०२४

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अ꣡ग्ने स꣡हस्व पृ꣡तना
अभि꣡मातीर् अ꣡पासिय
दुष्ट꣡रस् त꣡रन्न् अ꣡रातीर्
व꣡र्चो धा यज्ञ꣡वाहसे

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pŕ̥tanāḥ ← pŕ̥tanā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sáhasva ← √sah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

abhímātīḥ ← abhímāti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ápa ← ápa (invariable)
{}

asya ← √as- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

árātīḥ ← árāti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

duṣṭáraḥ ← duṣṭára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

táran ← √tr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

dhāḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

várcaḥ ← várcas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yajñávāhase ← yajñavāhas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

अग्ने॑ । सह॑स्व । पृत॑नाः । अ॒भिऽमा॑तीः । अप॑ । अ॒स्य॒ ।
दु॒स्तरः॑ । तर॑न् । अरा॑तीः । वर्चः॑ । धाः॒ । य॒ज्ञऽवा॑हसे ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sahasva ← sah
• [verb], singular, Present imperative
• “endure; overcome; habituate.”

• pṛtanā ← pṛtanāḥ ← pṛtanā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “army; battle; pṛtanā [word]; pṛtanā.”

• abhimātīr ← abhimātīḥ ← abhimāti
• [noun], accusative, plural, feminine
• “unfriendly.”

• apāsya ← apās ← √as
• [verb noun]
• “chase away; shed; neglect; exclude.”

• duṣṭaras ← duṣṭaraḥ ← duṣṭara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “incomparable; irresistible; unbearable; unconquerable.”

• tarann ← taran ← tṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• arātīr ← arātīḥ ← arāti
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hostility; adversity; foe; envy; stinginess.”

• varco ← varcaḥ ← varcas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “shininess; vigor; fecal matter; glare; magnificence; energy; prestige; energy; glory; luster; light; varcas [word]; glory; body waste; droppings; color.”

• dhā ← dhāḥ ← dhā
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• yajñavāhase ← yajña
• [noun], masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• yajñavāhase ← vāhase ← vāhas
• [noun], dative, singular, masculine
• “invocation.”

विश्वामित्रः स्तौति । हे अग्ने पृतनाः अभियोक्त्रीः सेनाः सहस्व अभिभव । अभिमातीः अभिमानिनः कर्मविघ्नकारिणः शत्रून् अपास्य अपनुद । किंच दुष्टरः दुस्तरः न केनापि तरितुं शक्यः अत एव अरातीः अरातीन् शत्रून् तरन् स्वतेजसा तिरस्कुर्वंस्त्वं यज्ञवाहसे यज्ञनिर्वाहकाय यजमानाय वर्चो धाः अन्नं धेहि । कुरु ॥ सहस्व । ‘षह मर्षणे ’ इत्यस्य लोटि रूपम् । आमन्त्रितस्य अविद्यमानत्वेन पादादित्वादनिघातः । अभिमातीः । ‘ माङ् माने ’ । मानं मातिः । भावे क्तिन् । अस्य लुग्विकरणत्वात् ईत्वेत्वे न भवतः। अभितो मानं येषां ते इति बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अस्य । असु क्षेपणे ’ । दिवादे: लोटि रूपम् । दुष्टरः । ‘ तॄ प्लवनतरणयोः । अस्मात् कृच्छ्रार्थे खल् । सुषामादित्वात् विसर्जनीयस्य सकारस्य षत्वम् । लित्स्वरः । तरन् । तरतेः शतरि रूपम् । अदुपदेशाल्लसार्वधातुकस्वरेण शतुरनुदात्तत्वे कृते धातुस्वरः । धाः । दधातेश्छन्दसि लुङि रूपम् । निघातः ॥

English translation:

“Repel, Agni, (hostile) hosts; drive away (all) assailants; insuperable, foe-surpassing, give food to the instrumental tutor of this sacrifice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajurveda 9.37

O Agni, overwhelm in battles and cast away evil intents!
Hard to overcome but overcoming hostilities, establish luster for the one whose vehicle is the sacrifice.

