०२७

• देवता - ऋतव अग्निर्वा
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

प्र᳓ वो वा᳓जा अभि᳓द्यवो
हवि᳓ष्मन्तो घृता᳓चिया
देवा᳓ञ् जिगाति सुम्नयुः᳓

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
abhídyavaḥ ← abhídyu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

prá ← prá (invariable)

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vā́jāḥ ← vā́ja- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ghr̥tā́cyā ← ghr̥tā́ñc- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

havíṣmantaḥ ← havíṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

jigāti ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sumnayúḥ ← sumnayú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

प्र । वः॒ । वाजाः॑ । अ॒भिऽद्य॑वः । ह॒विष्म॑न्तः । घृ॒ताच्या॑ ।
दे॒वान् । जि॒गा॒ति॒ । सु॒म्न॒युः ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• vājā ← vājāḥ ← vāja
• [noun], nominative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• abhidyavo ← abhidyavaḥ ← abhidyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “celestial; brilliant.”

• haviṣmanto ← haviṣmantaḥ ← haviṣmat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sacrificing.”

• ghṛtācyā ← ghṛtācī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “Ghṛtācī.”

• devāñ ← devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• jigāti ← gā
• [verb], singular, Present indikative
• “go; enter (a state); arrive.”

• sumnayuḥ ← sumnayu
• [noun], nominative, singular, masculine

हे ऋतवः वाजाः । वजन्ति गच्छन्तीति वाजा मासाः । अभिद्यवः । अभितो द्यवो दिवसा येष्वित्यभिद्यवोऽर्धमासाश्च । हविष्मन्तः हविर्भाजो देवाः। घृताच्या । घृतमञ्चतीति घृताची गौः । तथा च तैत्तिरीयकं– देवा हविष्मन्तो गौर्घृताची’ (तै. सं.२.५.७.४) इति । यद्वा हविष्मन्तो हविषः क्षीरादेः प्रदातारः पशवो घृताच्या । घृतमञ्चति प्राप्नोतीति घृताची स्रुक् । तथा च वाजसनेयकं— ‘ पशवो हविष्मन्तः स्रुग्घृताची’ इति । तया घृताच्या सहिता हविष्मन्तो देवाः पशवश्च मासाश्चार्धमासाश्चेति सर्वे वः युष्माकं यजनार्थं प्रभवन्ति । तेषु वाजादिषु प्रभवत्सु सत्सु सुम्नयुः सुखमात्मन इच्छन् यजमानः देवाञ्जिगाति यज्ञद्वारा देवान् प्राप्नोति । उक्तार्थे तैत्तिरीय ब्राह्मणं- प्र वो वाजा इत्यन्वाह मासा वै वाजा अर्धमासा अभिद्यवो देवा हविष्मन्तो गौर्घृताची यज्ञो देवाञ्जिगाति यजमानः सुम्नयुः ’ ( तै. सं. २, ५, ७. ४) इति ॥ अभिद्यवः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरः । घृताच्या । ‘ घृ क्षरणदीप्त्योः ‘। अस्मात् । अञ्जिघृषिभ्यः क्तः’ (उ. सू. ३. ३६९) इति कर्मणि क्तः । घृतमाज्यमञ्चतीति ’ ऋत्विग्दधृक्’ इत्यादिना क्विन् । अनिदिताम्’ इत्युपधालोपः। ‘अञ्चतेश्चोपसंख्यानम् ’ इति ङीप् ।’ चौ ’ इति पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । जिगाति । गातिः गत्यर्थः । छान्दसो जुहोत्यादिः । निघातः । सुम्नयुः । सुम्नं सुखमात्मन इच्छन्निति" ‘सुप आत्मनः क्यच्’ । ‘क्याच्छन्दसि ’ इत्युः । प्रत्ययस्वरः ॥

English translation:

“The months, the half months, (the gods) who are the receivers of oblations, with the butter-yielding kine, preside over your rite; the sacrificer, desirous of prosperity, worships the gods.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The months: pra vo vājā abhidyavo haviṣmanto ghṛtācyā: vājā = māsāḥ, months;

Abhīdyavaḥ = arddha māsāḥ, half months;

Haviṣmanta = having the havis. or oblation of butter; an epithet of devāḥ, gods (Taittirīya Samhitā 2.5.7.4); also explaiend by paśvaḥ, animals yielding milk, of which havis. ismade;

Ghṛtāci = gau; another meaning is, sruk, a ladle; pra implies prabhavanti, all these preside over your sacrificing

Forth to you (go) the heaven-bound prizes, bearing offerings, by the ghee-filled (ladle).
He [=Agni?] goes to the gods, seeking their favor.

IN ladle dropping oil your food goes in oblation up to heaven,
Goes to the Gods in search of bliss.

Forward (goes) your 1 strength tending heavenward, rich in offerings, with the (ladle) full of ghee. To the gods goes (the worshipper) desirous of their favour.

Eure für die Himmelswelt bestimmten Ehrengaben, in Opferspenden bestehend, sollen mit dem Schmalzlöffel zum Vorschein kommen. Zu den Göttern geht er, ihre Gunst suchend.

Vor dringt eur Opfer himmelwärts, im Butterlöffel trankversehn, Zu Göttern eilt der gütige.

Пусть (двинутся) вперед ваши награды, предназначенные для неба.
Обильные жертвенным возлиянием, вместе с полной жира (ложкой)!
Он идет к богам, ища (их) расположения.

• ऋतवोऽग्निर्वा
• विश्वामित्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब पन्द्रह ऋचावाले सत्ताईसवें सूक्त का प्रारम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र से विद्वानों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (वः) आप लोगों के (अभिद्यवः) चारों ओर से प्रकाशमान (हविष्मन्तः) बहुत सी देने योग्य वस्तुओं से युक्त (वाजाः) विज्ञान आदि पदार्थ (घृताच्या) जल को प्राप्त होनेवाली रात्रि के सहित वर्त्तमान हैं उनसे युक्त जो (सुम्नयुः) अपने सुख का अभिलाषी (देवान्) विद्वानों की (प्र, जिगाति) उत्तम प्रकार स्तुति करता है, उन विद्वानों और स्तुतिकारक उस पुरुष को आप लोग प्राप्त होओ ॥१॥

भावार्थभाषाः - जैसे दिन में पदार्थ सूखते और रात्रि में गीले होते हैं, उसी प्रकार जो अपने पदार्थ हैं, वे औरों के और जो औरों के हैं, वे अपने हैं, इस प्रकार सुख की इच्छा से विद्वानों का सङ्ग करना चाहिये ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्यो ये वोऽभिद्यवो हविष्मन्तो वाजा घृताच्या सह वर्त्तन्ते तैर्युक्तो यः सुम्नयुर्देवान् प्रजिगाति तांस्तं च यूयं प्राप्नुत ॥१॥

अथ विद्वद्भिः किं कार्यमित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (वः) युष्माकम् (वाजाः) विज्ञानाद्यः पदार्थाः (अभिद्यवः) अभितः प्रकाशमानाः (हविष्मन्तः) बहूनि हवींषि देयानि वस्तूनि विद्यन्ते येषु ते (घृताच्या) या घृतमुदकमञ्चति प्राप्नोति तथा रात्र्या (देवान्) (जिगाति) स्तौति (सुम्नयुः) य आत्मनः सुम्नं सुखमिच्छुः ॥१॥

भावार्थभाषाः - यथा दिवसे पदार्थाः शुष्का भवन्ति तथैव रात्रावार्द्रा जायन्ते तथैव ये स्वकीयाः पदार्थास्तेऽन्येषां येऽन्येषां ते स्वकीयाः सन्तीति सुखेच्छया विद्वत्सङ्गः कर्त्तव्यः ॥१॥

या सूक्तात अग्नी व विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्तात सांगितलेल्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जसे पदार्थ दिवसा सुकतात व रात्री ओलसर होतात त्याच प्रकारे जे पदार्थ आपले आहेत ते इतरांचे व जे इतरांचे ते आपले आहेत या प्रकारे सुखाच्या इच्छेने विद्वानांचा संग केला पाहिजे. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

ई᳓ळे अग्निं᳓ विपश्चि᳓तं
गिरा᳓ यज्ञ᳓स्य सा᳓धनम्
श्रुष्टीवा᳓नं धिता᳓वानम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ī́ḷe ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vipaścítam ← vipaścít- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

girā́ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sā́dhanam ← sā́dhana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yajñásya ← yajñá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dhitā́vānam ← dhitā́van- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śruṣṭīvā́nam ← śruṣṭīván- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ईळे॑ । अ॒ग्निम् । वि॒पः॒ऽचित॑म् । गि॒रा । य॒ज्ञस्य॑ । साध॑नम् ।
श्रु॒ष्टी॒ऽवान॑म् । धि॒तऽवा॑नम् ॥

• īḍe ← īḍ
• [verb], singular, Present indikative
• “praise; invite; raise.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vipaścitaṃ ← vipaścitam ← vipaścit
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wise; expert.”

• girā ← giri
• [noun], locative, singular, masculine
• “mountain; adri; rock; giri [word]; hill; śilājatu.”

• yajñasya ← yajña
• [noun], genitive, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• sādhanam ← sādhana
• [noun], accusative, singular, masculine
• “effective; performing.”

• śruṣṭīvānaṃ ← śruṣṭīvānam ← śruṣṭīvan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “obedient; heedful; attentive.”

• dhitāvānam ← dhitāvan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “lucrative.”

विपश्चितं मेधाविन यज्ञस्य साधनं यज्ञस्य निर्वाहकं श्रुष्टीवानं सुखवन्तं यद्वा वेगवन्तं धितावानम् । वानं वननीयं धनं धितं निहितं यस्य तं निहितधनम् । तमिमम् अग्निं गिरा स्तुतिलक्षणया वाचा ईळे विश्वामित्रोऽहं स्तौमि ॥ ईळे । ‘ईड स्तुतौ ’ । श्रुष्टीवानम् । ’ वन षण संभक्तौ’ इत्यस्माद्विच् । श्रुष्टी वनतीति श्रुष्टीवा । कृदुत्तरपदस्वरः । धितावानम् । दधातेः निष्ठायां धिरादेशश्छान्दसः । वन संभक्तौ’ । कर्मणि घञ् । बहुव्रीहौ निष्ठा ’ इति धितशब्दस्य पूर्वनिपातः । पूर्वपदप्रकृतिस्वरः ॥

English translation:

“I worship with praise the wise Agni, the accomplisher of sacrifice, the possessor of happiness, the repository of wealth.”

With my song I summon Agni, recognizing inspired words, bringing success to the sacrifice,
with his attentive listening and his emplaced (fires).

