०१७

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कतो वैश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

समिध्य᳓मानः प्रथमा᳓नु ध᳓र्मा
स᳓म् अक्तु᳓भिर् अज्यते विश्व᳓वारः
शोचि᳓ष्केशो घृत᳓निर्णिक् पवाकः᳓+
सुयज्ञो᳓ अग्नि᳓र् यज᳓थाय देवा᳓न्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ánu ← ánu (invariable)

dhárma ← dhárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

prathamā́ ← prathamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

samidhyámānaḥ ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:PASS}

ajyate ← √añj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

aktúbhiḥ ← aktú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sám ← sám (invariable)

viśvávāraḥ ← viśvávāra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ghr̥tánirṇik ← ghr̥tánirṇij- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pāvakáḥ ← pāvaká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śocíṣkeśaḥ ← śocíṣkeśa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

suyajñáḥ ← suyajñá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajáthāya ← yajátha- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

स॒म्ऽइ॒ध्यमा॑नः । प्र॒थ॒मा । अनु॑ । धर्म॑ । सम् । अ॒क्तुऽभिः॑ । अ॒ज्य॒ते॒ । वि॒श्वऽवा॑रः ।
शो॒चिःऽके॑शः । घृ॒तऽनि॑र्निक् । पा॒व॒कः । सु॒ऽय॒ज्ञः । अ॒ग्निः । य॒जथा॑य । दे॒वान् ॥

• samidhyamānaḥ ← samindh ← √indh
• [verb noun], nominative, singular
• “kindle; blaze.”

• prathamānu ← prathamā ← prathama
• [noun], accusative, plural, neuter
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• prathamānu ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• dharmā ← dharma
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Dharma; custom; dharma [word]; regulation; duty; Dharma; Dharma; Dharma; Dharma; law; law; peculiarity; justice.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• aktubhir ← aktubhiḥ ← aktu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “night; dark; beam.”

• ajyate ← añj
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “smear; anoint; mix; color.”

• viśvavāraḥ ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvavāraḥ ← vāraḥ ← vāra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “treasure; choice.”

• śociṣkeśo ← śociṣkeśaḥ ← śociṣkeśa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Agni.”

• ghṛtanirṇik ← ghṛta
• [noun], neuter
• “ghee; fat.”

• ghṛtanirṇik ← nirṇij
• [noun], nominative, singular, masculine
• “attire; garment.”

• pāvakaḥ ← pāvaka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; Plumbago zeylanica; vahni.”

• suyajño ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suyajño ← yajñaḥ ← yajña
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yajathāya ← yajatha
• [noun], dative, singular, masculine
• “yajña.”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

कतः स्तौति । धर्म । धारणात् धर्म । अग्नेः यज्ञनिर्वाहकतया तद्धारकत्वाद्धर्माग्निः । तथा च मन्त्रः—-’ धर्माणमग्निं विदथस्य साधनम् ’ ( ऋ. सं. १०. ९२. २) इति । तादृशोऽग्निः प्रथमा प्रथमं यज्ञोपक्रमे अनु अग्न्यायतनेष्वनुक्रमेण समिध्यमानः सम्यक् प्रज्वाल्यमानः । यद्वा । अनु धर्म धर्मसाधनभूतेषु यज्ञेषु प्रथमं समिध्यमानः । विश्ववारः विश्वैः सर्वैर्यजमानैर्यष्टव्यतया वरणीयः शोचिष्केशः शोचींषि ज्वालाः केशा यस्य स तथोक्तः । घृतनिर्णिक् घृतस्य तापनद्वारा विलापनेन शोधकः । पावकः अस्मदीयपापशोधकः । सुयज्ञः शोभनयज्ञोपेतः । एवंभूतः अग्निः देवान् अस्माभिर्यजनीयान् देवान् यजथाय यष्टुम् अक्तुभिः अञ्जनसाधनैर्घृतादिभिः सम् अज्यते सम्यक् सिच्यते ॥ प्रथमा । ‘सुपां सुलुक्’ इति सुपो डादेशः । धर्म । ‘ धृञ् धारणे’ इत्यस्मात् “ अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते’ इति मनिन् । ह्रस्वत्वं छान्दसम् । नित्स्वरः । अक्तुभिः । ‘अञ्जू व्यक्तिगतिम्रक्षणेषु’ । अज्यत एभिरिति बाहुलकत्वात् क्तुः करणे । कित्त्वादुपधालोपः । प्रत्ययस्वरः । अज्यते । स एव धातुः । कर्मणि यक् । “ अनिदिताम् ’ इत्युपधालोपः। विश्ववारः । विश्वैर्यजमानैर्होतृद्वारा वारो वारणं यस्येत्यत्र ‘वृञ् वरणे ’ इत्यस्य ण्यन्तस्य रूपं वारः । ‘ बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम्’ इति पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । घृतनिर्णिक् । ‘ णिजिर् शौचपोषणयोः । क्विप् । घृतं नेनेक्तीति द्वितीयातत्पुरुषत्वात् पूर्वपदस्वरः । यजथाय । ‘ यज देवपूजासंगतिकरणदानेषु । अरमादौणादिकः अथप्रत्ययः । तादर्थ्ये चतुर्थी । प्रत्ययस्वरः ॥