AGNI, subdue opposing bands, and drive our enemies away.
Invincible, slay godless foes: give splendour to the worshipper.

Agni, be victorious in battles; thrust away the plotters. Difficult to overcome, overcoming malign powers, bestow splendour on (the worshipper) who fits out the sacrifice as a vehicle 1.

Agni, überwältige die feindlichen Heere, treibe die Nachsteller fort! Unüberwindlich, die Unholde überwindend mögest du dem, der mit dem Opfer fährt, Ansehen verleihen.

Bezwing’ die Heere Agni du, und alle Gegner schleudre fort; Besieg’ die Bösen unbesiegt, gieb Glanz dem Opferbringenden.

О Агни, выигрывай битвы, гони прочь враждебные мысли!
Непобедимый, побеждающий недругов.
Дай блеск везущему жертву!

• अग्निः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

अब पाँच ऋचावाले चौबीसवें सूक्त का प्रारम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र से राजधर्मविषय का उपदेश करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के तुल्य दुष्टजनों के दाहकर्ता वीर पुरुष ! आप (पृतनाः) शत्रुओं की सेनाओं का (सहस्व) तिरस्कार करो (अभिमातीः) अभिमानयुक्त विघ्नकारी दुष्टों को (अपास्य) दूर करो (दुष्टरः) कठिनता से उल्लङ्घन करने योग्य आप और (अरातीः) शत्रुओं को (तरन्) उल्लङ्घन करते हुए (यज्ञवाहसे) यज्ञ के प्राप्त करानेवाले के लिये (वर्चः) अन्न को (धाः) धारण कीजिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषों को चाहिये कि अपनी प्रजा और सेनाओं को बलयुक्त कर और दुष्ट शत्रुओं को राज्य से पृथक् करके प्रजा की वृद्धि के लिये धन और विद्या की निरन्तर उन्नति करें ॥१॥

अन्वय: हे अग्ने ! त्वं पृतनाः सहस्व अभिमातीरपास्य। दुष्टरस्त्वमरातीस्तरन् यज्ञवाहसे वर्चो धाः ॥१॥

अथ राजधर्मविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) वह्निवद्दुष्टानां दाहक (सहस्व) अभिभव तिरस्कुरु। सह अभिभव इत्यस्य प्रयोगः। (पृतनाः) शत्रुसेनाः (अभिमातीः) अभिमानयुक्तान् दुष्टान् विघ्नकारिणः (अप) (अस्य) दूरी कुरु (दुष्टरः) दुःखेन तरितुमुल्लङ्घयितुं जेतुं योग्यः (तरन्) उल्लङ्घयन् (अरातीः) शत्रून् (वर्चः) अन्नम्। वर्च इति अन्नना०। निघं० २। ७। (धाः) धेहि (यज्ञवाहसे) यज्ञस्य प्रापकाय ॥१॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषैः स्वप्रजासेना बलवतीः कृत्वा दुष्टाञ्छत्रून्निवार्य्य प्रजावर्द्धनाय धनविद्योन्नतिः सततं कर्तव्या ॥१॥

या सूक्तात अग्नी, राजा व विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - राजपुरुषांनी आपली प्रजा व सेना बलयुक्त करून दुष्ट शत्रूंना राज्यापासून पृथक करून प्रजेच्या वृद्धीसाठी धन व विद्येची निरंतर उन्नती करावी. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

अ꣡ग्न इळा꣡ स꣡म् इध्यसे
वीति꣡होत्रो अ꣡मर्तियः
जुष꣡स्व सू꣡ नो अध्वर꣡म्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

idhyase ← √idh- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

iḷā́ ← íḍ- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sám ← sám (invariable)
{}

ámartyaḥ ← ámartya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vītíhotraḥ ← vītíhotra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

adhvarám ← adhvará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

juṣásva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sú ← sú (invariable)
{}

अग्ने॑ । इ॒ळा । सम् । इ॒ध्य॒से॒ । वी॒तिऽहो॑त्रः । अम॑र्त्यः ।
जु॒षस्व॑ । सु । नः॒ । अ॒ध्व॒रम् ॥

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• iḍā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “refreshment; iḍā [word]; comfort; cow.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• idhyase ← indh
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “kindle; ignite; set ablaze.”

