ऋग्वेदे विश्वासटिप्पन्यः

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

सायण-भाष्यम्

‘ निर्मथितः सुधितः’ इति पञ्चर्चमेकादशं सूक्तम् । अत्र अनुक्रमणिका –’ निर्मथितो देवश्रवा देववातश्च भारतौ तृतीया सतोबृहती ’ इति । भरतस्य पुत्रौ देवश्रवा देववातश्चैत्युभावस्य ऋषी । तृतीया सतोबृहती । शिष्टास्त्रिष्टुभः । अग्निर्देवता । ‘आ होता’ इत्यादिसूक्तदशकस्योक्तो विनियोगः प्रातरनुवाकाश्विनशस्त्रयोः । इलामग्ने ’ इत्यस्या विनियोगोऽसकृदुक्तः ।।

Jamison Brereton

23 (257)
Agni
Devaśravas Bhārata and Devavāta Bhārata
5 verses: triṣṭubh, except satobr̥hatī 3
The Agni of this hymn is probably the tribal fire of the Bhāratas (Proferes 2007: 37), which forms the ritual center of the Bhārata clans. This Agni governs the peoples (vs.

3)—likely the peoples of the tribe, as Proferes suggests—from a location, “earth’s most desirable place” (vs. 4), among the three rivers. Various theories have been offered for the identity of Devaśravas, who is addressed in verse 3, and Devavāta, to whom the Agni of the Bhāratas belong. Surely Devavāta is or was the king of the Bhāratas, since his is the Bhārata fire. Devaśravas could be a priest or poet, or he could have been a Bhārata leader, perhaps an ally or successor of Devavāta. In any case, along with the Agni of the Bhāratas himself, they are the focus of the hymn since they are named in the central verse and this central verse is marked by a change in meter.

01 निर्मथितः सुधित - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

नि᳓र्मथितः सु᳓धित आ᳓ सध᳓स्थे
यु᳓वा कवि᳓र् अध्वर᳓स्य प्रणेता᳓
जू᳓र्यत्सु अग्नि᳓र् अज᳓रो व᳓नेषु
अ᳓त्रा दधे अमृ᳓तं जात᳓वेदाः

मूलम् ...{Loading}...

निर्म॑थितः॒ सुधि॑त॒ आ स॒धस्थे॒ युवा॑ क॒विर॑ध्व॒रस्य॑ प्रणे॒ता ।
जूर्य॑त्स्व॒ग्निर॒जरो॒ वने॒ष्वत्रा॑ दधे अ॒मृतं॑ जा॒तवे॑दाः ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अग्निः
ऋषिः - देवश्रवा देववातश्च भारतौ
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

nírmathitaḥ ← √manthⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

sadhásthe ← sadhástha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

súdhitaḥ ← súdhita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

adhvarásya ← adhvará- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kavíḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

praṇetā́ ← praṇetár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yúvā ← yúvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ajáraḥ ← ajára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jū́ryatsu ← √jr̥̄- ~ jūr- (root)
{case:LOC, gender:N, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

váneṣu ← vána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

amŕ̥tam ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

átra ← átra (invariable)

dadhe ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

jātávedāḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

निःऽम॑थितः । सुऽधि॑तः । आ । स॒धऽस्थे॑ । युवा॑ । क॒विः । अ॒ध्व॒रस्य॑ । प्र॒ऽने॒ता ।
जूर्य॑त्ऽसु । अ॒ग्निः । अ॒जरः॑ । वने॑षु । अत्र॑ । द॒धे॒ । अ॒मृत॑म् । जा॒तऽवे॑दाः ॥

Hellwig Grammar

nirmathitaḥ ← nirmath ← √math
[verb noun], nominative, singular
“churn; crush; grind.”

sudhita ← sudhitaḥ ← sudhita
[noun], nominative, singular, masculine
“sudhita [word].”

ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

sadhasthe ← sadhastha
[noun], locative, singular, neuter
“dwelling; location; home.”

yuvā ← yuvan
[noun], nominative, singular, masculine
“young; youthful.”

kavir ← kaviḥ ← kavi
[noun], nominative, singular, masculine
“poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

adhvarasya ← adhvara
[noun], genitive, singular, masculine
“yajña; ceremony; adhvara [word].”

praṇetā ← praṇī ← √nī
[verb], singular, periphrast. future
“enforce; lead; produce.”

jūryatsv ← jūryatsu ← jṛ
[verb noun], locative, plural
“jṛ; digest; age; cook; boil down; decay; decay; ripen.”

agnir ← agniḥ ← agni
[noun], nominative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

ajaro ← ajaraḥ ← ajara
[noun], nominative, singular, masculine
“undecaying; ageless.”

vaneṣv ← vaneṣu ← vana
[noun], locative, plural, neuter
“forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

atrā ← atra
[adverb]
“now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

atrā ← ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

dadhe ← dhā
[verb], singular, Perfect indicative
“put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

amṛtaṃ ← amṛtam ← amṛta
[noun], accusative, singular, neuter
“amṛta; immortality; vatsanābha; ambrosia; mercury; medicine; vighasa; calcium hydroxide.”

jātavedāḥ ← jātavedas
[noun], nominative, singular, masculine
“Agni; fire.”

सायण-भाष्यम्

भारतावृषी स्तोत्रं कुर्वाते । योऽग्निः निर्मथितः अग्निष्टोमादिकर्मस्वरण्योर्नितरां मथितः सन् सधस्थे यजमानगृहे सुधितः गार्हपत्यादिषु त्रिषु कुण्डेषु सुष्ठु निहितः निधाय च काष्ठप्रक्षेपेण प्रज्वाल्यमानः युवा प्रबुद्धः अत एव अध्वरस्य ज्योतिष्टोमादेः प्रणेता प्रकर्षेण नेता निर्वाहकः नेतृत्वादेव कविः क्रान्तदर्शी । तथाविधः जातवेदाः सर्वविषयाभिज्ञानवान् सः अग्निः वनेषु महारण्येषु जूर्यत्सु दावाग्निसंबन्धात् जूर्यमाणेषु जरां नाशं प्राप्नुवत्स्वपि स्वयम् अजरः जरारहितः प्रत्युत दीप्यमानः सन् अत्र एवं स्तुतिं कुर्वाणेषु यजमानेषु अमृतं क्षयरहितं प्रभूतमन्नम् आ दधे निदधाति ॥ सुधितः । दधातेः कर्मणि निष्ठायां सुधितवसुधितनेमधित°’ इत्यादिना निपातनात् धि इत्यादेशः । “ गतिरनन्तरः ’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । जूर्यत्सु । ‘जूरी घूरी हिंसावयोहान्योः । व्यत्ययेन शतृप्रत्ययः । दिवादित्वात् श्यन् । नित्त्वादाद्युदात्तः । अजरः । ‘जॄ वयोहानौ ’ इत्यस्मात् भावे • ऋदोरप्’ इत्यप्प्रत्ययः । गुणः । ‘ नञो जरमरमित्रमृताः’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । दधे। दधातेः वर्तमाने लिटि रूपम् । जातवेदाः । जनी प्रादुर्भावे ’ इत्यस्य क्ते ‘ जनसनखनां सन्झलोः’ इत्याकारः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥

