०२६

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

वैश्वानर᳓म् म᳓नसाग्निं᳓ निचा᳓यिया
हवि᳓ष्मन्तो अनुषत्यं᳓ सुवर्वि᳓दम्
सुदा᳓नुं देवं᳓ रथिरं᳓ वसूय᳓वो
गीर्भी᳓ रण्वं᳓ कुशिका᳓सो हवामहे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

nicā́yya ← √ci- 3 (root)
{non-finite:CVB}

vaiśvānarám ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

anuṣatyám ← anuṣatyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

havíṣmantaḥ ← havíṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

svarvídam ← svarvíd- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rathirám ← rathirá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sudā́num ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vasūyávaḥ ← vasūyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

kuśikā́saḥ ← kuśiká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

raṇvám ← raṇvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

वै॒श्वा॒न॒रम् । मन॑सा । अ॒ग्निम् । नि॒ऽचाय्य॑ । ह॒विष्म॑न्तः । अ॒नु॒ऽस॒त्यम् । स्वः॒ऽविद॑म् ।
सु॒ऽदानु॑म् । दे॒वम् । र॒थि॒रम् । व॒सु॒ऽयवः॑ । गीः॒ऽभिः । र॒ण्वम् । कु॒शि॒कासः॑ । ह॒वा॒म॒हे॒ ॥

• vaiśvānaram ← vaiśvānara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• manasāgniṃ ← manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• manasāgniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• nicāyyā ← nicāy ← √cāy
• [verb noun]

• haviṣmanto ← haviṣmantaḥ ← haviṣmat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sacrificing.”

• anuṣatyaṃ ← anuṣatyam ← anuṣatya
• [noun], accusative, singular, masculine

• svarvidam ← svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• svarvidam ← vidam ← vid
• [noun], accusative, singular, masculine
• “finding.”

• sudānuṃ ← sudānum ← sudānu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “big; lavish.”

• devaṃ ← devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• rathiraṃ ← rathiram ← rathira
• [noun], accusative, singular, masculine

• vasūyavo ← vasūyavaḥ ← vasūyu
• [noun], nominative, plural, masculine

• gīrbhī ← gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• raṇvaṃ ← raṇvam ← raṇva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “agreeable; happy; delightful; gay.”

• kuśikāso ← kuśikāsaḥ ← kuśika
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Kuśika; Vatica robusta.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

विश्वामित्रः स्तौति । हे अग्ने हविष्मन्तः संभृतहविष्काः वसूयवः धनमात्मन इच्छन्तः कुशिकासः कुशिकगोत्रोत्पन्ना वयं वैश्वानरम् । विश्वे नरा अग्निप्रणयनादिक्रियाया नेतारो यस्येति विश्वानरः अग्निः । तस्य संबन्धी वैश्वानरः । अपत्यमिति यावत् । यद्वा विश्वानर एव वैश्वानरः । तद्धितोऽनन्यार्थो राक्षसवायसादिवत् । तम् अनुषत्यं सत्येनानुगतं कर्मानुरूपफलप्रदाने सत्यप्रतिज्ञं स्वर्विदं स्वर्गादिलक्षणफलस्य ज्ञातारम् अत एव सुदानुं सुष्ठु फलस्य दातारं रथिरं रथवन्तम् अत एव रण्वं यज्ञान् गच्छन्तं देवं द्योतमानं तमिमम् अग्निं मनसा निचाय्य अन्तःकरणेन एवंविधगुणविशिष्टस्त्वमिति ज्ञात्वा गीर्भिः स्तुतिलक्षणाभिर्वाग्भिः हवामहे इह कर्मणि त्वामाह्वयामः ॥ वैश्वानरम् ।’ नरे संज्ञायाम् ’ इति पूर्वपदस्य दीर्घत्वम् । विश्वानरस्येदमित्यर्थे ’ तस्येदम् इत्यण् । प्रत्ययस्वरः । निचाय्य । ‘ चायृ पूजानिशामनयोः’ इत्यस्य ल्यपि रूपम् । लित्स्वरः ॥ अनुषत्यम् । अनुगतं सत्येन । ’ अवादयः क्रुष्टाद्यर्थे तृतीयया’ इति समासः । सुषामादित्वात् षत्वम् । निरुदकादित्वादन्तोदात्तत्वम् । सुदानुम् । डुदाञ् दाने ‘। ’ दाभाभ्यां नुः’ इति कर्तरि नुप्रत्ययः । ‘ परादिश्छन्दसि बहुलम् ’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । रथिरम् । रथशब्दान्मतुबर्थे ‘ मेधारथाभ्यामिरन्निरचौ वक्तव्यौ ’ इति इरच् । चित्स्वरः । वसूयवः । वसु आत्मन इच्छन्त इति • सुप आत्मनः क्यच् ‘। ‘ अकृत्सार्वधातुकयोः ’ इति दीर्घः ।’ क्याच्छन्दसि ’ इत्युप्रत्ययः । अतो लोपः । प्रत्ययस्वरः । रण्वम् । रविर्गत्यर्थः । रण्वति यज्ञान् गच्छतीति रण्वः । पचाद्यजन्तः । चित्स्वरः । कुशिकासः । कुशिकशब्दात् ’ गोत्रम्’ इत्यर्थे विदादित्वादञ् । तस्य बहुषु ‘ यञञोश्च’ ( पा. सू. २. ४. ६४ ) इति लुक् । हवामहे । ह्वयतेः ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति संप्रसारणम् । निघातः ॥

English translation:

“We of the race of Kuśika offering oblations, desirous of wealth, having contemplated him in our minds, invoke with praises the divine Vaiśvānara, the observer of truth, the cognizant of heaven, the bountiful, the charioteer, the frequenter (of sacrifices).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Observer of truth: anusatyā: from anu and satya; the notion is not that of observing truth in the abstract, but of keeping faith with the sacrificer, by giving him the desired recompense to which he is justly entitled

Having discerned with our mind Vaiśvānara, who conforms to what is real and finds the sun, we Kuśikas, bringing offerings
and desiring goods, invoke with our songs the god of good gifts, the delighting charioteer.

REVERING in our heart Agni Vaisvanara, the finder of the light, whose promises are true,
The liberal, gladsome, car-borne God we Kusikas invoke him with oblation, seeking wealth with songs.

With our offerings revering in our mind Agni Vaisvânara, the follower of truth, the finder of the sun—we, the Kusikas 1, desirous of goods, call with our prayers the god who gives rain, the charioteer, the, cheerful.

Den Agni Vaisvanara im Geiste erschauend rufen dir Opfer spendend, den worthaltenden Sonnenfinder, den gabenschönen Gott, den Wagenfahrer, den erfreulichen, wir Kusika´s Gutes begehrend mit Lobreden herbei.

Dem Männerhorte, Agni, herzlich huldigend mit Trank dem treuen, himmelkund’gen, holden Gott, Der reichlich schenkt und Wagen lenkt, den rufen wir, die Kuçiker mit Liedern Gut begehrend an.

Созерцая мыслью Вайшванару Агни,
Мы с жертвенными возлияниями (его,) следующего истине, нашедшего солнце,
Щедрого бога, колесничего, веселого,
(Мы,) люди племени Кушики, призываем песнями.

• वैश्वानरः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• जगती
• निषादः

अब नव ऋचावाले छब्बीसवें सूक्त का प्रारम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में अग्नि आदि से विद्वान् क्या सिद्ध करें, इस विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (कुशिकासः) उपदेशक जन (हविष्मन्तः) देने योग्य वस्तुओं से युक्त (वसुयवः) धन इकट्ठा करने में तत्पर हम लोग (मनसा) विज्ञान से (निचाय्य) निश्चय कराकर (स्वर्विदम्) धन की प्राप्ति करानेवाले (रण्वम्) शब्द करते हुए (रथिरम्) सुन्दर वाहनों से युक्त (अनुषत्यम्) सत्य के अनुकूल (सुदानुम्) उत्तम पदार्थों के देनेवाले (देवम्) प्रकाशकारक (वैश्वानरम्) सम्पूर्ण मनुष्यों के प्रकाशकर्त्ता (अग्निम्) अग्नि को (हवामहे) ग्रहण करते हैं, वैसे आप लोग भी इस अग्नि का (गीर्भिः) वाणियों से स्वीकार करें ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे मनुष्य अग्नि के गुणकर्मस्वभावों का निश्चय करके कार्य्यों को सिद्ध करते हैं, वैसे ही पृथिवी आदि पदार्थों के गुणकर्मस्वभावों के निश्चय और उपकार से कार्य्यों को सिद्ध करो ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या यथा कुशिकासो हविष्मन्तो वसुयवो वयं मनसा निचाय्य स्वर्विदं रण्वं रथिरमनुषत्यं सुदानुं देवं वैश्वानरमग्निं हवामहे तथा यूयमप्येनं गीर्भिः स्वीकुरुत ॥१॥

अथाग्न्यादिना विद्वद्भिः किं साध्यमित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (वैश्वानरम्) विश्वेषां नराणां प्रकाशकम् (मनसा) विज्ञानेन (अग्निम्) पावकम् (निचाय्य) निश्चयं कारयित्वा। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (हविष्मन्तः) बहूनि हवींषि दातव्यानि विद्यन्ते येषान्ते (अनुषत्यम्) सत्यस्यानुकूलम् (स्वर्विदम्) स्वः सुखं विन्दति येन तम् (सुदानुम्) शोभनानान्दातारम् (देवम्) प्रकाशकम् (रथिरम्) रथा रमणीयानि यानानि भवन्ति यस्मिँस्तम् (वसुयवः) ये वसूनि युवन्ति मिश्रयन्ति ते। अत्रान्येषामपीत्युकारदीर्घः। (गीर्भिः) वाग्भिः (रण्वम्) शब्दायमानम् (कुशिकासः) उपदेशकाः (हवामहे) गृह्णीयाम ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा मनुष्या अग्नेर्गुणकर्मस्वभावान्निश्चित्य कार्य्याणि साध्नुवन्ति तथैव पृथिव्यादीनां गुणकर्मस्वभावनिश्चयोपकाराभ्यां कार्य्याणि साध्नुवन्तु ॥१॥

या सूक्तात विद्वान, अग्नी व वायूच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्तात सांगितलेल्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जशी माणसे अग्नीच्या गुणकर्मस्वभावाचा निश्चय करून कार्य सिद्ध करतात, तसेच पृथ्वी इत्यादी पदार्थांच्या गुणकर्मस्वभावाचा निश्चय करून उपकाराचे कार्य सिद्ध करा. ॥ १ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

तं᳓ शुभ्र᳓म् अग्नि᳓म् अ᳓वसे हवामहे
वैश्वानर᳓म् मातरि᳓श्वानम् उक्थि᳓यम्
बृ᳓हस्प᳓तिम् म᳓नुषो देव᳓तातये
वि᳓प्रं श्रो᳓तारम् अ᳓तिथिं रघुष्य᳓दम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śubhrám ← śubhrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mātaríśvānam ← mātaríśvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ukthyàm ← ukthyà- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaiśvānarám ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bŕ̥haspátim ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devátātaye ← devátāti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

mánuṣaḥ ← mánus- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

átithim ← átithi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

raghuṣyádam ← raghuṣyád- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śrótāram ← śrótar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vípram ← vípra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

तम् । शु॒भ्रम् । अ॒ग्निम् । अव॑से । ह॒वा॒म॒हे॒ । वै॒श्वा॒न॒रम् । मा॒त॒रिश्वा॑नम् । उ॒क्थ्य॑म् ।
बृह॒स्पति॑म् । मनु॑षः । दे॒वऽता॑तये । विप्र॑म् । श्रोता॑रम् । अति॑थिम् । र॒घु॒ऽस्यद॑म् ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• śubhram ← śubhra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “white; beautiful; attractive; śubhra [word]; light.”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• vaiśvānaram ← vaiśvānara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• mātariśvānam ← mātariśvan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wind; Mātariśvan; Vayu; vāta.”