Agni I laud, the Sage inspired, crowner of sacrifice through song,
Who listens and gives bounteous gifts.

I magnify 1 with prayer Agni who has knowledge of prayers (?), the accomplisher of sacrifice, who hears us, and in whom (manifold wealth) has been laid down.

Agni rufe ich mit Lobeswort an, den redekundigen Ausrichter des Opfers, den Erhörenden, der das Erwartete besitzt.

Den weisen Agni preise ich, den Opfersegner mit Gesang, Der gern erhört und Gaben schenkt.

Песней я зову Агни,
Прозорливца, приводящего жертву к цели,
Прислушивающегося (к нам), (того,) в ком сложены (дары).

• अग्निः
• विश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

फिर अग्नि से क्या सिद्ध होता है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे मैं (गिरा) वाणी से (यज्ञस्य) अहिंसारूप यज्ञ की (साधनम्) सिद्धि करने (श्रुष्टीवानम्) शीघ्र चलने वा चलानेवाले (धितावानम्) पदार्थों के धारणकर्त्ता (अग्निम्) अग्नि के सदृश तेजस्वी (विपश्चितम्) पण्डित विद्वान् की (ईळे) स्तुति करता हूँ, वैसे आप लोग भी स्तुति करें ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे किसी पदार्थ के जोड़ने आदि व्यवहार की सिद्धि के लिये अग्नि मुख्योपकारी है, वैसे ही धर्म, अर्थ, काम और विद्या की प्राप्ति के लिये विद्वान् जन मुख्य हैं, ऐसा जानना चाहिये ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या यथाऽहं गिरा यज्ञस्य साधनं श्रुष्टीवानं धितावानमग्निमिव विपश्चितमीळे तथा भवन्तः स्तुवन्तु ॥२॥

पुनरग्निना किं सिध्यतीत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (ईळे) स्तौमि (अग्निम्) पावकमिव वर्त्तमानम् (विपश्चितम्) पण्डितम् (गिरा) वाण्या (यज्ञस्य) (साधनम्) सिद्धिकरम् (श्रुष्टीवानम्) आशुगन्तारं गमयितारं वा (धितावानम्) पदार्थानां धारकम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सङ्गतस्य व्यवहारस्य सिद्धयेऽग्निर्मुख्योऽस्ति तथैव धर्मार्थकामविद्याप्राप्तये विद्वान् प्रधानोऽस्तीति मन्तव्यम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे एखाद्या पदार्थाला संयुक्त करण्याच्या व्यवहारात अग्नी मुख्य आहे तसेच धर्म, अर्थ, काम व विद्या प्राप्तीसाठी विद्वान लोक मुख्य आहेत, हे जाणावे. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓ग्ने शके᳓म ते वयं᳓
य᳓मं देव᳓स्य वाजि᳓नः
अ᳓ति द्वे᳓षांसि तरेम

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śakéma ← √śak- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

devásya ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vājínaḥ ← vājín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yámam ← yáma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áti ← áti (invariable)

dvéṣāṁsi ← dvéṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

tarema ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

अग्ने॑ । श॒केम॑ । ते॒ । व॒यम् । यम॑म् । दे॒वस्य॑ । वा॒जिनः॑ ।
अति॑ । द्वेषां॑सि । त॒रे॒म॒ ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• śakema ← śak
• [verb], plural, Aorist optative
• “can; invigorate.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• yamaṃ ← yamam ← yam
• [verb noun]
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• devasya ← deva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vājinaḥ ← vājin
• [noun], accusative, plural, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• dveṣāṃsi ← dveṣas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “hostility; enemy.”

• tarema ← tṛ
• [verb], plural, Present optative
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

हे अग्ने वाजिनः संभृतहविष्काः वयं देवस्य द्योतमानस्य’ ते तव यमं यमनम् आ यज्ञसमाप्तेः अत्रावस्थानं कर्तुं शकेम शक्यास्म। वाजिनो वेगवतो देवस्य इति वा योजनीयम् । ततः कारणात् द्वेषांसि अस्मदीयानि पापानि अति तरेम पापेभ्य उत्तीर्णा भवेम ॥ शकेम । शक्लृ शक्तौ ’ इत्यस्य आशीर्लिंङि ’ लिङ्याशिष्यङ्’ इत्यङ्प्रत्ययः । ‘ किदाशिषि ’ इति यासुट् । सलोपेयादेशयलोपगुणसलोपाः । आमन्त्रितस्याविद्यमानत्वेन पादादित्वादनिघातः । उदात्तनिवृत्तिस्वरः । यमम् । ‘यम उपरमे ’ इत्यस्माद्भावे घञ् । ‘यम उपरमे’ इति निपातनात् वृद्ध्यभावः । ञित्स्वरः । तरेम । ‘तॄ प्लवनतरणयोः ’ । प्रार्थने लिङि रूपम् । निघातः ॥

English translation:

“May we offering oblations effect the detention of you is divine (until the completion of the rite), and may we (thereby) overcome all animosities.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Animosities: dveṣāṃsi, hatreds; added, pāpāni, sins

Agni, may we be able to guide the prizewinning (horses) of you, a god; may we cross beyond hatreds.

O Agni, if we might obtain control of thee the potent God,
Then should we overcome our foes.

O Agni, may we be able to bridle thee the strong god 1; may we overcome (all) hostile powers.

Agni! Wir möchten imstande sein, deine, des Gottes, Siegesrosse zu lenken; wir möchten den Anfeindungen entrinnen.

O könnten deine Rosse wir, des Gottes Agni lenken doch, Dann drängen durch die Feinde wir.

О Агни. да сумеем мы у тебя, бога,
Обуздать коней, приносящих награды!
Да пересечем мы проявления ненависти!

• अग्निः
• विश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

विद्वानों का सङ्ग सबको करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के सदृश पवित्र पुरुषार्थी पुरुष ! आप जैसे (वयम्) हम लोग (वाजिनः) विज्ञानयुक्त (देवस्य) विद्वान् (ते) आपके (यमम्) उत्तम नियम को प्राप्त होने के लिये (शकेम) समर्थ हों और (द्वेषांसि) द्वेषयुक्त कर्मों के (अति) (तरेम) पार पहुँचें, ऐसा यत्न करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मोक्ष आदि की जिज्ञासाकारक पुरुषों को चाहिये कि विद्वान् पुरुषों की ऐसे प्रार्थना करें कि जिस प्रकार हम लोग उत्तम नियमों को प्राप्त होकर द्वेष आदि दुष्ट व्यसनों के पार जायें, ऐसी हम लोगों के ऊपर कृपा करिये ॥३॥

अन्वय: हे अग्ने ! त्वं यथा वयं वाजिनो देवस्य ते यमं प्राप्तुं शकेम द्वेषांस्यतितरेम तथा विधेहि ॥३॥

विदुषां सङ्गः कर्त्तव्य इत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) पावकवत्पवित्रपुरुषार्थिन् (शकेम) शक्नुयाम। अत्र विकरणव्यत्ययेन शः। (ते) तव (वयम्) (यमम्) सुनियमम् (देवस्य) विदुषः (वाजिनः) विज्ञानवतः (अति) उल्लङ्घने (द्वेषांसि) द्वेषयुक्तानि कर्म्माणि (तरेम) पारं गच्छेम ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। जिज्ञासुभिर्विद्वांस एवं प्रार्थनीया यथा वयं सुनियमान्प्राप्य द्वेषादीनि दुर्व्यसनान्युल्लङ्घयेम तथाऽस्माकमुपरि कृपा विधेया ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. मोक्ष इत्यादीची जिज्ञासा असणाऱ्या पुरुषांनी विद्वान पुरुषांना अशी प्रार्थना करावी, की आम्ही उत्तम नियमांनी वागून द्वेष व दुष्ट व्यसनाच्या पलीकडे जावे अशी आमच्यावर कृपा करा. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

समिध्य᳓मानो अध्वरे᳓
अग्निः᳓ पवाक᳓+ ई᳓डियः
शोचि᳓ष्केशस् त᳓म् ईमहे

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
adhvaré ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

samidhyámānaḥ ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:PASS}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ī́ḍyaḥ ← ī́ḍya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pāvakáḥ ← pāvaká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śocíṣkeśaḥ ← śocíṣkeśa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

स॒म्ऽइ॒ध्यमा॑नः । अ॒ध्व॒रे । अ॒ग्निः । पा॒व॒कः । ईड्यः॑ ।
शो॒चिःऽके॑शः । तम् । ई॒म॒हे॒ ॥

• samidhyamāno ← samidhyamānaḥ ← samindh ← √indh
• [verb noun], nominative, singular
• “kindle; blaze.”

• adhvare ← adhvara
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• ‘gniḥ ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• pāvaka ← pāvakaḥ ← pāvaka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; Plumbago zeylanica; vahni.”

• īḍyaḥ ← īḍ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise; invite; raise.”

• śociṣkeśas ← śociṣkeśaḥ ← śociṣkeśa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Agni.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• īmahe ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

यः अग्निः अध्वरे यज्ञे समिध्यमानः घृताज्याहुतिभिः सम्यक् प्रज्वल्यमानः अत एव शोचिष्केशः ज्वालाकेशः पावकः शोधकः ईड्यः स्तोतृभिः प्रशस्यो भवति तम् इममभिमतफलार्थम् ईमहे वयं याचामहे ॥ ईड्यः । ‘ ईड स्तुती ’ इत्यस्माण्ण्यत् । अस्य ‘ तित्स्वरितम् । इति स्वरितत्वे प्राप्ते ‘ईडवन्द ’ इत्यादिना आद्युदात्तत्वम् । ईमहे । ई कान्त्यादिषु । अयं धातुरत्र याच्ञार्थः । निघातः ॥

English translation:

“We solicit that Agni, who is being kindled at the sacrifice, the purifier, the adorable, whose hair is flame.”

Being kindled in the rite, the purifying Agni to be summoned,
he with flaming hair—him do we beg.

Kindled at sacrifices he is Agni, hallower, meet for praise,
With flame for hair: to him we seek.

Agni, inflamed at the sacrifice, the purifier who should be magnified, whose hair is flame—him we approach (with prayers).

Bei der Opferhandlung entzündet ist der lautere Agni mit den Flammenhaaren anzurufen - an ihn wenden wir uns.

Der helle Agni wird entflammt, beim Opferfest des Preises werth, Den flammenhaar’gen flehn wir an.

Зажигаемый во время обряда
Агни, очищающий, достойный призывов,
Пламенновласый – к нему мы обращаемся.

