेरिच्चोपधायाः’ इत्युप्रत्ययः । उपधाया इत्वम् । प्रत्ययस्वरः । हन्त्वासः । ‘हन हिंसागत्योः’। ‘कृत्यार्थे तवैकेन्केन्यत्वनः’ इति त्वन् । नित्त्वादाद्युदात्तः ॥ ॥ ३ ॥

English translation:

“Indra, be firm, for there are obstructors of your path; secure to the worshipper and his friends (the means of completing) the sacrifice; mortal enemies bearing bows, armed with mischievous weapons, and coming with evil intent, must be destroyed (by you).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Mortal enemies: martyāsaḥ = mārayitāraḥ, killers, murderers

Indra, stand fast! The (enemies’) “journey-buckets” [=chariots] have come. Do your best for the sacrifice, for the singer, for your
comrades.
The mortals who use dirty tricks, those of evil ways, the cheaters
wearing quivers are to be smashed.

The sense of the hapax yāmakośá- is unclear. Geldner takes it as traveling trunks: “Die Reisetruhen sind bereit”; sim. Oldenberg But the image of Indra standing by overseeing the loading of his luggage verges on the absurd. Oldenberg suggests rather that it is we who have come with empty suitcases, hoping Indra will fill them. Renou takes yāma- to √yā ‘beseech’ rather than √yā ‘drive, travel’, yielding “les vases de la prière.” Since there is no comm. in EVP XVII, we will never know what he meant by that; it is certainly not transparent. My tr. “journey-bucket” is meant as a slangy term for chariot (‘bucket’ can be so used in English for an old or badly maintained car); certainly the use of kóśa- ‘bucket, cask’ to refer to (a part of) a chariot is clear from VIII.20.8, 22.9. Witzel Gotō’s “Wagenkörbe” is similar.

I also think that the chariots in question belong to the enemies mentioned in cd; this might account for the slangy designation of their vehicles – rather like referring to a rival’s car as a jalopy. In any case it would seem odd to command Indra to stand fast and them immediately get on a chariot and go traveling.

Barring the way they come. Be firm, O Indra; aid friends to sacrifice and him who singeth.
These must be slain by thee, malignant mortals, armed with ill arts, our quiverbearing foemen.

Indra, bleib fest ! Die Reisetruhen sind bereit. Tu dem Sänger und seinen Freunden für das Opfer zu Dank! Die hinterlistigen Sterblichen, deren Trachten böse ist, die Schelme, die den Köcher umhaben, sollen erschlagen werden!

Erstark’ o Indra, Wegelag’rer kamen, dem Opfer hilf, dem Sänger und den Freunden; Zu tödten sind die zauberischen Menschen, die bösen, und die Feinde Köcher tragend.

О Индра, будь тверд! Дорожные лари (?) готовы.
Помоги с жертвой певцу и (его) друзьям!
Обладающие колдовской силой смертные, чинящие зло,
Мошенники с колчанами должны быть убиты!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) विद्या और ऐश्वर्य के दाता ! जो (यामकोशाः) मार्गों के रोकनेवाले (अभूवन्) होते हैं उन (सखिभ्यः) मित्रों तथा (यज्ञाय) सङ्गति जन्य विशेष ज्ञान और (गृणते) स्तुति करनेवाले के अर्थ आप (शिक्षा) विद्या दान कीजिये जो (दुर्मायवः) बुरे प्रकार फेंकने वा (दुरेवाः) दुष्ट कर्म को पहुँचानेवाले (हन्त्वासः) मारने के योग्य (निषङ्गिणः) बहुत विशेष शस्त्रोंवाले (रिपवः) शत्रु (मर्त्यासः) मनुष्य हों, उनका नाश करके (दृह्य) बढ़िये ॥१५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि सर्वदा सब प्रकार श्रेष्ठ पुरुषों की रक्षा विद्या और शिक्षा का दान और दुष्ट आचरणवालों का नाश करके सदैव बढ़ें ॥१५॥

अन्वय: हे इन्द्र ! ये यामकोशा अभूवन् तेभ्यः सखिभ्यो यज्ञाय गृणते च त्वं शिक्ष ये दुर्मायवो दुरेवा हन्त्वासो निषङ्गिणो रिपवो मर्त्यासः स्युस्तान् हत्वा दृह्य ॥१५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) विद्यैश्वर्यप्रद (दृह्य) वर्द्धस्व। अत्र विकरणव्यत्ययेन श्यन्। (यामकोशाः) यान्ति येषु ते यामा मार्गास्तेषां कोशा यामकोशाः (अभूवन्) भवन्ति (यज्ञाय) सङ्गतिविज्ञानाय (शिक्ष) विद्यां देहि (गृणते) स्तुवते (सखिभ्यः) मित्रेभ्यः (दुर्मायवः) दुष्टो मायुः प्रक्षेपो येषान्ते (दुरेवाः) ये दुष्टं यन्ति ते (मर्त्यासः) मनुष्याः (निषङ्गिणः) बहवो निषङ्गाः शस्त्रविशेषा विद्यन्ते येषान्ते (रिपवः) शत्रवः (हन्त्वासः) हन्तुं योग्याः ॥१५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः सर्वदा सर्वथा श्रेष्ठानां रक्षणं विद्यासुशिक्षादानं दुष्टाचाराणां हननं च कृत्वा सदैव वर्धनीयम् ॥१५॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी सदैव सर्वप्रकारे श्रेष्ठांचे रक्षण, विद्या व शिक्षणाचे दान करावे, तसेच दुष्ट आचरण करणाऱ्यांचे हनन करून सदैव उन्नत व्हावे. ॥ १५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सं᳓ घो᳓षः शृण्वे अवमइ᳓र् अमि᳓त्रैर्
जही᳓ नि᳓ एषु अश᳓निं त᳓पिष्ठाम्
वृश्चे᳓म् अध᳓स्ताद् वि᳓ रुजा स᳓हस्व
जहि᳓ र᳓क्षो मघवन् रन्ध᳓यस्व

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
amítraiḥ ← amítra- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

avamaíḥ ← avamá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ghóṣaḥ ← ghóṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)

śr̥ṇve ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

aśánim ← aśáni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

eṣu ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

jahí ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ní ← ní (invariable)

tápiṣṭhām ← tápiṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

adhástāt ← adhástāt (invariable)

īm ← īm (invariable)

ruja ← √ruj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sáhasva ← √sah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

ví ← ví (invariable)

vr̥ścá ← √vr̥śc- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

jahí ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rákṣaḥ ← rákṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

randháyasva ← √randh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

सम् । घोषः॑ । शृ॒ण्वे॒ । अ॒व॒मैः । अ॒मित्रैः॑ । ज॒हि । नि । ए॒षु॒ । अ॒शनि॑म् । तपि॑ष्ठाम् ।
वृ॒श्च । ई॒म् । अ॒धस्ता॑त् । वि । रु॒ज॒ । सह॑स्व । ज॒हि । रक्षः॑ । म॒घ॒ऽव॒न् । र॒न्धय॑स्व ॥

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• ghoṣaḥ ← ghoṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sound; noise; cry; voice; ghoṣa [word]; station; Ghoṣa; post; twang.”

• śṛṇve ← śru
• [verb], singular, Present indikative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• ‘vamair ← avamaiḥ ← avama
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “avama [word]; bottom; last.”

• amitrair ← amitraiḥ ← amitra
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “enemy; foe.”

• jahī ← hā
• [verb], singular, Present imperative
• “abandon; decrease; want; kill; deteriorate; get rid of; exclude; lose; avoid; remove; leave; abandon; neglect; leave; discard; apostatize; discontinue; weaken; abandon; assail; subtract; foreswear; pour away; withdraw; depart; reduce.”

• ny ← ni
• [adverb]
• “back; down.”

• eṣv ← eṣu ← idam
• [noun], locative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• aśaniṃ ← aśanim ← aśani
• [noun], accusative, singular, feminine
• “lightning; Vajra; vajra; thunderbolt.”

• tapiṣṭhām ← tapiṣṭha
• [noun], accusative, singular, feminine
• “burning; ablaze(p).”

• vṛścem ← vṛśca ← vraśc
• [verb], singular, Present imperative
• “cleave; fell; cut off; hew.”

• vṛścem ← īm ← īṃ
• [adverb]

• adhastād ← adhastāt
• [adverb]
• “below.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• rujā ← ruj
• [verb], singular, Present imperative
• “break; bend.”

• sahasva ← sah
• [verb], singular, Present imperative
• “endure; overcome; habituate.”

• jahi ← hā
• [verb], singular, Present imperative
• “abandon; decrease; want; kill; deteriorate; get rid of; exclude; lose; avoid; remove; leave; abandon; neglect; leave; discard; apostatize; discontinue; weaken; abandon; assail; subtract; foreswear; pour away; withdraw; depart; reduce.”