• ukthyam ← ukthya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “applaudable.”

• bṛhaspatim ← bṛhaspati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• manuṣo ← manuṣaḥ ← manus
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Manu; man.”

• devatātaye ← devatāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “deity; Deva.”

• vipraṃ ← vipram ← vipra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• śrotāram ← śrotṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hearer.”

• atithiṃ ← atithim ← atithi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “guest; atithi [word]; Atithi.”

• raghuṣyadam ← raghuṣyad
• [noun], accusative, singular, masculine

योऽग्निः पूर्वमन्त्रे प्रतिपादितः तं शुभ्रं द्योतमानं वैश्वानरं विश्वानरसंबन्धिनं मातरिश्वानम् । मातरि अन्तरिक्षे श्वसिति विद्युदादिरूपतया चेष्टते इति मातरिश्वा अग्निः । तम् उक्थ्यम् उक्थैः शस्त्रैः शंसनीयं बृहस्पति बृहतो यज्ञस्य पतिं पालकतया स्वामिनं विप्रं मेधाविनं श्रोतारं स्तोत्रशस्त्रादिमन्त्रवाक्यं शृण्वन्तम् अतिथिम् आतिथेयपूजार्हतया यदृच्छया प्राप्तं रघुष्यदम् । रघुर्लघुः स्यदो वेगो यस्येति क्षिप्रगन्तारम् । यद्वा स्यदशब्देन अध्वा लक्ष्यते । रघुस्यदः क्षिप्रगन्ता इत्यर्थः । तम् एवंविधगुणयुक्तम् अग्निम् अवसे अस्माकं रक्षणाय हवामहे कुशिकगोत्रजा वयम् आह्वयामः । किंच मनुषः मनुष्यस्य देवतातये यज्ञार्थं त्वामाह्वयामः ॥ शुभ्रम् । ‘शुभ दीप्तौ’ । अस्मात् ‘ स्फायितञ्चि ’ इत्यादिना कर्तरि रक् । कित्त्वाद्गुणाभावः । प्रत्ययस्वरः । मातरिश्वानम् । निर्माणहेतुत्वात् माता अन्तरिक्षम् । तत्र श्वसिति प्राणितीति मातरिश्वा अग्निः । ‘ श्वनुक्षन्’ इत्यादिना मातरिश्वञ्छब्दस्य कन्प्रत्ययान्तत्वेन निपातनात्पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । उक्थ्यम् । उक्थेन स्तोत्रेण स्तुत्यः । तत्र भवः इत्यर्थे ’ भवे छन्दसि ’ इति यत् । “ तित्स्वरितम्’ इति स्वरितः । देवतातये । देव एव देवतातिः । स्वार्थिकस्तातिल् । देवतातिशब्देन यज्ञो लक्ष्यते तत्संप्रदानकत्वाद्यज्ञस्य । लित्स्वरः । रघुस्यदम् । ’ स्यन्दू प्रस्रवणे’ इत्यस्मात् घञन्तः स्यदशब्दः । ‘स्यदो जवे’ इति निपातनादनुनासिकलोपः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“We invoke you for our own protection and for the devotions of mankind, the radiant Agni, Vaiśvānara, the illuminator of the firmament, the adorable lord of sacred rites, the wise, the hearer (of supplications), the guest (of man), the quick-moving.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The adorable lord of sacred rites: bṛhaspati, explained here: bṛhato yajñasya patim, the lord of the great sacrifice, tatpālakatayā svāminam, lord through protecting it

We invoke the beautiful Agni for help, who is Vaiśvānara and
praiseworthy Mātariśvan,
who is Br̥haspati for the divine assembly of Manu, who is the inspired poet and the listener, the guest and the quick-streaming one.

That Agni, bright, Vaisvanara, we invoke for help, and Matarisvan worthy of the song of praise;
Brhaspati for man’s observance of the Gods, the Singer prompt to hear, the swiftly-moving guest.

We call that beautiful Agni to help us, Vaisvânara, Mâtarisvan the praiseworthy 1; we the men (call) Brihaspati 2 for (the worship) of the divine host, the priest who hears us, the. guest who swiftly glides along.

Den schmucken Agni rufen wir zum Beistand, den Vaisvanara, Matarisvan, den preiswürdigen, den Brihaspati zum Gottesdienst des Menschen, den Redegewaltigen, den Erhörer, den Gast, den Schnelläufer.

Den hellen Agni rufen wir zu Hülfe uns, den Männerhort, den preisenswerthen Mutterspross, Den Andachtsherrn der Menschen zu dem Gottesdienst, den Gast, der eilend läuft und der den Sänger hört.

Этого прекрасного Агни мы призываем на помощь
Вайшванару, Матаришвана, достойного гимнов,
Брихаспати, для службы богам (.установленной) Манусом,
(Его,) вдохновенного, слушателя, гостя, быстрого бегуна.

• वैश्वानरः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (मनुषः) मननकर्त्ता (देवतातये) उत्तम गुणों की प्राप्ति के लिये (रघुष्यदम्) शीघ्रगामी (विप्रम्) बुद्धिमान् (श्रोतारम्) वेदशास्त्र आदि सुननेवाले को (अतिथिम्) अतिथि के तुल्य जिसको (अवसे) रक्षण आदि के लिये (मातरिश्वानम्) वायु में श्वासकारी (उक्थ्यम्) प्रशंसा करने योग्य (बृहस्पतिम्) पृथिवी आदि पदार्थों के धारक (वैश्वानरम्) राजा आदि में विराजमान (शुभ्रम्) प्रकाशमान (अग्निम्) बिजुली आदि स्वरूप अग्नि का (हवामहे) स्वीकार करते हैं (तम्) उसको आप लोग भी जानो ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे पूर्ण विद्वान् अतिथि जन श्रोता जनों को ज्ञानयुक्त करता है, उसी प्रकार अग्नि शिल्पी जनों के लिये अत्यन्त धनों को उत्पन्न करता है ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या मनुषो देवतातये रघुष्यदं विप्रं श्रोतारमतिथिमिव यमवसे मातरिश्वानमुक्थ्यं बृहस्पतिं वैश्वानरं शुभ्रमग्निं हवामहे तं यूयमपि विजानीत ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (शुभ्रम्) भास्वरम् (अग्निम्) विद्युदादिस्वरूपं वह्निम् (अवसे) रक्षणाद्याय (हवामहे) स्वीकुर्महे (वैश्वानरम्) विश्वेषु नायकेषु विराजमानम् (मातरिश्वानम्) यो मातरि वायौ श्वसिति तम् (उक्थ्यम्) प्रशंसितुं योग्यम् (बृहस्पतिम्) बृहतां पृथिव्यादीनां पालकम् (मनुषः) मननधर्माणः (देवतातये) दिव्यगुणप्राप्तये (विप्रम्) मेधाविनम् (श्रोतारम्) (अतिथिम्) पूजनीयमनित्यस्थितिं विद्वांसम् (रघुष्यदम्) यो रघु लघु स्यन्दति तम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा पूर्णविद्योऽतिथिः श्रोतॄन् ज्ञानसम्पन्नान्करोति तथैव वह्निः शिल्पिभ्यः पुष्कलधनानि निष्पादयति ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा पूर्ण विद्वान अतिथी व श्रोता यांना ज्ञानयुक्त करतो त्याचप्रकारे अग्नी शिल्पीजनांसाठी अत्यंत धन उत्पन्न करतो. ॥ २ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

अ᳓श्वो न᳓ क्र᳓न्दञ् ज᳓निभिः स᳓म् इध्यते
वैश्वानरः᳓ कुशिके᳓भिर् युगे᳓-युगे
स᳓ नो अग्निः᳓ सुवी᳓रियं सुअ᳓श्वियं
द᳓धातु र᳓त्नम् अमृ᳓तेषु जा᳓गृविः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áśvaḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

idhyate ← √idh- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

jánibhiḥ ← jáni- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

krándan ← √krand- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

sám ← sám (invariable)

kuśikébhiḥ ← kuśiká- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vaiśvānaráḥ ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yugé-yuge ← yugá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suvī́ryam ← suvī́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sváśvyam ← sváśvya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

amŕ̥teṣu ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

dádhātu ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

jā́gr̥viḥ ← jā́gr̥vi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rátnam ← rátna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

अश्वः॑ । न । क्रन्द॑न् । जनि॑ऽभिः । सम् । इ॒ध्य॒ते॒ । वै॒श्वा॒न॒रः । कु॒शि॒केभिः॑ । यु॒गेऽयु॑गे ।
सः । नः॒ । अ॒ग्निः । सु॒ऽवीर्य॑म् । सु॒ऽअश्व्यम् । दधा॑तु । रत्न॑म् । अ॒मृते॑षु । जागृ॑विः ॥

• aśvo ← aśvaḥ ← aśva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• krandañ ← krandan ← krand
• [verb noun], nominative, singular
• “roar; neigh; cry; howl; shout.”

• janibhiḥ ← jani
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “wife; jan; woman; jani [word]; birth.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• idhyate ← indh
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “kindle; ignite; set ablaze.”

• vaiśvānaraḥ ← vaiśvānara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• kuśikebhir ← kuśikebhiḥ ← kuśika
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Kuśika; Vatica robusta.”

• yuge ← yuga
• [noun], locative, singular, neuter
• “Yuga; yoke; couple; coevals; generation; lustrum; two; pair; yuga [word]; Yuga; race.”

• yuge ← yuga
• [noun], locative, singular, neuter
• “Yuga; yoke; couple; coevals; generation; lustrum; two; pair; yuga [word]; Yuga; race.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• suvīryaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīryaṃ ← vīryam ← vīrya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• svaśvyaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svaśvyaṃ ← aśvyam ← aśvya
• [noun], accusative, singular, neuter

• dadhātu ← dhā
• [verb], singular, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• ratnam ← ratna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

• amṛteṣu ← amṛta
• [noun], locative, plural, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• jāgṛviḥ ← jāgṛvi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “attentive; argus-eyed; light.”