Wilson

English translation:

“Churned (by the friction of the sticks), duly plural ced in the sacrificial chamber, the young and sage leader of the rite, Jātavedas, the imperishable Agni, (blazing) amidst consuming forests, grants us on this occasion ambrosial (food).”

Jamison Brereton

Churned out and well placed in his dwelling, the young poet, the leader of the rite,
the unaging Agni amid the aging wood—Jātavedas has received
immortality here.

Griffith

RUBBED into life, well stablished in the dwelling, Leader of sacrifice, the Sage, the youthful,
Here in the wasting fuel Jatavedas, eternal, hath assumed immortal being.

Oldenberg

Produced by attrition, well preserved in his abode, the young sage, the leader of worship, Agni ever young in the forests 1 that grow old—Gâtavedas, has here assumed immortality 2.

Geldner

Herausgerieben ist der jugendliche Seher an seinem Platze gut aufgehoben, des Opfers Leiter. Unter den gealterten Hölzern nicht alternd hat hier Agni Jatavedas die Götterspeise empfangen.

Grassmann

Erzeugt durch Reiben, schön gestellt zum Platz hin, der junge Seher, er des Opfers Führer, Nicht alternd Agni in den alten Hölzern, nimmt dort unsterblich Sein der Wesenkenner.

Elizarenkova

Добытый трением, хорошо устроенный в (своем) жилище,
Юный поэт, вождь обряда,
Агни нестареющий среди стареющих деревьев –
Вот получил он бессмертие, Джатаведас.

अधिमन्त्रम् (VC)

अग्निः
देवश्रवा देववातश्च भारती
विराट्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अब पाँच ऋचावाले तेईसवें सूक्त का प्रारम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र से अग्नि के द्वारा शिल्पविद्या का उपदेश किया है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (सधस्थे) तुल्य स्थान में (निर्मथितः) अत्यन्त मथा अर्थात् प्रदीप्त किया गया (सुधितः) उत्तम प्रकार धारित (युवा) विभागकर्त्ता (कविः) उत्तम दर्शन सहित (प्रणेता) प्रेरणाकारक (अजरः) नित्य (जातवेदाः) धनों की उत्पत्ति करनेवाला (अग्निः) अग्नि (जूर्यत्सु) वेगयुक्त (वनेषु) किरणों में (अध्वरस्य) अहिंसारूप शिल्पव्यवहार को (आदधे) धारण करता है (अत्र) इस शिल्पविद्या में (अमृतम्) जल को भी धारण करता, वह अग्नि सम्पूर्ण उपायों से जानने योग्य है ॥१॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! कलायन्त्र आदिकों से युक्त वाहनों में अत्यन्त मथित होकर चलाया गया अग्नि सकल जनों के लिये वाहनों को वेगपूर्वक चलाता है, यह जानना चाहिये ॥१॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे मनुष्या यस्सधस्थे निर्मथितः सुधितो युवा कविः प्रणेताऽजरो जातवेदा अग्निर्जूर्यत्सु वनेष्वध्वरस्या दधेऽत्रामृतं च स सर्वोपायैर्वेदितव्यः ॥१॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अथाग्निद्वाराशिल्पविद्योपदिश्यते।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (निर्मथितः) नितरां विलोडितः (सुधितः) सुष्ठु धृतः (आ) (सधस्थे) समानस्थाने (युवा) विभाजकः (कविः) क्रान्तदर्शनः (अध्वरस्य) अहिंसामयस्य शिल्पव्यवहारस्य (प्रणेता) प्रेरकः (जूर्यत्सु) वेगवत्सु (अग्निः) पावकः (अजरः) नित्यः (वनेषु) रश्मिषु (अत्र) अस्मिन्। अत्र ऋचि तुनुघेति दीर्घः। (दधे) दधाति (अमृतम्) उदकम् (जातवेदाः) जातानि वेदांसि धनानि यस्मात्सः ॥१॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे मनुष्याः कलायन्त्रादियुक्तेषु यानेषु नितरां विलोडितश्चालितोऽग्निः सर्वेभ्यो यानानि वेगेन गमयतीति वित्त ॥१॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - विषयः

या सूक्तात अग्नी व विद्वान माणसांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! कलायंत्र इत्यादींनी युक्त वाहनांमध्ये अत्यंत मंथन (प्रदीप्त) करून निघालेला अग्नी सर्व लोकांसाठी वाहनांना वेगाने चालवितो, हे जाणले पाहिजे. ॥ १ ॥

02 अमन्थिष्थां भारता - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ᳓मन्थिष्टाम् भा᳓रता रेव᳓द् अग्निं᳓
देव᳓श्रवा देव᳓वातः सुद᳓क्षम्
अ᳓ग्ने वि᳓ पश्य बृहता᳓भि᳓ राया᳓
इषां᳓ नो नेता᳓ भवताद् अ᳓नु द्यू᳓न्

मूलम् ...{Loading}...