• rakṣo ← rakṣaḥ ← rakṣas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Rākṣasa; Rakṣas; rakṣas [word].”

• maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• randhayasva ← randhay ← √radh
• [verb], singular, Present imperative
• “subjugate; hand over.”

हे इन्द्र अवमैः समीपे वर्तमानैः अमित्रैः शत्रुभिरसुरैरुत्सृष्टो योऽशनिः घोषः घुष्यमाणः सं शृण्वे सम्यगस्माभिः श्रूयते तपिष्ठाम् अतिशयेन तापिकां ताम् अशनिम् एषु शत्रुष्वेव निधाय जहि मारय । तैः प्रयुक्तामशनिं तानेव प्रापयेति भावः । ईम् एनान् शत्रून् अधस्तात् मूलतः वृश्च छिन्धि । किंच वि रुज तान् विशेषेण बाधस्व सहस्व अभिभव च । हे मघवन् इन्द्र रक्षः कर्मविघ्नकारीणि रक्षांसि जहि मारय । अनन्तरमिमं यज्ञं रन्धयस्व पारं नय॥ शृण्वे। निघातः । जहि । ‘हन हिंसागत्योः’। अस्य लोटि रूपम् । अशनिम्।’ अशू व्याप्तौ ।’ अश्यवितॄभ्योऽनिः’ इत्यनिप्रत्ययः। प्रत्ययस्वरः । तपिष्ठाम् । तप्तृशब्दादिष्ठन्प्रत्ययः । नित्स्वरः। वृश्च । ‘ओव्रश्चू छेदने’ । तुदादिः । ग्रहिज्यादिना संप्रसारणम् । सहस्व। वाक्यभेदादनिघातः । रन्धयस्व। ‘रध हिंसासंराद्धयोः’ इत्यस्य ण्यन्तस्य लोटि • रधिजभोरचि’ इति नुमागमः । वाक्यभेदादनिघातः ॥

English translation:

“The sound (of your bolt) has been heard by the approaching foes; hurl upon them the consuming thunder-bolt, cut them up by the root, oppose; Maghavan, overcome, slay the rākṣasas, complete (the sacrifice).”

All around your battle-cry is heard by the closest foes. Smash your most scorching missile down on them.
Cleave them below; break them apart; overwhelm them. Smash the
demonic force, bounteous one; make them subject to you.

The standard tr. all take the ghóṣa- to be emanating from the foes, but the instr. amítraiḥ with śṛṇve should make it an agent of the hearing (“is heard by …”) not a source of the sound. Geldner’s (/Witzel Gotō’s) “von” and Renou’s supplied “(faite) d’ennemis” show their need to overrule the syntax. I see no reason why it should not be Indra’s battle-cry, striking fear in all who hear it.

A cry is beard from enemies most near us: against them send thy fiercest-flaming weapon.
Rend them from under, crush them and subdue them. Slay, Maghavan, and make the fiends our booty.

Man hört das Geschrei von den ganz nahen Feinden. Schleudere auf sie deinen glühenden Keil! Hau ihn unten ab, zerspalte, bezwinge ihn, erschlage den Dunkelgeist, du Gabenreicher, bring ihn in deine Gewalt!

Der Lärm erschallt von allernächsten Feinden, auf sie wirf nieder deinen schärfsten Blitzstrahl; Zerbrich, zerspalte sie von unten, siege, den Nachtgeist schlag’, o starker, unterwirf ihn.

Повсюду слышится гул близких врагов.
Порази их самым раскаленным камнем!
Расщепи их сверху вниз! Расколи! Одолей!
Убей ракшаса, о щедрый! Отдай (нам) во власть!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मघवन्) बहुत धनों से युक्त मैं (अवमैः) नीच (अमित्रैः) शत्रुओं जो (घोषः) घोर वाणी उसको (सम्) बहुत (शृण्वे) सुनता हूँ इससे उनको आप (जहि) मारिये और (एषु) इन शत्रुओं में (तपिष्ठाम्) अतिशय तपते हुए (अशनिम्) वज्र को फेंक के इनको (नि, वृश्च) उत्तम प्रकार विनाश कीजिये और इनको (अधस्तात्) नीचे गिराय के (ईम्) निरन्तर (वि) (रुज) रोगग्रस्त कीजिये और दुःख को (सहस्व) सहिये (रक्षः) दुष्ट स्वभाववाले प्राणी का (जहि) नाश कीजिये और पापी लोगों को (रन्धयस्व) ताड़िये ॥१६॥

भावार्थभाषाः - हे वीर पुरुषो ! जो वाणी शत्रुओं से उच्चारण की जाय, उसको सुन उनके सन्मुख जा और उनके ऊपर शस्त्रों का प्रहार करके उन्हें छिन्न-भिन्न करो, इससे ऐश्वर्यवाले होओ ॥१६॥

अन्वय: हे मघवन्नहमवमैरमित्रैः यः घोषस्तं संशृण्वे ताँस्त्वं जहि। एषु तपिष्ठामशनिं प्रक्षिप्यैतान् निवृश्च। एतानधस्तात्कृत्वें विरुज दुःखं सहस्व रक्षो जहि पापिनो रन्धयस्व ॥१६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (सम्) सम्यक् (घोषः) वाणीः। घोष इति वाङ्ना०। निघं० १। ११। (शृण्वे) (अवमैः) अधमैः (अमित्रैः) शत्रुभिः (जहि)। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (नि) (एषु) (अशनिम्) वज्रम् (तपिष्ठाम्) अतिशयेन तप्ताम् (वृश्च) छिन्धि (ईम्) सततम् (अधस्तात्) अधो निपात्य (वि) (रुज) रुग्णान् कुरु। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (सहस्व) (जहि) (रक्षः) दुष्टस्वभावं प्राणिनम् (मघवन्) बहुधनयुक्त (रन्धयस्व) ताडयस्व ॥१६॥

भावार्थभाषाः - हे वीरा या वाणी शत्रुभिः क्रियेत तां श्रुत्वाऽभीत्यैतेषामुपरि शस्त्राणि प्रक्षिप्य विच्छिन्नान् कुरुत अनेनैश्वर्यवन्तो भवत ॥१६॥

भावार्थभाषाः - हे वीर पुरुषांनो! जी (दुष्ट) वाणी शत्रू उच्चारतात ती ऐकून त्यांच्यावर शस्त्रांचा प्रहार करून त्यांचा नाश करा व ऐश्वर्यवान व्हा. ॥ १६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उ᳓द् वृह र᳓क्षः सह᳓मूलम् इन्द्र
वृश्चा᳓ म᳓ध्यम् प्र᳓ति अ᳓ग्रं शृणीहि
आ᳓ की᳓वतः सललू᳓कं चकर्थ
ब्रह्मद्वि᳓षे त᳓पुषिं हेति᳓म् अस्य

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rákṣaḥ ← rákṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sahámūlam ← sahámūla- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

út ← út (invariable)

vr̥ha ← √vr̥h- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ágram ← ágra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mádhyam ← mádhya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

práti ← práti (invariable)

śr̥ṇīhi ← √śr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vr̥ścá ← √vr̥śc- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

cakartha ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

kī́vataḥ ← kī́vant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

salalū́kam ← salalū́ka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asya ← √as- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

brahmadvíṣe ← brahmadvíṣ- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

hetím ← hetí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

tápuṣim ← tápuṣi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

उत् । वृ॒ह॒ । रक्षः॑ । स॒हऽमू॑लम् । इ॒न्द्र॒ । वृ॒श्च । मध्य॑म् । प्रति॑ । अग्र॑म् । शृ॒णी॒हि॒ ।
आ । कीव॑तः । स॒ल॒लूक॑म् । च॒क॒र्थ॒ । ब्र॒ह्म॒ऽद्विषे॑ । तपु॑षिम् । हे॒तिम् । अ॒स्य॒ ॥

• ud
• [adverb]
• “up.”

• vṛha ← vṛh
• [verb], singular, Present imperative
• “extract.”

• rakṣaḥ ← rakṣas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Rākṣasa; Rakṣas; rakṣas [word].”

• sahamūlam ← saha
• [adverb]
• “together; together; with; jointly; together; saha [word]; along.”

• sahamūlam ← mūlam ← mūla
• [noun], accusative, singular, neuter
• “root; cause; beginning; bottom; mūla; foundation; mūla [word]; arśas; head; sole; beginning; root; wrist; origin; end; end; proximity; capital; bottom.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vṛścā ← vraśc
• [verb], singular, Present imperative
• “cleave; fell; cut off; hew.”