• अग्निः
• विश्वामित्रः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (अध्वरे) अहिंसारूप यज्ञ में (समिध्यमानः) उत्तम रीति से प्रकाशमान (शोचिष्केशः) केशों के सदृश तेजों से युक्त (पावकः) पवित्र करनेवाला (अग्निः) बिजुली के सदृश (ईड्यः) स्तुति करने योग्य होवे (तम्) उसकी हम लोग (ईमहे) याचना करते हैं, आप लोग भी इसका सेवन करिये ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे इस संसार में अग्निरूप पदार्थ ही सम्पूर्ण पदार्थों से श्रेष्ठ है, इसलिये इस अग्निविषयिणी विद्या की प्रार्थना करनी योग्य है, वैसे ही विद्वान् लोग सम्पूर्ण मनुष्यों में श्रेष्ठ और उनकी विद्याप्राप्ति के लिये प्रार्थना करनी चाहिये ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या योऽध्वरे समिध्यमानः शोचिष्केशः पावकोऽग्निरिवेड्यो भवेत्तं वयमीमहे यूयमप्येतं सेवध्वम् ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (समिध्यमानः) सम्यक्प्रदीप्यमानः (अध्वरे) अहिंसामये यज्ञे (अग्निः) विद्युदिव (पावकः) पवित्रकर्त्ता (ईड्यः) स्तोतुमर्हः (शोचिष्केशः) शोचींषि तेजांसि केशा इव यस्य सः (तम्) (ईमहे) याचामहे ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथाऽस्मिन् जगत्यग्निरेव सर्वेभ्यो महानत एतद्विद्या याचनीयास्ति तथैव विद्वांसः सर्वेषु महान्तश्चैतद्विद्याप्राप्तये याचनीयाः सन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे अग्नीरूप पदार्थच संपूर्ण पदार्थात श्रेष्ठ आहेत. त्यासाठी या अग्निविषयक विद्येची प्रार्थना करणे योग्य आहे, तसेच विद्वान लोकांनी संपूर्ण माणसातील श्रेष्ठ लोकांकडून विद्याप्राप्तीसाठी प्रार्थना करावी. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

पृथुपा᳓जा अ᳓मर्तियो
घृत᳓निर्णिक् सु᳓आहुतः
अग्नि᳓र् यज्ञ᳓स्य हव्यवा᳓ट्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ámartyaḥ ← ámartya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥thupā́jāḥ ← pr̥thupā́jas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ghr̥tánirṇik ← ghr̥tánirṇij- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svā̀hutaḥ ← svā̀huta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

havyavā́ṭ ← havyavā́h- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajñásya ← yajñá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

पृ॒थु॒ऽपाजाः॑ । अम॑र्त्यः । घृ॒तऽनि॑र्निक् । सुऽआ॑हुतः ।
अ॒ग्निः । य॒ज्ञस्य॑ । ह॒व्य॒ऽवाट् ॥

• pṛthupājā ← pṛthu
• [noun]
• “broad; wide; great; flat; pṛthu [word]; far.”

• pṛthupājā ← pājāḥ ← pājas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “luminosity; look.”

• amartyo ← amartyaḥ ← amartya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “immortal.”

• ghṛtanirṇik ← ghṛta
• [noun], neuter
• “ghee; fat.”

• ghṛtanirṇik ← nirṇij
• [noun], nominative, singular, masculine
• “attire; garment.”

• svāhutaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svāhutaḥ ← āhutaḥ ← āhu ← √hu
• [verb noun], nominative, singular
• “sacrifice; sprinkle.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yajñasya ← yajña
• [noun], genitive, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• havyavāṭ ← havyavah
• [noun], nominative, singular
• “Agni; fire.”

पृथुपाजाः प्रभूततेजोरूपः अमर्त्यः मरणधर्मरहितः घृतनिर्णिक् । घृतस्य विलयनद्वारा शोधनं येनेति घृतनिर्णिक् । स्वाहुतः सुष्ठु होत्रादिभिः सम्यगिष्टः । एवंभूतः अग्निर्यज्ञस्य ज्योतिष्टोमादेः ‘हव्यवाट् हव्यानां वोढा भवति ॥ पृथुपाजाः । कृदुत्तरपदस्वरः । स्वाहुतः । जुहोतेः कर्मणि क्तः । ’ गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । हव्यवाट् ।’ वहश्च’ इति ण्विः ॥ २८ ॥

English translation:

“Agni, the bright-shining, the immortal, the cleanser with clarified butter, the fitly-involved, the bearer of the oblation in the sacrifice.”

Of broad visage, immortal, ghee-cloaked, receiving well-poured oblations, Agni is the oblation-carrier of the sacrifice.

Immortal Agni, shining far, enrobed with oil, well worshipped, bears
The gifts of sacrifice away.

With his broad stream of light the immortal Agni, clothed in ghee, well served with oblations, is the carrier of offerings at the sacrifice.

Von breiter Gestalt, unsterblich, in Schmalz festlich gekleidet, mit Schmalz schön begossen, ist Agni der Spendenfahrer des Opfers.

Weitschimmernd der unsterbliche, mit Fett umkleidet, schön getränkt, Agni, der Opferspeisen fährt.

С широкой грудью, бессмертный,
С нарядом из жира, прекрасно политый (жиром)
Агни – возница возлияний жертвы.

• अग्निः
• विश्वामित्रः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

विद्वान् लोग अग्नि के तुल्य कार्यसाधक होते हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! आप लोग जो (पृथुपाजाः) विस्तारसहित बलयुक्त (अमर्त्यः) अपने स्वरूप से नाशरहित (यज्ञस्य) राज्यपालन आदि व्यवहार के (हव्यवाट्) प्राप्त होने योग्य वस्तुओं को धारण करनेवाले (घृतनिर्णिक्) जल और घी के शोधनेवाले (अग्निः) अग्नि के सदृश (स्वाहुतः) अच्छे प्रकार आदरपूर्वक पुकारे गये उस विद्वान् पुरुष की निरन्तर सेवा करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे साधन और उपसाधनों से उपकार में लाया गया अग्नि कार्य्यों को सिद्ध करता है, वैसे ही सेवा से संतुष्टता को प्राप्त किये विद्वान् लोग विद्या आदि की सिद्धि को सम्पादन करते हैं ॥५॥

अन्वय: हे मनुष्या यूयं यः पृथुपाजा अमर्त्यो यज्ञस्य हव्यवाड् घृतनिर्णिगग्निरिव स्वाहुतो भवेत्तं विद्वांसं सततं सेवध्वम् ॥५॥

विद्वांसोऽग्निवत्कार्याणि साध्नुवन्तीत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (पृथुपाजाः) पृथु विस्तीर्णं पाजो बलं यस्य सः (अमर्त्यः) स्वस्वरूपेण नित्यः (घृतनिर्णिक्) आज्योदकयोः शोधकः (स्वाहुतः) सुष्ठुमानेन कृताऽऽह्वानः (अग्निः) वह्निरिव (यज्ञस्य) राजपालनादिव्यवहारस्य (हव्यवाट्) यो हव्यानि प्राप्तव्यानि वस्तूनि वहति प्रापयति सः ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा साधनोपसाधनैरुपचरितोऽग्निः कार्य्याणि साध्नोति तथैव सेवया सन्तोषिता विद्वांसो विद्यादिसिद्धिं सम्पादयन्ति ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे साधन व उपसाधनांनी उपकारात आणलेला अग्नी कार्य सिद्ध करतो, तसे सेवेने संतुष्ट झालेले विद्वान विद्या इत्यादी प्राप्त करतात. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

तं᳓ सबा᳓धो यत᳓स्रुच
इत्था᳓ धिया᳓ यज्ञ᳓वन्तः
आ᳓ चक्रुर् अग्नि᳓म् ऊत᳓ये

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
sabā́dhaḥ ← sabā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yatásrucaḥ ← yatásruc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhiyā́ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

itthā́ ← itthā́ (invariable)

yajñávantaḥ ← yajñávant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

cakruḥ ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

तम् । स॒ऽबाधः॑ । य॒तऽस्रु॑चः । इ॒त्था । धि॒या । य॒ज्ञऽव॑न्तः ।
आ । च॒क्रुः॒ । अ॒ग्निम् । ऊ॒तये॑ ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sabādho ← sabādhaḥ ← sabādh
• [noun], nominative, plural, masculine
• “pressing; clamant.”

• yatasruca ← yata ← yam
• [verb noun]
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• yatasruca ← srucaḥ ← sruc
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Sruc.”

• itthā
• [adverb]
• “thus; here.”

• dhiyā ← dhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• yajñavantaḥ ← yajñavat
• [noun], nominative, plural, masculine

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• cakrur ← cakruḥ ← kṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

सबाधः । रक्षोघ्नमन्त्रोच्चारणेन तद्विषयबाधा सह वर्तन्ते इति सबाधः । यज्ञवन्तः यजनीयहविर्युक्ताः यतस्रुचः । यताः संयताः स्रुचो जुह्वाद्याः यैस्ते यतस्रुचः ऋत्विजः । इत्था इत्थमनेन प्रकारेण क्रियमाणया धिया स्तुत्या तम् एवंभूतम् अग्निमूतये राक्षसबाधात् रक्षणाय आ अभिमुखं चक्रुः कुर्वन्ति ॥ सबाधः । ‘ बाधृ विलोडने ’ इत्यस्मात् क्विप् । कृदुत्तरपदस्वरः । इत्था । इदंशब्दात् प्रकारार्थे इदमस्थमुः । तस्य ’ सुपां सुलुक्° ’ इति डादेशः । उदात्तनिवृत्तिस्वरेणान्तोदात्तः । चक्रुः । ‘डुकृञ् करणे’ इत्यस्य लिट्युसि यणादेशे कृते तस्य द्विर्वचनेऽचि’ इति स्थानिवद्भावात् द्विर्वचनम् । निघातः ॥

English translation:

“The exorcisers (of the demons), lifting up their ladles, and offering sacrifice, have called upon Agni by this ceremony for their protection.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The exorcisers: sabādhaḥ, repelling; the disturbers of sacred rites by repeating the mantras or charm for their destruction, rakṣoghna mantroccāraṇena tadviṣayabādhaḥ

With their sacrificial spoons held out, bringing the sacrifice with their insight just so, they eagerly
put Agni here for help.

The priests with ladles lifted up, worshipping here with holy thought,
Have brought this Agni for our aid.

Holding the (sacrificial) ladles, performing the sacrifice they have with right thought pressingly brought Agni hither 1 for help.

Den Agni haben sie eifrig mit bereitgehaltenem Löffel so recht von Herzen opfernd zur Gunsterweisung bewogen.