यः वैश्वानरः अग्निः कुशिकेभिः स्तोत्रं कुर्वाणैर्होत्रादिभिः युगेयुगे प्रतिदिनं समिध्यते आज्याहुतिप्रक्षेपेण’ सम्यक् दीप्यते । तत्र दृष्टान्तः । अश्वो न इति । यथा जातोऽश्वः क्रन्दन् हेषारवं कुर्वन् जनिभिः जनयित्रीभिः वडवाभिः स्तन्यप्रदानेन प्रतिदिनं सम्यक् पोष्यते तद्वत् । अमृतेषु मरणधर्मरहितेषु देवेषु मध्ये जागृविः ज्वालया जाग्रत् दीप्यमानः सः अग्निः सुवीर्यं शोभनापत्ययुक्तं स्वश्व्यं शोभनाश्वादिपशुयुक्तं रत्नम् उत्तमं धनं नः अस्माकं दधातु विदधातु प्रयच्छतु ॥ युगेयुगे । ‘नित्यवीप्सयोः ’ इति द्विर्वचनम् । परस्याम्रेडितत्वात् अनुदात्तत्वे पूर्वपदप्रकृतिस्वरः । स्वश्व्यम् । अश्वशब्दः क्वन्प्रत्ययान्तः आद्युदात्तः । बहुव्रीहौ ‘आद्युदात्तं द्व्यच्छन्दसि’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । यकारोपजनश्छान्दसः । यद्वा । अश्वेषु साधवोऽश्व्याः । तत्र साधुः ’ इति यत् । यतोऽनावः’ इत्याद्युदात्तत्वम् । बहुव्रीहौ पूर्वोक्तस्वरः । दधातु । दधातेर्लोटि रूपम् । रत्नम् ।’ रमु क्रीडायाम् । “ रमेस्त च ’ इत्यधिकरणे नप्रत्ययस्तकारश्चान्तादेशः । रमन्तेऽस्मिन्निति रत्नम् । नित्’ इत्यनुवृत्तौ आद्युदात्तः । जागृविः । क्विन्प्रत्ययान्तः । नित्त्वादाद्युदात्तः ॥

English translation:

“Vaiśvānara is kindled in every age by the Kuśikas as a neighing foal (is nourished) by its mother; may that Agni, vigilant among the immortals, give us wealth with excellent offspring and good horses.”

Whinnying like a horse, he is kindled by the females [=the fingers of the priest]; Vaiśvānara (is kindled) by the Kuśikas, generation after
generation.
Let Agni, awake among the immortals, grant us treasure and an
abundance of good men and good horses.

Age after age Vaisvanara, neighing like a horse, is kindled with the women by the Kusikas.
May Agni, he who wakes among Immortal Gods, grant us heroic strength and wealth in noble steeds.

Vaisvânara, neighing like a horse, is kindled by the women 1, by the Kusikas, from age to age; may this Agni give us abundance in valiant men and in horses and treasures, he who wakes among the immortals.

Wie ein Pferd wiehernd wird er durch die Frauen entzündet, der Vaisvanara von den Kusika´s in jedem Geschlecht. Agni soll uns die Meisterschaft, die besten Rosse, das Kleinod einbringen, indem er auf die Unsterblichen wartend wachsam ist.

Mit Fingern wird entflammt er, wiehernd wie ein Ross, der Männerhort von Kuçikern, von Stamm zu Stamm; Es schenk’ uns Agni reiche Füll’ an Mann und Ross, und Schatz, der wache unter den Unsterblichen.

Ржущий, словно конь, он зажигается женами
Вайшванара (зажигается людьми из племени) Кушики из поколения в поколение.
Пусть этот Агни дарует нам богатство из прекрасных мужей,
Из прекрасных коней, (он,) бодрствующий среди бессмертных.

• वैश्वानरः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (वैश्वानरः) सम्पूर्ण मनुष्यों का प्रकाशकर्त्ता (जागृविः) जागरणशील (अग्निः) अग्नि (जनिभिः) उत्पन्न करनेवाली घोड़ियों के साथ (क्रन्दन्) शब्द करते हुए (अश्वः) घोड़े के (न) तुल्य (कुशिकेभिः) शब्द करनेवालों से (युगेयुगे) प्रत्येक वर्ष में (सम्) (इध्यते) प्रदीप्त होता है (सः) वह (नः) हम लोगों के लिये (सुवीर्य्यम्) उत्तम बल करनेवाले (स्वश्व्यम्) उत्तम घोड़ों से युक्त (अमृतेषु) सुवर्ण आदि धनों में (रत्नम्) धन को (दधातु) धारण करता है, उसका आप लोग भी संप्रयोग करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जो मनुष्य लोग अग्नि को वाहन के चालन आदि कार्यों में संप्रयुक्त करते हैं, तो यह अग्नि किस-किस धन आदि वस्तु की वृद्धि न करे अर्थात् सब वस्तुओं की वृद्धि कर सकता है ॥३॥

अन्वय: हे मनुष्यो यो वैश्वानरो जागृविरग्निर्जनिभिः सह क्रन्दन्नश्वो न कुशिकेभिर्युगेयुगे समिध्यते स नः सुवीर्यं स्वश्व्यममृतेषु रत्नं दधातु तं यूयमपि संप्रयुङ्ग्ध्वम् ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्वः) तुरङ्गः (न) इव (क्रन्दन्) शब्दायमानः (जनिभिः) जनयित्रीभिर्वडवाभिः (सम्) (इध्यते) प्रदीप्यते (वैश्वानरः) विश्वेषां नराणां प्रकाशकः (कुशिकेभिः) शब्दायमानैः (युगेयुगे) वर्षेवर्षे (सः) (नः) अस्मभ्यम् (अग्निः) पावकः (सुवीर्यम्) शोभनं वीर्य्यं बलं यस्मात् तत् (स्वश्व्यम्) शोभनेष्वश्वेषु साधुम् (दधातु) (रत्नम्) धनम् (अमृतेषु) हिरण्यादिषु धनेषु। अमृत इति हिरण्यनाम०। निघं० १। २। (जागृविः) जागरूकः ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यदि मनुष्यैरग्निर्यानचालनादिकार्य्येषु संप्रयुज्यते तर्ह्ययं किं किं धनादिवस्तु नोन्नयेत् ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जी माणसे अग्नीला वाहन चालविण्याच्या क्रियेत संयुक्त करतात तेव्हा तो अग्नी धन इत्यादी वस्तूची वृद्धी का करणार नाही? ॥ ३ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

प्र᳓ यन्तु वा᳓जास् त᳓विषीभिर् अग्न᳓यः
शुभे᳓ स᳓म्मिश्लाः पृ᳓षतीर् अयुक्षत
बृहदु᳓क्षो मरु᳓तो विश्व᳓वेदसः
प्र᳓ वेपयन्ति प᳓र्वताँ अ᳓दाभियाः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agnáyaḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

prá ← prá (invariable)

táviṣībhiḥ ← táviṣī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

vā́jāḥ ← vā́ja- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yantu ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ayukṣata ← √yuj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

pŕ̥ṣatīḥ ← pŕ̥ṣant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sámmiślāḥ ← sámmiśla- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śubhé ← śúbh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

br̥hadúkṣaḥ ← br̥hadúkṣ- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

viśvávedasaḥ ← viśvávedas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ádābhyāḥ ← ádābhya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

párvatān ← párvata- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

prá ← prá (invariable)

vepayanti ← √vip- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

प्र । य॒न्तु॒ । वाजाः॑ । तवि॑षीभिः । अ॒ग्नयः॑ । शु॒भे । सम्ऽमि॑श्लाः । पृष॑तीः । अ॒यु॒क्ष॒त॒ ।
बृ॒ह॒त्ऽउक्षः॑ । म॒रुतः॑ । वि॒श्वऽवे॑दसः । प्र । वे॒प॒य॒न्ति॒ । पर्व॑तान् । अदा॑भ्याः ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yantu ← i
• [verb], plural, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• vājās ← vājāḥ ← vāja
• [noun], nominative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• taviṣībhir ← taviṣībhiḥ ← taviṣī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “strength; power.”

• agnayaḥ ← agni
• [noun], nominative, plural, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• śubhe ← śubh
• [verb noun]
• “look; shine; beautify.”

• sammiślāḥ ← sammiśla
• [noun], nominative, plural, masculine

• pṛṣatīr ← pṛṣatīḥ ← pṛṣatī
• [noun], accusative, plural, feminine

• ayukṣata ← yuj
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• bṛhadukṣo ← bṛhadukṣaḥ ← bṛhadukṣ
• [noun], nominative, plural, masculine

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• viśvavedasaḥ ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvavedasaḥ ← vedasaḥ ← vedas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “knowledge.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vepayanti ← vepay ← √vip
• [verb], plural, Present indikative

• parvatāṃ ← parvata
• [noun], accusative, plural, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• adābhyāḥ ← adābhya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “trustworthy; disabused(p).”

वाजाः वेगवन्तः अग्नयः प्र यन्तु जलमभिलक्ष्य गच्छन्तु । गताश्च तेऽग्नयः तविषीभिः बलयुक्तैः मरुद्भिः शुभे जले संमिश्लाः परस्परं संगताः सन्तः पृषतीः बिन्दून् अयुक्षत अयुञ्जन् । जले बिन्दुनकुर्वन् । यद्वा वाजाः वेगवन्तोऽग्नयस्तविषीभिर्बलयुक्तैर्मरुद्भिर्जलमनुलक्ष्य प्रयन्तु गच्छन्तु । ते च मरुतः शुभे जले संमिश्ला अग्निभिः संगताः सन्तः पृषतीश्चित्रवर्णा वाहनरूपा वडवा अयुक्षत । रथे मेघभेदनार्थे ता अयौक्षुः । रथारूढास्ते विश्ववेदसः प्राणिकृतकर्माभिज्ञानयुक्ताः अदाभ्याः केनाप्यतिरस्कार्याः मरुतः एवंविधा वायवः बृहदुक्षः प्रभूतसेक्तॄन् पर्वतान् मेघान् प्र वेपयन्ति । यथा प्रभूता वृष्टिर्भवति तथा मेघान् चालयन्ति ॥ तविषीभिः । ‘ तव गतौ ’ इति सौत्रो धातुः । अस्मात् ‘तवेर्णिद्वा’ इति टिषच् निच्च । तवन्ति संचरन्त्याकाशे इति तविषा वायवः । ‘ टिड्ढाणञ्’ इति ङीप् । लिङ्गव्यत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तः । पृषतीः । ‘पृषु सेचने’ ’ पॄ पालनपूरणयोः’ इति वा । अस्मात् वर्तमाने ‘पृषद्बृहन्महत्’ इति निपातनादतिप्रत्ययः शतृवद्भवति। ‘उगितश्च’ इति ङीप् । पर्षन्तीति पृषत्यः शीकराः । पृणन्ति पालयन्तीति पृषत्यो वडवाः । अयुक्षत । ’ युजिर् योगे’ इत्यस्य लुङि सिचि रूपम् । निघातः । बृहदुक्षः ।’ उक्ष सेचने ’ इत्यस्मात्क्विप् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरः । वेपयन्ति । टुवेपृ कम्पने ‘। निघातः । पर्वतान् । ’ पर्व पूरणे’ इत्यस्मात् ’ भृमृदृशि° ’ इत्यादिना अतच् । पर्वति पूरयति भूमिमुदकेन इति पर्वतो मेघः । व्यत्ययेनाद्युदात्तः ॥

English translation:

“May the swift fires combined with the vigorous winds proceed to the pure (region of the water), uniting the drops (of rain); the Maruts irresistible, all-knowing, agitate the copious-shedding clouds.”

Let the prizes of victory go forth. Blended with their powers, the fires have hitched up their spotted antelopes for beauty.
Growing aloft, providing all possessions, the undeceivable Maruts make mountains tremble.

Let them go forth, the strong, as flames of fire with might. Gathered for victory they have yoked their spotted deer.
Pourers of floods, the Maruts, Masters of all wealth, they who can ne’er be conquered, make the mountains shake.

May the Vâgas 1 come forward, the Agnis with their powers. United 2 they have harnessed the spotted deer for their triumphal procession 3. The Maruts, mightily growing, the all-wealthy, make the mountains tremble, the unbeguiled ones.