• madhyam ← madhya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “midst; center; cavity; inside; middle; center; waist; group; pulp; torso; time interval; area; series; madhya [word]; Madhya; noon; middle; middle age; span; belly.”

• praty ← prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• agraṃ ← agram ← agra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “tip; beginning; peak; end; front; top; beginning; battlefront; agra [word]; acme; fingertip; top; best; optimum; climax; matter; glans.”

• śṛṇīhi ← śṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “fall off; break; disintegrate; crush; break; fracture.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• kīvataḥ ← kīvat
• [noun], ablative, singular, masculine

• salalūkaṃ ← salalūkam ← salalūka
• [noun], accusative, singular, neuter

• cakartha ← kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• brahmadviṣe ← brahma ← brahman
• [noun], neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• brahmadviṣe ← dviṣe ← dviṣ
• [noun], dative, singular, masculine
• “hostile; hating.”

• tapuṣiṃ ← tapuṣim ← tapuṣi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “ablaze(p); burning.”

• hetim ← heti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “projectile; heti [word].”

• asya ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “shoot; remove.”

हे इन्द्र रक्षः कर्मविघ्नकारि रक्षःकुलं सहमूलं मूलसहितं यथा भवति तथा उद्वृह उद्धर । किंच मध्यं तस्य मध्यभागं वृश्च छिन्धि । प्रत्यग्रम् अग्रं प्रत्यागतं तत् शृणीहि जहि । तस्य रक्षःकुलस्य मध्ये सललूकं सरणशीलं रक्षः आ कीवतः । ‘आङ् मर्यादायाम् ’ । कियतः अनिर्ज्ञायमानपरिमाणात् अतिदूराद्देशात् ‘चकर्थ कुरु । कृत्वा च ब्रह्मद्विषे ब्राह्मणद्वेषकारिणे तस्मै रक्षसे तपुषिं तापकं हेतिं घातकमायुधं अस्य क्षिप । उक्तमर्थं यास्कोऽब्रवीत्-‘उद्धर रक्षः सहमूलमिन्द्र। मूलं मोचनाद्वा मोषणाद्वा मोहनाद्वा। वृश्च मध्यं प्रति शृणीह्यग्रम् । अग्रमागतं भवति । अ कियतो देशात्सललूकं सल्लुँब्धं भवति पापकमिति नैरुक्ताः सररूकं वा स्यात्सर्तेरभ्यस्तात् । तपुषिस्तपतेर्हेतिर्हन्तेः ’ ( निरु. ६. ३ ) इति ॥ वृह । ‘वृहू उद्यमने ’ इत्यस्य लोटि रूपम् । शृणीहि । ’ शॄ हिंसायाम् । अस्य लोटि हौ ‘ई हल्यघोः’ इतीदम्। निघातः । कीवतः । किंशब्दात् किं परिमाणमस्येत्यर्थे ’ किमिदंभ्यां वो घः’ इति किंशब्दात् वतुबरतीति ज्ञापितत्वात् वतुप् । घादेशाभावश्छान्दसः । इदंकिमोरीदकी ’ इति की इत्यादेशः । सल्लूकम् । ‘सृ गतौ’ । छान्दसी रूपसिद्धिः । चकर्थ । ’ डुकृञ् करणे’ इत्यस्य लिटि थलि रूपम् । क्रादित्वादिडभावः । निघातः । तपुषिम् । तप संतापे ’ इत्यस्मात् ‘अर्तिपॄवपियजितनिधनितपिभ्यो नित्’ इत्युसिप्रत्ययो निच्च । अकारस्य इकारश्छान्दसः । नित्स्वरः । हेतिम् । ‘हन हिंसागत्योः’ । ‘उतियूतिजूतिसाति ’ इत्यादिना निपातनादन्तोदात्तः । अस्य । असु क्षेपणे ’ । लोटि रूपम् ॥

English translation:

“plural ck the rākṣasas, Indra, by the root; cut as under the middle, blight the summit; to whatever remote (regions) you have driven the sinner, cast upon the enemy of the Veda your consuming weapon.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The enemy of the Veda: brahmadviṣe = brahmaṇadveṣakāriṇe, or him who entertains hatred against the Brahman; but, brahma may mean the prayer of the Vedas, or the Vedas, or perhaps, the religion or ritual of the followers of the Veda

Tear out the demonic power, root and all, Indra; cleave its middle; shatter its top.
How far have you sent it scooting? Hurl your scorching lance at the hater of the sacred formulation.

salalū́ka- is yet another peculiar word that brings our interpr. to a standstill.

The current standard interpr. is “indulgence, patience” vel sim. (Geldner [/Witzel Gotō] “Nachsicht”). I do not understand where such a meaning would come from.

Mayrhofer (KEWA s.v.) suggests √sṛ in the meaning ‘sich erstrecken’, but the semantic channel from one to the other seems blocked to me. Although a deriv. from √sṛ seems likely, a more literal sense of that root, ‘run, flow’, provides better sense.

(The older interpr. of the word was ‘zerflossen’ or ‘umherschweifend’ [Grassmann, etc.].) Both the l’s and the affective -ū́ka-suffix suggest a slangy or low-register word – hence my “send scooting.” Grassmann suggests a preform *salsalū́ka-, presumably because - ū́ka- is often added to intensively reduplicated stems (see AiG II.2.498)(cf. jāgarū́kaIII.54.7). This seems possible (though not, of course, necessary), and “send scooting” is also meant to reflect an intensive/iterative sense. Note that salalū́kam phonologically resembles sahámūlam in pāda a (in almost the same metrical position), which may help account for the presence of salalū́kam in the vs. and could also have facilitated a dissimilation from *salsalū́kam.

Root up the race of Raksasas, O Indra rend it in front and crush it in the middle.
How long hast thou bebaved as one who wavers? Cast thy hot dart at him who hates devotion:

Rotte den Dunkelgeist mit der Wurzel aus, Indra ! Hau die Mitte durch, brich die Spitze ab ! Wie lange schon hast du Nachsicht geübt ! Schleuder dein glühendes Geschoß auf den Feind des Segenswortes!

Reiss aus den Nachtgeist mit der Wurzel, Indra, spalt mitten durch ihn, brich ihm seinen Schädel; Wie weit bist du umhergeschweift vergeblich, auf Andachthasser wirf die heisse Lanze.

Вырви ракшаса с корнем, о Индра!
Расщепи середину! Отломи верхушку!
До каких пор ты пребывал в нерешительности?
Метни раскаленный дротик в ненавистника молитвы!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) दुष्ट पुरुषों के नाशकर्त्ता ! आप (उत्) उत्तमता के साथ (वृह) सुखवृद्धि करो (सहमूलम्) जड़सहित (रक्षः) बुरे आचार को (वृश्च) तोड़ो (अस्य) इसके ऊपर (तपुषिम्) प्रतापयुक्त (हेतिम्) वज्र को फेंक के इसके (मध्यम्) मध्य में उत्पन्न हुए और (अग्रम्) अग्रभाग के (प्रति) प्रति (शृणीहि) नाश करो तथा (ब्रह्मद्विषे) ब्रह्म परमात्मा वा वेद के लिये वर्त्तमान (सललूकम्) अच्छी तरह लोभी (कीवतः) कितनों को (आ) (चकर्थ) सब प्रकार काटो ॥१७॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि कभी भी धार्मिक पुरुषों के ऊपर शस्त्रों का प्रहार न करें और दुष्ट पुरुषों को शस्त्रों से मारे विना न छोड़ें, ऐसा करने से सब प्रकार सुख की वृद्धि होवे ॥१७॥

अन्वय: हे इन्द्र ! त्वमुद्वृह सहमूलं रक्षो वृश्चास्योपरि तपुषिं हेतिं प्रक्षिप्यास्य मध्यमग्रं च प्रतिशृणीहि ब्रह्मद्विषे वर्त्तमानं सललूकं कीवतश्चाऽऽचकर्थ ॥१७॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत्) उत्कृष्टे (वृह) वर्धस्व (रक्षः) दुष्टाचारम् (सहमूलम्) मूलेन सह वर्त्तमानम् (इन्द्र) दुष्टानां विदारक (वृश्च) छिन्धि। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (मध्यम्) मध्ये भवम् (प्रति) (अग्रम्) अग्रभागम् (शृणीहि) हिन्धि (आ) (कीवतः) कियतः। अत्र वर्णव्यत्ययेन यस्य स्थाने वः। (सललूकम्) सम्यक् लुब्धम् (चकर्थ) कृन्त (ब्रह्मद्विषे) यो ब्रह्म परमात्मानं वेदं वा द्वेष्टि तस्मै (तपुषिम्) प्रतापयुक्तम् (हेतिम्) वज्रम् (अस्य) एतस्योपरि ॥१७॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः कदाचिदपि धार्मिकाणामुपरि शस्त्रप्रहारो नैव कार्यो न च शस्त्रैर्हननेन विना दुष्टास्त्यक्तव्याः। एवं कृते सति सर्वतो सुखस्य वृद्धिः स्यात् ॥१७॥