Den Agni schaffen sich herbei mit rechter Andacht opferreich Die Löffel-Lenker eifervoll.

Настойчивые, с протянутой жертвенной ложкой,
Приносящие жертву вот так вместе с молитвой,
Они приготовили этого Агни для помощи.

• अग्निः
• विश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्य क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (सबाधः) दुष्ट व्यसनों के नाशकर्त्ता (यतस्रुचः) उद्योगयुक्त कर्म साधनों के सहित (यज्ञवन्तः) प्रशंसा करने योग्य प्रयत्न करनेवाले जन (धिया) बुद्धि वा कर्म से (ऊतये) रक्षण आदि के लिये (अग्निम्) अग्नि के सदृश तेजस्वी विद्वान् पुरुष को (आ) (चक्रुः) आदर करते हैं वैसे (तम्) उस विद्वान् पुरुष की (इत्था) इसी प्रकार आप लोग भी सेवा करें ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे बुद्धि और कर्म में चतुर पुरुष उत्तम व्यवहारों को सिद्ध करते हैं, वैसे ही धर्म आदि को जानने की इच्छायुक्त पुरुष विद्वान् जन को प्रसन्न करके उत्तम गुणों को ग्रहण करें ॥६॥

अन्वय: हे मनुष्या यथा सबाधो यतस्रुचो यज्ञवन्तो जना धियोतयेऽग्निमिव विद्वांसमाचक्रुस्तमित्था यूयं सेवध्वम् ॥६॥

पुनर्मनुष्याः किं कुर्युरित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (सबाधः) दुर्व्यसनानां बाधेन सह ये वर्त्तन्ते (यतस्रुचः) यता उद्यताः स्रुचः कर्मसाधनानि यैस्ते (इत्था) अनेन प्रकारेण (धिया) प्रज्ञया कर्मणा वा (यज्ञवन्तः) प्रशस्ता यज्ञाः प्रयत्ना येषान्ते (आ) (चक्रुः) कुर्युः (अग्निम्) पावकमिव विद्वांसम् (ऊतये) रक्षणाद्याय ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यथा प्रज्ञाकर्मकुशलाः सद्व्यवहारान् साध्नुवन्ति तथैव जिज्ञासवो विद्वांसं प्रसाद्य शुभान् गुणान् प्राप्नुवन्तु ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जसे बुद्धी व कर्मात चतुर पुरुष उत्तम व्यवहारांना सिद्ध करतात, तसे धर्म इत्यादीला जाणण्याची इच्छा करणाऱ्या पुरुषांनी विद्वान लोकांना प्रसन्न करून उत्तम गुणांना ग्रहण करावे. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

हो᳓ता देवो᳓ अ᳓मर्तियः
पुर᳓स्ताद् एति माय᳓या
विद᳓थानि प्रचोद᳓यन्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ámartyaḥ ← ámartya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

māyáyā ← māyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

purástāt ← purástāt (invariable)

pracodáyan ← √cud- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vidáthāni ← vidátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

होता॑ । दे॒वः । अम॑र्त्यः । पु॒रस्ता॑त् । ए॒ति॒ । मा॒यया॑ ।
वि॒दथा॑नि । प्र॒ऽचो॒दय॑न् ॥

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• amartyaḥ ← amartya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “immortal.”

• purastād ← purastāt
• [adverb]
• “ahead; eastward; earlier; above; above.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• māyayā ← māyā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “magic trick; Māyā; deception; illusion; māyā [word]; disguise; trick.”

• vidathāni ← vidatha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• pracodayan ← pracoday ← √cud
• [verb noun], nominative, singular
• “push; drive; command; excite; proclaim; demand; request; request.”

होता होमनिष्पादकः अमर्त्यः मरणधर्मरहितः देवो द्योतमानः विदथानि वेदितव्यानि कर्माणि प्रचोदयन् प्रकर्षेण प्रेरयन् सोऽग्निः मायया कर्मविषयाभिज्ञानेन युक्तः सन् पुरस्तात् कर्मप्रारंभकाले एव एति अस्मानागच्छति ॥ मायया । ’ माङ् माने शब्दे च ’ इत्यस्मात् ‘ माच्छाससिसूभ्यो यः’ इति कर्तरि कर्मणि वा यप्रत्ययः । मिमीते जानीते कर्म मीयतेऽनयेति वा माया कर्मविषयज्ञानम् । प्रत्ययस्वरः। विदथानि । विद ज्ञाने’ इत्यस्मात् ‘ रुदिविदिभ्यां कित्’ (उ, सू. ३. ३९५) इति कर्मणि अथप्रत्ययः । कित्त्वादगुणः । प्रत्ययस्वरः ॥

English translation:

“The offerer of the oblation, the divine, immortal, Agni, comes first (at the ceremony) directing solemnities by his experiences.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

By his experiences: māyayā, usually illusion or guile; explained here as karmaviṣayajñānam, knowledge of the objects of sacred rites

As the Hotar, the immortal god goes in front with his craft,
spurring on the ritual distributions.

Immortal, Sacrificer, God, with wondrous power he leads the way,
Urging the great assembly on.

The Hotri, the immortal god goes in front with his secret power 1, instigating the sacrifices 2.

Als Hotri geht der unsterbliche Gott voran mit Zauberkraft, die Worte der Weisheit anregend.

Vor schreitet weisheitsvoll der Gott, der Priester der unsterbliche, Und treibt die Festgenossen an.

Хотар, бессмертный бог,
Он идет впереди благодаря (своей) чудесной силе,
Приводя в возбуждение места жертвенных раздач.

• अग्निः
• विश्वामित्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर विद्यार्थी क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे धर्म आदि को जानने की इच्छा करनेवाले पुरुषो ! जैसे (अमर्त्यः) मरणधर्म से रहित (होता) देनेवाला (देवः) उत्तम गुण कर्म स्वभावयुक्त पुरुष (पुरस्तात्) पहिले से (मायया) उत्तम बुद्धि के साथ (विदथानि) विज्ञानों का (प्रचोदयन्) प्रचार करता हुआ आप लोगों को (एति) प्राप्त होता है, वैसे उसको आप लोग भी प्राप्त होइये ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे विद्यार्थी जनो ! जो अध्यापक पुरुष आप लोगों के लिये कपट त्याग के विद्या आदि उत्तम गुणों को देकर उत्तम शिक्षा देवे, उसकी आप लोग भी अपने आत्मा के तुल्य सेवा करो ॥७॥

अन्वय: हे जिज्ञासवो यथाऽमर्त्यो होता देवः पुरस्तान्मायया सह विदथानि प्रचोदयन् युष्मानेति तथैतं यूयमपि प्राप्नुत ॥७॥

पुनर्विद्यार्थिनः किं कुर्युरित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (होता) दाता (देवः) दिव्यगुणकर्मस्वभावः (अमर्त्यः) मरणधर्मरहितः (पुरस्तात्) प्रथमतः (एति) गच्छति (मायया) प्रज्ञया (विदथानि) विज्ञानानि (प्रचोदयन्) प्रज्ञापयन् ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे विद्यार्थिनो योऽध्यापको युष्मभ्यं निष्कपटतया विद्यादिशुभगुणान् प्रदाय सुशिक्षयेत्तं यूयमप्यात्मवत्सेवध्वम् ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे विद्यार्थ्यांनो! जे अध्यापक तुमच्यासाठी कपटाचा त्याग करून विद्या इत्यादी उत्तम गुणांना देऊन सुशिक्षण देतात त्याची तुम्ही आपल्या आत्म्याप्रमाणे सेवा करा. ॥ ७ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

वाजी᳓ वा᳓जेषु धीयते
अध्वरे᳓षु प्र᳓ णीयते
वि᳓प्रो यज्ञ᳓स्य सा᳓धनः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
dhīyate ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

vā́jeṣu ← vā́ja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

vājī́ ← vājín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

adhvaréṣu ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

nīyate ← √nī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

prá ← prá (invariable)

sā́dhanaḥ ← sā́dhana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vípraḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajñásya ← yajñá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

वा॒जी । वाजे॑षु । धी॒य॒ते॒ । अ॒ध्व॒रेषु॑ । प्र । नी॒य॒ते॒ ।
विप्रः॑ । य॒ज्ञस्य॑ । साध॑नः ॥

• vājī ← vājin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• vājeṣu ← vāja
• [noun], locative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• dhīyate ← dhā
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• ‘dhvareṣu ← adhvareṣu ← adhvara
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• ṇīyate ← nī
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• vipro ← vipraḥ ← vipra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• yajñasya ← yajña
• [noun], genitive, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• sādhanaḥ ← sādhana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “effective; performing.”

वाजी बलवानग्निः वाजेषु युद्धेषु धीयते देवैः शत्रुहननार्थं निधीयते । किंच अध्वरेषु अग्निहोत्रादिषु प्र णीयते अध्वर्वा्रदिभिः प्रकर्षेण आहवनीयादिस्थानेषु प्रक्षिप्यते । अत एव विप्रः मेधावी सन्नग्निः यज्ञस्य अग्निहोत्रादेः साधनः साधको भवति ॥ धीयते । दधातेः कर्मणि यक्। घुमास्थागापा ’ इत्यादिना ईत्वम् । निघातः । नीयते । ‘णीञ् प्रापणे’ इत्यस्य कर्मणि यकि रूपम् । उपसर्गादसमासेऽपि णोपदेशस्य’ इति णत्वम् । साधनः । ‘ साध संसिद्धौ’ । नन्द्यादित्वात्कर्तरि ल्युः । लित्स्वरः ॥

English translation:

“The mighty Agni is plural ced (foremost by the gods) in battle; he is brought forward reverently at holy rites; for he is the sage fulfiller of the sacrifice.”

The prizewinner is placed among the prizes. He is led forth in the rites as the inspired poet bringing success to the sacrifice.

Strong, he is set on deeds ofstrength. In sacrifices led in front,
As Singer he completes the rite.

The strong (horse, i. e. Agni) is set at the races. He is led forth at the sacrifices, the priest, the accomplisher of sacrifice.

Der Preisgewinner wird in seine Ehrengaben eingesetzt, bei den Opferhandlungen wird er vorgeführt, der redkundige Ausrichter des Opfers.

Zu Speisen wird er speisereich gesetzt, zu Opfern vorgeführt, Der Feier weiser Förderer.

Скакуна, приносящего награды, помещают среди наград;
Его ведут впереди во время обрядов,
(Его,) вдохновенного, приводящего жертву к цели.

