ऋग्वेदे विश्वासटिप्पन्यः

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

सायण-भाष्यम्

‘ अग्ने दिवः’ इति पञ्चर्चं त्रयोदशं सूक्तं वैश्वामित्रम् । अत्रेयमनुक्रमणिका– ’ अग्ने दिवो वैराजमुपान्त्याग्नेन्द्री’ इति । विराट् छन्दः । ‘ अग्न इन्द्रश्च ’ इत्येषा इन्द्राग्नीदेवताका । शिष्टाः आग्नेय्यः । अग्निष्टोमे आज्यशस्त्रे ‘ अग्न इन्द्रश्च ’ इति याज्या । ‘ अग्न इन्द्रश्च दाशुषो दुरोण इति याज्या ’ ( आश्व. श्रौ. ५. ९) इति सूत्रितत्वात् ॥

Jamison Brereton

25 (259)
Agni
Viśvāmitra Gāthina
5 verses: virāj
As in the previous hymn, each verse begins with “Agni,” whom the poet addresses in the beginning and the final two verses and who is the subject of verses 2 and 3. Actually verse 4 opens with a vā́yav índraś ca construction, which mixes a voca tive and a nominative, and so is a hybrid that may mark a transition between the nominative of verse 3 and the vocative of verse 5. The hymn is also defined by ring
composition: sūnúḥ (1a) / sūno (5b) // viśvávedāḥ (1b) / jātavedaḥ (5b). The phrase in the last verse “home of the waters” is somewhat puzzling, so much so that Geldner assumes an ellipsis of nápāt, which would yield a translation “O Agni, (child) of the waters, you are kindled in the home….” or the like. But there is little in the hymn itself to suggest such an ellipsis, nor does Sāyaṇa read one here. Although it is not clear exactly what the “home of the waters” refers to—it might simply be the firewood—the end of the verse suggests that Agni makes all homes or abodes great, wherever he is kindled.

01 अग्ने दिवः - विराट्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ᳓ग्ने दिवः᳓ सूनु᳓र् असि प्र᳓चेतास्
त᳓ना पृथिव्या᳓ उत᳓ विश्व᳓वेदाः
ऋ᳓धग् देवाँ᳓ इह᳓ यजा चिकित्वः

मूलम् ...{Loading}...

अग्ने॑ दि॒वः सू॒नुर॑सि॒ प्रचे॑ता॒स्तना॑ पृथि॒व्या उ॒त वि॒श्ववे॑दाः ।
ऋध॑ग्दे॒वाँ इ॒ह य॑जा चिकित्वः ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अग्निः
ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
छन्दः - विराट्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

prácetāḥ ← prácetas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sūnúḥ ← sūnú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

tánā ← tán- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

utá ← utá (invariable)

viśvávedāḥ ← viśvávedas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cikitvaḥ ← √cit- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ihá ← ihá (invariable)

ŕ̥dhak ← ŕ̥dhak (invariable)

yaja ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

पद-पाठः

अग्ने॑ । दि॒वः । सू॒नुः । अ॒सि॒ । प्रऽचे॑ताः । तना॑ । पृ॒थि॒व्याः । उ॒त । वि॒श्वऽवे॑दाः ।
ऋध॑क् । दे॒वान् । इ॒ह । य॒ज॒ । चि॒कि॒त्वः॒ ॥

Hellwig Grammar

agne ← agni
[noun], vocative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

divaḥ ← div
[noun], genitive, singular, masculine
“sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

sūnur ← sūnuḥ ← sūnu
[noun], nominative, singular, masculine
“son; offspring.”

asi ← as
[verb], singular, Present indikative
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

pracetās ← pracetāḥ ← pracetas
[noun], nominative, singular, masculine
“intelligent; mindful; attentive; wise; apt; observant.”

tanā ← tan
[noun], instrumental, singular, feminine
“continuity; sequence; longevity.”

pṛthivyā ← pṛthivyāḥ ← pṛthivī
[noun], genitive, singular, feminine
“Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

uta
[adverb]
“and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

viśvavedāḥ ← viśva
[noun]
“all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

viśvavedāḥ ← vedāḥ ← vedas
[noun], nominative, singular, masculine
“knowledge.”

ṛdhag ← ṛdhak
[adverb]
“away; apart.”

devāṃ ← deva
[noun], accusative, plural, masculine
“Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

iha
[adverb]
“here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

yajā ← yaja ← yaj
[verb], singular, Present imperative
“sacrifice; worship; worship.”

yajā ← ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

cikitvaḥ ← cit
[verb noun], vocative, singular
“notice; observe; attend to; intend.”