भावार्थभाषाः - भावार्थ -माणसांनी कधीही धार्मिक पुरुषांवर शस्त्रांचा प्रहार करू नये व दुष्ट शत्रूंना शस्त्रांनी मारल्याशिवाय राहू नये. असे केल्याने सर्व प्रकारच्या सुखाची वृद्धी होते. ॥ १७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सुअस्त᳓ये वाजि᳓भिश् च प्रणेतः
सं᳓ य᳓न् मही᳓र् इ᳓ष आस᳓त्सि पूर्वीः᳓
रायो᳓ वन्ता᳓रो बृहतः᳓ सियाम
अस्मे᳓ अस्तु भ᳓ग इन्द्र प्रजा᳓वान्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ca ← ca (invariable)

praṇetar ← praṇetár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

svastáye ← svastí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vājíbhiḥ ← vājín- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

āsátsi ← √sad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

mahī́ḥ ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sám ← sám (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

br̥hatáḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

vantā́raḥ ← vantár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

bhágaḥ ← bhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

prajā́vān ← prajā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

स्व॒स्तये॑ । वा॒जिऽभिः॑ । च॒ । प्र॒ने॒त॒रिति॑ प्रऽनेतः । सम् । यत् । म॒हीः । इषः॑ । आ॒ऽसत्सि॑ । पू॒र्वीः ।
रा॒यः । व॒न्तारः॑ । बृ॒ह॒तः । स्या॒म॒ । अ॒स्मे इति॑ । अ॒स्तु॒ । भगः॑ । इ॒न्द्र॒ । प्र॒जाऽवा॑न् ॥

• svastaye ← svasti
• [noun], dative, singular, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• vājibhiś ← vājibhiḥ ← vājin
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• praṇetaḥ ← praṇetar ← praṇetṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “leader.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• yan ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• mahīr ← mahīḥ ← mahi
• [noun], accusative, plural, feminine
• “great; firm.”

• iṣa ← iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• āsatsi ← āsad ← √sad
• [verb], singular, Present indikative
• “approach; attack; sit down; approach; find; arrive.”

• pūrvīḥ ← puru
• [noun], accusative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

• rāyo ← rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• vantāro ← vantāraḥ ← vantṛ
• [noun], nominative, plural, masculine

• bṛhataḥ ← bṛhat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• syāmāsme ← syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• syāmāsme ← asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• bhaga ← bhagaḥ ← bhaga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• prajāvān ← prajāvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “prolific.”

प्रणेतः प्रकर्षेण जगतो निर्वाहक हे इन्द्र अस्मान् वाजिभिः अश्वैः सहितान् कुरु स्वस्तये च अविनाशाय कुरु । यत् यदा त्वं सम् आसत्सि अस्माकं समीपे यज्ञनिर्वाहार्थमासीदसि तदा वयं महीः महान्ति इषः अन्नानि पूर्वीः प्रभूतानि रायः धनानि वन्तारः तेषां संभक्तारः सन्तः बृहतः महान्तः स्याम भवेम । किंच प्रजावान् अपत्योपेतं भगः धनम् अस्मे अस्मासु अस्तु भवतु ॥ आसत्सि । षद्लृ विशरणादिषु । ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् । यद्योगादनिघातः । इषो राय इति च द्वे षष्ट्यर्थे द्वितीये । वन्तारः। ‘वन षण संभक्तौ ’ इत्यस्य तृचि आगमानुशासनस्य अनित्यत्वादिडभावः । चित्स्वरः । स्याम। ’ अस भुवि ’ इत्यस्य लिङि रूपम् । अस्मे । अस्मच्छब्दस्य सप्तम्याः ‘सुपां सुलुक् ’ इति शे इत्यादेशः ॥

English translation:

“Regulator (of the world, provide us) with horses for our welfare, and when you are seated near to us may we become mighty, enjoying abundant food, and ample riches, and may there be to us wealth accompanied by progeny.”

It is for our well-being and with your prize-seeking (horses), o leader, that you will sit down to many great refreshments.
Might we be winners of lofty wealth. Let your portion, conferring
offspring, be in us, Indra.

It is difficult to know how to construe the first pāda of this vs. I take it as a nominal main clause expressing the purpose of the subordinate clause in b. Geldner (/Witzel Gotō) as a parallel subordinate clause with pāda b, for which a verb (ausziehst ‘set out for’) must be supplied – all dependent on pāda c. Renou as part of a single subord. cl.

introduced by yád in b, also all dependent on c. Each of these solutions has drawbacks. Mine requires nothing to be supplied (Renou’s supplies less than Geldner’s), and it also avoids two problems produced by Renou’s interpr: a worrisomely late position of yád and an untethered ca in the middle of pāda a. But mine comes with a certain awkwardness of expression and an ill-assorted conjoined pair (“for well-being and with horses”).

However the various interpr. of ab differ, they all agree in taking āsátsi as the verb in the subor. cl. introduced by yád, thus showing the older non-imperatival (that is, subjunctive) value of the so-called “-si imperative.”

When borne by strong Steeds for our weal, O Leader, thou seatest thee at many noble viands.
May we be winners of abundant riches. May Indra be our wealth with store of children.

Wenn du zum Heil mit deinen Siegesgewohnten, du Anführer, ausziehst, wenn du viele große Speisegenüsse in Besitz nimmst, so möchten wir die Gewinner großen Reichtums sein. Uns soll kinderreiches Glück zuteil werden!

Wenn mit den Rossen du zum Heil, o Lenker, dich zu den vielen, reichen Tränken setzest, So seien wir Empfänger grossen Gutes, uns Indra sei ein kinderreicher Antheil.

Если на счастье со (своими) конями, приносящими награду, о вождь,
Ты завладеешь великой, обильной освежающей пищей,
Пусть (и) мы станем добытчиками обильного богатства!
Да будет нам доля, о Индра, связанная с потомством!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (प्रणेतः) सत्य और असत्य के निश्चयकारक (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य से युक्त ! (यत्) जो आप (वाजिभिः) घोड़ों के सदृश वेगयुक्त अग्नि आदि पदार्थों तथा और साधनों से (पूर्वीः) पूर्व जनों से प्राप्त (महीः) बड़ी (इषः) इच्छाओं से (सम्) (आसत्सि) सब प्रकार वर्त्तमान हैं (जो) (बृहतः) बड़े (वन्तारः) विभाग करनेवाले (रायः) धन हैं वे (अस्मै) हम लोगों के (स्वस्तये) सुख के लिये (अस्तु) होवें (प्रजावान्) बहुत प्रजाओं से युक्त (भगः) ऐश्वर्य और उनको प्राप्त होकर हम लोग सुखी (स्याम) होवें ॥१८॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य लोग सुख के लिये बहुत से साधनों को एकत्र करते, वे ऐश्वर्य को प्राप्त होके आनन्द को प्राप्त होते हैं ॥१८॥

अन्वय: हे प्रणेतरिन्द्र ! यद्यस्त्वं वाजिभिरन्यैः साधनैश्च पूर्वीर्महीरिष समासत्सि ये बृहतो वन्तारो रायः सन्ति तेऽस्मे स्वस्तये सन्तु। प्रजावान् भगश्च तानि प्राप्य वयं सुखिनः स्याम ॥१८॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (स्वस्तये) सुखाय (वाजिभिः) तुरङ्गैरिव वेगवद्भिरग्न्यादिभिः (च) (प्रणेतः) यः सत्याऽसत्ये प्रणयति तत्सम्बुद्धौ (सम्) (यत्) यः (महीः) महतीः (इषः) इच्छाः (आसत्सि) समन्तात्सीदसि। अत्र बहुलं छन्दसीति शपो लुक्। (पूर्वीः) पूर्वैः प्राप्ताः (रायः) धनानि (वन्तारः) विभाजकाः (बृहतः) महतः (स्याम) भवेम (अस्मे) अस्माकम् (अस्तु) भवतु (भगः) ऐश्वर्य्यम् (इन्द्र) परमैश्वर्य्ययुक्त (प्रजावान्) बह्व्यः प्रजा विद्यन्ते यस्मिन् सः ॥१८॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः सुखाय बहूनि साधनानि समादधति ते ऐश्वर्यं प्राप्य मोदन्ते ॥१८॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे सुखासाठी पुष्कळ साधने एकत्र करतात ती ऐश्वर्य प्राप्त करून आनंद भोगतात. ॥ १८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ नो भर भ᳓गम् इन्द्र द्युम᳓न्तं
नि᳓ ते देष्ण᳓स्य धीमहि प्ररेके᳓
ऊर्व᳓ इव पप्रथे का᳓मो अस्मे᳓
त᳓म् आ᳓ पृण वसुपते व᳓सूनाम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