अम॑न्थिष्टां॒ भार॑ता रे॒वद॒ग्निं दे॒वश्र॑वा दे॒ववा॑तः सु॒दक्ष॑म् ।
अग्ने॒ वि प॑श्य बृह॒ताभि रा॒येषां नो॑ ने॒ता भ॑वता॒दनु॒ द्यून् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अग्निः
ऋषिः - देवश्रवा देववातश्च भारतौ
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ámanthiṣṭām ← √manthⁱ- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bhā́ratā ← bhā́rata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

revát ← revánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

deváśravāḥ ← deváśravas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devávātaḥ ← devávāta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sudákṣam ← sudákṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

br̥hatā́ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

paśya ← √paś- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rāyā́ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

ánu ← ánu (invariable)

bhavatāt ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dyū́n ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

iṣā́m ← íṣ- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

netā́ ← netár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

अम॑न्थिष्टाम् । भार॑ता । रे॒वत् । अ॒ग्निम् । दे॒वऽश्र॑वाः । दे॒वऽवा॑तः । सु॒ऽदक्ष॑म् ।
अग्ने॑ । वि । प॒श्य॒ । बृ॒ह॒ता । अ॒भि । रा॒या । इ॒षाम् । नः॒ । ने॒ता । भ॒व॒ता॒त् । अनु॑ । द्यून् ॥

Hellwig Grammar

amanthiṣṭām ← math
[verb], dual, Athematic is aor. (Ind.)
“churn; knead; trample; full; stir; crush.”

bhāratā ← bhārata
[noun], nominative, dual, masculine
“Bhārata; bhārata [word]; fire.”

revad ← revat
[noun], accusative, singular, neuter
“abundant; rich; affluent; brilliant; brilliant.”

agniṃ ← agnim ← agni
[noun], accusative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

devaśravā ← devaśravāḥ ← devaśravas
[noun], nominative, singular, masculine

devavātaḥ ← devavāta
[noun], nominative, singular, masculine

sudakṣam ← su
[adverb]
“very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

sudakṣam ← dakṣam ← dakṣa
[noun], accusative, singular, masculine
“deft; right; intelligent; expert.”

agne ← agni
[noun], vocative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

vi
[adverb]
“apart; away; away.”

paśya ← paś
[verb], singular, Present imperative
“see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

bṛhatābhi ← bṛhatā ← bṛhat
[noun], instrumental, singular, masculine
“large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

bṛhatābhi ← abhi
[adverb]
“towards; on.”

rāyeṣāṃ ← rāyā ← rai
[noun], instrumental, singular, masculine
“wealth; possession; rai [word]; gold.”

rāyeṣāṃ ← iṣām ← iṣ
[noun], genitive, plural, feminine
“refreshment; enjoyment; stores.”

no ← naḥ ← mad
[noun], dative, plural
“I; mine.”

netā ← nī
[verb], singular, periphrast. future
“bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

bhavatād ← bhavatāt ← bhū
[verb], singular, Present imperative
“become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

anu
[adverb]
“subsequently; behind; along; towards; because.”

dyūn ← div
[noun], accusative, plural, masculine
“sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

सायण-भाष्यम्

हे अग्ने भारता भारतौ भरतस्य पुत्रौ देवश्रवाः देववातः चेत्युभौ सुदक्षं शोभनसामर्थ्योपेतं रेवत् रयिमन्तम् अग्निम् अङ्गनादिगुणोपेतं त्वाम् अमन्थिष्टाम् अग्निष्टोमादिकर्मप्राप्त्यर्थमलूलुडताम् । मथनेन त्वामुत्पादितवन्तावित्यर्थः । तादृशस्त्वं बृहता प्रभूतेन राया धनेन सहितः सन् अभि अभिमुखो भूत्वा वि पश्य अस्मान्विशेषेणानुग्रहदृष्ट्या वीक्षस्व । किंच अनु द्यून् । द्युशब्दः अहर्वाची ‘ वस्तोः द्युः ’ ( नि. १.९.२ ) इति तन्नामसु पाठात् । द्यूननु सर्वेषु दिवसेषु नः अस्माकम् इषाम् अन्नानां नेता आनेता भवतात् भव ॥ अमन्थिष्टाम् । “ मन्थ विलोडने ’ इत्यस्माल्लुङि सिच् ।’ वदव्रजहलन्तस्याचः ’ ( पा. सू. ७. २. ३ ) इति वृद्धौ प्राप्तायां: नेटि ’ इति प्रतिषेधः । तस्थस्थमिपाम् ’ इत्यादिना तसस्तामादेशः । पादादित्वादनिघातः । अट्स्वरः । भारता । भरतस्यापत्यमित्यर्थे उत्सादित्वादञ् । तद्धितेष्वचामादेः ’ इत्यादिवृद्धिः । ञित्स्वरः । रेवत् । रयिशब्दान्मतुप् । वत्वोदात्तत्वसंप्रसारणपरपूर्वत्वगुणसुब्लोपाः । देवश्रवाः । श्रु श्रवणे’। असुन्’ इति कर्मण्यसुन् । देवैः श्रूयते प्रख्याप्यतेऽसाविति देवश्रवा ऋषिः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वे प्राप्ते ‘ गतिकारकयोरपि पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च ’ इस्यौणादिकसूत्रात्पूर्वपदस्वरः । देववातः । ‘ वा गतिगन्धनयोः । अस्मात्कर्मणि क्तः । देवैरिष्यमाणतया प्राप्तो देववातः ऋषिः । ‘ तृतीया कर्मणि ’ इति पूर्वपदस्वरः । द्यून् । ‘द्यु अभिगमने’ ‘द्युत दीप्तौ ’ वा । ‘ ङिच्च ’ इत्यनुवृत्तौ ‘ द्युयुभ्यां च ’ इति भोजसूत्रेण डुप्रत्ययो ङिच्च । द्युतेः ‘अश्र्वादयश्च’ (उ. सू. ५.७०७) इति डुन्प्रत्ययः । अभिगच्छन्त्यस्मिन् स्वं स्वमभिमतं देशं प्राणिनः इति; द्योतते किरणसंबन्धादिति वा द्युर्दिवसः । ‘ प्रथमयोः’ इति सवर्णदीर्घः । तस्माच्छसो नः पुंसि ’ ( पा. सू. ६. १. १०३ ) इति सकारस्य नकारः । एकादेशस्वरः ॥

Wilson

English translation:

“The two sons of Bharata, Devaśravas and Devavāta, have churned the very powerful and wealth-bestowing Agni; look upon us, Agni, with vast riches, and be the bringer of food (to us) every day.”

Jamison Brereton

The two Bhāratas, Devaśravas and Devavāta, have richly churned the very skillful Agni.
Agni, look upon (every one) separately with lofty wealth. Then become the leader of our refreshments day after day.

Griffith

Both Bharatas, Devasravas, Devavata, have strongly rubbed to life effectual Agni.
O Agni, look thou forth with ample riches: be, every day, bearer of food to feed us.

Oldenberg

The two Bharatas 1, Devasravas and Devavâta, in the midst of wealth have produced by attrition Agni the skilful (god). Agni, look forth with mighty wealth, and then be 2 for us a guide of food day by day.