• vītihotro ← vītihotraḥ ← vītihotra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Vītihotra; Agni.”

• amartyaḥ ← amartya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “immortal.”

• juṣasva ← juṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• sū ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sū ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• adhvaram ← adhvara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

हे अग्ने वीतिहोत्रः । वीतिः प्रीतिविषयं होत्रम् अग्निहोत्रादिकं यस्यासौ वीतिहोत्रः । यज्ञेषु प्रीतिमानित्यर्थः । अमर्त्यः मरणधर्मरहितस्त्वम् इळा इळायामीड्यायाम् उत्तरवेद्यां समिध्यसे आज्याहुतिप्रक्षेपेण सम्यक् प्रज्वाल्यसे । तादृशस्त्वं नः अस्माकम् अध्वरम् इमं यज्ञं सु सुष्ठु जुषस्व आहुतिस्वीकरणेन सेवस्व ॥ वीतिहोत्रः । वी कान्त्यादिषु । अस्मात्कर्मणि ‘मन्त्रे वृषेषपच° ’ इत्यादिना क्तिन्नुदात्तः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरः । जुषस्व । जुषतेर्लोटि रूपम् । शस्वरः । सु ।’ निपातस्य च ’ इति संहितायां दीर्घः ॥

English translation:

“Agni (who is) immortal and who is gratified by oblations, you are kindled upon the altar; be plural ased by this our sacrifice.”

O Agni, you are kindled by the ghee-libation—you, the immortal one, pursuing the gods as Hotar.
Take pleasure in our rite!

Lit with libation, Agni, thou, deathless, who callest Gods to feast,
Accept our sacrifice with joy.

Agni, thou art kindled with nourishment 1, the immortal offerer of a feast (to the gods). Accept graciously our worship.

Agni! Du wirst mit der Idaspende entflammt, du der opfereifrige Unsterbliche. Freu dich fein an unserem Opferwerk!

Durch Trank wirst, Agni, du entflammt, verzehrst den Guss, Unsterblicher, Nimm gnädig unser Opfer an.

О Агни, ты зажигаешься жертвенным возлиянием,
Приглашающий на возлияние, бессмертный.
Наслаждайся всласть нашим обрядом!

• अग्निः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब विद्वानों को कैसे दूसरों की उन्नति करनी चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के तुल्य विद्या के प्रकाश से युक्त पुरुष ! (अमर्त्यः) आत्मरूप से मरणधर्मरहित (वीतिहोत्रः) उत्तम गुणों से पूरित विद्याओं के स्वीकारकारी आप जो (इळा) उत्तम प्रकार शिक्षित स्तुति करने योग्य वाणी है और जिससे आप (सम्) (इध्यसे) उत्तम प्रकार प्रकाशित हो उसके साथ (नः) हम लोगों के (अध्वरम्) अहिंसा आदि व्यवहार से युक्त यज्ञ का (सु, जुषस्व) अच्छे प्रकार सेवन करो ॥२॥

भावार्थभाषाः - विद्वानों को चाहिये कि जिससे अपनी वृद्धि हो, उसीसे अन्य जनों की उन्नति करें ॥२॥

अन्वय: हे अग्नेऽमर्त्यो वीतिहोत्रस्त्वं येळास्ति यथा त्वं समिध्यसे तथा सह नोऽध्वरं सु जुषस्व ॥२॥

अथ विद्वद्भिः कथमन्येषामुन्नतिः कार्येत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) अग्निवद्विद्याप्रकाशयुक्त (इळा) सुशिक्षिता स्तोतुमर्हा वाक् (सम्) सम्यक् (इध्यसे) प्रकाश्यसे (वीतिहोत्रः) वीतीनां शुभगुणव्याप्तानां विद्यानां होत्रं स्वीकरणं यस्य सः (अमर्त्यः) आत्मत्वेन मरणधर्मरहितः (जुषस्व) सेवस्व (सु)। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (नः) अस्माकम् (अध्वरम्) अहिंसादिव्यवहारयुक्तं यज्ञम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - विद्वद्भिर्येन स्वेषां वृद्धिर्भवेत् तेनैवान्येषामपि उन्नतिः कार्य्या ॥२॥