bhágam ← bhága- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dyumántam ← dyumánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

deṣṇásya ← deṣṇá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

dhīmahi ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

ní ← ní (invariable)

prareké ← prareká- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

iva ← iva (invariable)

kā́maḥ ← kā́ma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

paprathe ← √prathⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ūrváḥ ← ūrvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

pr̥ṇa ← √pr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vásūnām ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

vasupate ← vásupati- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

आ । नः॒ । भ॒र॒ । भग॑म् । इ॒न्द्र॒ । द्यु॒ऽमन्त॑म् । नि । ते॒ । दे॒ष्णस्य॑ । धी॒म॒हि॒ । प्र॒ऽरे॒के ।
ऊ॒र्वःऽइ॑व । प॒प्र॒थे॒ । कामः॑ । अ॒स्मे इति॑ । तम् । आ । पृ॒ण॒ । व॒सु॒ऽप॒ते॒ । वसू॑नाम् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• bhagam ← bhaga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• dyumantaṃ ← dyumantam ← dyumat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bright; brilliant; brilliant; loud.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• deṣṇasya ← deṣṇa
• [noun], genitive, singular, neuter
• “gift; giving.”

• dhīmahi ← dhā
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• prareke ← prareka
• [noun], locative, singular, masculine

• ūrva ← ūrvaḥ ← ūrva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “pen; Aurva; ocean.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• paprathe ← prath
• [verb], singular, Perfect indicative
• “be known; expand; expand; boom.”

• kāmo ← kāmaḥ ← kāma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• asme ← mad
• [noun], locative, plural
• “I; mine.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pṛṇa ← pṛṇ
• [verb], singular, Present imperative
• “satisfy.”

• vasupate ← vasu
• [noun], neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• vasupate ← pate ← pati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• vasūnām ← vasu
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

हे इन्द्र नः अस्मदर्थं द्युमन्तं दीप्तियुक्तं भगं धनम् आ भर आ समन्तात् संभर । देष्णस्य दानशीलस्य ते तव संबन्धिनो धनस्य प्ररेके प्ररेचने दाने नि धीमहि धनदानस्य वयं पात्रभूताः स्म इत्यर्थः । कुत इत्यत आह । अस्मे अस्माकं कामः अभिलाषः ऊर्वइव अनवाप्तकामो वडवानल इव पप्रथे प्रभूतो वर्तते । वसूनां वसुपते धनानां मध्ये उत्तमधनानामधिपते हे इन्द्र तं महान्तं कामम् आ पृण बहुधनप्रदानेनापूरय ॥ भर । ‘भृञ् भरणे’ इत्यस्य लोटि रूपम् । देष्णस्य । ‘डुदाञ् दाने ‘। ‘गादाभ्यामिष्णुच् ’ इतीष्णुच्प्रत्ययः । अत्यर्थं ददातीति देष्णः । चित्स्वरः । धीमहि । दधातेर्लिङि ’ बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् ।’ छन्दस्युभयथा ’ इति महिङः सार्वधातुकत्वात् सीयुटः सलोपः। आर्धधातुकत्वात् आतो लोपः । निघातः । ऊर्व इव । पूर्वपदस्वरः । पप्रथे । ‘प्रथ प्रख्याने’ इत्यस्य लिटि रूपम्। पृण। ‘पृण प्रीणने’ इत्यस्य लोटि सेर्हिः । तुदादिः। अतो हेः’ इति हेर्लुक् । वसूनाम् । नित्त्वादाद्युदात्तः ॥

English translation:

“Bring to us, Indra, splendid affluence; we rely on the bounty of you who are fond of giving; our desire is as insatiable as the fire of the ocean; appease it, lord of infinite riches.”

Bring hither to us a brilliant portion, Indra. Might we deposit it amid the surplus of your giving.
As if in the (sea-)basin, desire spreads out in us. Fulfill it, goods-lord of goods.

Grassmann analyses dhīmahi as passive, but this is rightly rejected by all standard tr.: the numerous other examples of this form are all transitive. What then should we supply as object? I take the line of least resistance, importing bhágam from the preceding pāda. I take the b pāda to mean that we hope to take the portion Indra brings us now and put it together with the superfluity of his previous gifts (and those to come) (deṣṇásya … prareké). Geldner (sim. Witzel Gotō) does not construe these two nouns together, but takes deṣṇásya as a partitive genitive, supplying the obj. of dhīmahi (“Wir möchten von deiner Gabe etwas auf Vorrat zurücklegen”), while Renou takes the verb as reflexive: “puissions nous nous placer …” The Pp. and all standard analyses take ūrvá as underlying nom. ūrváḥ; I, however, take it as loc. ūrvé. Though Geldner and Renou tr. the word as ‘sea’, it really refers to the container, in this case the sea-basin, and so logically what stretches out is not the container itself but the liquid in the container. (Witzel Gotō tr. Behälter, but keep it as nom.)

Bestow on us resplendent wealth. O Indra let us enjoy thine overflow of bounty.
Wide as a sea our longing hath expanded, fulfil it, O thou Treasure-Lord of treasures.

Bring uns glänzendes Glück mit, o Indra ! Wir möchten von deiner Gabe etwas auf Vorrat zurücklegen. Wie das Meer hat sich unser Wunsch ausgedehnt; den erfülle, du Herr der Schätze!

Uns bring’ herbei, o Indra, schönen Antheil, lass uns der Gabe Ueberfluss empfangen; Wie Meeresbecken dehnt sich unser Wunsch aus, den fülle an mit Gütern, Herr des Gutes.

Принеси нам, о Индра, сверкающую долю!
Мы хотим оказаться в избытке твоего дара!
Наше желание простерлось, словно море!
Удовлетвори его, о господин благ!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वसूनाम्) जनों के (वसुपते) धनपालक (इन्द्र) सुख के दाता ! जिस (देष्णस्य) देनेवाले (ते) आपके (प्ररेके) उत्तम शङ्कायुक्त व्यवहार में हम लोग (नि) (धीमहि) धारण करें वह आप (नः) हम लोगों के लिये (द्युमन्तम्) उत्तम प्रकाशयुक्त (भगम्) सेवन करने योग्य ऐश्वर्य्य को (आ) सब प्रकार (भर) धारण करो और जो (अस्मे) हम लोगों के लिये (कामः) इच्छा (ऊर्वइव) इन्धन युक्त अग्नि के सदृश (पप्रथे) वृद्धि को प्राप्त होवें (तम्) उसको (आ) (पृण) पूर्ण करो ॥१९॥

भावार्थभाषाः - वही मनुष्य यथार्थवक्ता है, जिसका सर्वस्व दूसरे पुरुषादि के उपकार के लिये होता है, इस विषय में कोई शङ्का नहीं है ॥१९॥

अन्वय: हे वसूनां वसुपत इन्द्र यस्य देष्णस्य ते प्ररेके वयं निधीमहि स त्वं नो द्युमन्तं भगमाभर। योऽस्मे काम ऊर्वइव पप्रथे तमापृण ॥१९॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (नः) अस्मभ्यम् (भर) धर (भगम्) सेवनीयमैश्वर्य्यम् (इन्द्र) सुखप्रदातः (द्युमन्तम्) प्रशस्ता द्यौः प्रकाशो विद्यते यस्मिँस्तम् (वि) (ते) तव (देष्णस्य) दातुः (धीमहि) धरेम (प्ररेके) प्रकृष्टा रेका शङ्का यस्मिँस्तस्मिन् व्यवहारे (ऊर्वइव) प्राप्तेन्धनोऽग्निरिव (पप्रथे) प्रथताम् (कामः) इच्छा (अस्मे) अस्मभ्यम् (तम्) (आ) (पृण) पूर्णं कुरु (वसुपते) धनानां पालक (वसूनाम्) धनानाम् ॥१९॥

भावार्थभाषाः - स एव मनुष्य आप्तोऽस्ति यस्य सर्वस्वं परोपकाराय भवति नात्र शङ्कास्ति ॥१९॥

भावार्थभाषाः - भावार्थ -तोच माणूस यथार्थवक्ता (विद्वान) असतो, ज्याचे सर्वस्व परोपकारासाठी असते, त्याविषयी कोणतीही शंका नसते. ॥ १९ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इमं᳓ का᳓मम् मन्दया गो᳓भिर् अ᳓श्वैश्
चन्द्र᳓वता रा᳓धसा पप्र᳓थश् च
सुवर्य᳓वो मति᳓भिस् तु᳓भ्य° वि᳓प्रा
इ᳓न्द्राय वा᳓हः कुशिका᳓सो अक्रन्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áśvaiḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

góbhiḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kā́mam ← kā́ma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mandaya ← √mand- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)

candrávatā ← candrávant- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

papráthaḥ ← √prathⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

rā́dhasā ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

matíbhiḥ ← matí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

svaryávaḥ ← svaryú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

víprāḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

akran ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

kuśikā́saḥ ← kuśiká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vā́haḥ ← vā́has- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

इ॒मम् । काम॑म् । म॒न्द॒य॒ । गोभिः॑ । अश्वैः॑ । च॒न्द्रऽव॑ता । राध॑सा । प॒प्रथः॑ । च॒ ।
स्वः॒ऽयवः । म॒तिऽभिः॑ । तुभ्य॑म् । विप्राः॑ । इन्द्रा॑य । वाहः॑ । कु॒शि॒कासः॑ । अ॒क्र॒न् ॥

• imaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• kāmam ← kāma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• mandayā ← manday ← √mad
• [verb], singular, Present imperative

• gobhir ← gobhiḥ ← go
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• aśvaiś ← aśvaiḥ ← aśva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• candravatā ← candravat
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “aglitter(p).”