सायण-भाष्यम्

विश्वामित्रः स्तौति । हे अग्ने विश्ववेदाः सर्वविषयज्ञानवान् प्रचेताः कर्मविषयज्ञानवांस्त्वं दिवः द्युलोकाभिमानिदेवतायाः सूनुरसि पुत्रो भवसि। उत अपि च पृथिव्याः पृथिव्यभिमानिदेवतायाः तना तनयोऽसि । किंच चिकित्वः चेतनावन् हे अग्ने इह अस्माभिः क्रियमाणेऽस्मिन् कर्मणि देवान् यजनीयानिन्द्रादिदेवान् ऋधक् पृथक् क्रमेण यज हविष्प्रदानेन पूजय ॥ असि । ‘ अस भुवि ’ इत्यस्य लटि तासस्त्योर्लोपः’ इति सलोपः । निघातः । विश्ववेदाः । ‘ बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम् ’ इति विश्वस्यान्तोदात्तत्वम् ॥

Wilson

English translation:

“Agni, who is omniscient, and the discriminator (of acts), you are the son of heaven or the son of earth; do you who is intelligent worship severally the gods on this occasion.”

Jamison Brereton

O Agni, you are the watchful son of heaven and of earth by the
continuity (of fires), providing all possessions.
Sacrifice to the gods here one by one, o attentive one.

Griffith

THOU art the sapient Son of Dyaus, O Agni, yes and the Child of Earth, who knowest all things.
Bring the Gods specially, thou Sage, for worship.

Oldenberg

Agni, thou art for ever the wise son of Heaven and of the Earth, the all-wealthy one. In thy peculiar way 1 sacrifice here to the gods, O intelligent one!

Geldner

Agni, du bist des Himmels kluger Sohn und der Sproß der Erde, der Allwissende. Opfere hier den Göttern recht, du Kundiger!

Grassmann

Du, Agni, bist der weise Sohn des Himmels und Spross der Erde, der du alles kennest, Verehr’, o Weiser, einzeln hier die Götter.

Elizarenkova

О Агни, ты сын неба прозорливый,
А также всеведущий отпрыск земли.
Принеси здесь правильно жертву богам, о внимательный!

अधिमन्त्रम् (VC)

अग्निः
गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
निचृदनुष्टुप्
ऋषभः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अब पाँच ऋचावाले पच्चीसवें सूक्त का प्रारम्भ है। इसके प्रथम मन्त्र से सूर्यरूप अग्नि के दृष्टान्त से विद्वानों का कर्त्तव्य कहते हैं।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (चिकित्वः) विज्ञानवान् (अग्ने) विद्वन् ! पुरुष जैसे (दिवः) बिजुली से (सूनुः) सूर्य्य के समान तेजस्वी (प्रचेताः) उत्तम विज्ञानयुक्त वा विज्ञानदाता (पृथिव्याः) अन्तरिक्ष के (तना) विस्तारक (उत) और भी (विश्ववेदाः) धनदाता (असि) हो वह आप (इह) इस संसार में (देवान्) विद्वान् वा उत्तम गुणों को (ऋधक्) स्वीकार करने में (यज) संयुक्त कीजिये ॥१॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य्य संपूर्ण स्वरूपवाले द्रव्यों का प्रकाशक है, वैसे विद्वान् और विद्वानों से प्रेमकारी पुरुष इस संसार में सर्वजनों के आत्माओं के प्रकाशक होते हैं ॥१॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे चिकित्वोऽग्ने ! यथा दिवः सूनुः सूर्य्य इव प्रचेताः पृथिव्यास्तना उत विश्ववेदा असि स त्वमिह देवानृधग्यज ॥१॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अथ सूर्याग्निदृष्टान्तेन विद्वत्कृत्यमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) विद्वन् (दिवः) विद्युतः (सूनुः) सूर्य्यः (असि) (प्रचेताः) प्रकृष्टज्ञानयुक्तो विज्ञापको वा (तना) विस्तारकः (पृथिव्याः) अन्तरिक्षस्य (उत) अपि (विश्ववेदाः) यो विश्वं धनं विन्दति सः (ऋधक्) स्वीकारे (देवान्) विदुषो दिव्यगुणान् वा (इह) अस्मिन्संसारे (यज) सङ्गमय। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (चिकित्वः) विज्ञानवन् ॥१॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्य्यस्सर्वेषां मूर्त्तिमद्द्रव्याणां प्रकाशकोऽस्ति तथा विद्वांसो विद्वत्प्रियाश्चेह सर्वेषामात्मनां प्रकाशका भवन्ति ॥१॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - विषयः

या सूक्तात अग्नी व विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य सर्व स्वरूप द्रव्याचा प्रकाशक आहे तसे विद्वान व विद्वानांना प्रेम करणारे पुरुष या जगात सर्व लोकांच्या आत्म्याचे प्रकाशक आहेत. ॥ १ ॥

02 अग्निः सनोति - विराट्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अग्निः᳓ सनोति वीरि᳓याणि विद्वा᳓न्
सनो᳓ति वा᳓जम् अमृ᳓ताय भू᳓षन्
स᳓ नो देवाँ᳓ ए᳓ह᳓ वहा पुरुक्षो

मूलम् ...{Loading}...