Geldner

Den Agni haben reichlich ausgerieben die beiden Bharatiden Devasravas und Devavata, den wohlverständigen. Agni! Blick her mit deinem großen Reichtum, sei uns Bringer von Labsalen Tag für Tag!

Grassmann

Den starken Agni zeugten Devavāta, Devaçravas, die Bhārater, durch Reiben, O zeige, Agni, dich mit reichem Gute, der Tränke Führer sollst du sein uns täglich.

Elizarenkova

Два Бхараты: Девашравас (и) Девавата – добыли трением
Агни, наделенного прекрасной силой действия, чтобы он принес богатство.
О Агни, разгляди (нас) с (твоим) высоким богатством!
Многие дни будь нам вождем жертвенных подкреплений!

अधिमन्त्रम् (VC)

अग्निः
देवश्रवा देववातश्च भारती
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के सदृश प्रकाशयुक्त ! जैसे (भारता) धारणकर्त्ता और पालनकर्त्ता पुरुष (सुदक्षम्) श्रेष्ठ बल (अग्निम्) अग्नि का (अमन्थिष्टाम्) मन्थन करो वैसे (देवश्रवाः) विद्वानों के वचन श्रोता (देववातः) श्रेष्ठ प्रेरणाकारक से प्रेरित (अनु, द्यून्) अनुकूल दिवस (रेवत्) धन के तुल्य अग्नि का मन्थन करें जो (नः) हम लोगों के लिये (नेता) सुमार्ग में अग्रणी (भवतात्) होवे वह आप (बृहता) बड़े (राया) धन से (इषाम्) अन्न आदिकों के मध्य में (अभि) (वि, पश्य) सब प्रकार कृपादृष्टि से देखिये ॥२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे शिल्पविद्या के पढ़ने-पढ़ानेवाले लोग पदार्थों के क्रयविक्रय से धनवान् होते हैं, वैसे ही आप लोग भी होइये ॥२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे अग्ने ! यथा भारता सुदक्षमग्निममन्थिष्टां तथा देवश्रवा देववातोऽनुद्यून् रेवदग्निं व्यमथ्नीयात्। यो नो नेता भवतात्स त्वं बृहता रायेषामभि विपश्य ॥२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अमन्थिष्टाम्) मथ्नीताम् (भारता) धारकपोषकौ (रेवत्) धनवत् (अग्निम्) पावकम् (देवश्रवाः) देवान् यः शृणोति सः (देववातः) देवो दिव्यो वातः प्रेरको यस्य सः (सुदक्षम्) सुष्ठुबलम् (अग्ने) अग्निरिव दर्शकः (वि) (पश्य) समीक्षस्व (बृहता) महता (अभि) (राया) (इषाम्) अन्नादीनाम् (नः) अस्मभ्यम् (नेता) नयनकर्त्ता (भवतात्) भवेत् (अनु) (द्यून्) अनुकूलान् दिवसान् ॥२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यथा शिल्पविद्याध्येत्रध्यापकौ पदार्थैः क्रयविक्रयान् श्रीमन्तो भवन्ति तथैव यूयमपि भवत ॥२॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जसे शिल्पविद्येचे अध्ययन-अध्यापन करणारे लोक पदार्थांच्या क्रय-विक्रयाने धनवान होतात, तसेच तुम्हीही व्हा. ॥ २ ॥

03 दश क्षिपः - सतोबृहती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

द᳓श क्षि᳓पः पूर्वियं᳓ सीम् अजीजनन्
सु᳓जातम् मातृ᳓षु प्रिय᳓म्
अग्निं᳓ स्तुहि दैववातं᳓ देवश्रवो
यो᳓ ज᳓नानाम् अ᳓सद् वशी᳓

मूलम् ...{Loading}...

दश॒ क्षिपः॑ पू॒र्व्यं सी॑मजीजन॒न्त्सुजा॑तं मा॒तृषु॑ प्रि॒यम् ।
अ॒ग्निं स्तु॑हि दैववा॒तं दे॑वश्रवो॒ यो जना॑ना॒मस॑द्व॒शी ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अग्निः
ऋषिः - देवश्रवा देववातश्च भारतौ
छन्दः - सतोबृहती

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ajījanan ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dáśa ← dáśa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

kṣípaḥ ← kṣíp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

pūrvyám ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sīm ← sīm (invariable)

mātŕ̥ṣu ← mātár- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

priyám ← priyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sújātam ← sújāta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

daivavātám ← daivavātá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devaśravaḥ ← deváśravas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

stuhi ← √stu- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ásat ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

jánānām ← jána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

vaśī́ ← vaśín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

दश॑ । क्षिपः॑ । पू॒र्व्यम् । सी॒म् । अ॒जी॒ज॒न॒न् । सुऽजा॑तम् । मा॒तृषु॑ । प्रि॒यम् ।
अ॒ग्निम् । स्तु॒हि॒ । दै॒व॒ऽवा॒तम् । दे॒व॒ऽश्र॒वः॒ । यः । जना॑नाम् । अस॑त् । व॒शी ॥

Hellwig Grammar

daśa ← daśan
[noun], nominative, plural, feminine
“ten; tenth; daśan [word].”

kṣipaḥ ← kṣip
[noun], nominative, plural, feminine
“finger.”

pūrvyaṃ ← pūrvyam ← pūrvya
[noun], accusative, singular, masculine
“first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

sīm
[adverb]

ajījanan ← jan
[verb], plural, Redupl. Aorist (Ind.)
“become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

sujātam ← su
[adverb]
“very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

sujātam ← jātam ← jan
[verb noun], accusative, singular
“become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

mātṛṣu ← mātṛ
[noun], locative, plural, feminine
“mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

priyam ← priya
[noun], accusative, singular, masculine
“beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

agniṃ ← agnim ← agni
[noun], accusative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

stuhi ← stu
[verb], singular, Present imperative
“laud; praise; declare; stu.”

daivavātaṃ ← daivavātam ← daivavāta
[noun], accusative, singular, masculine

devaśravo ← devaśravaḥ ← devaśravas
[noun], vocative, singular, masculine

yo ← yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

janānām ← jana
[noun], genitive, plural, masculine
“people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

asad ← asat ← as
[verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

vaśī ← vaśin
[noun], nominative, singular, masculine
“powerful; controlling; regnant; authoritative.”