English translation:

“The righteous (Agni) when first kindled on the several (altars) the object of adoration by all, whose hair is flame, and who is cleansed with butter, the purifier, the worthy-worshipped, is sprinkled with oblations for the worship of the gods.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The righteous Agni: prathamānudharmā: dharma is a synonym of agni; or, the construction may be anudharma, according to law or religion

Being kindled according to his first foundations, he who fulfills all wishes is anointed with unguents—
he, the flame-haired, ghee-cloaked, purifying Agni, who makes the
sacrifice good—in order to sacrifice to the gods.

DULY enkindled after ancient customs, bringing all treasures, he is balmed with unguents,-
Flame-haired, oil-clad, the purifying Agni, skilled in fair rites, to bring the Gods for worship.

He who is inflamed after the primitive ordinances, is anointed with ointments 1, the giver of all treasures, he whose hair is flame, whose stately robe is ghee, the purifier, skilled in sacrifice, Agni—that he may sacrifice to the gods.

Den ersten Bestimmungen gemäß entzündet, wird er mit Salben gesalbt, allbegehrt, flammenhaarig, in Schmalz festlich gekleidet, der lautere gutopfernde Agni, um den Göttern zu opfern.

Entzündet nach althergebrachten Bräuchen wird er der reiche nun gesalbt mit Salben, Er welcher flammt lichthaarig, fettgekleidet, schön opfernd, Agni, für der Götter Opfer.

Зажигаемый согласно первым установлениям,
Он умащается мазями, желанный для всех,
Пламенновласый, в одеянии из жира, очищающий,
Агни, прекрасно жертвующий, – для жертвы богам.

• अग्निः
• कतो वैश्वामित्रः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पाँच ऋचावाले सत्रहवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में अग्नि के गुणों को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (समिध्यमानः) उत्तम प्रकार प्रकाशमान (विश्ववारः) सकल जन का प्रिय (शोचिष्केशः) तेजरूप केशवान् (घृतनिर्णिक्) तेजस्वी (पावकः) पवित्रकर्त्ता (सुयज्ञः) सुन्दर यज्ञ जिससे हों वह अग्नि (समक्तुभिः) उत्तम रात्रियों से (यजथाय) सङ्ग के लिये (प्रथमा) प्रसिद्ध (धर्म) धर्मों को (अज्यते) उत्तम प्रकार प्रसिद्ध करता तथा (देवान्) उत्तम गुणों का (अनु) प्रस्तार करता है, उसको अच्छे प्रकार प्रेरणा करो ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो अति गुणों से युक्त अग्नि आदि पदार्थ से कार्य्यों को सिद्ध करें, तो सम्पूर्ण कार्य्य मनुष्य सिद्ध कर सकते हैं ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या यः समिध्यमानो विश्ववारः शोचिष्केशो घृतनिर्णिक् पावकः सुयज्ञोऽग्निः समक्तुभिर्यजथाय प्रथमा धर्माज्यते देवाननुगमयति तं संप्रयुङ्ग्ध्वम् ॥१॥

अथाग्निगुणानाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (समिध्यमानः) सम्यक् प्रदीप्यमानः (प्रथमा) प्रख्यातानि (अनु) (धर्म) धर्माणि। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (सम्, अक्तुभिः) सम्यक् रात्रिभिः (अज्यते) प्रक्षिप्यते (विश्ववारः) यो विश्वं वृणोति (शोचिष्केशः) शोचींषि तेजांसि इव केशा यस्य सः (घृतनिर्णिक्) यो घृतेन निर्णेक्ति सः (पावकः) पवित्रकर्त्ता (सुयज्ञः) शोभना यज्ञा यस्मात् सः (अग्निः) पावकः (यजथाय) सङ्गमनाय (देवान्) दिव्यान् गुणान् ॥१॥

भावार्थभाषाः - यदि पुष्कलगुणयुक्तेनाऽग्न्यादिपदार्थेन कार्य्याणि साध्नुयुस्तर्हि किं कार्य्यमसिद्धं भवेत् ॥१॥