अ॒ग्निः स॑नोति वी॒र्या॑णि वि॒द्वान्त्स॒नोति॒ वाज॑म॒मृता॑य॒ भूष॑न् ।
स नो॑ दे॒वाँ एह व॑हा पुरुक्षो ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अग्निः
ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
छन्दः - विराट्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sanoti ← √sanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

vīryā̀ṇi ← vīryà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

amŕ̥tāya ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

bhū́ṣan ← √bhūṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sanóti ← √sanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ihá ← ihá (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

purukṣo ← purukṣú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

पद-पाठः

अ॒ग्निः । स॒नो॒ति॒ । वी॒र्या॑णि । वि॒द्वान् । स॒नोति॑ । वाज॑म् । अ॒मृता॑य । भूष॑न् ।
सः । नः॒ । दे॒वान् । आ । इ॒ह । व॒ह॒ । पु॒रु॒क्षो॒ इति॑ पुरुऽक्षो ॥

Hellwig Grammar

agniḥ ← agni
[noun], nominative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

sanoti ← san
[verb], singular, Present indikative
“win; get; gain.”

vīryāṇi ← vīrya
[noun], accusative, plural, neuter
“potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

vidvān ← vid
[verb noun], nominative, singular
“know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

sanoti ← san
[verb], singular, Present indikative
“win; get; gain.”

vājam ← vāja
[noun], accusative, singular, masculine
“prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

amṛtāya ← amṛta
[noun], dative, singular, neuter
“amṛta; immortality; vatsanābha; ambrosia; mercury; medicine; vighasa; calcium hydroxide.”

bhūṣan ← bhūṣ
[verb noun], nominative, singular
“endeavor; attend; strive.”

sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

no ← naḥ ← mad
[noun], dative, plural
“I; mine.”

devāṃ ← deva
[noun], accusative, plural, masculine
“Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

eha ← ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

eha ← iha
[adverb]
“here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

vahā ← vah
[verb], singular, Present imperative
“transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

purukṣo ← purukṣu
[noun], vocative, singular, masculine

सायण-भाष्यम्

विद्वान् कर्माभिज्ञो यः अग्निः वीर्याणि पशुपुत्रादिसंपद्रूपाणि सामर्थ्यानि सनोति यजमानाय ददाति । यश्चाग्निः भूषन् स्वतेजसा सर्वं जगत् भूषयन् अलंकुर्वन् अमृताय मरणधर्मरहितायेन्द्रादिदेवाय वाजं हविर्लक्षणमन्नं सनोति प्रयच्छति पुरुक्षो पुरोडाशादिबहुविधान्नोपेत हे अग्ने सः तादृशस्त्वं नः अस्माकं संबन्धिनि इह अस्मिन्यज्ञे देवान् यजनीयान्देवान् आ वह आह्वय ॥ सनोति । ‘ षणु दाने ‘। तनादित्वादुप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः । पादादित्वादनिघातः । भूषन् । ‘ भूष अलंकारे । अन्तर्भावितण्यर्थः । शतुर्लसार्वधातुकस्वरेणानुदात्तत्वे धातुस्वरः शिष्यते । वह । वहेर्लोटि रूपम् । पुरुक्षो । पुरवः क्षुधोऽन्नानि यस्येति पुरुक्षुः । अन्त्यलोपश्छान्दसः । ‘संबुद्धौ च’ इति गुणः ॥

Wilson

English translation:

“The wise Agni bestows faculties (securing prosperity and descendants); adorning (the world with lustre) he gives (sacrificial food) to the immortals; Agni, (to whom) many oblations (are offered), bring hither to us the gods.”

Jamison Brereton

Agni, the knowing one, wins heroic deeds. He wins victory’s prize, exerting himself for immortality.
Convey the gods here to us, o you of many cattle.

Griffith

Agni the wise bestows the might of heroes grants strengthening food, preparing it for nectar.
Thou who art rich in food bring the Gods hither.

Oldenberg

Agni, the knowing, obtains (for his worshipper) heroic powers; he obtains (for him) strength, being busy for the sake of immortality. Bring then the gods hither, O (Agni), rich in food.

Geldner

Agni, der Kundige, gewinnt die Kräfte, er gewinnt den Siegerpreis, er der zum Empfang des Unsterblichen bereit ist. Fahr du uns die Götter her, du Viehreicher!

Grassmann

Der kund’ge Agni schenket Heldenkräfte, verleiht Genuss der Götterwelt geschäftig, So fahr uns her die Götter, nahrungsreicher.

Elizarenkova

Агни-знаток добывает героические силы,
Он добывает награду, готовясь к бессмертию.
Привези нам сюда богов, о обильный скотом!

अधिमन्त्रम् (VC)