भावार्थभाषाः - ज्यामुळे आपली वृद्धी होते त्याद्वारेच विद्वानांनी इतरांची उन्नती करावी. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

अ꣡ग्ने द्युम्ने꣡न जागृवे
स꣡हसः सूनव् आहुत
ए꣡द꣡म् बर्हिः꣡ सदो म꣡म

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dyumnéna ← dyumná- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

jāgr̥ve ← jā́gr̥vi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

āhuta ← √hu- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

sáhasaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sūno ← sūnú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

máma ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

sadaḥ ← √sad- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

अग्ने॑ । द्यु॒म्नेन॑ । जा॒गृ॒वे॒ । सह॑सः । सू॒नो॒ इति॑ । आ॒ऽहु॒त॒ ।
आ । इ॒दम् । ब॒र्हिः । स॒दः॒ । मम॑ ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• dyumnena ← dyumna
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “magnificence.”

• jāgṛve ← jāgṛvi
• [noun], vocative, singular, masculine
• “attentive; argus-eyed; light.”

• sahasaḥ ← sahas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• sūnav ← sūno ← sūnu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “son; offspring.”

• āhuta ← āhu ← √hu
• [verb noun], vocative, singular
• “sacrifice; sprinkle.”

• edam ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• edam ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• sado ← sada ← sad
• [verb], singular, Aorist imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• sado ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• mama ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

द्युम्नेन स्वतेजसा सह जागृवे । जागर्तीति जागृविः । तस्य संबुद्धिः । लोकरक्षार्थं स्वतेजसा सह सर्वदा जागरणोपेत आहुत देवताह्वानार्थम् अस्माभिः आहुत सहसः सूनो बलस्य पुत्र हे अग्ने मम मत्संबन्धिन्यस्मिन् यज्ञे यद्वेद्यामास्तीर्णम् इदं बर्हिः तत्र आ सदः आसीद ॥जागृवे। ‘ जागृ निद्राक्षये ‘। जॄशॄस्तॄजागृभ्यः क्विन्’ इति क्विन् । कित्त्वादगुणः । जागर्तीति जागृविः । ‘जागृविर्जागरणात् ’ ( निरु. ९. ८ ) इति यास्कः । ‘ संबुद्धौ च ’ इति गुणः । एङ्ह्रस्वात्° । (पा. सू. ६. १. ६९ ) इति सोर्लोपः । निघातः । सहसः सूनो । सुप आमन्त्रिते पराङ्गवद्भावादनुदात्तत्वे पादादित्वादनिघातः । सदः । षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु ’ इत्यस्य छान्दसे लुङि लृदित्त्वादङ् । निघातः । मम । अस्मच्छब्दस्य षष्ठ्येकवचने ममादेशः । युष्मदस्मदोर्ङसि’ इत्याद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Agni, son of strength, vigilant (in the exercise of) your energy, take your seat when invoked on the sacred grass (strewn at) my (sacrifice).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Vigilant: dyumnena jāgṛve = svatejasā sarvadā jāgaraṇopeta (jāgṛvir jāgaraṇāt: Nirukta 9.8), always endowed with his vigilance by own lustre or energy, loka-rakṣārtham, for the preservation of the world

O Agni, who are awake with brilliance! O son of strength, to whom offering is made!
Sit here on this ritual grass of mine!

With splendour, Agni, Son of Strength, thou who art worshipped, wakeful One.
Seat thee on this my sacred grass.

Agni, wakeful one, son of strength, into whom offerings are poured, sit down with thy splendour on this sacrificial grass of mine.

Agni, du Sohn der Kraft, mit deinem Glanze wachsam, mit Schmalz begossen, setze dich nieder auf mein Barhis hier!