या सूक्तात अग्नी व विद्वान यांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - भावार्थ -जर अनंत गुणांनी युक्त अग्नी इत्यादी पदार्थाने कार्य सिद्ध होते, तर माणसे संपूर्ण कार्य का सिद्ध करू शकणार नाहीत? ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कतो वैश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓था᳓यजो होत्र᳓म् अग्ने पृथिव्या᳓
य᳓था दिवो᳓ जातवेदश् चिकित्वा᳓न्
एवा᳓ने᳓न हवि᳓षा यक्षि देवा᳓न्
मनुष्व᳓द् यज्ञ᳓म् प्र᳓ तिरेम᳓म् अद्य᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

áyajaḥ ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

hotrám ← hotrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)

cikitvā́n ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jātavedaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)

anéna ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:N, number:SG}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

evá ← evá (invariable)

havíṣā ← havís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

yakṣi ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

adyá ← adyá (invariable)

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

manuṣvát ← manuṣvát (invariable)

prá ← prá (invariable)

tira ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

यथा॑ । अय॑जः । हो॒त्रम् । अ॒ग्ने॒ । पृ॒थि॒व्याः । यथा॑ । दि॒वः । जा॒त॒ऽवे॒दः॒ । चि॒कि॒त्वान् ।
ए॒व । अ॒नेन॑ । ह॒विषा॑ । य॒क्षि॒ । दे॒वान् । म॒नु॒ष्वत् । य॒ज्ञम् । प्र । ति॒र॒ । इ॒मम् । अ॒द्य ॥

• yathāyajo ← yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• yathāyajo ← ayajaḥ ← yaj
• [verb], singular, Imperfect
• “sacrifice; worship; worship.”

• hotram ← hotra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “yajña; sacrifice.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• pṛthivyā ← pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• jātavedaś ← jātavedaḥ ← jātavedas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• cikitvān ← cit
• [verb noun], nominative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• evānena ← evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• evānena ← anena ← idam
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• haviṣā ← havis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• yakṣi ← yaj
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “sacrifice; worship; worship.”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• manuṣvad ← manuṣvat
• [adverb]

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• tiremam ← tira ← tṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• tiremam ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

हे अग्ने त्वं यथा पृथिव्याः यजमानभूतायाः पृथिवीदेवतायाः पूर्वं होता सन् होत्रं होमसाधनं हविः अयजः अयाजीः जातवेदः जातप्रज्ञ हे अग्ने चिकित्वान् कर्म विषयज्ञानवान् त्वं यथा च दिवः यजमानभूताया द्युदेवताया होता भूत्वा हविरयजः । एव एवं त्वमस्मिन् कर्मणि होता सन् अनेन अस्माभिर्दीयमानेन हविषा देवान यक्षि यज । किंच त्वम् अद्य इदानीम् अस्माभिः क्रियमाणम् इमं यज्ञं प्र तिर अनुष्ठानसंपूर्त्या पारं गमय । तत्र दृष्टान्तः मनुष्वत् इति । यथा मनोः यज्ञमनुष्ठानसंपूर्त्या पारमनैषीस्तद्वदिमं यज्ञं पारं नयेत्यर्थः ॥ यथा । ’ प्रकारवचने थाल्’ इति थाल् । ‘ लिति’ इति प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम् । अयजः । यजेर्लङि रूपम् । यच्छब्दयोगादनिघातः । होत्रम् । हु दानादनयोः’। ‘हुयामाश्रुभसिभ्यस्त्रन! इति त्रन्प्रत्ययेनान्तोदात्त: । दिवः । ‘ उडिदम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । चिकित्वान् । ‘कित ज्ञाने’ इत्यस्य क्वसौ रूपम् । प्रत्ययस्वरः । अनेन । इदंशब्दस्य तृतीयैकवचने ‘अनाप्यकः ’ ( पा. सू. ७. २. ११२ ) इत्यनादेशः । यक्षि । यजेर्लेटि रूपम् । मनुष्वत् । तत्र तस्येव ’ इति वतिः । ‘ नभोऽङ्गिरोमनुषां वत्युपसंख्यानम्’ इति भसंज्ञात्वात् रुत्वाभावः । प्रत्ययस्वरः । तिर । तरतेर्लोटि व्यत्ययेन शः । ‘ ऋत इद्धातोः’ इति इत्वम् । निघातः ॥

English translation:

“As you did offer the burnt-offering, Agni, (on behalf of) earth; as you, Jātavedas, who are cognizant (of sacred rites, did offer sacrifice on behalf) of heaven; so with this oblation worship the gods, and perfect this rite today (as you did) that of Manu.”

Just as you performed the sacrificial role of the Hotar of the Earth, o Agni, and just as you observantly (performed that) of the Heaven,
Jātavedas,
so sacrifice to the gods with this offering. Like Manu, carry out this
sacrifice today.

As thou, O Agni, skilful Jatavedas, hast sacrificed as Priest of Earth, of Heaven,
So with this offering bring the Gods, and prosper this sacrifice today as erst for Manu.