अग्निः
गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
अनुष्टुप्
ऋषभः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पुरुक्षो) अतिशय अन्न आदि से युक्त जो (विद्वान्) विद्यावान् पुरुष ! आप जैसे (अग्निः) अग्नि के सदृश (वीर्य्याणि) पराक्रमों का (सनोति) धारण करनेवाले वैसे (सः) वह (अमृताय) नाशरहित मोक्षसुख की प्राप्ति के लिये (नः) हम (देवान्) विद्वानों को (इह) इस संसार में (भूषन्) शोभित करते हुए (वाजम्) विज्ञान को (सनोति) देता है, उन प्रकाशित करनेवाले पुरुष को हम लोगों के लिये (आ) (वह) अच्छे प्रकार प्राप्त करो ॥२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य्य आकारवाले पदार्थों को उत्तम प्रकार शोभित करता है, वैसे ही विद्वान् लोग विद्या उत्तम शिक्षा और सभ्यता से संपूर्ण मनुष्यों को शोभित करें ॥२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे पुरुक्षो यो विद्वान् भवान् यथाग्निर्वीर्य्याणि सनोति तथा सोऽमृताय नोऽस्मान्देवानिह भूषन्वाजं सनोति तानस्मानावह ॥२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) पावक इव (सनोति) विभजति (वीर्य्याणि) बलानि (विद्वान्) (सनोति) ददाति (वाजम्) विज्ञानम् (अमृताय) मोक्षस्याऽविनाशसुखप्राप्तये (भूषन्) (सः) (नः) अस्मान् (देवान्) (आ) समन्तात् (इह) अस्मिन्संसारे (वह) प्रापय (पुरुक्षो) पुरूणि क्षुधोऽन्नादीनि यस्य तत्संबुद्धौ। क्षुदित्यन्ननाम। निघं० २। ७ ॥२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्य्यो मूर्तान्पदार्थान्सुभूषयति तथैव विद्वांसो विद्यासुशिक्षासभ्यताभिः सर्वान्मनुष्यान् सुभूषयेयुः ॥२॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य आकारयुक्त पदार्थांना उत्तम प्रकारे सुशोभित करतो, तसेच विद्वान लोकांनी विद्या व सुशिक्षण, सभ्यता यांनी सर्व माणसांना शोभायमान करावे. ॥ २ ॥

03 अग्निर्द्यावापृथिवी विश्वजन्ये - विराट्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अग्नि᳓र् द्या᳓वापृथिवी᳓ विश्व᳓जन्ये
आ᳓ भाति देवी᳓ अमृ᳓ते अ᳓मूरः
क्ष᳓यन् वा᳓जैः पुरुश्चन्द्रो᳓ न᳓मोभिः

मूलम् ...{Loading}...

अ॒ग्निर्द्यावा॑पृथि॒वी वि॒श्वज॑न्ये॒ आ भा॑ति दे॒वी अ॒मृते॒ अमू॑रः ।
क्षय॒न्वाजैः॑ पुरुश्च॒न्द्रो नमो॑भिः ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अग्निः
ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
छन्दः - विराट्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dyā́vāpr̥thivī́ ← dyā́vāpr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

viśvájanye ← viśvájanya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

ā́ ← ā́ (invariable)

amŕ̥te ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

ámūraḥ ← ámūra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhāti ← √bhā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

kṣáyan ← √kṣā- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

námobhiḥ ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

puruścandráḥ ← puruścandrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vā́jaiḥ ← vā́ja- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

पद-पाठः

अ॒ग्निः । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । वि॒श्वज॑न्ये॒ इति॑ वि॒श्वऽज॑न्ये । आ । भा॒ति॒ । दे॒वी इति॑ । अ॒मृते॒ इति॑ । अमू॑रः ।
क्षय॑न् । वाजैः॑ । पु॒रु॒ऽच॒न्द्रः । नमः॑ऽभिः ॥

Hellwig Grammar

agnir ← agniḥ ← agni
[noun], nominative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

dyāvāpṛthivī
[noun], accusative, dual, feminine
“heaven and earth; dyāvāpṛthivī [word].”

viśvajanye ← viśvajanya
[noun], accusative, dual, feminine
“omnipresent; worldwide.”

ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

bhāti ← bhā
[verb], singular, Present indikative
“look; shine; show; look like; glitter; reflect.”

devī
[noun], accusative, dual, feminine
“Parvati; queen; goddess; Devi.”

amṛte ← amṛta
[noun], accusative, dual, feminine
“immortal; amṛta; imperishable.”

amūraḥ ← amūra
[noun], nominative, singular, masculine
“wise; intelligent; apt.”

kṣayan ← kṣi
[verb noun], nominative, singular
“govern; inhabit; dwell; stay; predominate; bide; own.”

vājaiḥ ← vāja
[noun], instrumental, plural, masculine
“prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

puruścandro ← puru
[noun]
“many; much(a); very.”

puruścandro ← ścandraḥ ← ścandra
[noun], nominative, singular, masculine
“shining; glistening; brilliant.”

namobhiḥ ← namas
[noun], instrumental, plural, neuter
“adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

सायण-भाष्यम्

अमूरः अमूढः सर्वज्ञः क्षयन ईशानः सर्वस्य जगतः अत एव पुरुश्चन्द्रः पुरुचन्द्रो बहुहिरण्योपेतः । यद्वा बहुदीप्तिस्वरूपः । वाजैः बलैः नमोभिः अन्नैश्च सहित: सः अग्निः विश्वजन्ये विश्वस्य जनयित्र्यौ । यद्वा विश्वं जन्यमुत्पाद्यं याभ्यां ते । देवी द्योतमाने अमृते मरणधर्मरहिते द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ आ भाति आ समन्तात् प्रकाशयति ॥ द्यावापृथिवी । दिवःशब्दस्य ’ दिवो द्यावा’ इति द्यावादेश आद्युदात्तः । पृथिवीशब्दो डीषन्तत्वेनान्तोदात्तः। ‘देवता द्वन्द्वे च’ इत्युभयोः प्रकृतिस्वरत्वम् । विश्वजन्ये । ‘बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम्’ इति पूर्वपदान्तोदात्तः । तत्पुरुषे तु स्वरश्चिन्तनीयः । आ भाति । ’ भा दीप्तौ’। अन्तर्भावितण्यर्थः । क्षयन् ।’ क्षि ऐश्वर्ये । शतुर्लसार्वधातुकस्वरेणानुदात्तत्वे धातुस्वरः । पुरुश्चन्द्रः । ‘ह्रस्वाच्चन्द्रोत्तरपदे मन्त्रे’ इति सुडागमः । श्चुत्वेन शकारः । उत्तरपदान्तोदात्तप्रकरणे ‘ त्रिचक्रादीनां छन्दस्युपसंख्यानम्’ इति उत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । यद्वा • समासस्य ’ इत्यन्तोदात्तत्वम् ॥