• अग्निः
• विश्वामित्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर विद्वानों से भिन्न जन क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे धर्म आदि की जिज्ञासा करनेवाले पुरुषो ! जैसे ऋत्विजों से (वाजेषु) विज्ञान और क्रियास्वरूप (अध्वरेषु) मित्रता आदि गुणयुक्त व्यवहारों वा यज्ञों में (यज्ञस्य) उत्तम व्यवहार का (साधनः) सिद्धिकर्त्ता (वाजी) वेगयुक्त अग्नि (धीयते) धारण किया जाता है वैसे (विप्रः) बुद्धिमान् (प्र) (नीयते) प्राप्त किया जाता है ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे अग्निहोत्र आदि क्रियास्वरूप यज्ञों में मुख्यभाव से अग्नि का आश्रय किया जाता है, वैसे ही विद्या विनय और उत्तम शिक्षा के व्यवहारों में विद्वान् का आश्रय करना चाहिये ॥८॥

अन्वय: हे जिज्ञासवो यथर्त्विग्भिर्वाजेष्वध्वरेषु यज्ञस्य साधनो वाजी वेगयुक्तोऽग्निर्धीयते तथा विप्रः प्रणीयते ॥८॥

पुनर्विद्वदितरे किं कुर्युरित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (वाजी) वेगवान् वह्निः (वाजेषु) विज्ञानक्रियामयेषु (धीयते) ध्रियते (अध्वरेषु) मित्रत्वादिगुणयुक्तव्यवहारेषु विधियज्ञेषु वा (प्र) (नीयते) प्राप्यते (विप्रः) मेधावी (यज्ञस्य) सद्व्यवहारस्य (साधनः) यः साध्नोति सः ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यथाऽग्निहोत्रादिक्रियामयेषु यज्ञेषु प्राधान्येनाऽग्निराश्रीयते तथैव विद्याविनयसुशिक्षाव्यवहारेषु विद्वानाश्रयितव्यः ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जसे अग्निहोत्र इत्यादी क्रियास्वरूप यज्ञामध्ये मुख्य भावाने अग्नीचा आश्रय घेतला जातो, तसेच विद्या, विनय व उत्तम शिक्षणाच्या व्यवहारात विद्वानांचा आश्रय घेतला पाहिजे. ॥ ८ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

धिया᳓ चक्रे व᳓रेणियो
भूता᳓नां ग᳓र्भम् आ᳓ दधे
द᳓क्षस्य पित᳓रं त᳓ना

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
cakre ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

dhiyā́ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

váreṇyaḥ ← váreṇya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

bhūtā́nām ← √bhū- (root)
{case:GEN, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

dadhe ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

gárbham ← gárbha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dákṣasya ← dákṣa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pitáram ← pitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tánā ← tán- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

धि॒या । च॒क्रे॒ । वरे॑ण्यः । भू॒ताना॑म् । गर्भ॑म् । आ । द॒धे॒ ।
दक्ष॑स्य । पि॒तर॑म् । तना॑ ॥

• dhiyā ← dhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• cakre ← kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• vareṇyo ← vareṇyaḥ ← vareṇya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “excellent; desirable.”

• bhūtānāṃ ← bhūtānām ← bhūta
• [noun], genitive, plural, neuter
• “being; ghost; mahābhūta; monster; past; Bhūta; world; bhūta [word]; being; mythical monster; animal; entity.”

• garbham ← garbha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• dadhe ← dhā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• dakṣasya ← dakṣa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Dakṣa; ability; cock; fitness; will; purpose; disposition; cock.”

• pitaraṃ ← pitaram ← pitṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• tanā ← tan
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “continuity; sequence; longevity.”

योऽग्निः धिया आधानपवमानेष्टिरूपेण कर्मणा चक्रे आहवनीयरूपतया कृतोऽभूत् अत एव वरेण्यः सर्वैर्यजमानैः कर्माङ्गत्वेन वरणीयः यश्चाग्निः भूतानां स्थावरजङ्गमात्मकानां भूतजातानामन्तः गर्भं स्वात्मानमेव गर्भरूपतया आ दधे सर्वत्र दधार पितरं सर्वस्य जगतः पालकं तमिममग्निं दक्षस्य दक्षप्रजापतेः तना तनया वेदिरूपा भूमिर्दर्शपूर्णमासाग्निहोत्रादिकर्मसिद्ध्यर्थं धारयति । भूमेर्दक्षदुहितृत्वे’ मन्त्रवर्णः- अदितिर्ह्यजनिष्ट दक्ष या दुहिता तव ’ (ऋ. सं. १०. ७२. ५) इति ॥ चक्रे । करोतेः कर्मणि लिटि रूपम् । गर्भम् । ‘गॄ निगरणे’ इत्यस्मात् ‘अर्तिगॄभ्यां भन्’ इति भन् । गिरति गीर्यते वा गर्भः । नित्त्वादाद्युदात्तः । दधे । दधादेर्लिटि रूपम् । पितरम् । • पा रक्षणे’। ‘नप्तृनेष्टृ’ इत्यादिना तृजन्तत्वेन निपातनादित्वम् । पाति पालयतीति पिता पालकः । चित्स्वरः । तना । यलोपश्छान्दसः ॥

English translation:

“He who has been made by the sacred rite, the choice (of the worshipper), who comprehends (within himself) the germ of all creatures, and whom the daughter of Dakṣa (receives) as the parent of the world.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Dakṣasya pitaram tanā = dakṣasya prajāpater tanayā, the daughter of the Prajāpati Dakṣa; i,e, the earth, here identified with the altar, vedirūpa; she sustains, dhārayati, understood, him, Agni, the protector or father of the world, sarvasya jagataḥ pālakam dhārayati

Through insight the one to be chosen has been created. He has received as the embryo of living beings
the father of skill through the continuity (of his fires).

Excellent, he was made by thought. The Germ of beings have I gained,
Yea, and die Sire of active strength.

He has been produced 1 by prayer, the excellent one. I have established 2 him, the germ of beings, for ever the father of Daksha 3.

Mit Andacht wurde der Auserwählte erzeugt. Er empfing den Keim der Wesen, als Kind des Daksa seinen Vater Daksa.

Durch Andacht ward er holdgestimmt, der Wesen Samen hegte er; Den Vater er, des Geistes Spross.

Достойный избрания был создан молитвой.
Он воспринял зародыша (всех) существ –
Отца Дакши в непрерывной череде.

• अग्निः
• विश्वामित्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर विद्वान् लोग क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (वरेण्यः) आदर करने योग्य अति श्रेष्ठ पुरुष (तना) विस्तारयुक्त (धिया) श्रेष्ठ बुद्धि वा शिक्षा से (दक्षस्य) चतुर विद्यार्थीपुरुष के (पितरम्) पिता के सदृश पालनकर्त्ता (भूतानाम्) प्राणियों के (गर्भम्) विद्या आदि उत्तम गुणों को स्थिति करने रूप गर्भ को (आ) (दधे) सब प्रकार धारण करे और विद्यासम्बन्धी वृद्धि को (चक्रे) करे तो उसकी अपने आत्मा के सदृश सेवा करो ॥९॥

भावार्थभाषाः - जैसे पति अपनी स्त्री में गर्भ को धारण करके श्रेष्ठ सन्तानों को उत्पन्न करता है, वैसे ही विद्वान् लोग मनुष्यों की बुद्धि में विद्यासम्बन्धी गर्भ की स्थिति करके उत्तम व्यवहारों को उत्पन्न करें ॥९॥

अन्वय: हे मनुष्या यो वरेण्यस्तना धिया दक्षस्य पितरं भूतानां गर्भमादधे विद्यावृद्धिं चक्रे तमात्मवत्सेवध्वम् ॥९॥

पुनर्विद्वांसः किं कुर्युरित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (धिया) श्रेष्ठया प्रज्ञया शिक्षया वा (चक्रे) कुर्य्यात् (वरेण्यः) वरितुमर्होऽतिश्रेष्ठः (भूतानाम्) प्राणिनाम् (गर्भम्) विद्यादिसद्गुणस्थापनाख्यम् (आ) समन्तात् (दधे) दधेत (दक्षस्य) चतुरस्य विद्यार्थिनः (पितरम्) पितृवत्पालकम् (तना) विस्तृतया ॥९॥

भावार्थभाषाः - यथा पतिः पत्न्यां गर्भं धारयित्वोत्तमान्यपत्यान्युत्पादयति तथैव विद्वांसो मनुष्याणां बुद्धौ विद्यागर्भं स्थापयित्वोत्तमान् व्यवहारान् जनयेयुः ॥९॥

भावार्थभाषाः - जसा पती आपल्या स्त्रीत गर्भ धारण करून श्रेष्ठ संतानांना उत्पन्न करतो, तसेच विद्वान लोकांनी मनुष्याच्या बुद्धीमध्ये विद्यारूपी गर्भ निर्माण करून उत्तम व्यवहार उत्पन्न करावा. ॥ ९ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

नि᳓ त्वा दधे व᳓रेणियं
द᳓क्षस्येळा᳓ सहस्कृत
अ᳓ग्ने सुदीति᳓म् उशि᳓जम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
dadhe ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ní ← ní (invariable)

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

váreṇyam ← váreṇya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dákṣasya ← dákṣa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

iḷā́ ← íḍ- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sahaskr̥ta ← sáhaskr̥ta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sudītím ← sudītí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

uśíjam ← uśíj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

नि । त्वा॒ । द॒धे॒ । वरे॑ण्यम् । दक्ष॑स्य । इ॒ळा । स॒हः॒ऽकृ॒त॒ ।
अग्ने॑ । सु॒ऽदी॒तिम् । उ॒शिज॑म् ॥

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• dadhe ← dhā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• vareṇyaṃ ← vareṇyam ← vareṇya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “excellent; desirable.”

• dakṣasyeḍā ← dakṣasya ← dakṣa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Dakṣa; ability; cock; fitness; will; purpose; disposition; cock.”

• dakṣasyeḍā ← iḍā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “refreshment; iḍā [word]; comfort; cow.”