As thou hast performed, O Agni, the Hotri’s duty for the Earth, as thou hast done it for Heaven, O Gâtavedas, full of intelligence, in the same way sacrifice with this offering to the gods. Prosper this sacrifice to-day as thou hast done for Manus.

Wie du früher das Hotriopfer der Erde, wie du das des Himmels kundig vollzogen hast, o Agni Jatavedas, so opfere mit diesem Opfer den Göttern! Wie für Manu fördere heute dieses Opfer!

Wie, Agni, du der Erde Guss geopfert, und wie des Himmels, weiser Wesenkenner, So opfre auch mit diesem Trank den Göttern, wie Manus fördre heute dieses Opfer.

Как жертвовал ты в должности хотара земли,
Как – (хотара) неба, о Джатаведас искушенный,
Так (сейчас) пожертвуй богам это возлияние!
Как для Мануса, сегодня продвинь эту жертву!

• अग्निः
• कतो वैश्वामित्रः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जातवेदः) उत्तम बुद्धियुक्त (अग्ने) अग्नि के सदृश तेजस्वी ! (यथा) जैसे आप (पृथिव्याः) भूमि वा अन्तरिक्ष के मध्य में (होत्रम्) हवन करने के अभ्यास को (अयजः) करें और (यथा) जैसे, (दिवः) प्रकाश के (यथा) (चिकित्वान्) ज्ञाता पुरुष आप (अनेन) इस (हविषा) हवन सामग्री से (एव) ही (देवान्) विद्वानों वा उत्तम पदार्थों का (यक्षि) आदर करो (अद्य) इस समय (इमम्) इस (यज्ञम्) संमेलन करने को (प्र) (तिर) विशेष सफल करो वैसे मैं भी (मनुष्वत्) मनुष्य के तुल्य प्रसिद्ध करूँ ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो मनुष्य इस सृष्टि में संपूर्ण प्राण आदिकों से भी कार्य्य होने योग्य व्यवहार को सिद्ध करते, वे श्रेष्ठ विज्ञान को प्राप्त होते हैं ॥२॥

अन्वय: हे जातवेदोऽग्ने ! यथा त्वं पृथिव्या होत्रमयजो यथा दिवः चिकित्वान् सन् अनेन हविषैव देवान् यक्ष्यद्येमं यज्ञं प्र तिर तथाहमपि मनुष्वत्कुर्य्याम् ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (यथा) (अयजः) यजेः (होत्रम्) हवनाभ्यासम् (अग्ने) पावक इव (पृथिव्याः) भूमेरन्तरिक्षस्य वा मध्ये (यथा) (दिवः) प्रकाशस्य (जातवेदः) उत्पन्नप्रज्ञ (चिकित्वान्) ज्ञानवान् (एव) (अनेन) (हविषा) (यक्षि) यजसि। अत्र शपो लुक्। (देवान्) विदुषो दिव्यान् पदार्थान् वा (मनुष्वत्) मनुष्येण तुल्यम् (यज्ञम्) सङ्गतिकरणम् (प्र) (तिर) विस्तारय (इमम्) (अद्य) इदानीम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये मनुष्या अस्यां सृष्टौ सर्वैः प्राणादिभिः सङ्गन्तव्यं व्यवहारं साध्नुवन्ति ते दिव्यं विज्ञानं प्राप्नुवन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - भावार्थ -या मंत्रात उपमालंकार आहे. जी माणसे या सृष्टीत संपूर्ण प्राण इत्यादींनी व्यवहार सिद्ध करतात ती श्रेष्ठ विज्ञान प्राप्त करतात. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कतो वैश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त्री᳓णि आ᳓यूंषि त᳓व जातवेदस्
तिस्र᳓ आजा᳓नीर् उष᳓सस् ते अग्ने
ता᳓भिर् देवा᳓नाम् अ᳓वो यक्षि विद्वा᳓न्
अ᳓था भव य᳓जमानाय शं᳓ योः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́yūṁṣi ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

jātavedaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

trī́ṇi ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ājā́nīḥ ← ājā́ni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

tisráḥ ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

ávaḥ ← ávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

tā́bhiḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

yakṣi ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

átha ← átha (invariable)

bhava ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

śám ← śám (invariable)

yájamānāya ← √yaj- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

yós ← yós (invariable)

त्रीणि॑ । आयूं॑षि । तव॑ । जा॒त॒ऽवे॒दः॒ । ति॒स्रः । आ॒ऽजानीः॑ । उ॒षसः॑ । ते॒ । अ॒ग्ने॒ ।
ताभिः॑ । दे॒वाना॑म् । अवः॑ । य॒क्षि॒ । वि॒द्वान् । अथ॑ । भ॒व॒ । यज॑मानाय । शम् । योः ॥

• trīṇy ← trīṇi ← tri
• [noun], nominative, plural, neuter
• “three; tri/tisṛ [word].”