• rādhasā ← rādhas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• paprathaś ← paprathaḥ ← prath
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “be known; expand; expand; boom.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• svaryavo ← svaryavaḥ ← svaryu
• [noun], nominative, plural, masculine

• matibhis ← matibhiḥ ← mati
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• tubhyaṃ ← tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• viprā ← viprāḥ ← vipra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vāhaḥ ← vāhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “invocation.”

• kuśikāso ← kuśikāsaḥ ← kuśika
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Kuśika; Vatica robusta.”

• akran ← kṛ
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

हे इन्द्र इमं धनादिविषयं कामम् अस्मदीयमभिलाषं गोभिः अग्निहोत्रादिकर्मसाधनभूतैर्गवादिभिर्वाहनसाधनभूतैः अश्वैः च चन्द्रवता दीप्तियुक्तेन राधसा धनेन च मन्दय । एतानि दत्त्वा इममभिलाषं पूरय । किंच । एतैरस्मान् पप्रथः प्रथितांश्च कुरु । पश्चात् स्वर्यवः स्वर्गादिसुखमात्मन इच्छन्तः विप्राः कर्मकुशलाः कुशिकासः कुशिकाः मतिभिः मननीयैर्मन्त्रैः वाहः स्तोत्रम् इन्द्राय तुभ्यम् अक्रन् अकार्षुः ॥ मन्दय । मदि स्तुत्यादिष्वित्यस्य लोटि रूपम् । गोभिः ।’ सावेकाचः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वे प्राप्ते ‘न गोश्वन्साववर्ण° ’ इत्यादिना प्रतिषेधः । प्रकृतिस्वरः । पप्रथः ।’ प्रथ प्रख्यानै ‘। क्विप् । ‘छन्दस्युभयथा’ इति तस्य सार्वधातुकत्वात् शप् । तस्य ’ बहुलं छन्दसि’ इति श्लुः । धातुस्वरः । अक्रन् । करोतेर्लुङि ‘मन्त्रे घसह्वर इत्यादिना लुक् । निघातः ॥

English translation:

“Gratify this our desire (of wealth) with cows, with horses, with shining treasure, and make us renowned; the wise Kuśikas, desirous of heaven, offer praise to you Indra, with pious (prayers).”

Invigorate this desire with cows, with horses, with recompense in gold, and you will (further) spread it out.
Seeking the sun, the inspired poets, the Kuśikas, have made with their thoughts a (ritual) conveyance for you, for Indra.

The conjoined verbs in ab, mandayā … papráthaś ca, are in different moods, imperative and subjunctive respectively. Or so it seems: in the sandhi context mandayā góbhiḥ the apparent impv. mandayā could represent subjunctive *mandayās.

However, I don’t think this is necessary; impv. and subj. are both future-oriented moods, and in fact in this passage the pairing functions as a sort of covert conditional: “(if) you invigorate it, it will spread.” Kümmel (321), fld by Witzel Gotō, construes candrávatā rā́dhasā with the 2nd verb, but both the accent on papráthaḥ and the position of the ca make it clear that papráthaḥ must begin a new clause.

With kine and horses satisfy this longing with very splendid bounty skill extend it.
Seeking the light, with hymns to thee, O Indra, Kusikas have brought their gift, the singers.

Dieses Verlangen stille mit Rindern, mit Rossen, mit blinkender Ehrengabe und dehn es noch aus ! Nach dem Sonnenlicht verlangend haben die beredten Kusika´s mit Gedichten dir, dem Indra, ein Fahrzeug bereitet.

Befried’ge diesen Wunsch durch Ross und Rinder, und mach ihn weit durch glänzende Geschenke; Nach Glück verlangend brachten mit Gebeten dem Indra Gaben Kuçiker, die Sänger.

Порадуй это желание коровами, конями,
Подношением из золота, и (еще) распространи (его)!
Стремясь к солнечному свету, вдохновенные люди из рода Кушики
(Своими) молитвами тебе, Индра, создали средство для езды.

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् पुरुष ! आप (गोभिः) गौओं (अश्वः) घोड़ों (च) और (चन्द्रवता) बहुत सुवर्ण आदि धन जिसमें हैं ऐसे (राधसा) धन से (पप्रथः) प्रसिद्ध करो (इमम्) प्रत्यक्ष भाव से वर्त्तमान इस (कामम्) अभिलाषा को पूर्ण करो जैसे (स्वर्य्यवः) अपने सुख की कामना करनेवाले (वाहः) स्तुतियों के धारणकर्त्ता (कुशिकासः) शब्द करते हुए (विप्राः) बुद्धिमान् लोग (मतिभिः) विचारशील मनुष्यों के साथ (तुभ्यम्) आपके तथा (इन्द्राय) ऐश्वर्य्य के लिये उक्त अभिलाषा को (अक्रन्) करें उनको आप (मन्दय) आनन्दित कीजिये ॥२०॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्या जो लोग आप लोगों को अभिलाषा पूर्ण करने से आनन्द देवें, उनको आप लोग भी आनन्द देवें ॥२०॥

अन्वय: हे विद्वंस्त्वं गोभिरश्वैश्चन्द्रवता राधसा च पप्रथः। इमं कामं पूरय यथा स्वर्यवो वाहः कुशिकासो विप्रा मतिभिः सह तुभ्यमिन्द्रायेनं काममक्रंस्तांस्त्वं मन्दय ॥२०॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इमम्) प्रत्यक्षतया वर्त्तमानम् (कामम्) अभिलाषाम् (मन्दय) हर्षय। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (गोभिः) धेनुभिः (अश्वैः) तुरङ्गैः (चन्द्रवता) बहूनि चन्द्राणि सुवर्णादीनि धनानि विद्यन्ते यस्मिंस्तेन (राधसा) धनेन (पप्रथः) प्रख्यापय (च) (स्वर्य्यवः) य आत्मनः स्वः सुखं कामयन्ते ते (मतिभिः) मननशीलैर्मनुष्यैः सह (तुभ्यम्) (विप्राः) मेधाविनः (इन्द्राय) ऐश्वर्य्याय (वाहः) ये वहन्ति ते (कुशिकासः) शब्दायमानाः (अक्रन्) कुर्युः ॥२०॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ये युष्मानभिलाषापूरकत्वेनानन्दयेयुस्तान् भवन्तोऽप्यानन्दयन्तु ॥२०॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो! जे लोक तुमची अभिलाषा पूर्ण करण्यात आनंद मानतात त्यांना तुम्हीही आनंद द्या. ॥ २० ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ नो गोत्रा᳓ दर्दृहि गोपते गाः᳓
स᳓म् अस्म᳓भ्यं सन᳓यो यन्तु वा᳓जाः
दिव᳓क्षा ऽसि° वृषभ सत्य᳓शुष्मो
अस्म᳓भ्यं सु᳓ मघवन् बोधि गोदाः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

dardr̥hi ← √dr̥- ~ dr̥̄- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

gopate ← gópati- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

gotrā́ ← gotrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

sám ← sám (invariable)

sanáyaḥ ← saní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vā́jāḥ ← vā́ja- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yantu ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

divákṣāḥ ← divákṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

satyáśuṣmaḥ ← satyáśuṣma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥ṣabha ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

bodhi ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

godā́ḥ ← godā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sú ← sú (invariable)

आ । नः॒ । गो॒त्रा । द॒र्दृ॒हि॒ । गो॒ऽप॒ते॒ । गाः । सम् । अ॒स्मभ्य॑म् । स॒नयः॑ । य॒न्तु॒ । वाजाः॑ ।
दि॒वक्षाः॑ । अ॒सि॒ । वृ॒ष॒भ॒ । स॒त्यऽशु॑ष्मः । अ॒स्मभ्य॑म् । सु । म॒घ॒ऽव॒न् । बो॒धि॒ । गो॒ऽदाः ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• gotrā ← gotra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Gotra; patronymic; gotra [word]; name; family; family; kin; Gotra; mountain; herd; cow pen; cowbarn.”