सायण-भाष्यम्

हे अग्ने देववातस्य क्षिपः । क्षिप्यन्ते कर्मकरणार्थमिति क्षिपोऽङ्गुलयः ताश्च दश । बाहुद्वयस्य मथनसाधनत्वेन तत्रत्या अङ्गुलयो दशसंख्याकाः । तादृश्योऽङ्गुलयः पूर्व्यं पुरातनं सीम् एनं त्वाम् अजीजनन् उदपीपदन् । हे देवश्रवः मातृषु मातृभूतारण्योः सुजातं सुष्टुत्पन्नम् अत एव प्रियं कमनीयं दैववातं देववातेन मथितमेनम् अग्निं स्तुहि । यः अग्निः जनानां स्तोतॄणां यजमानानां वशी वशवर्ती कर्मणां स्वातन्त्र्येण प्रवर्तकः असत् भवति तं स्तुहीति पूर्वेणान्वयः ॥ दश । ‘दंश दशने’ । कनिन् ’ इत्यनुवृत्तौ ‘नुदशोर्गुणश्च’ इति कनिन् । नित्स्वरः । क्षिपः । ‘क्षिप प्रेरणे’ । औणादिकः कर्मणि क्विप् । क्षिप्यन्ते प्रेर्यन्ते कर्मस्विति क्षिपोऽङ्गुलयः । धातुस्वरः । अजीजनन् । जनी प्रादुर्भावे ’ । हेतुमण्ण्यन्तस्य लुङि चङ्द्विर्वचनसन्वद्भावाभ्यासेत्वदीर्धाः । निघातः । स्तुहि । ’ ष्टुञ् स्तुतौ ’ इत्यस्य लोटि रूपम् । अदादित्वात शपो लुक् । निघातः । दैववातम् । देववातेन निर्वृत्तमित्यर्थे ’ तेन निवृत्तम्’ (पा. सू. ४. २.६८) इत्यण् । प्रत्ययस्वरः । असत् । अस भुवि ’ । अस्य लेट्यडागमः । यद्वृत्तयोगादनिघातः ॥

Wilson

English translation:

“The ten fingers have genitive rated this ancient (Agni); praise, Devaśravas, this well-born, beloved (son) of his parents, genitive rated by Devavāta, Agni, who is the servant of men.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

His parents: the two pieces of stick that have been rubbed together by Devavāta

Jamison Brereton

Ten fingers have given birth to him, the ancient one, the dear one born well among his mothers.
Praise the Agni of Devavāta, o Devaśravas, (the fire) who will exert his will over the peoples.

Griffith

Him nobly born of old the fingers ten produced, him whom his Mothers counted dear.
Praise Devavata’s Agni, thou Devasravas, him who shall be the people’s Lord.

Oldenberg

1 The ten fingers have brought him to the birth, the ancient, beloved (Agni), well born in his mothers 2. Praise, O Devasravas, the Agni of Devavâta who 3 should be the lord of people.

Geldner

Die zehn Finger haben als allerersten erzeugt den von den Müttern schöngeborenen Liebling. Preise den Agni des Devavata, o Devasravas, der der Menschen Gebieter sein soll!

Grassmann

Zehn Finger zeugten ihn den uralten, den lieben in dem Müttern schöngebornen; preise, o Devaçravas, den von Devavāta verehrten Agni, der über die Menschen Herr sei.

Elizarenkova

Десять пальцев породили его, древнего,
Прекраснорожденного в матерях, приятного.
Прославляй Агни, принадлежащего Девавате, о Девашравас,
(Того,) кто должен стать повелителем людей!

अधिमन्त्रम् (VC)

अग्निः
देवश्रवा देववातश्च भारती
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देवश्रवः) विद्वानों के लिये उपकार श्रोता ! आप जैसे (दश) दश संख्यायुक्त (क्षिपः) फैलनेवाली अङ्गुलियाँ (मातृषु) नदियों में (प्रियम्) कामना करने योग्य (सुजातम्) उत्तम प्रकार सिद्ध (दैववातम्) विद्वानों से जाने हुओं का सम्बन्धी (पूर्व्यम्) प्राचीन जनों से उत्पन्न (अग्निम्) अग्नि को (सीम्) सब प्रकार (अजीजनन्) उत्पन्न करते हैं वैसे आप (स्तुहि) स्तुति करो और (यः) जो (जनानाम्) मनुष्यों के मध्य में (वशी) इन्द्रियजित् (असत्) होवे उसकी प्रशंसा करो ॥३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे हाथों की अङ्गुलियों से बहुत कार्य्यं सिद्ध होते हैं, वैसे ही अग्नि आदिकों से बहुत कार्यों को आप लोग सिद्ध करो ॥३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे देवश्रवो भवान् यथा दश क्षिपो मातृषु प्रियं सुजातं दैववातं पूर्व्यमग्निं सीमजीजनन् तथा त्वं स्तुहि। यो जनानां वश्यसत्तंश्च प्रशंस ॥३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (दश) दशसङ्ख्याकाः (क्षिपः) प्रक्षेपिका अङ्गुलयः (पूर्व्यम्) पूर्वैर्निष्पादितम् (सीम्) सर्वतः (अजीजनन्) जनयन्ति (सुजातम्) सुष्ठुप्रसिद्धम् (मातृषु) नदीषु। मातर इति नदीनाम। निघं० १। १२। (प्रियम्) कमनीयम् (अग्निम्) पावकम् (स्तुहि) प्रशंस (दैववातम्) देवैर्विज्ञातानां सम्बन्धिनम् (देवश्रवः) यो देवेभ्यो विद्वद्भ्यः शृणोति तत्सम्बुद्धौ (यः) (जनानाम्) मनुष्याणाम् (असत्) भवेत् (वशी) जितेन्द्रियः ॥३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या यथा कराङ्गुलिभिर्बहूनि कार्य्याणि सिध्यन्ति तथैवाग्न्यादिभिर्बहूनि कार्य्याणि यूयं साध्नुत ॥३॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो! जसे हाताच्या बोटांनी पुष्कळ कार्य सिद्ध होते, तसेच अग्नी इत्यादींनी तुम्ही पुष्कळ कार्य सिद्ध करा. ॥ ३ ॥

04 नि त्वा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

नि᳓ त्वा दधे · व᳓र आ᳓ पृथिव्या᳓
इ᳓ळायास् पदे᳓ सुदिनत्वे᳓ अ᳓ह्नाम्
दृष᳓द्वत्याम् मा᳓नुष आपया᳓यां
स᳓रस्वत्यां रेव᳓द् अग्ने दिदीहि

मूलम् ...{Loading}...