Die Ehrengaben sollen zum Vorschein kommen! Mit ihren Stärken haben sich die Agni´s zu voller Pracht vereint. Ihre scheckigen Antilopen haben sie angeschirrt, die hochgewachsenen, allwissenden Marut. Die Unbeirrten machen die Berge erzittern;

Vor mögen gehn mit Kraft die raschen, Flammen gleich, sie schirrten an zum Schmuck vereint die Hirsche sich, Die Maruts, Regen strömend, die allwissenden, erschüttern rings die Berge, die untrüglichen.

Пусть двинутся вперед награды со (своими) силами! (Многие) Агни,
Смешавшись (с ними), запрягли пестрых (антилоп) для блеска.
Высоковозросшие Маруты, всеведущие,
Сотрясают горы, (эти) не терпящие обмана.

• मरूतः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे वीरो ! आप लोग (तविषीभिः) पराक्रम आदिकों के साथ जैसे (वाजाः) वेगवाले (अग्नयः) अग्नि (विश्ववेदसः) संपूर्ण धनों से युक्त (बृहदुक्षः) अतिशय सेचनकारक (मरुतः) वायु (शुभे) जल में (संमिश्लाः) अच्छे प्रकार मिली हुई वा सुन्दर प्रयुक्त (पृषतीः) सेचन में कारण (प्र) (यन्तु) प्राप्त होवें और (अदाभ्याः) नहीं मारने योग्य होकर (पर्वतान्) पर्वतों के सदृश ऊँचे मेघों को (प्र) (वेपयन्ति) कंपाते हैं, वैसे आप लोग भी परस्पर मित्र होकर शत्रुओं को कंपाओ और बलयुक्त सेना का सञ्चय करो ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे जल में मिले हुए पृथिवी अग्नि वायु वर्त्तमान हैं, वैसे ही जो लोग सेना में मित्र होकर वर्त्तमान होते हैं, उनका निश्चय विजय होता है ॥४॥

अन्वय: हे वीरा यूयं तविषीभिः सह यथा वाजा अग्नयः विश्ववेदसो बृहदुक्षो मरुतश्च शुभे सम्मिश्ला पृषतीः प्रयन्तु अदाभ्याः पर्वतान्प्रवेषयन्ति तथा यूयमपि सखायस्सन्तोऽरीन् कम्पयत बलसैन्यादिकमयुक्षत ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (यन्तु) गच्छन्तु (वाजाः) वेगवन्तः (तविषीभिः) बलादिभिः सह (अग्नयः) पावकाः (शुभे) उदके। शुभमित्युदकना०। निघं० १। १२। (संमिश्लाः) संमिश्राः संयुक्ताः (पृषतीः) सेचननिमित्ता गतीः (अयुक्षत) संयुङ्ग्ध्वम् (बृहदुक्षः) बृहदुक्षः सेचनं येभ्यस्ते (मरुतः) वायवः (विश्वेवेदसः) यैर्विश्वं विन्दति ते (प्र) (वेपयन्ति) कंपयन्ति (पर्वतान्) शैलानिवोच्छ्रितान् मेघान् (अदाभ्याः) हिंसितुमनर्हाः ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा जले मिलिताः पृथिव्यग्निवायवो वर्त्तन्ते तथैव ये सेनायां सखायो भूत्वा वर्त्तन्ते तेषां ध्रुवो विजयो भवति ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे जलात पृथ्वी, अग्नी, वायूचे मिश्रण असते तसेच जे लोक सेनेत मित्र बनून राहतात त्यांचा निश्चित विजय होतो. ॥ ४ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

अग्निश्रि᳓यो मरु᳓तो विश्व᳓कृष्टय
आ᳓ त्वेष᳓म् उग्र᳓म् अ᳓व ईमहे वय᳓म्
ते᳓ स्वानि᳓नो रुद्रि᳓या वर्ष᳓निर्णिजः
सिंहा᳓ न᳓ हेष᳓क्रतवः सुदा᳓नवः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agniśríyaḥ ← agniśrī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

viśvákr̥ṣṭayaḥ ← viśvákr̥ṣṭi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

ávaḥ ← ávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tveṣám ← tveṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ugrám ← ugrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

rudríyāḥ ← rudríya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

svānínaḥ ← svānín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

varṣánirṇijaḥ ← varṣánirṇij- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

heṣákratavaḥ ← heṣákratu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

siṁhā́ḥ ← siṁhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sudā́navaḥ ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

अ॒ग्नि॒ऽश्रियः॑ । म॒रुतः॑ । वि॒श्वऽकृ॑ष्टयः । आ । त्वे॒षम् । उ॒ग्रम् । अवः॑ । ई॒म॒हे॒ । व॒यम् ।
ते । स्वा॒निनः॑ । रु॒द्रियाः॑ । व॒र्षऽनि॑र्निजः । सिं॒हाः । न । हे॒षऽक्र॑तवः । सु॒ऽदान॑वः ॥

• agniśriyo ← agni
• [noun], masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• agniśriyo ← śriyaḥ ← śrī
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• viśvakṛṣṭaya ← viśvakṛṣṭayaḥ ← viśvakṛṣṭi
• [noun], nominative, plural, masculine

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tveṣam ← tveṣa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “awful; brilliant; aglitter(p); bright.”

• ugram ← ugra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• ava ← avaḥ ← avas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• īmahe ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• svānino ← svāninaḥ ← svānin
• [noun], nominative, plural, masculine

• rudriyā ← rudriyāḥ ← rudriya
• [noun], nominative, plural, masculine

• varṣanirṇijaḥ ← varṣa
• [noun], masculine
• “year; rain; year; shower; varṣa; monsoon; varṣa [word]; age; cloud; India.”

• varṣanirṇijaḥ ← nirṇijaḥ ← nirṇij
• [noun], nominative, plural, masculine
• “attire; garment.”

• siṃhā ← siṃhāḥ ← siṃha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “lion; hero; best; leader; siṃha [word].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• heṣakratavaḥ ← heṣa
• [noun]

• heṣakratavaḥ ← kratavaḥ ← kratu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• sudānavaḥ ← sudānu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “big; lavish.”

अग्निश्रियः वैद्युतम् अग्निं श्रयन्तः
विश्वकृष्टयः । विश्वस्य वृक्षादेः कृष्टिराकर्षणं नमनोन्नमनादिलक्षणं कर्म येभ्यो भवति ते विश्वकृष्टयः ।
एवंविधा ये मरुतः विद्यन्ते तेषां च मरुतां त्वेषं दीप्तम् उग्रम् उद्गूर्णम् अवः रक्षणम् आ ईमहे कुशिका वयम् आ समन्तात् याचामहे । ते मरुतः रुद्रियाः रुद्रपुत्राः वर्षनिर्णिजः । निर्णिक्शब्दो रूपवाची • निर्णिक् वव्रिः’ इति तन्नामसु पाठात् । वर्षणं रूपं स्वभावो येषां ते वर्षनिर्णिजो वर्षकाः । हेषक्रतवः । हेषारवस्य क्रतुः करणं येषां ते कृतहेषारवाः सिंहा न सिंहा इव स्वानिनः शब्दवन्तः एवंविधास्ते मरुतः सुदानवः सुष्ठु जलस्य दातारो भवन्ति ॥ अग्निश्रियः ।

‘ श्रिञ् सेवायाम्। वचिप्रच्छि०’ इत्यादिना क्विप् संप्रसारणभावो धातोर्दीर्घश्च । जसि इयङादेशः । कृत्स्वरः । उग्रम् । गम्लृ गतौ’ । उत्पूर्वः । ऋज्रेन्द्राग्र° ’ इति निपातनात् रप्रत्ययो मकारलोप उपसर्गस्यान्तलोपश्च । उद्गच्छतीत्युग्रः । प्रत्ययस्वरः । ईमहे । ई कान्तिगत्यादिषु" । व्यत्ययेनात्मनेपदम् । अदादित्वाच्छपो लुक् । निघातः । स्वानिनः । स्वानो घञन्तः । तद्वन्तः । अत इनिठनौ ’ इतीनिः । प्रत्ययस्वरः। रुद्रियाः । रुद्रशब्दाच्छान्दसो घः । तस्येयादेशः । प्रत्ययस्वरः ॥ ॥ २६ ॥

… These thundering sons of rudra, clad in rain,
who are like lions, of roaring might, the very generous [gods]

स्वानिन् → स्वामिन्

A single nasal consonant change in the taittirIya-shruti wrt to the RV in a R^ik of the agni-mAruta incantation. The only occurrence svAmin in TB. Is it just a minor pATha-bheda or something more serious that points to an alignment with the later religion.

English translation:

“The fire-beautified, all-agitating Maruts; we seek their fierce radiance for protection; they, the sons of Rudra, the bountiful Maruts, whose form is the rain, are loudlike roaring lions.”

The Maruts, with Agni’s splendor and belonging to all communities—we beg for their powerful and mighty help—
are the noisy sons of Rudra, cloaked in rain, having the will to destroy like lions but bringing good gifts.

The Maruts, Friends of men, are glorious as the fire: their mighty and resplendent succour we implore.
Those storming Sons of Rudra clothed in robes of rain, boon-givers of good gifts, roar as the lions roar.

The Maruts who possess the beauty of Agni 1, belong to all races of men. We implore their fierce, strong help. They are tumultuous, the sons of Rudra, clothed in rain, hot-spirited like lions 2, givers of rain.

Die allbekannten Marut, durch Agni verschönt, - wir bitten um ihren heftigen, gewaltigen Beistand - die brausenden Rudrasöhne, die in Regen gekleideten, wie Löwen mutgetrieben, die Gabenschönen.

Wie Feuer glänzt die menschenholde Marutschar, wir wünschen ihre schnelle, starke Hülfe uns; Sie, tobend, glänzend, sind gehüllt in Regenschmuck, wie Löwen mächtig brüllend, reich an jedem Gut.

Украшенные с помощью Агни Маруты, принадлежащие всем народам, –
Мы просим об их страшной, грозной помощи –
Эти гремящие сыновья Рудры, одетые в дождь, –
(Те,) что подобны львам, чья сила духа в реве, очень щедрые (боги).