• dardṛhi ← dardar ← √dṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “cleave.”

• gopate ← gopati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Shiva; bull; cowboy; Indra; Gopati; king.”

• gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• asmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• sanayo ← sanayaḥ ← sani
• [noun], nominative, plural, masculine
• “gain.”

• yantu ← i
• [verb], plural, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• vājāḥ ← vāja
• [noun], nominative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• divakṣā ← divakṣāḥ ← divakṣas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “celestial.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• vṛṣabha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• satyaśuṣmo ← satya
• [noun]
• “true; real; real; faithful; good.”

• satyaśuṣmo ← śuṣmaḥ ← śuṣma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vigor; energy; fire; hiss; courage.”

• ‘smabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• bodhi ← bhū
• [verb], singular, Aorist imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• godāḥ ← go
• [noun], masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• godāḥ ← dāḥ ← dā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “giving.”

गोपते स्वर्गाधिपते हे इन्द्र नः अस्मदर्थं गोत्रा गोत्राण्यभ्राणि गाः अपः प्रति आ दर्दृहि आद्रियस्व । अभ्राणि विदीर्य जलानि प्रापयेत्यर्थ । ततः सनयः संभजनीयानि वाजाः अन्नानि अस्मभ्यम् अस्मदर्थं सं यन्तु समागच्छन्तु । वृषभ कामानां वर्षितर्हे इन्द्र त्वं दिवक्षाः असि दिवं व्याप्य वर्तमानत्वेन महानसि । अत एव सत्यशुष्मः सत्यसामर्थ्यः मघवन् धनवन् हे इन्द्र अस्मभ्यं गोदाः गवां प्रदाता भवामीति सु बोधि सुष्ठु बुध्यस्व ॥ दर्दृहि ।’ दृङ् आदरे ’ । यङ्लुकि लोटि रूपम् । ‘ऋतश्च ’ ( पा. सू. ७. ४. ९२ ) इत्यभ्यासस्य रुगागमः । निघातः । गाः । ’ औतोऽम्शसोः ’ ( पा. सू. ६. १. ९३ ) इत्योकारस्याकारः । एकादेशस्वरः । अस्मभ्यम् । ‘भ्यसो भ्यम्’ इति चतुथींबहुवचनस्य भ्यमादेशः । यन्तु ।“ इण गतौ । लोटि रूपम् । दिवक्षाः । ‘अक्षू व्याप्तौ ’ । असुन् । दिवं व्याप्नोतीति दिवक्षाः। कृदुत्तरपदस्वरः। गोदाः । ‘डुदाञ् दाने ‘। अस्मात् विच् । कृदुत्तरपदस्वरः ॥

English translation:

“Indra, lord of cattle, (divide the clouds and send us) rain, whence nutritious food may come to us; showerer (of benefits), you are spread through the sky, and powerful through truth; Maghavan, consider yourself as our protector.”

Keep breaking open the cowpens for us, (break out) the cows, lord of cows; let winnings and victory-prizes together come to us.
You are the ruler of heaven, you bull, whose blusterings are real. For us, bounteous one, become a giver of cows.

Schaeffer (136) sees no particular repetitive function in the well-attested intensive dárdar-; she considers it simply lexicalized. Therefore my “keep breaking open” may impose a semantic nuance that does not belong to this stem. However, at the very least it takes pl. objects here (gotrā́, gā́ḥ), so it could be considered “objektsdistributiv” (for which term see Schaeffer 86-87).

Lord of the kine, burst the kine’s stable open: cows shall be ours, and strength that wins the booty.
Hero, whose might is true, thy home is heaven: to us, O Maghavan, grant gifts of cattle.

Schlag uns Rinderherden heraus, du Rinderbesitzer ! Für uns sollen sich die Gewinne, die Belohnungen ansammeln. Du bist der Himmelsherr, o Bulle, dessen Eifer echt ist. Sei uns fein ein Rinderschenker, du Gabenreicher!

Erschliess die Ställ’ und Rinder, Herr der Rinder, uns mögen kommen Gaben und Genüsse; Im Himmel wohnest, wahrhaft starker Held du, o Reicher, sei uns reichlich Kühe spendend.

Проломи для нас загоны для коров, о господин коров, (выгони) коров!
Да стекутся для нас выигрыши, награды!
Ты – небожитель, о бык, чье неистовство истинно.
Будь нам хорошим дарителем коров, о щедрый!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृषभ) बलवान् (मघवन्) बहुत श्रेष्ठ धन से युक्त ! जिससे आप (गोदाः) वाणी आदि के दाता (सत्यशुष्मः) सत्य बलवाले (असि) हैं इससे (अस्मभ्यम्) हम लोगों के लिये (सु) (बोधि) आनन्ददायक हूजिये हे (गोपते) भूमि के स्वामी जैसे (अस्मभ्यम्) हम लोगों के लिये (सनयः) संविभाग करने के योग्य (दिवक्षाः) विज्ञानरूप प्रकाश आदि से पूरित (वाजाः) विज्ञान और अन्न आदि के प्राप्त करानेवाले व्यवहार (सम्) (यन्तु) प्राप्त होवें वैसे ही आप (नः) हम लोगों के (गोत्रा) कुलों और (गाः) पृथिवियों को (आ) सब प्रकार (दर्दृहि) अत्यन्त वृद्धि कीजिये ॥२१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो सत्य आचरण करनेवाले विद्वान् लोग मनुष्यों के उपदेशकारक होवें, तो उन जनों का कुछ भी सुख अप्राप्त और अरक्ष्य न होवे ॥२१॥

अन्वय: हे वृषभ मघवन् ! यतस्त्वं गोदाः सत्यशुष्मोऽसि तस्मादस्मभ्यं सुबोधि। हे गोपते यथाऽस्मभ्यं सनयो दिवक्षा वाजाः संयन्तु तथैव त्वं नो गोत्रा गाश्चा दर्दृहि ॥२१॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (नः) अस्माकम् (गोत्रा) गोत्राणि कुलानि (दर्दृहि) अत्यन्तं वर्धय (गोपते) भूपते (गाः) पृथिवीः (सम्) (अस्मभ्यम्) (सनयः) संभक्तयः (यन्तु) प्राप्नुवन्तु (वाजाः) विज्ञानान्नादिप्रदा व्यवहाराः (दिवक्षाः) ये दिवं विज्ञानप्रकाशादिकमक्षन्ति व्याप्नुवन्ति (असि) (वृषभ) बलिष्ठ (सत्यशुष्मः) सत्यबलः (अस्मभ्यम्) (सु) (मघवन्) बहुपूजितधनयुक्त (बोधि) (गोदाः) यो गा वाण्यादीन् ददाति सः ॥२१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यदि सत्याचारसुशीला विद्वांसो मनुष्याणामुपदेष्टारः स्युस्तर्हि तेषां किमपि सुखमप्राप्तमरक्षणीयं न स्यात् ॥२१॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे सत्याचरणी विद्वान माणसांना उपदेश करतात त्यांना कोणतेही सुख दुर्मिळ नसते. ॥ २१ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

शुनं᳓ हुवेम मघ᳓वानम् इ᳓न्द्रम्
अस्मि᳓न् भ᳓रे नृ᳓तमं वा᳓जसातौ
शृण्व᳓न्तम् उग्र᳓म् ऊत᳓ये सम᳓त्सु
घ्न᳓न्तं वृत्रा᳓णि संजि᳓तं ध᳓नानाम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
huvema ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

maghávānam ← maghávan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śunám ← śuná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

bháre ← bhára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

nŕ̥tamam ← nŕ̥tama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vā́jasātau ← vā́jasāti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

samátsu ← samád- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

śr̥ṇvántam ← √śru- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ugrám ← ugrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

dhánānām ← dhána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

ghnántam ← √han- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

saṁjítam ← saṁjít- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥trā́ṇi ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

शु॒नम् । हु॒वे॒म॒ । म॒घऽवा॑नम् । इन्द्र॑म् । अ॒स्मिन् । भरे॑ । नृऽत॑मम् । वाज॑ऽसातौ ।
शृ॒ण्वन्त॑म् । उ॒ग्रम् । ऊ॒तये॑ । स॒मत्ऽसु॑ । घ्नन्त॑म् । वृ॒त्राणि॑ । स॒म्ऽजित॑म् । धना॑नाम् ॥

• śunaṃ ← śunam ← śuna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “well-being; success.”