Mit Glanz, o wacher Agni du, o Sohn der Kraft, beopferter, Setz’ dich auf diese meine Streu.

О Агни бодрствующий со (своим) блеском,
О сын силы, политый (маслом),
Сядь сюда ко мне на жертвенную солому!

• अग्निः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर राजधर्म विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जागृवे) राजधर्म के उत्तम प्रकार निर्वाहक (सहसः) बलवान् के (सूनो) पुत्र दुष्टों के नाशकर्त्ता (आहुत) चारों ओर से पुकारे गये (अग्ने) प्रतापयुक्त राजन् ! (द्युम्नेन) यशकारक धन के सहित विराजमान आप (मम) मेरे (इदम्) इस वर्त्तमान (बर्हिः) अत्यन्त श्रेष्ठ (सदः) बैठने योग्य आसन का (आ, जुषस्व) अच्छे प्रकार सेवन करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो राजपुरुष यश बलयुक्त राजधर्म में कुशल न्यायाधीश हों, वे अखण्डित राज्य की पालना कर सकें ॥३॥

अन्वय: हे जागृवे सहसः सूनावाहुताऽग्ने द्युम्नेन सह वर्त्तमानस्त्वं ममेदं बर्हिः सद आजुषस्व ॥३॥

पुनः राजधर्मविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) प्रकाशयुक्त राजन् (द्युम्नेन) यशस्विना धनेन (जागृवे) जागरूक (सहसः) बलवतः (सूनो) पुत्र दुष्टानां हिंसक (आहुत) समन्तात्कृताह्वान (आ) (इदम्) वर्त्तमानम् (बर्हिः) अतीवोत्तमम् (सदः) स्थित्यर्हमासनम् (मम) ॥३॥

भावार्थभाषाः - ये राजपुरुषा यशोबलयुक्ता राजधर्मे जागरूका न्यायाधीशाः स्युस्तेऽखण्डितं राज्यं पालयितुं शक्नुयुः ॥३॥

भावार्थभाषाः - जे राजपुरुष यश व बलयुक्त असून राजधर्मात कुशल न्यायाधीश असतील त्यांनी अखंडित राज्याचे पालन करावे. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

अ꣡ग्ने वि꣡श्वेभिर् अग्नि꣡भिर्
देवे꣡भिर् महया गि꣡रः
यज्ञे꣡षु य꣡ उ चाय꣡वः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

agníbhiḥ ← agní- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

víśvebhiḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

devébhiḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

mahaya ← √mahay- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

cāyávaḥ ← cāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

u ← u (invariable)
{}

yajñéṣu ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)
{}

अग्ने॑ । विश्वे॑भिः । अ॒ग्निऽभिः॑ । दे॒वेभिः॑ । म॒ह॒य॒ । गिरः॑ ।
य॒ज्ञेषु॑ । ये । ऊं॒ इति॑ । चा॒यवः॑ ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• viśvebhir ← viśvebhiḥ ← viśva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• agnibhir ← agnibhiḥ ← agni
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• devebhir ← devebhiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• mahayā ← mahay ← √mah
• [verb], singular, Present imperative
• “glorify.”

• giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• yajñeṣu ← yajña
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• ya ← ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• cāyavaḥ ← cāyu
• [noun], nominative, plural, masculine

हे अग्ने देवेभिः द्योतमानैः विश्वेभिः सर्वैः अग्निभिः यष्टव्यतया स्थितैरग्निभिः सहितस्त्वं चायवः त्वद्विषयस्तुतिरूपाभि: वाग्भिरनन्यमनस्कतया पूजकाः ये विद्यन्ते तेषां यज्ञेषु ज्योतिष्टोमादिषु गिरः स्तोत्रशस्त्रादिलक्षणानि वाक्यानि महय पूजय ॥ महय । ‘ मह पूजायाम् । चुरादिः । अदन्तत्वादुपधावृद्ध्यभावः । निघातः । चायवः । ‘ चायृ पूजानिशामनयोः । • मृगय्वादयश्च ’ इति कुप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः ॥

English translation:

“Agni, with all the divine fires, respect the praises of those who in (their) sacrifices are (your especial) worshippers.”