• मरूतः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• जगती
• निषादः

फिर वायु आदि से क्या सिद्ध करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (वयम्) हम लोग जो (विश्वकृष्टयः) सम्पूर्ण सृष्टि के उत्पन्नकर्त्ता (अग्निश्रियः) अग्नि से धनयुक्त (स्वानिनः) अतिशय शब्दों से विशिष्ट (रुद्रियाः) अग्नि में उत्पन्न होनेवाले (वर्षनिर्णिजः) सृष्टि के पवित्र करने वा पुष्ट करनेवाले (मरुतः) वायुदल (सिंहाः) व्याघ्रों के (न) सदृश शब्द करते जिनको (हेषक्रतवः) शब्दरूप बुद्धि वा क्रियावाले (सुदानवः) उत्तम दानकारक हम लोग (आ, ईमहे) अच्छे प्रकार याचना करते हैं (ते) वे सब प्रकार माँगने योग्य हैं, उनसे हम लोग (उग्रम्) कठिन (त्वेषम्) प्रकाश और कठिन (अवः) रक्षण आदि की याचना करते हैं ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि विद्वान् लोगों के सङ्ग से बुद्धिमान् होकर वायु आदि की सम्बन्धिनी पदार्थविद्या की प्रार्थना करें और सिंह के समान पराक्रम को धारण करें ॥५॥

अन्वय: हे मनुष्या यथा वयं ये विश्वकृष्टयोऽग्निश्रियः स्वानिनो मरुत रुद्रिया वर्षनिर्णिजो सिंहा न शब्दायन्ते यान् हेषक्रतवः सुदानवो वयमेमहे ते समन्ताद्याचनीयास्तेभ्यो वयमुग्रं त्वेषमुग्रमव ईमहे ॥५॥

पुनर्वाय्वादिना किं साध्यमित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निश्रियः) अग्निना श्रीः शोभा धनं येषां ते (मरुतः) वायवः (विश्वकृष्टयः) विश्वा कृष्टिर्येभ्यस्ते (आ) (त्वेषम्) प्रकाशम् (उग्रम्) कठिनम् (अवः) रक्षणादिकम् (ईमहे) याचामहे (वयम्) (ते) (स्वानिनः) बहवः स्वानाः शब्दा विद्यन्ते येभ्यस्ते (रुद्रियाः) रुद्रेऽग्नौ भवाः (वर्षनिर्णिजः) वर्षस्य वृष्टेः शोधकाः पोषका वा (सिंहाः) व्याघ्राः (न) इव (हेषक्रतवः) हेषाः शब्दाः क्रतवः प्रज्ञाः क्रिया वा येषान्ते (सुदानवः) सुष्ठुदानं येभ्यस्ते ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । मनुष्यैर्विद्वत्सङ्गेन धीमद्भिर्भूत्वा वाय्वादिपदार्थविद्या याचनीया सिंह इव पराक्रमश्च धरणीयः ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. माणसांनी विद्वान लोकांच्या संगतीने बुद्धिमान बनून वायू इत्यादी संबंधी पदार्थविद्या शिकावी व सिंहाप्रमाणे पराक्रम गाजवावा. ॥ ५ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

व्रा᳓तं-व्रातं गणं᳓-गणं सुशस्ति᳓भिर्
अग्ने᳓र् भा᳓मम् मरु᳓ताम् ओ᳓ज ईमहे
पृ᳓षदश्वासो अनवभ्र᳓राधसो
ग᳓न्तारो यज्ञं᳓ विद᳓थेषु धी᳓राः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
gaṇáṁ-gaṇam ← gaṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suśastíbhiḥ ← suśastí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

vrā́taṁ-vrātam ← vrā́ta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

agnéḥ ← agní- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhā́mam ← bhā́ma- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

marútām ← marút- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ójaḥ ← ójas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

anavabhrárādhasaḥ ← anavabhrárādhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pŕ̥ṣadaśvāsaḥ ← pŕ̥ṣadaśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhī́rāḥ ← dhī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

gántāraḥ ← gántar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vidátheṣu ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

व्रात॑म्ऽव्रातम् । ग॒णम्ऽग॑णम् । सु॒श॒स्तिऽभिः॑ । अ॒ग्नेः । भाम॑म् । म॒रुता॑म् । ओजः॑ । ई॒म॒हे॒ ।
पृष॑त्ऽअश्वासः । अ॒न॒व॒भ्रऽरा॑धसः । गन्ता॑रः । य॒ज्ञम् । वि॒दथे॑षु । धीराः॑ ॥

• vrātaṃ ← vrātam ← vrāta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “troop; group; Vrāta; vrāta [word]; flock.”

• vrātaṃ ← vrātam ← vrāta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “troop; group; Vrāta; vrāta [word]; flock.”

• gaṇaṃ ← gaṇam ← gaṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “group; varga; troop; troop; battalion; flock; herd; gaṇa [word]; corporation; gaṇa; herd; sect; swarm; set; party; gaṇa; series; Ganesa; flight.”

• gaṇaṃ ← gaṇam ← gaṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “group; varga; troop; troop; battalion; flock; herd; gaṇa [word]; corporation; gaṇa; herd; sect; swarm; set; party; gaṇa; series; Ganesa; flight.”

• suśastibhir ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśastibhir ← śastibhiḥ ← śasti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise.”

• agner ← agneḥ ← agni
• [noun], genitive, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• bhāmam ← bhāma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “beam.”

• marutām ← marut
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• oja ← ojaḥ ← ojas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• īmahe ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• pṛṣadaśvāso ← pṛṣat
• [noun]
• “motley; patched.”

• pṛṣadaśvāso ← aśvāsaḥ ← aśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• anavabhrarādhaso ← anavabhra
• [noun]
• “permanent.”

• anavabhrarādhaso ← rādhasaḥ ← rādhas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• gantāro ← gantāraḥ ← gam
• [verb], plural, periphrast. future
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• vidatheṣu ← vidatha
• [noun], locative, plural, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• dhīrāḥ ← dhīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “expert; wise; intelligent; versed; adept.”

कुशिका वयम् अग्नेर्भामं भासकं मरुतामोजः तेजः ‘व्रातंव्रातं व्राते व्राते प्रतिसमूहं गणंगण गणे गणे महति समूहे क्रियमाणाभिः सुशस्तिभिः । शोभनाः शस्तयः स्तुतयो यैर्मन्त्रैः क्रियन्ते ते सुशस्तयः । तैर्मन्त्रैः ईमहे तादृशं मारुतं तेजो याचामहे । पृषदश्वासः । पृषत्यश्चित्रवर्णा अश्वा येषां ते तादृशाः । अनवभ्रराधसः । न विद्यतेऽवभ्रंशो यस्य तदनवभ्रम् । अनवभ्रं राधो धनं येषां तेऽनवभ्रष्टधनाः । संपूर्णधना इति यावत् । धीराः कर्माभिज्ञास्ते मरुतः विदथेषु यज्ञेषु यज्ञं यजनीयं हविः अभिलक्ष्य गन्तारः गमनशीला भवन्ति ॥ गणंगणम् ।’ गण संख्याने ‘। पचाद्यच् । ‘ नित्यवीप्सयोः’ इति द्विर्वचनम् । परस्याम्रेडितत्वादनुदात्तत्वे पूर्वपदस्वरः । सुशस्तिभिः । बहुव्रीहौ ’ नञ्सुभ्याम् ’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । भामम् । ‘ भा दीप्तौ’ ।’ अर्तिस्तुसु° ’ इत्यादिना मन् । नित्स्वरः । ओजः ।’ उब्ज आर्जवे’ । ‘उब्जेर्बले बलोपश्च’ ( उ. सू. ४. ६३१) इत्यसुन् । तत्संनियोगेन बकारलोपः । आर्धधातुकलक्षणो गुण: । नित्स्वरः । ईमहे । ई कान्त्यादिषु । निघातः । अनवभ्रराधसः । अनवभ्रम् । ‘नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । बहुव्रीहौ° पूर्वपदस्वरः । गन्तारः । ताच्छीलिकस्तृन् । विदथेषु ।’ विद ज्ञाने’ । ‘रुदिविदिभ्यां कित्’ इत्यथप्रत्ययः । कित्त्वादगुणः । विदन्त्यस्मिन्कर्मजातमध्वर्य्वादय इति विदथो यज्ञः । प्रत्ययस्वरः ॥

English translation:

“We solicit the might of the Maruts, the irradiation of Agni with solemn prayers in every assembly and company (of worshippers); those Maruts who ahve partly-coloured steeds, who are dispensers of unfailing wealth, firm (of purpose), and frequenters of sacrifices.”

We beg (the Maruts)—cohort upon cohort, band upon band—with our good chants for the radiance of Agni and the power of the
Maruts,
with their dappled horses, with their unreceding generosity, the travelers to the sacrifice, wise at the ritual distributions.

We, band on band and troop following troop, entreat with fair lauds Agni’s splendour and the Maruts’ might,
With spotted deer for steeds, with wealth that never fails, they, wise Ones, come to sacrifice at our gatherings.

We implore with our best praises every host, every troop (of the Maruts) 1, the splendour of Agni, the power of the Maruts. With the spotted deer as horses 2, with gifts that cannot be taken away, they go to the sacrifice wise in the (sacrificial) ordinances 3.

Schar um Schar, Rotte um Rotte bitten wir mit Preisreden um den Glanz des Agni, um die Kraft der Marut - ihre Rosse sind scheckig, ihre Gaben unentreißbar; sie kommen zum Opfer, kundig in der Weisheit.

Und Schar für Schar und Trupp für Trupp verehren wir mit Lobgesang den Feuerglanz, die Marutmacht; Mit Hirschen fahrend, mit Geschenk, das nimmer weicht, so kommen klug bei Festen zu dem Opfer sie.

Ряд за рядом, толпа за толпой мы просим
В прекрасных восхвалениях о сиянии Агни, о силе Марутов, -
Их кони-пестрые (антилопы), (их) даров не отнять,
(Они) приходят, мудрые, на жертву на места жертвенных раздач.

• मरूतः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (पृषदश्वासः) सेचनकर्त्ता और वेग आदि गुणयुक्त (अनवभ्रराधसः) अविनाशी धनों के दाता (गन्तारः) प्राप्त होनेवाले पवनों के तुल्य (सुशस्तिभिः) सुन्दर स्तुतियों के साथ वर्त्तमान (धीराः) ध्यानवाले विद्वान् पुरुष (विदथेषु) विज्ञान आदिकों में (यज्ञम्) मेल करने और (अग्नेः) अग्नि से उत्पन्न (भामम्) तेज को (मरुताम्) पवनों के समीप से (ओजः) बल और अन्य पदार्थों के (व्रातंव्रातम्) वर्त्तमान वर्त्तमान (गणंगणम्) समूह समूह की याचना करते हैं, वैसे ही हम लोग इस सबकी (ईमहे) याचना करते हैं ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य अग्नि वायु आदि पदार्थों से कार्य्यों के समूह को साधते हैं, वे विद्वान् कहाते हैं ॥६॥

अन्वय: हे मनुष्या पृषदश्वासोऽनवभ्रराधसो गन्तारो वायव इव सुशस्तिभिः सह वर्त्तमाना धीरा विद्वांसो विदथेषु यज्ञमग्नेर्भामं मरुतां सकाशादोजोऽन्येषां पदार्थानां व्रातंव्रातं गणंगणं याचन्ते तथैव वयमेतत्सर्वमीमहे ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (व्रातंव्रातम्) वर्त्तमानं वर्त्तमानम् (गणंगणम्) समूहं समूहम् (सुशस्तिभिः) शोभनाभिः स्तुतिभिः (अग्नेः) पावकात् (भामम्) तेजः (मरुताम्) वायूनां सकाशात् (ओजः) बलम् (ईमहे) (पृषदश्वासः) पृषतः सेचका अश्वा वेगादयो गुणा येषु ते (अनवभ्रराधसः) अनवभ्रमविनाशि राधो येषां ते (गन्तारः) (यज्ञम्) सङ्गतिकरणम् (विदथेषु) विज्ञानादिषु (धीराः) ध्यानवन्तः ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये मनुष्या अग्निवाय्वादिपदार्थेभ्यः कार्य्यसमूहं साध्नुवन्ति ते विद्वांसः सन्ति ॥६॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे अग्नी, वायू इत्यादी पदार्थांद्वारे कार्य करतात त्यांना विद्वान म्हटले जाते. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निरात्मा वा
• ऋषिः - आत्मा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अग्नि᳓र् अस्मि ज᳓न्मना जात᳓वेदा
घृत᳓म् मे च᳓क्षुर् अमृ᳓तम् म आस᳓न्
अर्क᳓स् त्रिधा᳓तू र᳓जसो विमा᳓नो
अ᳓जस्रो घर्मो᳓ हवि᳓र् अस्मि ना᳓म

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asmi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

jánmanā ← jánman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

jātávedāḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

amŕ̥tam ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

āsán ← āsán- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

cákṣuḥ ← cákṣus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ghr̥tám ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

arkáḥ ← arká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rájasaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

tridhā́tuḥ ← tridhā́tu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vimā́naḥ ← vimā́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ájasraḥ ← ájasra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asmi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

gharmáḥ ← gharmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

havíḥ ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

अ॒ग्निः । अ॒स्मि॒ । जन्म॑ना । जा॒तऽवे॑दाः । घृ॒तम् । मे॒ । चक्षुः॑ । अ॒मृत॑म् । मे॒ । आ॒सन् ।
अ॒र्कः । त्रि॒ऽधातुः॑ । रज॑सः । वि॒ऽमानः॑ । अज॑स्रः । घ॒र्मः । ह॒विः । अ॒स्मि॒ । नाम॑ ॥

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• asmi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• janmanā ← janman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “birth; reincarnation; lineage; origin; race; metempsychosis; parentage; descent; appearance; age; birthplace; beginning; being.”