• āyūṃṣi ← āyus
• [noun], nominative, plural, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• jātavedas ← jātavedaḥ ← jātavedas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• tisra ← tisraḥ ← tri
• [noun], nominative, plural, feminine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• ājānīr ← ājānīḥ ← ājāni
• [noun], nominative, plural, feminine

• uṣasas ← uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• tābhir ← tābhiḥ ← tad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• avo ← avaḥ ← avas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• yakṣi ← yaj
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “sacrifice; worship; worship.”

• vidvān ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• bhava ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• yajamānāya ← yaj
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; worship; worship.”

• śaṃ ← śam
• [adverb]
• “śam [word].”

• yoḥ ← yos
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fortune.”

हे जातवेदः जातप्रज्ञ तव त्रीण्यायूंषि त्रिविधानि आज्यौषधिसोमात्मकान्यन्नान्याहारतया कल्पितानि हे अग्ने तिस्रः उषसः एकाहाहीनसत्रगता उषसः उषोऽभिमानिन्यस्तिस्रो देवताः ते तव आजानीः जनयित्र्यो मातरः । यद्वा उषोऽभिमानिन्यो देवतास्तवाजानीस्त्वामनुजातास्तिस्रः स्वसारः । तथा च स्वसॄः प्रकृत्य मन्त्रः—-’ प्रजामेका रक्षत्यूर्जमेका राष्ट्रमेका रक्षति’ इति । ताभिः उषोऽभिमानिनीभिर्देवताभिः सहितस्त्वम् अवः अस्माभिर्दीयमानं हविर्लक्षणमन्नं देवानां यक्षि यष्टव्यदेवानां प्रयच्छ । अथ अनन्तरं विद्वान् जानंस्त्वं यजमानाय शं भव सुखहेतुर्भव । योः च सुखस्य मिश्रयिता च भव ॥ तव । युष्मदस्मदोर्ङसि’ इत्याद्युदात्तः । तिस्रः । त्रिशब्दस्य स्त्र्यर्थे ’ त्रिचतुरोः स्त्रियाम् ’ इति तिसृ इत्यादेशः । अचि र ऋतः’ इति रेफादेशः । ‘ तिसृभ्यो जसः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । आजानीः । ‘ जन जनने’ । जनिघसिभ्यामिण् ’ इति कर्तरि इण् । णित्त्वादुपधावृद्धिः । ‘ वा छन्दसि ’ इति सवर्णदीर्घः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वर:। अवः । ‘ अव रक्षणे ’ । ’ असुन्’ इत्यसुन् । नित्स्वरः । यक्षि । यजेर्दानार्थस्य लेटि रूपम् । यजमानाय । ‘ पूङ्यजोः शानन्’ ( पा. सू. ३. २. १२८ ) इति यजेः शानन् । नित्स्वरः । योः । यु मिश्रणे ’ इत्यस्मात् “ अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते ’ इति विच् । आर्धधातुकलक्षणो गुणः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरः ॥

English translation:

“Three are your existences Jātavedas; three, Agni, are your parent dawns; with them offer the oblation of the gods, the knowing (his wishes) be the bestower of happiness on the instrumental tutor of the sacrifice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Three existences: trīṇyāyuṃsi, three lives, as supported by butter, by fuel and the Soma; parent dawns: tisra agnīruṣasaḥ: ājānī may mean sisters, or mothers; the dawns person nified as the parents or sisters of Agni, as prior or subsequent to the lighting of the sacrificial fire in the early morning; ’three’ may relate to three diurnal fires; as sisters, separate offices are assigned to them: prajām ekā rakṣaty ūrjam ekā, rāṣṭram ekā rakṣati, one preserves the people, one vigour, one the kingdom

Three lifetimes are yours, Jātavedas, and three dawns are your births, o Agni.
By these (births) win the help of the gods by sacrifice as the knowing one, and then become luck and life for the sacrificer.

Three are thy times of life, O Jatavedas, and the three mornings are thy births, O Agni.
With these, well-knowing, grant the Gods’ kind favour, and help in stir aiid stress the man who worships.

Thou hast three lives, O Gâtavedas, and three births from the Dawn 1, O Agni! Being wise, sacrifice with these to the favour of the gods, and bring luck and welfare to the sacrificer.

Drei Leben hast du, Jatavedas, drei Usas sind deine Mütter, Agni. Mit diesen erbitte kundig der Götter Gunst und sei dem Opfernden zu Heil und Segen.

Drei Lebensalter hast du, Wesenkenner, und drei Geburten aus der Morgenröthe; Mit denen schaff uns kundig Gunst der Götter, und Agni, sei zu Heil und Glück dem Opfrer.