O Agni, exalt our songs together with all the fires, with (all) the gods, and those who are the respected (priests) in the sacrifices.

With all thy fires, with all the Gods, Agni, exalt the songs we sing.
And living men in holy rites.

Agni, together with all Agnis, with the gods exalt our prayers and those who are respectful at the sacrifices.

Agni! Halte unsere Lobreden in Ehren mit allen Agni´s, mit den Göttern, und die sich sonst bei dem Opfer geehrt fühlen.

Mit aller Feuergötter Schar erfreu die Sänger, Agni du, Und die bei Opfern thätig sind.

О Агни, вместе со всеми Агни,
С богами, осчастливь (мои) песни
И с (теми,) кто вызывает уважение на жертвоприношениях!

• अग्निः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वन् पुरुष ! (ये) जो पुरुष (यज्ञेषु) संगति के योग्य व्यवहारों में (चायवः) सत्कार योग्य हों उनका ही (अग्निभिः) अग्नियों के सदृश तेजयुक्त (विश्वेभिः) सम्पूर्ण (देवेभिः) श्रेष्ठ गुण कर्म स्वभावयुक्त विद्वानों के साथ (महय) सत्कार करो (उ) और उन्हीं लोगों की (गिरः) उत्तम प्रकार शिक्षायुक्त वाणियों का प्रमाण मानो ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो राजपुरुष इस संसार में उत्तम कार्य्यों के कर्त्ता हों, उनका सब लोग सत्कार करें और जो दुष्ट कर्म करते हों, उनका अपमान करें ॥४॥

अन्वय: हे अग्ने ! ये यज्ञेषु चायवस्स्युस्तानेवाग्निभिरिव विश्वेभिर्देवेभिस्सह महय उ एषां गिरः सत्कुरु ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) विद्वन् (विश्वेभिः) समग्रैः (अग्निभिः) अग्निभिरिव वर्त्तमानैः (देवेभिः) दिव्यगुणकर्मस्वभावैर्विद्वद्भिः (महय) पूजय। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (गिरः) सुशिक्षिता वाचः (यज्ञेषु) सङ्गन्तव्येषु व्यवहारेषु (ये) (उ) (चायवः) सत्कर्त्तारः ॥४॥

भावार्थभाषाः - ये राजजना अत्र जगत्युत्तमानि कर्म्माणि कुर्युस्ते सर्वैः सत्कर्त्तव्या ये च दुष्टानि तेऽपमाननीयास्स्युः ॥४॥

भावार्थभाषाः - जे राजपुरुष या जगात उत्तम कार्य करणारे असतात त्यांचा सर्व लोकांनी सत्कार करावा व दुष्ट कर्म करणाऱ्यांचा अपमान करावा. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

अ꣡ग्ने दा꣡ दाशु꣡षे रयिं꣡
वीर꣡वन्तम् प꣡रीणसम्
शिशीहि꣡ नः सूनुम꣡तः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dā́ḥ ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

párīṇasam ← párīṇas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vīrávantam ← vīrávant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śiśīhí ← √śā- ~ śī- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sūnumátaḥ ← sūnumánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

अग्ने॑ । दाः । दा॒शुषे॑ । र॒यिम् । वी॒रऽव॑न्तम् । परी॑णसम् ।
शि॒शी॒हि । नः॒ । सू॒नु॒ऽमतः॑ ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• dā ← dāḥ ← dā
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• vīravantam ← vīravat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “rich in men.”

• parīṇasam ← parīṇas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “plenty.”