नि त्वा॑ दधे॒ वर॒ आ पृ॑थि॒व्या इळा॑यास्प॒दे सु॑दिन॒त्वे अह्ना॑म् ।
दृ॒षद्व॑त्यां॒ मानु॑ष आप॒यायां॒ सर॑स्वत्यां रे॒वद॑ग्ने दिदीहि ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अग्निः
ऋषिः - देवश्रवा देववातश्च भारतौ
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

dadhe ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ní ← ní (invariable)

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

váre ← vára- 2 (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

áhnām ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

íḷāyāḥ ← íḷā- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

padé ← padá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sudinatvé ← sudinatvá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

āpayā́yām ← āpayā́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

dr̥ṣádvatyām ← dr̥ṣádvatī- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

mā́nuṣe ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

didīhi ← √dī- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

revát ← revánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sárasvatyām ← sárasvant- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

पद-पाठः

नि । त्वा॒ । द॒धे॒ । वरे॑ । आ । पृ॒थि॒व्याः । इळा॑याः । प॒दे । सु॒ऽदि॒न॒ऽत्वे । अह्ना॑म् ।
दृ॒षत्ऽव॑त्याम् । मानु॑षे । आ॒प॒याया॑म् । सर॑स्वत्याम् । रे॒वत् । अ॒ग्ने॒ । दि॒दी॒हि॒ ॥

Hellwig Grammar

ni
[adverb]
“back; down.”

tvā ← tvad
[noun], accusative, singular
“you.”

dadhe ← dhā
[verb], singular, Present indikative
“put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

vara ← vare ← vara
[noun], locative, singular, neuter
“best; excellent; better; choice; optimum; maximal.”

ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

pṛthivyā ← pṛthivyāḥ ← pṛthivī
[noun], genitive, singular, feminine
“Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

iḍāyās ← iḍā
[noun], genitive, singular, feminine
“refreshment; iḍā [word]; comfort; cow.”

pade ← pada
[noun], locative, singular, neuter
“word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

sudinatve ← su
[adverb]
“very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

sudinatve ← dina
[noun], neuter
“day; day; day of the week; one.”

sudinatve ← tve ← tva
[noun], locative, singular, neuter
“state; quality; cause; reason.”

ahnām ← ahar
[noun], genitive, plural, neuter
“day; day; ahar [word]; day; day.”

dṛṣadvatyām ← dṛṣadvatī
[noun], locative, singular, feminine
“Durga; Dṛṣadvatī; Dṛṣadvatī.”

mānuṣa ← mānuṣe ← mānuṣa
[noun], locative, singular, neuter
“Mānuṣa.”

āpayāyāṃ ← āpayāyām ← āpayā
[noun], locative, singular, feminine

sarasvatyāṃ ← sarasvatyām ← sarasvatī
[noun], locative, singular, feminine
“Sarasvati; Sarasvatī; language; voice; speech; eloquence; balloon vine; river.”

revad ← revat
[noun], accusative, singular, neuter
“abundant; rich; affluent; brilliant; brilliant.”

agne ← agni
[noun], vocative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

didīhi ← dīdī
[verb], singular, Present imperative
“shine; glitter.”

सायण-भाष्यम्

हे अग्ने इळायाः गोरूपधारिण्याः पृथिव्याः भूमेः वरे वरिष्ठे पदे उत्तरवेद्याम् अह्नां सुदिनत्वे यजनीयदिवसानां शोभनदिनत्वार्थम् । येषु दिनेषु इन्द्रादयो वरीयांसो देवा इज्यन्ते तानि सुदिनानि । तदर्थं त्वा त्वाम् आ नि दधे आ समन्तान्निदधामि । उत्तमानि स्थानानि दर्शयति । दृषद्वत्याम् । दृपद्धती नाम काचिन्नदी तस्याम् । मानुषे मनुष्यसंचरणविषये तीरे । आपयायाम् । आपया नाम काचिन्नदी तस्याम् । सरस्वत्यां नद्याम् । एतेषु उत्तमेषु स्थानेषु त्वं रेवत् धनयुक्तं यथा भवति तथा दिदीहि दीप्यस्व । महर्षयः सरस्वतीतीरे खलु यज्ञादिकर्माण्यकार्षुः । तथा च ब्राह्मणम् - ‘ ऋषयो वै सरस्वत्यां सत्रमासत ’ (ऐ. ब्रा, २. १९) इति ॥ दधे । दधातेः लिट्युत्तमैकवचने रूपम् । वरे। ’ वृञ् वरणे । ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च’ इत्यप्। पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः । दृषद्वत्याम् । ‘दृ विदारणे’। ‘दृणातेः पुग्घ्रस्वश्च ’ ( उ. सू.१.१२८) इत्यादिना षुगागमो धातोर्ह्रस्वश्च । दृषदः उपलाः यस्यां सन्तीति मतुप् । ‘झयः’ इति तस्य वत्वम् ।’ स्वरविधौ व्यञ्जनमविद्यमानवत् ’ इत्यस्याः परिभाषाया अत्राश्रयणाभावात् मतुप उदात्तताभावः । अदिप्रत्ययस्वरः । सरस्वत्याम् । सरःशब्दोऽसुनन्तत्वादाद्युदात्तः । तदस्यास्तीति मतुप् । अदुपधत्वान्मस्य वत्वम् । उगित्त्वात् ङीप् । दिदीहि । दिवु क्रीडादौ इत्यस्य यङ्लुकि रूपम् ॥

Wilson

English translation:

“I plural ce you in an excellent spot of earth on an auspicious day of days; do you, Agni, shine on the frequent (banks) of the Dṛṣadvati, Āpayā and Sarasvatī rivers.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

In an excellent spot of earth: pṛthivyā iḷāyaspade, in the footmark of the earth in the form of a cow; i.e. on the northern altar; frequented banks: mānuṣe, relating to man or to Manu; implies, manuṣyasaṃcaraṇaviṣaye tīre, on a bank, a plural ce frequented by men; the Dṛṣadvatī and Sarasvatī rivers are well known (ṛṣayo vai sarasvatyām satramāsata : Aitareya Brāhmaṇa 2.19)

Jamison Brereton

He has installed you, Agni, here on earth’s most desirable place, in the track of the milk-libation, on the brightest day of days.
As (the Agni) of Manu, shine richly upon the Dr̥ṣadvatī, on the Āpayā, and on the Sarasvatī.

Griffith

He set thee in the earth’s most lovely station, in Ila’s place, in days of fair bright weather.
On man, on Apaya, Agni! on the rivers Drsadvati, Sarasvati, shine richly.