Три срока жизни у тебя, о Джатаведас.
Три утренние зари – родительницы твои, о Агни.
Ими пожертвуй как знаток – ради помощи богов,
А также будь жертвователю на счастье и благо!

• अग्निः
• कतो वैश्वामित्रः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जातवेदः) सम्पूर्ण उत्पन्न पदार्थ के ज्ञाता (अग्ने) अग्नि के सदृश तेजस्वी और (विद्वान्) सत्य असत्य के ज्ञाता पुरुष ! आप जैसे (ते) आपका जाना अग्नि (यजमानाय) किसी पदार्थ में अग्नि का संयोग करनेवाले के लिये (शम्) कल्याणकारक होता है वैसे (तव) आपके जो (त्रीणि) तीन प्रकार के शरीर आत्मा मन के सुखकारक (आयूंषि) जीवन और जैसे अग्नि के सदृश तेजस्वी (तिस्रः) तीन (आजानीः) सब ओर से प्रसिद्ध (उषसः) प्रकाशकारक समय वैसे ही (योः) संयोगकारक वा भेदक आप (यक्षि) संप्राप्त होते (ताभिः) उन वेलाओं से (देवानाम्) पदार्थों की वा विद्वानों की (अवः) रक्षा आदि कीजिये और कल्याण करनेवाले भी (भव) हूजिये ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य बहुत काल पर्य्यन्त ब्रह्मचर्य्य नियत भोजन और विहार से आयु बढ़ाने की इच्छा करें तो त्रिगुण अर्थात् तीनसौ वर्ष तक जीवन हो सकता है ॥३॥

अन्वय: हे जातवेदोऽग्ने विद्वांस्त्वं यथा तेऽग्निर्यजमानाय शंकरो भवति तथैव तव यानि त्रीण्यायूंषि यथाऽग्नेस्तिस्र आजानीरुषसस्तथा योः सन् यक्ष्यथ ताभिर्देवानामवो विधेहि शंकरश्च भव ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रीणि) त्रिविधानि शरीरात्ममनः सुखकराणि (आयूंषि) जीवनानि (तव) (जातवेदः) जातवित्त (तिस्रः) (आजानीः) समन्तात्प्रसिद्धाः (उषसः) प्रकाशकर्त्र्यो वेलाः (ते) तव (अग्ने) अग्निरिव वर्त्तमान (ताभिः) वेलाभिः (देवानाम्) दिव्यानां पदार्थानां विदुषां वा (अवः) रक्षणादिकम् (यक्षि) सङ्गच्छसे (विद्वान्) सत्यासत्यवेत्ता (अथ)। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (भव) (यजमानाय) सङ्गन्त्रे (शम्) सुखम् (योः) मिश्रयिता भेदको वा ॥३॥

भावार्थभाषाः - यदि मनुष्या दीर्घेण ब्रह्मचर्येण युक्ताहारविहाराभ्यां जीवनं वर्द्धितुमिच्छेयुस्तर्हि त्रिगुणं त्रीणि शतानि वर्षाणि तावद्भवितुं शक्यमिति विज्ञेयम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - भावार्थ -जी माणसे दीर्घ ब्रह्मचर्ययुक्त आहारविहारांनी दीर्घायू बनण्याची इच्छा करतात तेव्हा ती तीनशे वर्षांपर्यंत जगू शकतात. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कतो वैश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अग्निं᳓ सुदीतिं᳓ सुदृ᳓शं गृण᳓न्तो
नमस्या᳓मस् त्वे᳓डियं जातवेदः
तुवां᳓ दूत᳓म् अरतिं᳓ हव्यवा᳓हं
देवा᳓ अकृण्वन्न् अमृ᳓तस्य ना᳓भिम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gr̥ṇántaḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

sudītím ← sudītí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sudŕ̥śam ← sudŕ̥ś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ī́ḍyam ← ī́ḍya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jātavedaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

namasyā́maḥ ← √namasy- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

aratím ← aratí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dūtám ← dūtá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

havyavā́ham ← havyavā́h- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

akr̥ṇvan ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

amŕ̥tasya ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nā́bhim ← nā́bhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

अ॒ग्निम् । सु॒ऽदी॒तिम् । सु॒ऽदृश॑म् । गृ॒णन्तः॑ । न॒म॒स्यामः॑ । त्वा॒ । ईड्य॑म् । जा॒त॒ऽवे॒दः॒ ।
त्वाम् । दू॒तम् । अ॒र॒तिम् । ह॒व्य॒ऽवाह॑म् । दे॒वाः । अ॒कृ॒ण्व॒न् । अ॒मृत॑स्य । नाभि॑म् ॥

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sudītiṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudītiṃ ← dītim ← dīti
• [noun], accusative, singular, masculine

• sudṛśaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudṛśaṃ ← dṛśam ← dṛś
• [noun], accusative, singular, masculine
• “eye; dṛś; dṛś [word]; sight; evil eye.”