Wilson

English translation:

“Agni, the unbewildered, the ruler (of the world), the radiant, associated with vigour and food, illumines the divine immortal parents of all things, heaven and earth.”

Jamison Brereton

Agni, the unerring one, shines upon heaven and earth, immortal deities, common to all people,
since, much glittering through our acts of reverence, he is master through the prizes of victory.

Griffith

Agni, infallible, lights Earth and Heaven, immortal Goddesses gracious to all men,-
Lord through his strength, splendid through adorations.

Oldenberg

Agni, the wise, shines on Heaven and Earth, the two immortal goddesses who encompass all people—he who rules through his strength, and who is full of light through adoration.

Geldner

Agni beleuchtet Himmel und Erde, die allen Völkern gehörenden, unsterblichen Göttinnen, er der Unbetörte, mächtig durch seine Siegesgewinne, glanzreich durch die Huldigung der Menschen.

Grassmann

Der ganzen Welt Göttinen: Erd’ und Himmel, die ew’gen strahlt herbei der weise Agni, Durch Kräfte waltend, glanzbegabt durch Andacht.

Elizarenkova

Агни освещает Небо и Землю,
Принадлежащих всем людям, бессмертных богинь, (он), безошибочный,
Владеющий наградами, обладающий большим блеском благодаря поклонениям (людей).

अधिमन्त्रम् (VC)

अग्निः
गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
भुरिक्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् जन ! जैसे (पुरुश्चन्द्रः) बहुत आनन्दकारक (वाजैः) विज्ञान वेग आदिकों से (नमोभिः) अन्न वा सत्कारों के साथ (क्षयन्) निवास करनेवाला (अग्निः) सूर्य्य वा विद्युत् रूप अग्नि (विश्वजन्ये) सबके उत्पादक (देवी) उत्तम गुण कर्म स्वभावयुक्त (अमृते) कारणरूप से नाशरहित (द्यावापृथिवी) प्रकाश और भूमि को (आ) सब ओर से (भाति) प्रकाशित करता है वैसे (अमूरः) मूढ़ता आदि दोषों से रहित होकर सम्पूर्ण सज्जनों को अपनी विद्या और विनय से सब प्रकार प्रकाशित करो ॥३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो लोग पृथिवी के सदृश क्षमाशील, सूर्य्य के सदृश सत्य असत्य के प्रकाशकर्ता, मूढ़ लोगों को उपदेशदाता और सब लोगों को धार्मिक करते हैं, उन लोगों का ही सत्कार करना चाहिये ॥३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे विद्वन्यथा पुरुश्चन्द्रो वाजैर्नमोभिः सह क्षयन्नग्निर्विश्वजन्ये देवी अमृते द्यावापृथिवी आभाति तथाऽमूरः सन् सर्वान् सज्जनान्स्वविद्याविनयाभ्यां सर्वतः प्रकाशय ॥३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) सूर्य्यो विद्युद्वा (द्यावापृथिवी) प्रकाशभूमी (विश्वजन्ये) सर्वस्य जनयित्र्यौ (आ) समन्तात् (भाति) प्रकाशयति (देवी) दिव्यगुणकर्मस्वभावयुक्ते (अमृते) कारणरूपेण नाशरहिते (अमूरः) मूढत्वादिदोषरहितः (क्षयन्) निवासयन् (वाजैः) विज्ञानवेगादिभिः (पुरुश्चन्द्रः) पुरुर्बहुश्चन्द्र आह्लादो यस्य सः (नमोभिः) अन्नैः सह सत्कारैर्वा ॥३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये पृथिवीवत् क्षमान्विताः सूर्यवत्सत्याऽसत्यप्रकाशका मूढान् बोधयन्तः सर्वान्मनुष्यान्धार्मिकान्कुर्वन्ति त एव सत्कर्तव्या भवन्ति ॥३॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे लोक पृथ्वीप्रमाणे क्षमाशील, सूर्याप्रमाणे सत्य-असत्याचा प्रकाश करणारे, मूढ लोकांना उपदेश करणारे असून सर्व लोकांना धार्मिक करतात, त्याच लोकांचा सत्कार केला पाहिजे. ॥ ३ ॥

04 अग्न इन्द्रश्च - विराट्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ᳓ग्न इ᳓न्द्रश् च दाशु᳓षो दुरोणे᳓
सुता᳓वतो यज्ञ᳓म् इहो᳓प यातम्
अ᳓मर्धन्ता सोमपे᳓याय देवा

मूलम् ...{Loading}...