• sahaskṛta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “increased; aroused.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sudītim ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudītim ← dītim ← dīti
• [noun], accusative, singular, masculine

• uśijam ← uśij
• [noun], accusative, singular, masculine

उक्तार्थः अनयर्चा विव्रियते । सहस्कृत मथनाख्येन बलेन निष्पन्न हे अग्ने सुदीतिं शोभनदीप्तियुक्तम् उशिजं पुरोडाशादिहविः कामयमानम् । यद्वा कर्मार्थिभिः काम्यमानम् । अत एव वरेण्यं तैर्वैरणीयं त्वा एवंविधं त्वां दक्षस्य दुहिता इळा वेद्यादिलक्षणा भूमिः नि दधे अग्निहोत्रादिकर्मसमृद्य्वर्थं नितरां दधार ॥ इळा । ‘ ईड स्तुतौ ’ ।’ पुंसि संज्ञायाम् ’ इत्यत्र प्रायिकवचनात् स्त्र्यर्थेऽपि घप्रत्ययः । ह्रस्वश्छान्दसः । संज्ञापूर्वकस्य विधेरनित्यत्वात् अगुणः । ईड्यन्ते स्तूयन्तेऽस्यां यजमानैर्देवा इतीळा भूमिः । उदात्तनिवृत्तिस्वरेणान्तोदात्तः । प्रत्ययस्वरः । उशिजम् । वश कान्तौ’ इत्यस्मात् ’ वशः किच्च’ इतीजिप्रत्ययः । कित्त्वात्संप्रसारणम् । वष्टि हविः कामयते उश्यते काम्यते कर्मार्थिभिः इति वा उशिक् अग्निः । प्रत्ययस्वरः ॥ ॥ २९ ॥

English translation:

“Agni, strength-engendered, Iḷā (the daughter) of Dakṣa has sustained you, the desirable, the resplendent, and longing (for the oblation).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Iḷā = earth or the altar

I have installed you, the one to be chosen, (the father) of skill, o you who are made with strength by the libation;
(I have installed) you, the bright shining fire-priest, o Agni.

Thee have I stablished, Excellent, O strengthened by the sage’s prayer,
Thee, Agni, longing, nobly bright.

I have laid thee down 1, the excellent one, with the nourishment 2 of Daksha, O thou who art produced by power, O Agni, thee the resplendent one, O Usig 3.

Dich, den zu Erwählenden, habe ich eingesetzt, du von der Id mit Kraft erzeugter Sohn des Daksa, den leuchtenden Usij, o Agni.

Dich holden setzte nieder ich, durch Trunk der gekräftigter, Den Agni, welcher heischend glänzt.

Я устроил тебя, достойного избрания,
(Отца) Дакши, о ты, созданный силой с помощью возлияния,
О Агни, (тебя,) прекрасно сверкающего Ушиджа.

• अग्निः
• विश्वामित्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सहस्कृत) बलकारक (अग्ने) अग्नि के सदृश तेजयुक्त पुरुष ! जैसे मैं (इळा) उत्तम उपदेश वा उत्तम प्रकार संस्कारयुक्त अन्न आदि से (दक्षस्य) पराक्रम के (वरेण्यम्) स्वीकार करने योग्य (सुदीतिम्) उत्तम विज्ञान के प्रकाश से युक्त (उशिजम्) उत्तम गुणों के प्रचार की कामना करनेवाले (त्वा) आपको (नि) निश्चय से (दधे) धारण करूँ, वैसे ही आप मुझको विद्या का पात्र करो ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जैसे विद्यार्थी जन अध्यापक लोगों की इच्छा के अनुसार कर्म्मों को कर प्रसन्न रखते हैं, वैसे ही अध्यापक लोग विद्यार्थियों की इच्छा के अनुकूल उत्तम गुणों को देकर प्रसन्न करें ॥१०॥

अन्वय: हे सहस्कृताऽग्ने ! यथाऽहमिळा दक्षस्य वरेण्यं सुदीतिमुशिजं त्वा निदधे तथैव त्वं मां विद्यानिधिं सम्पादय ॥१०॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (नि) निश्चये (त्वा) त्वाम् (दधे) दधेय (वरेण्यम्) स्वीकर्त्तुं योग्यम् (दक्षस्य) बलस्य (इळा) प्रशंसितेनोपदेशेन सुसंस्कृतेनाऽन्नादिना वा (सहस्कृत) सहो बलं कृतं येन तत्सम्बुद्धौ (अग्ने) पावक इव वर्त्तमान (सुदीतिम्) सुष्ठुविज्ञानप्रकाशयुक्तम् (उशिजम्) सद्गुणप्रचारं कामयमानम् ॥१०॥

भावार्थभाषाः - यथा विद्यार्थिनोऽध्यापकानामिच्छानुकूलानि कर्माणि कृत्वा प्रसन्नान्रक्षन्ति तथैवाऽध्यापका विद्यार्थिनामिच्छानुकूलाञ्छुभान्गुणान्दत्वा प्रसादयन्तु ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जसे विद्यार्थी अध्यापकाच्या इच्छेनुसार काम करून त्यांना प्रसन्न ठेवतात, तसेच अध्यापकांनीसुद्धा विद्यार्थ्यांना इच्छेनुकूल उत्तम गुण देऊन प्रसन्न करावे. ॥ १० ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

अग्निं᳓ यन्तु᳓रम् अप्तु᳓रम्
ऋत᳓स्य यो᳓गे वनु᳓षः
वि᳓प्रा वा᳓जैः स᳓म् इन्धते

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

aptúram ← aptúr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yantúram ← yantúr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vanúṣaḥ ← vanús- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yóge ← yóga- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

indhate ← √idh- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sám ← sám (invariable)

vā́jaiḥ ← vā́ja- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

víprāḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

अ॒ग्निम् । य॒न्तुर॑म् । अ॒प्ऽतुर॑म् । ऋ॒तस्य॑ । योगे॑ । व॒नुषः॑ ।
विप्राः॑ । वाजैः॑ । सम् । इ॒न्ध॒ते॒ ॥

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yanturam ← yantur
• [noun], accusative, singular, masculine

• apturam ← ap
• [noun]
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• apturam ← turam ← tura
• [noun], accusative, singular, masculine
• “powerful; noble; noble.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• yoge ← yoga
• [noun], locative, singular, masculine
• “method; application; yoga; remedy; mix; treatment; mixture; procedure; contact; use; yogin; connection; application; union; magic trick; formulation; fraud; relation; sense; connection; war; therapy; enterprise; addition; undertaking; performance; marriage; yoke; yoga [word]; art; combination; assortment; confluence; constellation; relationship; connection; agent; means.”

• vanuṣaḥ ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• viprā ← viprāḥ ← vipra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• vājaiḥ ← vāja
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• indhate ← indh
• [verb], singular, Present indikative
• “kindle; ignite; set ablaze.”

वनुषः कर्मसिद्ध्यर्थं संभजमानाः विप्राः मेधाविनोऽध्वर्वाघादयः यन्तुरं सर्वस्य नियन्तारम् । यद्वा क्षिप्रं गन्तारम् । अप्तुरम् अपां प्रेरकं तमिमम् अग्निम् ऋतस्य सत्यभूतस्य ज्योतिष्टोमादेः योगे प्रयोगार्थं वाजैः हविर्लक्षणैरन्नैः समिन्धते सम्यग्दीपयन्ति ॥ यन्तुरम् । वर्णव्यत्ययः । यन्तारमित्यर्थः । अप्तुरम् । ‘ तुर त्वरणे’ । अपस्तुतोर्ति त्वरयतीति क्विप् । कृदुत्तरपदस्वरः । योगे । ‘ युजिर् योगे’। भावे घञ् । चजोः कुघिण्ण्यतोः’ इति कुत्वम् । ञित्स्वरः । वनुषः । ‘ वन षण संभक्तौ । ‘ जनेरुसिः ’ इत्यधिकारे बहुलवचनादस्मादपि उसिः । प्रत्ययस्वरः । इन्धते । ‘ ञिइन्धी दीप्तौ ’ । निघातः ॥

English translation:

“The wise (priests) performers (of the ceremony) kindle with oblations for the due celebration of the rite, Agni, the regulator (of all), the sender of the rain.”

Agni, guiding (his horses) and crossing the waters—at the harnessing of the truth, the eager
inspired ones kindle him with the prizes of victory.

Agni, the swift and active One, singers, at time of sacrifice,
Eagerly kindle with their food.

The priests, eager to set to work the Rita 1, kindle with quick strength Agni the governor 2, him who crosses the waters 3.

Den Agni, den Lenker, der über die Gewässer hinüberkommt, zünden eifrig bei der Ausübung des rechten Brauches die Redekundigen unter Ehrengaben an.

Den raschen Lenker, Agni, ihn entflammen hell zur Opferzeit Mit Speisen Priester eifervoll.

Агни, правящего (конями), пересекающего воды,
Ревностные поклонники, вдохновенные, зажигают
С помощью наград, чтобы пустить в ход закон.

• अग्निः
• विश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (वनुषः) याचना करनेवाले (विप्राः) बुद्धिमान् जन (ऋतस्य) सत्य के (योगे) योग में (वाजैः) विज्ञान आदिकों से (यन्तुरम्) प्राप्तिकारक (अप्तुरम्) प्राण वा जलों की प्रेरणाकर्त्ता (अग्निम्) अग्नि के सदृश तेजस्वी को (सम्) (इन्धते) उत्तम प्रकार प्रदीप्त करें, वैसे ही सम्पूर्ण जनों से विद्या प्रकाश करने योग्य है ॥११॥

भावार्थभाषाः - जिस समय विद्वान् पुरुषों का सङ्ग होवे, उस समय उत्तम विज्ञान ही की प्रश्न-उत्तरों से याचना करनी चाहिये, इससे अधिक लाभ और न समझना चाहिये ॥११॥

अन्वय: हे मनुष्या यथा वनुषो विप्रा ऋतस्य योगे वाजैर्यन्तुरमप्तुरमग्निं समिन्धते तथैव सर्वैर्विद्याः प्रकाशनीयाः ॥११॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निम्) पावकमिव वर्त्तमानम् (यन्तुरम्) यन्तारम्। अत्र यमधातोर्बाहुलकात्तुरः प्रत्ययः। (अप्तुरम्) योऽपः प्राणान् जलानि वा तोरयति प्रेरयति तम् (ऋतस्य) सत्यस्य (योगे) (वनुषः) याचकाः (विप्राः) मेधाविनः (वाजैः) विज्ञानादिभिः (सम्) (इन्धते) सम्यक् प्रदीपयेयुः ॥११॥

भावार्थभाषाः - यदा विदुषां सङ्गो भवेत्तदा सुविज्ञानस्यैव प्रश्नसमाधानाभ्यां याचना कार्य्या, अस्मात्परो लाभोऽन्यो नैव मन्तव्यः ॥११॥

भावार्थभाषाः - ज्यावेळी विद्वान पुरुषांचा संग होतो, त्यावेळी उत्तम विज्ञानाची प्रश्नोत्तररूपाने याचना केली पाहिजे. यापेक्षा कोणताही अधिक लाभ नाही हे समजावे. ॥ ११ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

ऊर्जो᳓ न᳓पातम् अध्वरे᳓
दीदिवां᳓सम् उ᳓प द्य᳓वि
अग्नि᳓म् ईळे कवि᳓क्रतुम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
adhvaré ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

nápātam ← nápat- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūrjáḥ ← ū́rj- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

dīdivā́ṁsam ← √dī- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

dyávi ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

īḷe ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

kavíkratum ← kavíkratu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ऊ॒र्जः । नपा॑तम् । अ॒ध्व॒रे । दी॒दि॒ऽवांस॑म् । उप॑ । द्यवि॑ ।
अ॒ग्निम् । ई॒ळे॒ । क॒विऽक्र॑तुम् ॥

• ūrjo ← ūrjaḥ ← ūrj
• [noun], genitive, singular, feminine
• “strength; refreshment; vigor; food; strengthening.”