• gṛṇanto ← gṛṇantaḥ ← gṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “praise.”

• namasyāmas ← namasyāmaḥ ← namasy
• [verb], plural, Present indikative
• “worship; respect.”

• tveḍyaṃ ← tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• tveḍyaṃ ← īḍyam ← īḍ
• [verb noun], accusative, singular
• “praise; invite; raise.”

• jātavedaḥ ← jātavedas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• tvāṃ ← tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• dūtam ← dūta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• aratiṃ ← aratim ← arati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “charioteer.”

• havyavāhaṃ ← havyavāham ← havyavāha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni; fire; sacrificial fire.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• akṛṇvann ← akṛṇvan ← kṛ
• [verb], plural, Imperfect
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• amṛtasya ← amṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “amṛta; immortality; vatsanābha; ambrosia; mercury; medicine; vighasa; calcium hydroxide.”

• nābhim ← nābhi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “navel; hub; kinship; beginning; origin; umbilical cord; nābhi [word]; friendship; center.”

जातवेदः जातस्य सर्वस्य वेदितर्हे अग्ने गृणन्तः त्वद्विषयां स्तुतिं कुर्वाणा वयम् अग्निम् अङ्गनादिगुणोपेतं सुदीतिं शोभनदीप्तिम् अत एव सुदृशं सर्वैः सुदर्शनम् ईड्यं स्तुत्यम् एवंविधं त्वा त्वां नमस्यामः हविर्भिः पूजयामः । किंच देवाः अस्माभिर्यजनीया इन्द्रायो देवाः अरतिम् । न विद्यते विषयेषु रतिः प्रीतिर्यस्यासावरतिः । विषयेष्वसक्तम् अत एव अमृतस्य देवान्नभूतायाः सुधायाः नाभिं नाभिस्थानं त्वां तादृशं हव्यवाहं दूतम् अकृण्वन् । हविषां वोढारं दूतमकुर्वन् । दूतो हि द्विविधो वार्ताहारी कार्यकारी चेति । तत्र त्वां कार्यकारिणं दूतमकार्षुरिति भावः ॥ सुदीतिम् । ’ दीङ् क्षये ’ । दीयते विनाश्यते आभिस्तम इति करणे क्तिन् । दीतयो दीप्तयः ॥ बहुव्रीहौ ’ नञ्सुभ्याम् ’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । सुदृशम् । “ दृशिर् प्रेक्षणे’ । तस्माच्छक्यार्थे खल् । ’ संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः’ इति गुणाभावः । ‘ लिति’ इति प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम् । गृणन्तः । गृणातिरर्चतिकर्मा । नमस्यामः । नमसः पूजायां: नमो वरिवश्चित्रङः क्यच् ’ इति क्यच् । तदन्ताल्लटि रूपम् । पादादित्वान्न निघातः । दूतम् । ‘टुदु उपतापे । दुतनिभ्यां दीर्घश्च’ ( उ. सू. ३. ३७० ) इति क्तः । तत्संनियोगेन धातोर्दीर्घः । दूतः इतस्ततः संचारीत्यर्थः । प्रत्ययस्वरः । अरतिम् । “ रमु क्रीडायाम् ’ । भावे क्तिन् । अकृण्वन् । ‘ कृवि हिंसाकरणयोः’ इत्यस्य लङि ‘ धिन्विकृण्व्योर च’ इत्युप्रत्ययोऽकारश्चान्तादेशः । निघातः ॥

English translation:

“Jātavedas, we venerate you, glorifying the brilliant, beautiful, adorable Agni; the gods have made you their messenger, the disinterested bearer of oblations, the centre of ambrosia.”

Singing to Agni, the one beautifully shining, beautifully appearing, we revere you who are to be invoked, Jātavedas.
You have the gods made the messenger, the spoked wheel (of flames), the conveyor of oblations, and the navel of immortality.

Agni most bright and fair with song we honour, yea, the adorable, O Jatavedas.
Thee, envoy, messenger, oblation-bearer, the Gods have made centre of life eternal.

Praising Agni full of splendour, full of beauty, we adore thee, O Gâtavedas, deserving to be magnified. Thee the gods have made their messenger, their steward 1, and carrier of offerings, the navel of immortality.

Den Agni von schönem Glanze, von schönem Aussehen lobend, verneigen wir uns vor dir, dem zu Berufenden, o Jatavedas. Dich machten die Götter zum Boten, zum Rosselenker, zum Opferfahrer, zum Nabel der Unsterblichkeit.