Oldenberg

I have laid 1 thee 2 down in the best (place) of the earth 3, in the place of Ilâ 3, in the auspiciousness of days. O Agni, as the god who has belonged to Manus 4, shine with wealth on the Drishadvatî, on the Âpayâ, on the Sarasvatî.

Geldner

Ich setze dich ein an den besten Platz der Erde, in die Stätte der Ila an dem Glückstag der Tage. An der Drisadvati, an der Apaya unter dem Menschengeschlecht, an der Sarasvati leuchte prangend, o Agni!

Grassmann

Dich setzte ein der Mensch im Kreis der Erde, im Sitz der Andacht, in der Tage Glückszeit; Erstrahle schön, o Agni, an den Flüssen: Drischadvati, Sarasvati, Apaja.

Elizarenkova

Я устроил тебя в средоточии земли,
На месте Иды, в счастливейший из дней.
На Дришадвати, у (озера) Мануша, на Апае,
На Сарасвати воссияй богатство, о Агни!

अधिमन्त्रम् (VC)

अग्निः
देवश्रवा देववातश्च भारती
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर मनुष्य क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के सदृश तेजस्वी विद्वान् पुरुष ! मैं जैसे (त्वा) आपको (पृथिव्याः) भूमि वा अन्तरिक्ष (वरे) उत्तम व्यवहार और (इळायाः) वाणी के (पदे) प्राप्त होने योग्य स्थान में (अह्नाम्) दिवसों के (सुदिनत्वे) उत्तम दिनों में (दृषद्वत्याम्) प्रस्तरयुक्त (आपयायाम्) प्राणों में व्यापक (सरस्वत्याम्) विज्ञानवाली वाणी और (मानुषे) मननशील में (रेवत्) श्रेष्ठ धन के तुल्य (नि) (दधे) धारण किया वैसे मननकर्त्ता आप मुझको (आ) (दिदीहि) प्रकाशित करो ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि परस्पर मित्रभाव से वर्त्तमान करके विद्याधर्म सज्जनता और सुखों को बढ़ावें ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे अग्ने ! अहं यथा त्वा पृथिव्या वर इळायास्पदेऽह्नां सुदिनत्वे दृषद्वत्यामापयायां सरस्वत्यां मानुषे रेवन्निदधे तथा मामादिदीहि ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनर्मनुष्याः किं कुर्युरित्याह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (नि) (त्वा) त्वाम् (दधे) (वरे) उत्तमे व्यवहारे (आ) समन्तात् (पृथिव्याः) भूमेरन्तरिक्षस्य वा (इळायाः) वाचः (पदे) प्रापणीये स्थाने (सुदिनत्वे) शोभनानां दिनानां भावे (अह्नाम्) दिवसानाम् (दृषद्वत्याम्) बहवो दृषदो विद्यन्ते यस्याम् (मानुषे) मननशीले (आपयायाम्) प्राणव्यापिकायाम् (सरस्वत्याम्) विज्ञानवत्यां वाचि (रेवत्) प्रशस्तधनेन तुल्यम् (अग्ने) पावकवद्विद्वन् (दिदीहि) प्रकाशय ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्याः सखायो भूत्वाऽन्योऽन्यस्मिन् विद्याधर्मसभ्यतासुखानि वर्द्धयेयुः ॥४॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी परस्पर मित्रभावाने विद्या, धर्म, सज्जनता व सुख वाढवावे. ॥ ४ ॥

05 इळामग्ने पुरुदंसम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ᳓ळाम् अग्ने पुरुदं᳓सं सनिं᳓ गोः᳓
शश्वत्तमं᳓ ह᳓वमानाय साध
सिया᳓न् नः सूनु᳓स् त᳓नयो विजा᳓वा
अ᳓ग्ने सा᳓ ते सुमति᳓र् भूतु अस्मे᳓

मूलम् ...{Loading}...

इळा॑मग्ने पुरु॒दंसं॑ स॒निं गोः श॑श्वत्त॒मं हव॑मानाय साध ।
स्यान्नः॑ सू॒नुस्तन॑यो वि॒जावाग्ने॒ सा ते॑ सुम॒तिर्भू॑त्व॒स्मे ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अग्निः
ऋषिः - देवश्रवा देववातश्च भारतौ
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

góḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

íḷām ← íḷā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

purudáṁsam ← purudáṁsa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

saním ← saní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hávamānāya ← √hū- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

sādha ← √sādh- ~ sidh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

śaśvattamám ← śaśvattamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sūnúḥ ← sūnú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

syā́t ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

tánayaḥ ← tánaya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vijā́vā ← vijā́van- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

bhūtu ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sumatíḥ ← sumatí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

पद-पाठः

इळा॑म् । अ॒ग्ने॒ । पु॒रु॒ऽदंस॑म् । स॒निम् । गोः । श॒श्व॒त्ऽत॒मम् । हव॑मानाय । सा॒ध॒ ।
स्यात् । नः॒ । सू॒नुः । तन॑यः । वि॒जाऽवा॑ । अ॒ग्ने॒ । सा । ते॒ । सु॒ऽम॒तिः । भू॒तु॒ । अ॒स्मे इति॑ ॥

Hellwig Grammar

iḍām ← iḍā
[noun], accusative, singular, feminine
“refreshment; iḍā [word]; comfort; cow.”

agne ← agni
[noun], vocative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

purudaṃsaṃ ← purudaṃsam ← purudaṃsa
[noun], accusative, singular, masculine

saniṃ ← sanim ← sani
[noun], accusative, singular, masculine
“gain.”

goḥ ← go
[noun], genitive, singular, masculine
“cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

śaśvattamaṃ ← śaśvattamam ← śaśvattama
[noun], accusative, singular, neuter
“frequent.”

havamānāya ← hvā
[verb noun], dative, singular
“raise; call on; call; summon.”

sādha ← sādh
[verb], singular, Present imperative
“promote; succeed.”

syān ← syāt ← as
[verb], singular, Present optative
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

naḥ ← mad
[noun], dative, plural
“I; mine.”

sūnus ← sūnuḥ ← sūnu
[noun], nominative, singular, masculine
“son; offspring.”

tanayo ← tanayaḥ ← tanaya
[noun], nominative, singular, masculine
“biological.”

vijāvāgne ← vijāvā ← vijāvan
[noun], nominative, singular, masculine
“biological.”

vijāvāgne ← agne ← agni
[noun], vocative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

sā ← tad
[noun], nominative, singular, feminine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

te ← tvad
[noun], genitive, singular
“you.”

sumatir ← sumatiḥ ← sumati
[noun], nominative, singular, feminine
“benevolence; favor; Sumati.”

bhūtv ← bhūtu ← bhū
[verb], singular, Aorist imperative
“become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

asme ← mad
[noun], dative, plural
“I; mine.”