• napātam ← napāt
• [noun], accusative, singular, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

• adhvare ← adhvara
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• dīdivāṃsam ← dīdī
• [verb noun], accusative, singular
• “shine; glitter.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• dyavi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• īḍe ← īḍ
• [verb], singular, Present indikative
• “praise; invite; raise.”

• kavikratum ← kavi
• [noun], masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• kavikratum ← kratum ← kratu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

ऊर्जो नपातं हविर्लक्षणैः अन्नैः समिध्यमानत्वेनान्नस्य पुत्रम् । यद्वान्नस्य चतुर्थम् । यथान्नात् आहुतिराहुतेरादित्य आदित्यादग्निरिति । उप द्यवि अन्तरिक्षस्य समीपे ‘दीदिवांसम् अतिशयेन दीप्यमानं कविक्रतुम् । कवयो मेधाविनोऽध्वर्वा आदयो मथनेन क्रतवः कर्तारो यस्येति । अध्वर्य्वादिभिः निष्पाद्यमानं तमिमम् अग्निम् अध्वरे अस्मिन्यज्ञे ईळे स्तुतिलक्षणाभिर्गीर्भिरहं स्तौमि ॥ ऊर्जः । ‘ ऊर्ज बले ’ इत्यस्मात् ’ भ्राजभास’ इत्यादिना ताच्छीलिकः क्विप् । ऊर्जयति शरीरमित्यूर्क् अन्नम् । सावेकाचः’ इति विभक्तेरुदात्तस्वम् । द्यवि। ‘ द्युत दीप्तौ ’ इत्यस्मात् औणादिको डुन्प्रत्ययः । द्योतते किरणसंबन्धादिति द्युः अन्तरिक्षम् । नित्स्वरः । ईळे । लटि रूपम् ॥

English translation:

“I adore at this sacrifice Agni the grandson of (sacrificial) food, shining above in the firmament, the creation of the wise.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Grandson of food: ūrjo napātam or the son of the oblation, as blazing when fed by butter and the like; or the descent may be differently accounted for, from the oblation proceed: Āditya, and from Āditya, Agni; the creation of the wise: kavikratum of whom, kavayaḥ, the wise, that is the adhvaryu and the rest, are the makers, kartāraḥ, by their rubbing the sticks to evolve flame

The child of nourishment, shining in the rite up to heaven,
having a poet’s purpose, Agni—him I summon.

Agni the Son of Strength who shines up to the heaven in solemn rites,
The wise of heart, I glorify.

I magnify 1 the child of vigour at this sacrifice, who shines under the heaven, the thoughtful Agni.

Das Kind der Kraft, der bei der Opferhandlung zum Himmel leuchtet, den Agni rufe ich an, der Sehergabe besitzt.

Den Sohn der Stärke preise ich, ihn, welcher strahlt zum Himmel auf, Den ew’gen Agni bei dem Fest.

Отпрыска подкрепления, ярко сверкающего
Во время обряда до (самого) неба,
Агни я призываю, наделенного силой духа поэта.

• अग्निः
• विश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जिसको (द्यवि) प्रकाश तथा (अध्वरे) मेल को प्राप्त संसार में (अग्निम्) अग्नि के सदृश तेजयुक्त (ऊर्जः) बल से (नपातम्) विनाशरहित (कविक्रतुम्) विद्वानों की बुद्धि वा कर्म को यज्ञ समझनेवाला (दीदिवांसम्) प्रकाशमान विद्वान् पुरुष के (उप) समीप (ईळे) स्तुति करता हूँ, वैसे इसकी आप लोग भी प्रशंसा करो ॥१२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे यज्ञ में अग्नि प्रकाशमान होकर शोभित होता है, वैसे ही विद्या के प्रकाशकर्त्ता व्यवहार में विद्वान् जन प्रकाशित होते हैं ॥१२॥

अन्वय: हे मनुष्या यं द्यव्यध्वरेऽग्निमिव वर्त्तमानमूर्जो नपातं कविक्रतुं दीदिवांसं विद्वांसमुपेळे तथैतं यूयमपि प्रशंसत ॥१२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (ऊर्जः) बलात् (नपातम्) विनाशरहितम् (अध्वरे) सङ्गते संसारे (दीदिवांसम्) प्रदीप्यमानम् (उप) (द्यवि) प्रकाशे (अग्निम्) वह्निवद् वर्त्तमानम् (ईळे) स्तौमि (कविक्रतुम्) कवीनां विदुषां क्रतुः प्रज्ञा कर्म वा क्रतुवत् यस्य सः तम् ॥१२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा यज्ञेऽग्निः प्रकाशमानो विराजते तथैव विद्याप्रकाशके व्यवहारे विद्वांसः प्रकाशन्ते ॥१२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा यज्ञात अग्नी प्रकाशमान होऊन शोभतो तसेच विद्येचा प्रकाश करणाऱ्या व्यवहारात विद्वान लोक प्रकाशित होतात. ॥ १२ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

ईळे᳓नियो नमसि᳓यस्
तिर᳓स् त᳓मांसि दर्शतः᳓
स᳓म् अग्नि᳓र् इध्यते वृ᳓षा

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
īḷényaḥ ← īḷénya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

namasyàḥ ← namasyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

darśatáḥ ← darśatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

támāṁsi ← támas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

tirás ← tirás (invariable)

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

idhyate ← √idh- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

sám ← sám (invariable)

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ई॒ळेन्यः॑ । न॒म॒स्यः॑ । ति॒रः । तमां॑सि । द॒र्श॒तः ।
सम् । अ॒ग्निः । इ॒ध्य॒ते॒ । वृषा॑ ॥

• īḍenyo ← īḍenyaḥ ← īḍ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise; invite; raise.”

• namasyas ← namasyaḥ ← namasya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “honorable; august; respectful; esteemed.”

• tiras
• [adverb]
• “tiras [word]; away; secretly.”

• tamāṃsi ← tamas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• darśataḥ ← darśata
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beautiful; visible; beautiful.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• idhyate ← indh
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “kindle; ignite; set ablaze.”

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

ईळेन्यः स्तोतृभिरीड्यः अत एव नमस्यः सर्वैर्नमस्कार्यः तमांसि तिरः ध्वान्तानि स्वप्रभाभिस्तिरस्कुर्वन् दर्शतः कमनीयतया सर्वैर्दर्शनीयः । तादृशः अग्निः वृषा यजमानस्य कामानां वर्षिता सम् इध्यते आहुतिप्रक्षेपेण प्रज्वाल्यते । उक्तार्थे वाजसनेयकम्– ईडेन्यो ह्येष नमस्यो ह्येष तिरस्तमांसि ददृशे समिद्धः’ इति । ईळेन्यः । ‘ ईड स्तुतौ ’ । ‘ कृत्यार्थे तवैकेन्केन्यत्वनः’ इति केन्यः । प्रत्ययस्वरः । नमस्यः । नमस्यतेः ‘अचो यत्’ इति यत् । अतोलोपयलोपौ ।’ तित्स्वरितः ’ इति स्वरितः । दर्शतः । ‘ दृशिर् प्रेक्षणे ’ । अस्मात्० ‘ भृमृदृशि° ’ इत्यादिना कर्मणि अतच्प्रत्ययः । चित्स्वरः । वृषा । ’ वृषु सेचने ’ इत्यस्मात् ‘कनिन्युवृषि° ’ इत्यादिना कनिन् । कित्त्वादगुणः । नित्त्वादाद्युदात्तः ॥

English translation:

“Agni, who is to be worshipped with praise and with prostration, the dispeller of darkness, the beautiful, the showerer (of benefits) is kindled.”

As the one to be summoned, to be revered, visible throughout the darkness,
the bull Agni is kindled.

Meet to be lauded and adored, showing in beauty through the dark,
Agni, the Strong, is kindled well.

He who should be magnified and adored, who is visible through the darkness, Agni, the manly, is kindled 1.

Anzurufen, zu verehren, durch das Dunkel sichtbar, wird Agni, der Bulle entzündet.

Der preisenswerth, verehrungswerth, hin durch das Dunkel sichtbar ist, Agni, der Stier, wird hell entflammt.

Достойный призывов, достойный поклонений,
Видимый сквозь мрак
Воспламеняется Агни-бык.

• अग्निः
• विश्वामित्रः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (तमांसि) रात्रियों के (तिरः) तिरस्कार करनेवाले (अग्निः) अग्नि के सदृश प्रकाशमान (वृषा) वृष्टिकर्त्ता (दर्शतः) देखने (ईडेन्यः) स्तुति करने और (नमस्यः) सत्कार करने योग्य पुरुष (सम्) उत्तम प्रकार (इध्यते) प्रकाशित किया जाता है, उसका आप निरन्तर आदर करो ॥१३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य्य अन्धकार को दूर कर प्रकाश उत्पन्न करता है, वैसे ही यथार्थवक्ता विद्वान् लोग अविद्या का नाश और विद्या का प्रकाश करते हैं ॥१३॥

अन्वय: हे मनुष्यास्तमांसि तिरः तिरस्कुर्वन्नग्निरिव वृषा दर्शत ईळेन्यो नमस्यः समिध्यते तं यूयं सततं भजत ॥१३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (ईळेन्यः) ईळितुं स्तोतुमर्हः (नमस्यः) सत्कर्त्तुं योग्यः (तिरः) तिरस्कुर्वन् (तमांसि) रात्रीः (दर्शतः) द्रष्टुं योग्यः (सम्) सम्यक् (अग्निः) अग्निरिव प्रकाशमानः (इध्यते) प्रदीप्यते (वृषा) वर्षकः ॥१३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्य्यस्तमो निहत्य प्रकाशं जनयति तथैवाप्ता विद्वांसोऽविद्यां हत्वा विद्यां प्रकाशयन्ति ॥१३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य अंधकार दूर करून प्रकाश उत्पन्न करतो, तसेच आप्त विद्वान लोक अविद्येचा नाश करून विद्येचा प्रकाश करतात. ॥ १३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

वृ᳓षो अग्निः᳓ स᳓म् इध्यते
अ᳓श्वो न᳓ देववा᳓हनः
तं᳓ हवि᳓ष्मन्त ईळते

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

idhyate ← √idh- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

sám ← sám (invariable)

u ← u (invariable)

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áśvaḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devavā́hanaḥ ← devavā́hana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

havíṣmantaḥ ← havíṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

īḷate ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

वृषो॒ इति॑ । अ॒ग्निः । सम् । इ॒ध्य॒ते॒ । अश्वः॑ । न । दे॒व॒ऽवाह॑नः ।
तम् । ह॒विष्म॑न्तः । ई॒ळ॒ते॒ ॥

• vṛṣo ← vṛṣaḥ ← vṛṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; vṛṣa [word]; vṛṣ; Justicia gendarussa Burm.F.; bull; Taurus; bull.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• idhyate ← indh
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “kindle; ignite; set ablaze.”