अग्न॒ इन्द्र॑श्च दा॒शुषो॑ दुरो॒णे सु॒ताव॑तो य॒ज्ञमि॒होप॑ यातम् ।
अम॑र्धन्ता सोम॒पेया॑य देवा ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अग्नीन्द्रौ
ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
छन्दः - विराट्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

dāśúṣaḥ ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

duroṇé ← duroṇá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)

sutā́vataḥ ← sutā́vant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ámardhantā ← ámardhant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

devā ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

somapéyāya ← somapéya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

पद-पाठः

अग्ने॑ । इन्द्रः॑ । च॒ । दा॒शुषः॑ । दु॒रो॒णे । सु॒तऽव॑तः । य॒ज्ञम् । इ॒ह । उप॑ । या॒त॒म् ।
अम॑र्धन्ता । सो॒म॒ऽपेया॑य । दे॒वा॒ ॥

Hellwig Grammar

agna ← agne ← agni
[noun], vocative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

indraś ← indraḥ ← indra
[noun], nominative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

ca
[adverb]
“and; besides; then; now; even.”

dāśuṣo ← dāśuṣaḥ ← dāś
[verb noun], genitive, singular
“sacrifice; give.”

duroṇe ← duroṇa
[noun], locative, singular, neuter
“home; dwelling.”

sutāvato ← sutāvataḥ ← sutāvat
[noun], genitive, singular, masculine

yajñam ← yajña
[noun], accusative, singular, masculine
“yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

ihopa ← iha
[adverb]
“here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

ihopa ← upa
[adverb]
“towards; on; next.”

yātam ← yā
[verb], dual, Present imperative
“go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

amardhantā ← amardhat
[noun], nominative, dual, masculine

somapeyāya ← soma
[noun], masculine
“Soma; moon; soma [word]; Candra.”

somapeyāya ← peyāya ← peya
[noun], dative, singular, neuter
“beverage.”

devā ← deva
[noun], vocative, dual, masculine
“Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

सायण-भाष्यम्

हे अग्ने त्वम् इन्द्रश्च उभौ देवा देवौ युवाम् अमर्धन्ता अनागमनेन यज्ञहिंसामकुर्वन्तौ सन्तौ सुतवतः सोमाभिषवं कुर्वतः दाशुषः हविर्दत्तवतो यजमानस्य इह दुरोणे गृहे क्रियमाणमिमं यज्ञम् अभिलक्ष्य सोमपेयाय सोमपानार्थम् उप यातम् उप समीपम् आगच्छतम् ॥ यातम् । ‘ या प्रापणे ’ इत्यस्य लोटि रूपम् । निघातः । अमर्धन्ता । ‘मृधु हिंसायाम्’ इत्यस्य शतरि रूपम् । नञा समासः । सुपो डादेशः । तत्पुरुषे नञ्स्वरः । सोमपेयाय । ‘पा पाने’। ’ अचो यत्’ इति यत् ।’ ईद्यति’ इतीकारादेशः । आर्धधातुकलक्षणो गुणः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरः ॥

Wilson

English translation:

“Agni, do you and Indra, gods disdaining not (our rite), come to the sacrifice in the dwelling of the offerer of the libation to drink the Soma.”

Jamison Brereton

O Agni—you and Indra!—journey here to the sacrifice at the home of the pious man pressing soma,
o you two gods who never disdain to drink the soma.

Griffith

Come to the sacrifice, Agni and Indra come to the offerer’s house who hath the Soma.
Come, friendly-minded, Gods, to drink the Soma.

Oldenberg

Agni and Indra, come hither to the sacrifice in the house of the worshipper rich in pressed (Soma), never failing, ye two gods, at the drink of Soma.

Geldner

Agni und Indra! Kommet hierher in das Haus des Opferspenders, zum Opfer des Somapressenden, zum Somatrunk nicht fehlend, ihr beiden Götter!

Grassmann

O Agni, Indra, kommt herbei zum Opfer ins Haus des Frommen, der den Saft euch darreicht, Entzieht euch nicht dem Somatrunk, o Götter.

Elizarenkova

О Агни и Индра, придите сюда,
В дом почитателя, выжавшего сому, – на жертву,
Для питья сомы, о вы двое (ничего) не упускающих богов!