• jātavedā ← jātavedāḥ ← jātavedas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• ghṛtam ← ghṛta
• [noun], nominative, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• cakṣur ← cakṣuḥ ← cakṣus
• [noun], nominative, singular, neuter
• “eye; look; visual perception; cakṣus [word]; sight.”

• amṛtam ← amṛta
• [noun], nominative, singular, neuter
• “amṛta; immortality; vatsanābha; ambrosia; mercury; medicine; vighasa; calcium hydroxide.”

• ma ← me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• āsan
• [noun], locative, singular, neuter
• “mouth.”

• arkas ← arkaḥ ← arka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• tridhātū ← tri
• [noun]
• “three; tri/tisṛ [word].”

• tridhātū ← dhātuḥ ← dhātu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mineral; dhātu; saptadhātu; Sanskrit verbal root; etymon; aṣṭaloha; mahābhūta; gairika; component; navadhātu; svarṇamākṣika; doṣa; inorganic compound.”

• rajaso ← rajasaḥ ← rajas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• vimāno ← vimānaḥ ← vimā ← √mā
• [verb noun], nominative, singular
• “arrange; distribute; barter; measure; fixate.”

• ‘jasro ← ajasraḥ ← ajasra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “ceaseless; ageless; incessant.”

• gharmo ← gharmaḥ ← gharma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sunlight; heat; summer; Gharma; Gharma; boiler; perspiration; caldron.”

• havir ← haviḥ ← havis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• asmi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• nāma
• [adverb]
• “by name; indeed; however; indeed.”

‘साक्षात्कृतपरतत्त्वरूपः’ अग्निद्वृचेन स्वात्मनः सर्वात्मकत्वानुभवमाविष्करोति । हे कुशिकाः । भोक्तृभोग्यभावेन द्विविधं हीदं सर्वं जगत् । ‘ एतावद्वा इदमन्नं चैवान्नादश्च सोम एवान्नमग्निरन्नादः ’ (बृ. उ. १. ४, ६ ) इति श्रुतेः । तत्र सकलभोक्तृवर्गरूपेणान्नादोऽग्निः । स च अग्निवाय्वादित्यभेदेन त्रेधा भूत्वा पृथिव्यन्तरिक्षलोकानधितिष्ठति । तदुक्तं वाजसनेयके-‘स त्रेधात्मानं व्यभजत । आदित्यं तृतीयं वायुं तृतीयम्’ (बृ. उ. १. २. ३ ) इति। तत्र सः अग्निः अहं जन्मना एव जातवेदाः अस्मि । श्रवणमननादिसाधननिरपेक्षेण स्वभावत एव साक्षात्कृतपरतत्त्वस्वरूपोऽस्मि । घृतं मे चक्षुः । यदेतत् विश्वस्य विभासकं मम स्वभावभूतप्रकाशात्मकं चक्षुस्तद्घृतम् । इदानीमत्यन्तं दीप्तम् । यदेतत् अमृतं कर्मफलं दिव्यादिव्यविविधविषयोपभोगात्मकं तत् मे मम आसन् आस्ये वर्तते । सकलभोक्तृवर्गात्मना स्वयमेवावस्थानात् । एवं स्वात्मनः पृथिव्यधिष्ठातृरूपताम् अभिधाय वाय्वात्मनान्तरिक्षाधिष्ठातृतामाह । अर्कः जगत्स्रष्टा प्राणः । ‘ सोऽर्चन्नचरत्तस्यार्चत आपोऽजायन्तार्चते वै मे कमभूदिति तदेवार्कस्यार्कत्वम् ’ ( श. ब्रा. १०. ६. ५) इति श्रुतेः । स प्राणोऽहं त्रिधातुः । त्रेधात्मानं विभज्य तत्र वाय्वात्मना रजसः अन्तरिक्षस्य विमानः विमाता अधिष्ठाता अस्मि । तथादित्यरूपेण द्युलोकाधिष्ठातृतामाह । अजस्रो घर्मः इति । अजस्रोऽनुपक्षीणो घर्मः प्रकाशात्मा द्युलोकाधिष्ठाता आदित्योऽहमस्मि। एवं भोक्तृरूपमात्मनोऽनुसंधाय भोग्यरूपतामपि अनुसंधत्ते । यत् हविः भोग्यं प्रसिद्धमस्ति तदप्यहमेव अस्मि । यद्वा । अहमग्निरस्मि । देवानां हविष्प्रापणात् अङ्गनादिगुणयुक्तोऽस्मि । किंच जन्मना उत्पत्त्या जातवेदा जातप्रज्ञोऽस्मि । उत्पत्तिक्षणे एव सर्वज्ञोऽहमस्मि । अथवा जातं सर्वं स्वात्मरूपतया वेत्तीति जातवेदाः । सर्वात्मक इत्यर्थः । तत्कथमित्युच्यते । घृतं मे चक्षुः । यदेतद्घृतं प्रसिद्धमस्ति तन्मे चक्षुःस्थानीयम् । यथा लोके चक्षुर्भासकं एवं घृतं मयि प्रक्षिप्तं ज्वालामुत्पादयन्मम भासकम् । अमृतं प्रभारूपं यदमृतमविनाशि ज्योतिर्मे ममासन् आस्ये वर्तते । त्रिधातुः प्राणापानव्यानात्मना त्रिधा वर्तमानोऽर्कोऽर्चनीयो यः प्राणोऽस्ति सोऽपि अहमेवास्मि। तथा च रजसोऽन्तरिक्षस्य विमानो विशेषेण माता परिच्छेत्ता वायुश्चाहमस्मि । किंच अजस्रो घर्मो नैरन्तर्येण संतापकारी सूर्यश्चाहमस्मि । किं बहुना आज्यपुरोडाशादिरूपं यदेतद्धविरस्ति तदुपलक्षितं सर्वमप्यहमस्मि । ‘ सर्वं खल्विदं ब्रह्म (छा. उ. ३. १४. १) इति श्रुतेः। नामशब्दः प्रसिद्धौ । तदनेनाग्नेः सर्वात्मकत्वप्रतिपादनेन परब्रह्मत्वमुक्तं भवति ॥ चक्षुः । ‘चक्षिङ् व्यक्तायां वाचि। ‘उसिन्’ इत्यनुवृत्तौ ‘चक्षेः शिच्च’ इत्युसिन् । शिद्वद्भावात् ख्याञादेशाभावः । नित्स्वरः । आसन् । आस्यशब्दस्य ‘पदृन्नोमास्’ इत्यादिना आसनादेशः । ‘सुपां सुलुक्’ इति सप्तम्या लुक् । विमानः । माङ् माने ‘।’ कृत्यल्युटो बहुलम् इति कर्तरि ल्युट् । लित्स्वरः । अजस्रः । ‘जसु मोक्षणे’ । नञ्पूर्वः । ‘नमिकम्पिस्म्यजसकमहिंसदीपो रः ’ ( पा. सू. ३. २. १६७ ) इति ताच्छीलिको रप्रत्ययः । नञ्पूर्वो जसिर्नैरन्तर्ये वर्तते । नञ्स्वरः । ’ जस’ उपक्षये ’ वा ॥

English translation:

“I, Agni, am by birth endowed with knowledge of all that exists; clarified butter is my eye; ambrosia is my mouth; I am the living breath of threefold nature, the measure of the firmament, eternal warmth; I am also the oblation.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 18.66; I, Agni, am by birth: agni asmi janmanā jātavedā; clarified butter is my eye: a mystical description of the universality of Agni in the double capacity of the enjoyer and enjoyed, the food and the feeder, and in the three forms of fire, air, and the sun, presiding over earth, mid-heaven, and heaven; the eye of Agni is the light of all, which light is fed by oblations of butter; ambrosia is the reward of pious acts or enjoyment of heaven and the like, which is procurable through oblations to fire, as if through his mouth or countenance, amṛtam me āsan;

Arkastridhātū: arka = jagatsraṣṭā prāṇaḥ, world-creating vital air, which, becoming threefold is vāyu, in the firmament, agni, on earth and āditya as the source of eternal warmth and life. (Aitareya Brāhmaṇa 10.6.5). Another interpretation: as the eye lights up the world, so ghī thrown upon the fire causes it ot burn fiercer and dispense more light;

Amṛta = prabhā, light, light is in my countenance;

Tridhāt = the three vital airs termed prāṇa, apāna and vyāna; the identity with the air and the sun is similarly explained. Yet another interpretation: It is the yajamāna who identifies himself with Agni, saying, I am by birth, Agni, or of this form of Agni, Agni-rūpa, the lord of all that is born, the sacrifice (arka), the three vedas, the measure of the water, the eternal sun; ghī is the eye; i.e., I behold the offerer of ghī on the fire; I convert the oblation that is put into my mouth into ambrosia; thus there is no duality between Agni and the individual, evamātmānyagnyādvaitam

[Agni:] “I am Agni, Jātavedas by birth. My eye is ghee; the immortal one [=soma] is in my mouth.
The chant of three parts, which is the measure of space, the
inexhaustible hot milk, and the offering—I am that by name.”

Agni am I who know, by birth, all creatures. Mine eye is butter, in my mouth is nectar.
I am light threefold, measurer of the region exhaustless heat am I, named burnt-oblation.

Agni am I, by birth Gâtavedas. Ghee is my eye; (the drink of) immortality is in my mouth. The threefold song 1 traversing the aerial space, the imperishable Gharma 2, the sacrificial food am I by name.

Ich bin Agni, von Geburt des Jatavedas. Das Schmalz ist mein Auge, in meinem Munde wird es Götterspeise. Ich bin das dreifache Loblied, der den Raum durchmißt, die unverlöschliche Glut. Opfer bin ich genannt.

»Agni bin ich, von Haus ein Wesenkenner, mein Auge Butter, Amrita im Mund mir, Dreifaches Licht, das Luftgebiet durchmessend, beständ’ge Glut, bin Opferguss mit Namen.«

Я есмь Агни, Джатаведас по рождению,
Жир – мой глаз, амрита во рту у меня.
Трехчастная песнь, мера пространства,
Неистощимый жар, жертвенное возлияние – (вот что) я по имени.