• ‘śvo ← aśvaḥ ← aśva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• devavāhanaḥ ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devavāhanaḥ ← vāhanaḥ ← vāhana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bringing; carrying.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• haviṣmanta ← haviṣmantaḥ ← haviṣmat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sacrificing.”

• īḍate ← īḍ
• [verb], plural, Present indikative
• “praise; invite; raise.”

वृषो वृषेव कामानां वर्षिता देववाहनः । देवान् हवींषि वाहयति प्रापयतीति देववाहनः । तत्र दृष्टान्तः । अश्वो न इति । यथाश्वो राजानं वाहयति स्वपुरं प्रापयतीति । वाहनमश्वः । तद्वत् वाहनभूतो यः अग्निः समिध्यते आज्याहुतिप्रदानेन सम्यक् दीप्यते तं तादृशमग्निं हविष्मन्तः संभृतहविष्का यजमानाः ईळते कर्मसिद्ध्यर्थं स्तुवन्ति ॥ वृषा उ। गुणः । उञमवलम्ब्य प्रगृह्यसंज्ञा । देववाहनः । वह प्रापणे ’ इत्यस्माण्ण्यन्तात्कर्तरि ल्युः । लित्स्वरः । समासे कृदुत्तरपदस्वरः ॥

English translation:

“The offerers of oblations glorify that Agni who is the showerer (of benefits) and is the bearer of the offerings to the gods as a horse (bears his rider to his home).”

The bull Agni is kindled, conveying the gods like a horse.
Bearing offerings, they summon him.

Agni is kindled as a bull, like a horsebearer of the Gods:
Men with oblations worship him.

Agni, the manly, is kindled, he who draws hither the gods like a horse. The (worshippers) rich in offerings magnify him.

Der Bulle Agni wird entzündet, der wie ein Roß die Götter fährt. Ihn berufen sie mit den Opfergaben.

Agni, der Stier, wird hell entflammt, gleich wie ein Ross, das Götter fährt, Ihn ehren wir mit Opfertrank.

Бык-Агни воспламеняется,
(Он,) словно конь, везущий богов.
(Люди) с жертвенными возлияниями призывают его.

• अग्निः
• विश्वामित्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्य क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (वृषः) वृष्टिकर्त्ता (देववाहनः) उत्तम वेग आदि गुणों को प्राप्त करानेवाला (अग्निः) अग्नि (अश्वः) शीघ्र चलनेवाले घोड़े के (न) सदृश (सम्) (इध्यते) प्रकाशित किया जाता है (तम्) उसकी (हविष्मन्तः) बहुत शीघ्र ग्रहण करने योग्य वस्तुओं से युक्त पुरुष (ईळते) स्तुति करते हैं ॥१४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे बल और वेग से युक्त घोड़े वाहन को शीघ्र ले चलते हैं, वैसे ही अग्नि को भी समझना चाहिये और जैसे इस अग्नि के गुणों को विद्वान् लोग जानते हैं, वैसे आप लोग भी जानिये ॥१४॥

अन्वय: यो वृषो देववाहनोऽग्निरश्वो न समिध्यते तं हविष्मन्त ईळते ॥१४॥

पुनर्मनुष्याः किं कुर्युरित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (वृषः) वर्षकः (अग्निः) पावकः (सम्, इध्यते) सम्यक् प्रकाश्यते (अश्वः) आशुगामी तुरङ्गः (न) इव (देववाहनः) यो देवान् दिव्यान् वेगादिगुणान् वाहयति प्रापयति सः (तम्) (हविष्मन्तः) बहूनि हवींष्यादानानि येषान्ते (ईळते) स्तुवन्ति ॥१४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यथा बलिष्ठा वेगवन्तोऽश्वा यानं सद्यो गमयन्ति तथैवाऽग्निरस्तीति वेद्यम्। यथाऽस्य गुणान् विद्वांसो जानन्ति तथैव यूयमपि जानीत ॥१४॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जसे बलवान व वेगवान घोडे वाहन शीघ्र चालवितात, तसेच अग्नीलाही समजावे व जसे या अग्नीच्या गुणांना विद्वान लोक जाणतात तसे तुम्हीही जाणा. ॥ १४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

वृ᳓षणं त्वा वयं᳓ वृषन्
वृ᳓षणः स᳓म् इधीमहि
अ᳓ग्ने दी᳓दियतम् बृह᳓त्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vr̥ṣan ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣaṇam ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

idhīmahi ← √idh- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

sám ← sám (invariable)

vŕ̥ṣaṇaḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dī́dyatam ← √dī- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

वृष॑णम् । त्वा॒ । व॒यम् । वृ॒ष॒न् । वृष॑णः । सम् । इ॒धी॒म॒हि॒ ।
अग्ने॑ । दीद्य॑तम् । बृ॒हत् ॥

• vṛṣaṇaṃ ← vṛṣaṇam ← vṛṣan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• vṛṣan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• vṛṣaṇaḥ ← vṛṣan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• idhīmahi ← indh
• [verb], plural, Present optative
• “kindle; ignite; set ablaze.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• dīdyatam ← dīdī
• [verb noun], accusative, singular
• “shine; glitter.”

• bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

वृषन् कामानां वर्षितर्हे अग्ने वृषणः वृषाण: घृताज्याहुतीनां सेक्तारः वयं वृषणम् आहुतिद्वारा उदकस्य सेक्तारम् । तथा च स्मृतिः- अग्नौ प्रास्ताहुतिः सम्यगादित्यमुपतिष्ठते । आदित्याज्जायते वृष्टिर्वृष्टेरन्नं ततः प्रजाः ’ (मनु. ३. ७६)इति । दीद्यतं दीप्यमानं बृहत् अत एव महान्तं त्वा त्वाम् अग्निं ‘समिधीमहि सम्यग्दीपयामः ॥ इधीमहि । ञिइन्धी दीप्तौ ’ इत्यस्य प्रार्थने लिङि नकारलोपश्छान्दसः । निघातः । दीद्यतम् । दीदेतिः दीप्तिकर्मा । तस्य शतरि रूपम् ।’ अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् ॥ ॥ ३० ॥

English translation:

“Showerer (of benefits) we profusely offering (oblations) kindle you mighty and resplendent Agni, who is the sender of showers.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The sender of showers: Manu III.76: (on the property of Agni), the offering that is sacrificed with fire proceeds entirely to the sun, from the sun genitive rated rain, and from rain food; from thence mankind

As bulls ourselves, o bull, may we kindle you, the bull,
shining aloft, o Agni.

Thee will we kindle as a bull, we who are Bulls ourselves, O Bull.
Thee, Agni, shining mightily.

We the manly ones will kindle thee the manly (god), O manly Agni who shinest mightily.

Dich, den Bullen, wollen wir Bullen, o Bulle, entflammen, den hoch aufleuchtenden, o Agni.

O Stier, dich wollen wir, den Stier, entflammen, die wir Stiere sind, O Agni, dich, der hell erstrahlt.

Тебя, быка, мы, быки,
О бык, хотим зажечь,
О Агни, (тебя) сверкающего высоко!

• अग्निः
• विश्वामित्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर पढ़ने-पढ़ाने के विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृषन्) बलयुक्त (अग्ने) अग्नि के सदृश प्रकाशकर्त्ता जन ! जैसे आप (बृहत्) बड़े (दीद्यतम्) प्रकाशकर्त्ता विज्ञान को प्रकाशित करते हैं वैसे ही (वयम्) हम लोग (वृषणम्) सुखवृष्टिकारक (त्वा) आप और अन्य जनों को (वृषणः) बलयुक्त (सम्) उत्तम प्रकार (इधीमहि) प्रकाशित करें ॥१५॥

भावार्थभाषाः - हे पढ़ाने और पढ़नेवाले पुरुषो ! आप लोगों को चाहिये कि विरोध को त्याग और प्रीति को उत्पन्न करके परस्पर की वृद्धि करो, जिससे विद्या आदि उत्तम गुणों के प्रकाश से सम्पूर्ण मनुष्य बलयुक्त और न्यायकारी होवें ॥१५॥ इस सूक्त में अग्नि और विद्वानों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त में कहे अर्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह सत्ताईसवाँ सूक्त और तीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे वृषन्नग्ने यथा त्वं बृहद्दीद्यतं प्रकाशयसि तथैव वयं वृषणं त्वाऽन्यान् वृषणश्च समिधीमहि ॥१५॥

पुनरध्ययनाऽध्यापनविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (वृषणम्) सुखवर्षयितारम् (त्वा) त्वाम् (वयम्) (वृषन्) बलिष्ठ (वृषणः) बलिष्ठान् (सम्) सम्यक् (इधीमहि) प्रकाशयेम (अग्ने) वह्निवत्प्रकाशक (दीद्यतम्) प्रकाशकं विज्ञानम् (बृहत्) महत् ॥१५॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापकाऽध्येतारो भवद्भिर्विरोधं विहाय प्रीतिं जनयित्वा परस्परेषामुन्नतिर्विधेया यतो विद्यादिसद्गुणप्रकाशेन सर्वे मनुष्या बलिष्ठा न्यायकारिणश्च स्युरिति ॥१५॥ अत्र वह्निविद्वद्गुणावर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥१५॥ इति सप्तविंशतितमं सूक्तं त्रिंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक व विद्यार्थ्यांनो! तुम्ही विरोध सोडून द्या व प्रेम उत्पन्न करून परस्पर वृद्धी करा. ज्यामुळे विद्या इत्यादी सद्गुणांच्या प्रकाशाने संपूर्ण माणसे बलवान व न्यायी व्हावीत. ॥ १५ ॥