अधिमन्त्रम् (VC)

अग्निः
गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
भुरिक्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के तुल्य विद्या से प्रकाशित विद्वान् पुरुष ! जैसे (अमर्धन्ता) सबको सुखाते हुए (देवा) श्रेष्ठ गुणों से युक्त पुरुष (इन्द्रः) अत्यन्त ऐश्वर्यकारक बिजुली संबन्धी अग्नि (च) और पवन तथा (सोमपेयाय) ऐश्वर्य की प्राप्ति के लिये (सुतावतः) ऐश्वर्य से युक्त (दाशुषः) विद्यासम्बन्धी सुख के दाता (दुरोणे) गृह में (यज्ञम्) विद्वान् सत्कार आदि स्वरूप व्यवहार को (इह) इस संसार में (उप) (यातम्) प्राप्त हों और वैसे आप भी प्राप्त होइये और अध्यापक तथा उपदेशक भी प्राप्त हों ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जहाँ वायु और बिजुली के तुल्य वर्त्तमान अविद्या के विनाश और विद्या के प्रकाशकर्त्ता धर्म के उपदेशकर्त्ता अध्यापक और उपदेशक होवें, वहाँ संपूर्ण सुख बढ़े ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे अग्ने ! विद्वन्यथाऽमर्धन्ता देवा इन्द्रो वायुश्च सोमपेयाय सुतावतो दाशुषो दुरोणे यज्ञमिहोपयातं तथैव त्वमुपयाहि अध्यापकोपदेशकौ चोपयातम् ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) (इन्द्रः) परमैश्वर्य्यकारको विद्युदग्निः (च) वायुः (दाशुषः) विद्यासुखस्य दातुः (दुरोणे) गृहे (सुतावतः) ऐश्वर्य्ययुक्तस्य (यज्ञम्) विद्वत्सत्कारादिमयं व्यवहारम् (इह) अस्मिन्संसारे (उप) (यातम्) प्राप्नुतम् (अमर्धन्ता) सर्वान् शोषयन्तौ (सोमपेयाय) ऐश्वर्यप्राप्तये (देवा) दिव्यगुणयुक्तौ ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यत्र वायुविद्युद्वद्वर्त्तमानावविद्याविनाशकौ विद्याप्रकाशकौ धर्मोपदेष्टारावध्यापकोपदेशकौ स्यातां तत्र सर्वाणि सुखानि वर्धेरन् ॥४॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जेथे वायू व विद्युतप्रमाणे अविद्येचा नाश व विद्येचा प्रकाशक, धर्माचा उपदेश करणारा अध्यापक व उपदेशक असेल तेथे संपूर्ण सुख वाढेल. ॥ ४ ॥

05 अग्ने अपाम् - विराट्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ᳓ग्ने अपां᳓ स᳓म् इध्यसे दुरोणे᳓
नि᳓त्यः सूनो सहसो जातवेदः
सध᳓स्थानि मह᳓यमान ऊती᳓

मूलम् ...{Loading}...

अग्ने॑ अ॒पां समि॑ध्यसे दुरो॒णे नित्यः॑ सूनो सहसो जातवेदः ।
स॒धस्था॑नि म॒हय॑मान ऊ॒ती ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अग्निः
ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
छन्दः - विराट्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

duroṇé ← duroṇá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

idhyase ← √idh- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

sám ← sám (invariable)

jātavedaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nítyaḥ ← nítya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sahasaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sūno ← sūnú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

maháyamānaḥ ← √mahay- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

sadhásthāni ← sadhástha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ūtī́ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

पद-पाठः

अग्ने॑ । अ॒पाम् । सम् । इ॒ध्य॒से॒ । दु॒रो॒णे । नित्यः॑ । सू॒नो॒ इति॑ । स॒ह॒सः॒ । जा॒त॒ऽवे॒दः॒ ।
स॒धऽस्था॑नि । म॒हय॑मानः । ऊ॒ती ॥

Hellwig Grammar

agne ← agni
[noun], vocative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

apāṃ ← apām ← ap
[noun], genitive, plural, masculine
“water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

sam
[adverb]
“sam; together; together; saṃ.”

idhyase ← indh
[verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
“kindle; ignite; set ablaze.”

duroṇe ← duroṇa
[noun], locative, singular, neuter
“home; dwelling.”

nityaḥ ← nitya
[noun], nominative, singular, masculine
“continuous; own(a); changeless; everlasting; continual; devoted(p); permanent; obligatory; continuing; indispensable; native; addicted; connatural; necessary; durable; ageless; invariable; biological.”

sūno ← sūnu
[noun], vocative, singular, masculine
“son; offspring.”

sahaso ← sahasaḥ ← sahas
[noun], genitive, singular, neuter
“force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

jātavedaḥ ← jātavedas
[noun], vocative, singular, masculine
“Agni; fire.”

sadhasthāni ← sadhastha
[noun], accusative, plural, neuter
“dwelling; location; home.”

mahayamāna ← mahayamānaḥ ← mahay ← √mah
[verb noun], nominative, singular
“glorify.”

ūtī ← ūti
[noun], instrumental, singular, feminine
“aid; favor; ūti [word].”