• अग्निरात्मा वा
• आत्मा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों को विद्युत् के तुल्य वर्त्तना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (अग्निः) अग्नि के सदृश (जन्मना) जन्म से (जातवेदः) ज्ञानयुक्त मैं (अस्मि) वर्त्तमान हूँ (मे) मेरा (चक्षुः) नेत्र इन्द्रिय (घृतम्) प्रकाशमान (मे) मेरे (आसन्) सुख में (अमृतम्) अमृतस्वरूप रस हो जैसे (रजसः) लोक समूह का (विमानः) अनेक प्रकार के मानसहित (त्रिधातुः) तीन धातुओं से युक्त (अर्कः) वज्र वा बिजुली (अजस्रः) निरन्तर चलनेवाला (घर्मः) प्रदीप्त सूर्य्य (हविः) हवन सामग्री है वैसे ही (नाम) प्रसिद्ध मैं (अस्मि) हूँ ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि बिजुली के सदृश कार्य्य सिद्धि का धारण रोग का नाशकारक भोजन करना और शत्रुओं का निवारण करें, तो बिजुली का फल प्राप्त होवे ॥७॥

अन्वय: हे मनुष्या यथाग्निरिव जन्मना जातवेदा अहमस्मि मे चक्षुर्घृतं प्रदीप्तं म आसन्नमृतं भवेत्। यथा रजसो विमानो त्रिधातुरर्कोऽजस्रो घर्मो हविरस्ति तथा नामाहमस्मि ॥७॥

पुनर्विद्युद्वन्मनुष्यैर्वर्त्तितव्यमित्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) पावक इव (अस्मि) (जन्मना) (जातवेदाः) जातवित्तः (घृतम्) प्रदीप्तम् (मे) मम (चक्षुः) चष्टे नेनेक्ति नेत्रेन्द्रियम् (अमृतम्) अमृतात्मकरसम् (मे) मम (आसन्) आस्ये (अर्कः) वज्रो विद्युद्वा। अर्क इति वज्रना०। निघं० २। २०। (त्रिधातुः) त्रयो धातवो यस्मिन्सः (रजसः) लोकसमूहस्य (विमानः) विविधं मानं यस्य सः (अजस्रः) निरन्तरं गन्ता (घर्मः) प्रदीप्तो दिवसकरः (हविः) (अस्मि) (नाम) प्रसिद्धौ ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्विद्युद्वत्कार्य्यसिद्धिधारणं रोगविनाशकाऽऽहारकरणं शत्रुनिवारणं च कर्त्तव्यं येन विद्युत्फलमापतेत् ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी विद्युतप्रमाणे कार्यसिद्धी करून रोगाचा नाश करणारे भोजन करावे व शत्रूंचे निवारण करावे, तेव्हा विद्युतचे फळ प्राप्त होते. ॥ ७ ॥

• देवता - अग्निरात्मा वा
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त्रिभिः᳓ पवि᳓त्रैर् अ᳓पुपोद् धि᳓ अर्कं᳓
हृदा᳓ मतिं᳓ ज्यो᳓तिर् अ᳓नु प्रजान᳓न्
व᳓र्षिष्ठं र᳓त्नम् अकृत स्वधा᳓भिर्
आ᳓द् इ᳓द् द्या᳓वापृथिवी᳓ प᳓र्य् अपश्यत्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ápupot ← √pū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

arkám ← arká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

pavítraiḥ ← pavítra- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

tribhíḥ ← trí- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

ánu ← ánu (invariable)

hr̥dā́ ← hā́rdi ~ hr̥d- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

matím ← matí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

prajānán ← √jñā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

akr̥ta ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

rátnam ← rátna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

svadhā́bhiḥ ← svadhā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

várṣiṣṭham ← várṣiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

apaśyat ← √paś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ā́t ← ā́t (invariable)

dyā́vāpr̥thivī́ ← dyā́vāpr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ít ← ít (invariable)

pári ← pári (invariable)

त्रि॒ऽभिः । प॒वित्रैः॑ । अपु॑पोत् । हि । अ॒र्कम् । हृ॒दा । म॒तिम् । ज्योतिः॑ । अनु॑ । प्र॒ऽजा॒नन् ।
वर्षि॑ष्ठम् । रत्न॑म् । अ॒कृ॒त॒ । स्व॒धाभिः॑ । आत् । इत् । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । परि॑ । अ॒प॒श्य॒त् ॥

• tribhiḥ ← tri
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “three; tri/tisṛ [word].”

• pavitrair ← pavitraiḥ ← pavitra
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “strainer.”

• apupoddhy ← apupot ← pū
• [verb], singular, Plusquamperfect
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• apupoddhy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• arkaṃ ← arkam ← arka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• hṛdā ← hṛd
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “heart; heart; mind; breast; hṛd [word].”

• matiṃ ← matim ← mati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• jyotir ← jyotiḥ ← jyotis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• prajānan ← prajñā ← √jñā
• [verb noun], nominative, singular
• “know; perceive; understand; detect.”

• varṣiṣṭhaṃ ← varṣiṣṭham ← varṣiṣṭha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “highest.”

• ratnam ← ratna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

• akṛta ← kṛ
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• svadhābhir ← svadhābhiḥ ← svadhā
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “free will; offering; libation; nature; svadhā [word]; comfort; power.”

• ād ← āt
• [adverb]
• “then.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• dyāvāpṛthivī
• [noun], accusative, dual, feminine
• “heaven and earth; dyāvāpṛthivī [word].”

• pary ← pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• apaśyat ← paś
• [verb], singular, Imperfect
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

सर्वात्मकः अग्निः हृदा अन्तःकरणवृत्त्या मतिं मननीयं ज्योतिः स्वप्रकाशरूपं परब्रह्माख्यं तेजः अनु प्रजानन् श्रवणमननादिक्रमेण प्रकर्षेण संशयविपर्यासभावनाबुद्धिनिरासेन स्वात्मरूपतया जानानः सन् पवित्रैः पावनैः त्रिभिः अग्निवायुसूर्यैः अर्कम् अर्चनीयं स्वात्मानम् अपुपोद्धि तेभ्योऽपि निर्मलतया पावनं परिचिच्छेद खलु । यथा दशपवित्रेण सोमं पावयति तद्वत् । एवं जानानोऽग्निः वर्षिष्ठं स्वात्मानमुत्तमं स्वधाभिः। स्वेन लोकान् दधातीति स्वधा । तैरग्निवायुसूर्यैः रत्नं रमणीयम् अकृत अकार्षीत् । आदित् अनन्तरमेवमात्मनि ज्ञाते सति द्यावापृथिवी तत्र परिकल्पिते द्यावापृथिव्यौ तदुपलक्षितं सर्वं जगत् पर्यपश्यत् । परितः सर्वतः स्वात्मतया’ अदर्शत् । ‘आत्मनि विज्ञाते सर्वमिदं विज्ञातं भवति’ इति श्रुतेः ॥ पवित्रैः । ‘ पृञ् पवने’ । अस्मात् “ कर्तरि चर्षिदेवतयोः ’ ( पा. सू. ३. २. १८६ ) इति देवतायामभिधेयायां कर्तरि इत्रप्रत्ययः । पुनन्तीति पवित्रा अग्निवायुसूर्याः । प्रत्ययस्वरः । अपुपोत् । ‘पूञ् पवने’ इत्यस्य यङ्लुगन्तस्य रूपम् । संज्ञापूर्वकस्य विधेरनित्यत्वात अभ्यासस्य गुणाभावः । ‘ यद्धितुपरं छन्दसि’ ( पा, सू. ८, १, ५६ ) इति न निघातः । अर्कम् ।’ अर्च पूजायाम्’। ‘कृदाधारार्चिकलिभ्यः कः’ इति कप्रत्ययः । हृदा । हृदयशब्दस्य ‘ पद्दन्नोमास्’ इत्यादिना हृदादेशः । मतिम् । ‘मन ज्ञाने’। ’ मन्त्रे वृषेषपच’ ’ इत्यादिना कर्मणि क्तिन् उदात्त: । अकृत । करोतेर्लुङि सिच् । तस्य ‘ह्रस्वादङ्गात् इति लोपः । द्यावापृथिवी । ’ देवताद्वन्द्वे च ’ इत्युभयपदप्रकृतिस्वरः ॥

English translation:

“Agni, thoroughly comprehending the light that is to be understod by the heart, has purified himself (by the three) purifying (forms); he has made himself most excellent treasure by (these) self-manifestations, and has thence contemplated heaven and earth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Having by self-contemplation recognized his identity with the three manifestations, Agni, Vāyu and Āditya, he comes to know his identity with the universe, as by the text, ātmani vijñāte sarvam idam vijñātam bhavati, the self being known, all this (universe) is known

Since he [=Agni?] purified the chant with three purifying filters,
discovering understanding and light with his heart,
he made for himself the highest treasure by his own will, and then he surveyed heaven and earth.

Bearing in mind a thought with light accordant, he purified the Sun with three refinings;
By his own nature gained the highest treasure, and looked abroad over the earth and heaven.

With three purifying strainers he (Agni) purified the song, with his heart the thought, discovering the light. The mightiest treasure he produced by the powers of his own nature, and then he looked over heaven and earth.

Weil er mit drei Sieben das Preislied gesiebt hat, im Herzen den Weg zu dem Gedanken, zum Licht findend, hat er sich aus eigener Kraft das höchste Kleinod verdient und er überschaute Himmel und Erde.

Durch drei Entflammer liess ja Licht er flammen, im Herzen Weisheit, hellen Glanz erweisend; Die höchste Pracht errang durch eigne That er, drauf schaute er den Himmel an, die Erde.

Раз он очистил песнь тремя (очищающими) цедилками,
Сердцем находя путь к молитве, к свету,
Своими усилиями он создал себе высшее сокровище,
Затем он охватил взором небо и землю.

• अग्निरात्मा वा
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब शुद्ध मनुष्य कौन हैं? इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (त्रिभिः) शरीर वाणी और मन से (पवित्रैः) पवित्र करने में कारण तेजों और (हृदा) हृदय से (अर्कम्) उत्तम प्रकार संस्कार किये अन्न को (अपुपोत्) पवित्र करे (हि) जिससे (ज्योतिः) प्रकाश तथा (मतिम्) बुद्धि को (अनु) (प्रजानन्) अनुकूल जानता हुआ (स्वधाभिः) अन्न आदिकों से (वर्षिष्ठम्) अतिशय वृद्धियुक्त (रत्नम्) सुन्दर धन को (अकृत) करे वह (आत्) (इत्) अनन्तर ही (द्यावापृथिवी) प्रकाश और अन्तरिक्ष को (परि) सब प्रकार (अपश्यत्) देखे ॥८॥

भावार्थभाषाः - वे ही शुद्ध मनुष्य हैं, जो कि उत्तम बुद्धि को प्राप्त होकर अन्य मनुष्यों को विद्या और विनयों से सन्तुष्ट करके लक्ष्मी आदि की उन्नति सिद्ध करें ॥८॥

अन्वय: हे मनुष्या यस्त्रिभिः पवित्रैर्हृदा अर्कमपुपोद्धि ज्योतिर्मतिमनु प्रजानन्स्वधाभिर्वर्षिष्ठं रत्नमकृत स आदिद् द्यावापृथिवी पर्य्यपश्यत् तमेव यूयं सेवध्वम् ॥८॥