• huvema ← hu
• [verb], plural, Aorist optative
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• maghavānam ← maghavan
• [noun], accusative, singular
• “Indra; maghavan [word].”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• bhare ← bhara
• [noun], locative, singular, masculine
• “battle; weight; foray; bhṛ; load.”

• nṛtamaṃ ← nṛtamam ← nṛtama
• [noun], accusative, singular, masculine

• vājasātau ← vāja
• [noun], masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājasātau ← sātau ← sāti
• [noun], locative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• śṛṇvantam ← śru
• [verb noun], accusative, singular
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• ugram ← ugra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• samatsu ← samad
• [noun], locative, plural, masculine
• “conflict; strife.”

• ghnantaṃ ← ghnantam ← han
• [verb noun], accusative, singular
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• vṛtrāṇi ← vṛtra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “enemy.”

• saṃjitaṃ ← saṃjitam ← saṃjit
• [noun], accusative, singular, masculine

• dhanānām ← dhana
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

हे इन्द्र वाजसातौ । वाजस्यान्नस्य सातिः लाभः यस्मिन् सोऽयं वाजसातिः तस्मिन् । भरे। बिभ्रति जयलक्ष्मीमनेन योद्धार इति भरः संग्रामः। तस्मिन् संग्रामे शुनं शूनम् उत्साहेन प्रवृद्धम् । यद्वा शुनमिति सुखनाम । सुखकरं मघवानं धनवन्तम् अत एव इन्द्रं निरतिशयैश्वर्यसंपन्नं नृतमं सर्वस्य जगतोऽतिशयेन नेतारं त्वां हुवेम कुशिका वयं यज्ञार्थमाह्वयेम । तथा शृण्वन्तम् अस्माभिः क्रियमाणां स्तुतिं शृण्वन्तम् उग्रं शत्रूणां भयंकरं समत्सु संग्रामेषु वृत्राणि वृत्रोपलक्षितानि सर्वाणि रक्षांसि घ्नन्तं हिंसन्तं धनानां शत्रसंबन्धिनां संजितं सम्यग्जेतारं त्वाम् ऊतये रक्षणाय वयमाह्वयेम ॥ शुनम् ।‘टओश्वि गतिवृद्धयोः’ इत्यस्य निष्ठायां यस्य विभाषा’ इतीट्प्रतिषेधः। यजादित्वात् संप्रसारणम् । दीर्घाभावश्छान्दसः । प्रत्ययस्वरः । हुवेम । ह्वयतेः ‘बहुलं छन्दसि ’ इति संप्रसारणे कृते शपो लुकि कृते च लिङि रूपम् । निघातः । भरे।’ भृञ् भरणे’। करणे घः । वृषादित्वात् आद्युदात्तः । वाजसातौ । ‘षणु दाने’। भावे क्तिन् । ‘जनसन’ इत्यादिना अनुनासिकस्यात्वम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदस्वरः। समत्सु । ‘अद भक्षणे’। संपूर्वात् क्विप् । संभक्षयन्ति योद्धॄणामायूंषीति समदः संग्रामाः। कृदुत्तरपदस्वरः । घ्नन्तम् । ‘हन हिंसागत्योः’ इत्यस्य शतरि ‘गमहन’ इत्यादिना उपधालोपः । ‘हो हन्तेः’ इति कुत्वम्” । संजितम् ।’ जि जये’। क्विप् तुक् ॥ ॥ ४ ॥

English translation:

“We invoke for our protection the opulent Indra distinguished in this combat; the leader in the food-bestowing (strife), hearing (our praises), terrible in battles the destroyer of foes, the conqueror of wealth.”

– For blessing we would invoke bounteous Indra, most manly, at this raid, at the winning of the prize of victory,
the strong one who listens, (we would invoke) for help in battles, him who smashes obstacles, the winner of prizes.

Call we on Maghavan, auspicious Indra, best Hero in this fight where spoil is gathered,
The Strong who listens, who gives aid in battles, who slays the Vrtras, wins and gathers riches.

Um Glück möchten wir den gabenreichen Indra anrufen in diesem Kampf, den männlichsten zum Beutegewinn, den erhörenden, gewaltigen zum Beistand in den Fehden, der die Feinde erschlägt, der Schätze erobert.

Den mächt’gen Indra rufen wir zum Heil uns, den männlichsten in diesem Kampf um Beute; Den starken, der erhört zur Hülf’ in Schlachten, die Feinde tödtet und ihr Gut erbeutet.

Мы хотим призывать на счастье щедрого Индру,
Самого мужественного, для захвата добычи в этой битве,
(Бога,) слышащего (нас), грозного-для поддержки в сражениях,
Убивающего врагов, завоевывающего награды!

• इन्द्र:
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जिसको (अस्मिन्) इस संग्राम में कि (भरे) जिसमें धनों को धारण करते और (वाजसातौ) धन आदि पदार्थों का विभाग करते हैं (शुनम्) ज्ञान से वृद्ध (मघवानम्) बहुत धन से युक्त (नृतमम्) अत्यन्त ही मनुष्यों में उत्तम (शृण्वन्तम्) सम्पूर्ण अर्थी अर्थात् मुद्दई और प्रत्यर्थी अर्थात् मुद्दाले के न्याय करने के लिये वचनों के श्रोता (उग्रम्) तेजःस्वभाववाले पुरुष को (समत्सु) संग्रामों में (वृत्राणि) घेरनेवाली मेघों के सदृश शत्रुओं की सेनाओं के (घ्नन्तम्) नाशकर्त्ता और (धनानाम्) लक्ष्मियों के (संजितम्) उत्तम प्रकार जीतने वा (इन्द्रम्) देनेवाले की हम लोग (हुवेम) प्रशंसा करें उसका आपलोग भी (ऊतये) रक्षा आदि के लिये आह्वान करें ॥२२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! आप लोग शरीर और आत्मबल से बढ़े असंख्य धन के देने और मनुष्यों में उत्तम शत्रुओं के जीतनेवाले धर्मिष्ठ पुरुष में नम्रस्वभाव और दुष्ट पुरुषों में तीव्रस्वभाव युक्त पालनकर्त्ता स्वामी को अपने ऊपर नियत करके निरन्तर सुख को प्राप्त हूजिये ॥२२॥ इस सूक्त में इन्द्र और विद्वान् के कृत्य का वर्णन होने से इस सूक्त में कहे अर्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह तीसवाँ सूक्त और चौथा वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यमस्मिन् भरे वाजसातौ शुनं मघवानं नृतमं शृण्वन्तमुग्रं समत्सु वृत्राणि घ्नन्तं धनानां संजितमिन्द्रं वयं हुवेम तं यूयमूतय आह्वयत ॥२२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (शुनम्) ज्ञानवृद्धम् (हुवेम) प्रशंसेम (मघवानम्) बहुधनवन्तम् (इन्द्रम्) दातारम् (अस्मिन्) (भरे) बिभ्रति धनानि यस्मिंस्तस्मिन् (नृतमम्) अतिशयेन नृषूत्तमम् (वाजसातौ) वाजान्धनाद्यान् पदार्थान् सनन्ति विभजन्ति यस्मिंस्तस्मिन् सङ्ग्रामे। वाजासाताविति सङ्ग्रामना०। निघं० २। १७। [(शृण्वन्तम्) न्यायप्रदानार्थमर्थिप्रत्यर्थिवचनश्रोतारम्] (उग्रम्) तेजस्विस्वभावम् (ऊतये) रक्षणाद्याय (समत्सु) सङ्ग्रामेषु (घ्नन्तम्) हिंसन्तम् (वृत्राणि) आवरका घना इव शत्रुसैन्यानि (संजितम्) सम्यग्जयशीलम् (धनानाम्) श्रियाम् ॥२२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या यूयं शरीरात्मबलाभ्यां प्रवृद्धमसङ्ख्यधनप्रदं नरोत्तमं शत्रूणां विजेतारं धर्मिष्ठे साधुं दुष्टेष्वत्युग्रं पालकं स्वामिनं स्वोपरि मत्वा सततं सुखयतेति ॥२२॥ अत्रेन्द्रविद्वत्कृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति त्रिंशत्तमं सूक्तं चतुर्थो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. शरीर व आत्मबलाने प्रबुद्ध, असंख्य धन देणारा नरोत्तम, शत्रूंवर विजय मिळविणारा, धार्मिक, नम्रस्वभावी व दुष्टांसाठी उग्र, पालक अशा स्वामीला स्वीकारून सुखी व्हा. ॥ २२ ॥