सायण-भाष्यम्

हे अग्ने पुरुदम्सम् । अपोऽप्नोदम्सो वेष इति कर्मनामसु पठितत्वाद्दंसः शब्दः कर्मवाची । पूरूणि बहूनि दम्साम्सि कर्माणि यस्याः सा । तां बहुकर्माणं गोः सनिं गवादिपशून्सम्पादयित्रीमिळामेतन्नामिकां गोरूपां देवतां शश्वत्तमं निरन्तरं हवमानाय यजमानाय मह्यं साध । साधय । किञ्च नोऽस्माकं सूनुः पुत्रस्तनयः पौत्रः स्याद्भवतीति ते तव या सुमतिशोभना बुद्धिः सा विजावाबन्ध्या सत्यस्मे अस्माकं भूतु । भवतु ॥ शश्वत्तमम् । उच्छादिषु पाठादन्तोदात्तत्वम् । साध । राध साध सम्सिद्धौ । अन्तर्भावितण्यर्थोऽयम् । लोटि व्यत्ययेन शप् । सेर्ह्यपिच्चेति हिरादेशः । तस्यातो हेरिति लुक् । निघातः । विजावा । जनीप्रादुर्भावे । अस्मादन्येभ्योऽपि दृश्यन्त इति वनिप् । विड्वनोरनुनासिकस्यादित्यात्वम् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । लिङ्गव्यत्ययः । भूतु । भु सत्तायाम् । बहुलं छन्दसीति तपो लुक् । भुसुवोस्तिङीति गुणप्रतिषेधः ॥ ५ ॥

Wilson

English translation:

“Grant, Agni, to the offerer of the oblation earth the giver of cattle, the means of many sacred rites, such that it may long endure; may there be to us sons and grandsons, and may your favour, Agni, be productive of good to us.”

Jamison Brereton

– Make the milk-libation, the very wondrous winning of the cow, succeed, o Agni, for him who invokes you most constantly.
There should be for us a son and a lineage that proliferates. Agni, let this your favor be for us.

Griffith

Agni, as holy food to thine invoker give wealth in cattle, lasting, rich in marvels.
To us be born a son and spreading offspring Agni, be this thy gracious will to us-ward

Oldenberg

5 = III, 1, 23

Geldner

Erziel, o Agni, Segen, den vielwirkenden Lohn einer Kuh für den am häufigsten rufenden Sänger! Ein leiblicher Sohn, der das Geschlecht fortpflanzt, soll uns werden. Agni, diese Gnade von dir soll uns zuteil werden!

Grassmann

Dem Beter schaff als Labung wunderreichen Besitz an Rindern fort und fort, o Agni, Ein eigner Sohn sei uns und Stammvermehrung, das sei uns, Agni, deine Gunsterweisung.

Elizarenkova

Приведи прямо к цели, о Агни, жертвенный напиток (и) многообещающую награду
В виде коровы для того, кто постоянно призывает (богов)!
Да будет нам сын, продолжающий род, плоть от плоти!
О Агни, да будет нам твое благоволение!

अधिमन्त्रम् (VC)

अग्निः
देवश्रवा देववातश्च भारती
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के सदृश विद्या के प्रकाशकारी ! आप (हवमानाय) ग्रहण करने के लिये (इळाम्) प्रशंसायुक्त वाणी को और (गोः) उत्तम वाणी के (शश्वत्तमम्) अनादि विज्ञान तथा (पुरुदंसम्) बहुत शुभ कर्मों के (सनिम्) विद्या आदि उत्तम गुणों के दान को (साध) सिद्ध करो जिससे (नः) हमलोगों का (विजावा) विशेष करके सम्पूर्ण जनों का सुखोत्पादक (सूनुः) पुत्र के सदृश शिष्य (तनयः) सुख का विस्तारकारक (स्यात्) होवे। हे (अग्ने) उत्तम प्रकार परीक्षा लेने में निपुण विद्वन् ! जो (ते) आपकी (सुमतिः) उत्तम बुद्धि (भूतु) होवे (सा) वह (अस्मे) हम लोगों में होवे ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि परस्पर जनों के प्रति शुभगुणों के ग्रहण और दान का उपदेश दें और अपने सन्तानों को विद्या सुशिक्षा और विज्ञानों को निरन्तर बढ़ावें ॥५॥ इस सूक्त में अग्नि और विद्वान् मनुष्यों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह तेईसवाँ सूक्त और तेईसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे अग्ने त्वं हवमानायेळां गोः शश्वत्तमं पुरुदंसं सनिं साध यतो नो विजावा सुनुस्तनयः स्यात्। हे अग्ने या ते सुमतिर्भूतु साऽस्मे स्यात् ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इळाम्) प्रशंसनीयां वाचम् (अग्ने) पावकवद्विद्याप्रकाशक (पुरुदंसम्) बहुशुभकर्माणम् (सनिम्) विद्यादिशुभगुणदानम् (गोः) उत्तमवाचः (शश्वत्तमम्) अनादिभूतं विज्ञानम् (हवमानाय) आददानाय (साध) संसाध्नुहि (स्यात्) (नः) अस्माकम् (सूनुः) अपत्यवच्छिष्यः (तनयः) सुखविस्तारकः (विजावा) विशेषेण सर्वेषां सुखजनकः (अग्ने) सुपरीक्षक (सा) (ते) (सुमतिः) (भूतु) (अस्मे) अस्मासु ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः परस्परान् प्रति शुभगुणग्रहणादानोपदेशः कर्त्तव्यः स्वसन्तानानां विद्यासुशिक्षाविज्ञानानि सततं वर्द्धनीयानीति ॥५॥ अत्राग्निविद्वन्मनुष्यगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति त्रयोविंशतितमं सूक्तं त्रयोविंशतितमश्च वर्गः समाप्तः ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - माणसांनी परस्पर शुभ गुण ग्रहण करून दानाचा उपदेश करून आपल्या संतानांना विद्या, सुशिक्षा व विज्ञानाने निरंतर वाढवावे. ॥ ५ ॥