अथ के शुद्धा जना इत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रिभिः) शरीरवाङ्यनोभिः (पवित्रैः) (अपुपोत्) पवित्रं कुर्य्यात् (हि) (अर्कम्) सुसंस्कृतमन्नम्। अर्क इत्यन्नना०। निघं० २। ७। (हृदा) हृदयेन (मतिम्) प्रज्ञाम् (ज्योतिः) प्रकाशम् (अनु) (प्रजानन्) प्रकर्षेण बुद्ध्यमानः (वर्षिष्ठम्) अतिशयेन वृद्धम् (रत्नम्) रमणीयं धनम् (अकृत) कुर्य्यात् (स्वधाभिः) अन्नादिभिः (आत्) (इत्) एव (द्यावापृथिवी) प्रकाशान्तरिक्षे (परि) सर्वतः (अपश्यत्) पश्येत् ॥८॥

भावार्थभाषाः - त एव शुद्धा मनुष्या ये पवित्रां प्रज्ञां प्राप्यान्यान् मनुष्यान् विद्याविनयाभ्यां सन्तोष्य श्रियाद्युन्नतिं संसाध्नुयुः ॥८॥

भावार्थभाषाः - तीच माणसे शुद्ध असतात. जी उत्तम बुद्धी प्राप्त करून इतर माणसांना विद्या व विनय यांनी संतुष्ट करून लक्ष्मीची वाढ करतात. ॥ ८ ॥

• देवता - विश्वामित्रोपाध्यायः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

शत᳓धारम् उ᳓त्सम् अ᳓क्षीयमाणं
विपश्चि᳓तम् पित᳓रं व᳓क्तुवानाम्
मेळि᳓म् म᳓दन्तम् पितरो᳓र्+ उप᳓स्थे
तं᳓ रोदसी पिपृतं सत्यवा᳓चम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ákṣīyamāṇam ← ákṣīyamāṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śatádhāram ← śatádhāra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

útsam ← útsa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pitáram ← pitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

váktvānām ← váktva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

vipaścítam ← vipaścít- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mádantam ← √mad- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

meḷím ← meḷí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pitróḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:DU}

upásthe ← upástha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

pipr̥tam ← √pr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rodasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:DU}

satyavā́cam ← satyavā́c- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

श॒तऽधा॑रम् । उत्स॑म् । अक्षी॑यमाणम् । वि॒पः॒ऽचित॑म् । पि॒तर॑म् । वक्त्वा॑नाम् ।
मे॒ळिम् । मद॑न्तम् । पि॒त्रोः । उ॒पऽस्थे॑ । तम् । रो॒द॒सी॒ इति॑ । पि॒पृ॒त॒म् । स॒त्य॒ऽवाच॑म् ॥

• śatadhāram ← śata
• [noun], neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• śatadhāram ← dhāram ← dhārā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• utsam ← utsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “spring; fountain; utsa [word]; well.”

• akṣīyamāṇaṃ ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• akṣīyamāṇaṃ ← kṣīyamāṇam ← kṣi
• [verb noun], accusative, singular
• “decrease; emaciate; vanish; kill; wane; destroy; run down; elapse; lose; lose; gasify; decline; decay; corrupt.”

• vipaścitam ← vipaścit
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wise; expert.”

• pitaraṃ ← pitaram ← pitṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• vaktvānām ← vaktva
• [noun], genitive, plural, masculine

• meḍim ← meḍi
• [noun], accusative, singular, masculine

• madantam ← mad
• [verb noun], accusative, singular
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• pitror ← pitroḥ ← pitṛ
• [noun], genitive, dual, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• upasthe ← upastha
• [noun], locative, singular, neuter
• “genitalia; lap; sexual desire; anus.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• rodasī ← rodas
• [noun], vocative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• pipṛtaṃ ← pipṛtam ← pṛ
• [verb], dual, Present imperative
• “protect; promote; rescue; help.”

• satyavācam ← satya
• [noun]
• “true; real; real; faithful; good.”

• satyavācam ← vācam ← vāc
• [noun], accusative, singular, masculine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

यस्मादुपाध्यायाद्विश्वामित्रो वैश्वानराख्यं परं ब्रह्माज्ञासीत्तमिममुपाध्यायमनयर्चा स्तौति । हे रोदसी द्यावापृथिव्यौ शतधारम् अपरिमितजलधारायुक्तम् अक्षीयमाणं न कदापि विच्छिन्नप्रवाहम् उत्सम् । लुप्तोपममेतत् । उत्समिव सतत प्रवाहोपेत स्रोत इवाविच्छिन्नवावसरणीसमेतं विपश्चितं मेधाविनं सकलशास्त्राभिज्ञं पितरं शिष्याणां विद्योपदेशेन पालकं वक्त्वानां वक्तव्यानां वेदवाक्यानां मेळिं मेलकं नानाशाखागतानां वाक्यानामेकस्मिन्नर्थे संकलय्य वक्तारं पित्रोः द्यावापृथिव्योः उपस्थे समीपे मदन्तं ज्ञानातिशयेन हृष्यन्तम् अत एव सत्यवाचम् अज्ञातार्थाभावात्परप्रतारणे च कारणाभावात् सत्यवादिनम् । तम् इममुपाध्यायं पिपृतम् अपेक्षितफलप्रदानेन संपूर्णं कुरुतम् । यद्वा पालयतम् ॥ उत्सम् । ‘उन्दी क्लेदने’ । अस्मात् ’ उन्द्यमिगुधिषिभ्यः कित्’ (उ.सू. ३. ३४८ ) इति सप्रत्ययः । कित्त्वान्नकारलोपः । उनत्तीत्युत्सः । व्यत्ययेनाद्युदात्तः । विपश्चितम् ॥ विशेषेण पातीति विपा वाक् । विपो वाचश्चिनोतीति क्विप् । ह्रस्वस्य पिति०’ इति तुक् । ‘तत्पुरुषे कृति बहुलम्’ इति बहुलवचनात् द्वितीयाया अप्यलुक्। कृदुत्तरपदस्वरः। वक्वातिनाम् ।’ वच परिभाषणे’। अस्मात् ‘कृत्याथें तवैकेन्केन्यत्वनः’ इति त्वन्प्रत्ययः । ‘चोः कुः’ इति कुत्वम् । नित्स्वरः । मेळिम् । मिलिः संपर्कार्थो धातुः । अस्मादौणादिक इप्रत्ययः। रोदसी। आमन्त्रितत्वान्निघातः । पिपृतम् । ‘ पॄ पालनपूरणयोः’। छान्दसो जुहोत्यादिः। ‘अर्तिपिपर्त्योश्च ’ इत्यभ्यासस्येत्वम् । निघातः ॥ ॥ २७॥

English translation:

“Heaven and earth be kind to that stage who is as it were a many-cahnneled and inexhaustible stream (of knowledge); the parent (of his disciples), the collater of holy texts, rejoicing on the lap of his parents,, whose words are truth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

That sage: That is, Viśvāmitra himself; in consequence of his discovery that vaiśvānara is para-brahma the supreme spirit; perhaps, this hymn may be ascribed to Brahma

Lead him across—the inexhaustible well-spring of a hundred streams, the father of words to be said, who understands inspiration,
and the joyful crackling in the lap of his parents—him who speaks what is real, o you two world-halves.

The Spring that fails not with a hundred streamlets, Father inspired of’ prayers that men should utter,
The Sparkler, joyous in his Parents’ bosorn, -him, the Truth-speaker, sate ye, Earth and Heaven.

Carry him who is the inexhaustible spring with a hundred rills, who has knowledge of prayers (?), the father of (every speech) that should be uttered, the roaring one 1, gladly excited in the lap of his parents—carry him the truth-speaking across (all dangers), O ye two worlds!

Ihn, der ein unversiegbarer Quell mit hundert Strömen ist, den redekundigen Vater der Worte, wie die Windsbraut im Schoße der Eltern rauschend ihn schützet, ihr beiden Welten, dessen Worte wahrhaft sind!

Den hundertström’gen Quell, der nie versieget, den geisterfüllten Vater der Gebete, Den muntern Sprüher in dem Schooss der Aeltern, den Wahrheitssprecher fördern Erd’ und Himmel.

(Того, кто есть) неиссякающий фонтан в сто потоков,
Прозорливого отца тех (слов,) что должны быть сказаны,
(Того, кто) радостный треск в лоне родителей, –
Спасите его, чья речь истинна, о два мира!

• विश्वामित्रोपाध्यायः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (उत्सम्) कूप के सदृश (अक्षीयमाणम्) विद्या के विज्ञान से थाहरहित पूर्ण विद्यायुक्त (शतधारम्) सैकड़ों प्रकार की उत्तम शिक्षा सहित वाणीवाले (पितरम्) पिता के तुल्य वर्त्तमान (वक्त्वानाम्) कहने को इकट्ठे किये गये वाक्यों के वक्ता (मेळिम्) उत्तम प्रकार शिक्षित वाणी और (मदन्तम्) स्तुतिकारक (सत्यवाचम्) सत्य वाणी युक्त जिस (विपश्चितम्) विद्वान् पुरुष को (पित्रोः) पिता-माता के (उपस्थे) समीप में (रोदसी) भूमि सूर्य्य (पिपृतम्) पालते हैं, उस ही की सबलोग अपने आत्मा के तुल्य सेवा करो ॥९॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो पूर्ण विद्वान् अतिसूक्ष्म बुद्धियुक्त पृथिवी के सदृश क्षमाशील सूर्य्य के सदृश अन्तःकरण से शुद्ध विद्वान् मनुष्यों में पिता के सदृश वर्त्ताव रक्खे, उसीकी सब लोग अपने आत्मा के तुल्य सेवा करें ॥९॥ इस सूक्त में विद्वान् अग्नि और वायु के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त में कहे अर्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ संगति जाननी चाहिये ॥ यह छब्बीसवाँ सूक्त और सत्ताईसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्या उत्समिवाक्षीयमाणं शतधारं पितरं वक्त्वानां वक्तारं मेळिं मदन्तं सत्यवाचं विपश्चितं यं पित्रोरुपस्थे रोदसी पिपृतं पालयतस्तं सेवध्वम् ॥९॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (शतधारम्) शतधा धारा सुशिक्षिता वाग् यस्य तम् (उत्सम्) कूपमिव (अक्षीयमाणम्) विद्याविज्ञानागाधमक्षीणविद्यम् (विपश्चितम्) विद्वांसम् (पितरम्) पितृवद्वर्त्तमानम् (वक्त्वानाम्) वक्तुं समुचितानां वाक्यानाम् (मेळिम्) सुशिक्षितां वाचम् (मदन्तम्) स्तुवन्तम् (पित्रोः) जनकजनन्योः (उपस्थे) समीपे (तम्) (रोदसी) भूमिसूर्य्यौ (पिपृतम्) पालयतः। अत्र पुरुषव्यत्ययः। (सत्यवाचम्) सत्या वाग् यस्य तम् ॥९॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। योऽपरिमितविद्यो गम्भीरप्रज्ञः पृथिवीवत् क्षमावानादित्यवच्छुद्धान्तःकरणो विद्वान्नृषु पितृवद्वर्त्तेत तमेव सर्वे स्वात्मवत्सेवन्ताम् ॥९॥ अत्र विद्वदग्निवायुगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥९॥ इति षड्विंशतितमं सूक्तं सप्तविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जो पूर्ण विद्वान, अति सूक्ष्म बुद्धियुक्त, पृथ्वीप्रमाणे क्षमाशील, सूर्याप्रमाणे अंतःकरणाने शुद्ध, विद्वान माणसांमध्ये पित्याप्रमाणे वर्तन ठेवणारा असेल त्याचीच सर्व लोकांनी आपल्या आत्म्याप्रमाणे सेवा करावी. ॥ ९ ॥