• śiśīhi ← śā
• [verb], singular, Present imperative
• “sharpen; whet; strengthen.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• sūnumataḥ ← sūnumat
• [noun], accusative, plural, masculine

हे अग्ने दाशुषे तुभ्यं हविर्दत्तवते यजमानाय वीरवन्तं पुत्रयुक्तं परीणसं प्रभूतं रयिं धनं दाः देहि । सूनुमतः पुत्रपौत्रादिसहितान् नः अस्मान् शिशीहि धनप्रदानेन तीक्ष्णीकुरु ॥ दाः । ‘ डुदाञ् दाने ’ इत्यस्य छान्दसे लुङि रूपम् । आमन्त्रितस्याविद्यमानत्वेन पादादित्वात् अनिघातः । दाशुषे ।’ दाशृ दाने’ इत्यस्य क्वसौ ‘दाश्वान्साह्वान्मीढ्वांश्च’ इति निपातनात् द्विर्वचनाभावः इडभावश्च । भसंज्ञायां संप्रसारणम् । प्रत्ययस्वरः । परीणसम् । परिपूर्वात् नसतेर्व्याप्त्यर्थात् क्विप् । अन्येषामपि दृश्यते ’ इति दीर्घः । शिशीहि । ‘ शिञ् निशाने ‘। व्यत्ययेन श्लुः । दीर्घः छान्दसः । हेरपित्त्वादन्तोदात्तत्वम् ॥ ॥ २४ ॥

English translation:

“Grant, Agni, ample wealth and progeny to the donor (of the oblation); make us prosperous, possessed of offspring.”

O Agni, to the pious man give wealth full of heroes, a profusion (of heroes)! Sharpen us to be endowed with sons!

Grant, Agni, to the worshipper wealth rich in heroes, plenteous store,
Make thou us rich with many sons.

Agni, give wealth to the worshipper, abundance in valiant men; further us 1 that we may be rich in sons.

Agni! Gib dem Spender Reichtum an Männern, vollzähligen! Eifere uns an, daß wir reich an Söhnen werden.

Gib, Agni, dem Verehrer Gut, und männerreiche Fülle ihm, Und mache uns an Söhnen reich.

О Агни, дай почитающему тебя богатство,
Состоящее из героев, полноту (благ)!
Заостри нас на то, чтоб были сыновья!

• अग्निः
• गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
• गायत्री
• षड्जः

अब विद्वान् के विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के सदृश तेजयुक्त विद्वान् पुरुष ! जैसे आप (दाशुषे) सबके सुखदाता जन के लिये (परीणसम्) बहुत प्रकारयुक्त (वीरवन्तम्) बहुत वीरों से विशिष्ट (रयिम्) धन को (दाः) दीजिये और वैसे ही (सूनुमतः) पुत्रयुक्त (नः) हम लोगों को (शिशीहि) प्रबल कीजिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो विद्या और धन के दाता विद्वान् हों, उनके प्रति ऐसा कहना चाहिये कि आप लोग हम लोगों की सब प्रकार वृद्धि करो ॥५॥ इस सूक्त में अग्नि, राजा और विद्वानों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ संगति जाननी चाहिये ॥ यह चौबीसवाँ सूक्त और चौबीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे अग्ने ! यथा त्वं दाशुषे परीणसं वीरवन्तं रयिन्दास्तथैव सूनुमतो नोऽस्माञ्छिशीहि ॥५॥

अथ विद्वद्विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) (दाः) देहि (दाशुषे) सर्वेषां सुखदात्रे (रयिम्) धनम् (वीरवन्तम्) बहवो वीरा यस्मिँस्तम् (परीणसम्) बहुविधम्। परीणस इति बहुनाम। निघं० ३। १। (शिशीहि) तीक्ष्णान् सम्पादय। अत्र वाच्छन्दसीति विकरणस्य श्लुरन्येषामपि दृश्यत इति दीर्घश्च। (नः) अस्मान् (सूनुमतः) पुत्रयुक्तान् ॥५॥

भावार्थभाषाः - ये विद्याधनदातारः स्युस्तान्प्रत्येवं वाच्यं भवन्तोऽस्मान्सर्वथा वर्द्धयन्त्विति ॥५॥ अत्राग्निराजविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥ इति चतुर्विंशतितमं सूक्तं स एव वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जे विद्या व धनदाते विद्वान असतील त्यांना असे म्हणावे की तुम्ही आमची सर्व प्रकारे वाढ करा. ॥ ५ ॥