सायण-भाष्यम्

सहसः सूनो बलस्य पुत्र जातवेदः जातप्रज्ञ हे अग्ने नित्यः अविनाशी ऊती ऊत्या रक्षणेन ‘सधस्थानि प्राणिनां निवासभूतान् लोकान् महयमानः परिचरंस्त्वम् अपां दुरोणे अपां स्थानेऽन्तरिक्षे समिध्यसे सम्यक् दीप्यसे ॥ दुरोणे । ‘अव रक्षणे’ इत्यस्मादौणादिको नक्प्रत्ययः । ‘ ज्वरत्वर’ इत्यादिना ऊठ् । गुणः । ‘ दुरोण इति गृहनाम, दुरवा भवन्ति ’ (निरु, ४. ५) इति यास्कः । प्रत्ययस्वरः । महयमानः । ‘ मह पूजायाम् ’ । व्यत्ययेन शानच् । शानचो लसार्वधातुकस्वरेणानुदात्तत्वे णिच्स्वरः । ऊती । अव रक्षणादिषु ।’ उतियूतिजूति’ इत्यादिना निपातनादन्तोदात्तः । ‘ सुपां सुलुक् ’ इति तृतीयायाः सवर्णदीर्घः ॥ ॥ २५ ॥

Wilson

English translation:

“Agni, son of strength, Jātavedas the eternal traversing the inhabited regions with your protection, you are kindled in the dwelling of the waters.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

You are kindled in the dwelling of the waters: i.e. as lightning in the firmament

Jamison Brereton

O Agni, you are kindled in the home of the waters, as our own, o son of strength, o Jātavedas,
making the abodes great by your help.

Griffith

In the floods’ home art thou enkindled, Agni, O Jatavedas, Son of Strength, eternal,
Exalting with thine help the gatheringplaces.

Oldenberg

Agni, thou art kindled in the house of the waters, (our) own (god), O son of strength, Gâtavedas, who exaltest the abodes (in which thou dwellest) by thy blessing.

Geldner

Agni, du Sohn der Gewässer wirst im Hause ständig entzündet, du Sohn der Kraft, Jatavedas, deine Stätten durch deine Gunst verherrlichend.

Grassmann

Entflammt wirst Agni du im Haus der Wasser, o Wessenkenner, eigner Sohn der Stärke, Die Heimatsitze durch Genuss verschönend.

Elizarenkova

О Агни, (отпрыск) вод, ты зажигаешься в доме,
Родной сын силы, Джатаведас.
Делающий счастливыми обиталища (своею) помощью.

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्राग्नी
गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
भुरिक्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

विद्वानों को परमात्मा के तुल्य जगत् को आनन्दित करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सहसः) बलवान् के (सूनो) पुत्र के तुल्य वर्त्तमान वा अविद्या के नाशकारक (जातवेदः) सम्पूर्ण उत्पन्न पदार्थों के ज्ञाता (अग्ने) अग्नि के सदृश तेजस्वी (नित्यः) अपने स्वरूप से नाशरहित (महयमानः) पूजने अर्थात् आदर करने योग्य ! जो आप (ऊती) रक्षण आदि क्रिया से (अपाम्) प्राणों के मध्य में सूर्य के सदृश (दुरोणे) रहने के स्थान गृह में (सम्) (इध्यसे) प्रकाशित होते उन आपको चाहिये कि सम्पूर्ण मनुष्यों के (सधस्थानि) तुल्य स्थानों और आत्माओं को विद्या धर्म्म विनय से प्रकाशित करें ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे नित्य शुद्ध बुद्ध मुक्त स्वभावयुक्त और सच्चित् आनन्द आदि लक्षण विशिष्ट परमात्मा सम्पूर्ण जगत् को उत्पन्न और रक्षित कर आनन्दित करता है, वैसे ही सत्यवक्ता विद्वान् पुरुषों को चाहिये कि सम्पूर्ण इस संसार को आनन्दयुक्त करें ॥५॥ इस सूक्त में अग्नि और विद्वानों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह पच्चीसवाँ सूक्त और पच्चीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे सहसस्सूनो जातवेदोऽग्ने नित्यो महयमानो यस्त्वमूती अपां मध्ये सूर्य्य इव दुरोणे समिध्यसे तेन भवता सर्वेषां मनुष्याणां सधस्थान्यात्मानश्च विद्याधर्मविनयैः प्रकाशनीयाः ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

विद्वद्भिः परमात्मवज्जगदानन्दनीयमित्याह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) वह्निरिव वर्त्तमान (अपाम्) प्राणानां मध्ये (सम्) (इध्यसे) प्रकाश्यसे (दुरोणे) निवासस्थाने गृहे (नित्यः) स्वस्वरूपेणाऽविनाशी (सूनो) अपत्यमिव वर्त्तमान अविद्याहिंसक वा (सहसः) बलवतः (जातवेदः) जातप्रज्ञान (सधस्थानि) समानस्थानानि (मह्यमानः) पूज्यमानः (ऊती) ऊत्या रक्षणाद्यया क्रियया ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वभावः सच्चिदानन्दादिलक्षणः परमात्मा सर्वं जगदुत्पाद्य संरक्ष्यानन्दयति तथैवाप्तैर्विद्वद्भिस्सर्वमिदं जगदानन्दयितव्यमिति ॥५॥ अत्राग्निविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति पञ्चविंशतितमं सूक्तं स एव वर्गश्च समाप्तः ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा शुद्ध, बुद्ध, मुक्त स्वभावयुक्त व सच्चिदानंद इत्यादी लक्षणविशिष्ट परमात्मा संपूर्ण जगाला उत्पन्न करून व रक्षण करून आनंदित करतो, तसेच सत्यवक्ते असणाऱ्या विद्वान पुरुषांनी संपूर्ण जगाला आनंदित करावे. ॥ ५ ॥