Dich Agni preisend, der du strahlst und schön bist, dich werthen ehren wir, o Wesenkenner; Als Boten, der die Opfer rastlos fähret, ersahn die Götter zu der Gottheit Kern dich.

Воспевая Агни с прекрасным блеском, прекрасного на вид,
Мы поклоняемся тебе, достойному призывов, о Джатаведас.
Это тебя боги сделали вестником, посланником (?),
Увозящим жертву, пупом бессмертия.

• अग्निः
• कतो वैश्वामित्रः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जातवेदः) सम्पूर्ण उत्पन्न पदार्थों में प्रसिद्ध विद्वान् ! जिन (त्वा) आप (दूतम्) दूत के समान सन्तापकारी (अरतिम्) प्राप्त कारक (हव्यवाहम्) हवन करने योग्य पदार्थों को प्राप्त होनेवाले अग्नि के सदृश (अमृतस्य) मोक्ष का (नाभिम्) नाभि के सदृश बन्धनकर्त्ता (देवाः) विद्वान् लोग (अकृण्वन्) किया करते हैं उस (सुदीतिम्) उत्तम प्रकार रक्षा कारक (सुदृशम्) सम्यक् देखने योग्य वा दर्शक और (ईड्यम्) प्रशंसा करने योग्य (अग्निम्) अग्नि के सदृश तेजस्वी विद्वान् (त्वाम्) आपको (गृणन्तः) स्तुति करते हुए हम लोग (नमस्यामः) नमस्कार करते हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो पुरुष अग्नि के सदृश तेजस्वी विज्ञानदाता विद्वान् लोग धर्म अर्थ काम और मोक्ष के साधनों का उपदेश दें, उनकी नित्य नमस्कारपूर्वक सेवा करनी चाहिये ॥४॥

अन्वय: हे जातवेदो यं त्वा दूतमरतिं हव्यवाहं पावकमिवामृतस्य नाभिं देवा अकृण्वन्तं सुदीतिं सुदृशमीड्यमग्निमिव त्वां गृणन्तः सन्तो वयं नमस्यामः ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निम्) पावकवद्विद्वांसम् (सुदीतिम्) सुरक्षकम् (सुदृशम्) सम्यग् द्रष्टुं योग्यं दर्शकं वा (गृणन्तः) स्तुवन्तः (नमस्यामः) सेवेमहि (त्वा) त्वाम् (ईड्यम्) प्रशंसितुमर्हम् (जातवेदः) जातेषु पदार्थेषु कृतविद्य (त्वाम्) (दूतम्) दूतमिव परितापकम् (अरतिम्) प्रापकम् (हव्यवाहम्) हव्यानां पदार्थानां प्रापकम् (देवाः) विद्वांसः (अकृण्वन्) (अमृतस्य) मोक्षस्य (नाभिम्) नाभिरिव बन्धकम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये पावकवर्चसो विज्ञानप्रदा विद्वांसो धर्मार्थकाममोक्षसाधनान्युपदिशेयुस्तान्नित्यं नमस्कृत्य सेवेयुः ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे पुरुष अग्नीप्रमाणे तेजस्वी, विज्ञानदाता, विद्वान, धर्म, अर्थ, काम, मोक्षाच्या साधनाचा उपदेश देतात त्यांची नमस्कारपूर्वक नित्य सेवा केली पाहिजे. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - कतो वैश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓स् त्व᳓द् धो᳓ता पू᳓र्वो अग्ने य᳓जीयान्
द्विता᳓ च स᳓त्ता स्वध᳓या च शम्भुः᳓
त᳓स्या᳓नु ध᳓र्म प्र᳓ यजा चिकित्वो
अ᳓थ नो धा अध्वरं᳓ देव᳓वीतौ

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pū́rvaḥ ← pū́rva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvát ← tvám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yájīyān ← yájīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

dvitā́ ← dvitā́ (invariable)

śambhúḥ ← śambhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáttā ← sáttar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svadháyā ← svadhā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

cikitvaḥ ← √cit- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

dhárma ← dhárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yaja ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

adhvarám ← adhvará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

átha ← átha (invariable)

devávītau ← devávīti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

dhāḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

यः । त्वत् । होता॑ । पूर्वः॑ । अ॒ग्ने॒ । यजी॑यान् । द्वि॒ता । च॒ । सत्ता॑ । स्व॒धया॑ । च॒ । श॒म्ऽभुः ।
तस्य॑ । अनु॑ । धर्म॑ । प्र । य॒ज॒ । चि॒कि॒त्वः॒ । अथ॑ । नः॒ । धाः॒ । अ॒ध्व॒रम् । दे॒वऽवी॑तौ ॥

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tvaddhotā ← tvat ← tvad
• [noun], ablative, singular
• “you.”

• tvaddhotā ← hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• pūrvo ← pūrvaḥ ← pūrva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yajīyān ← yajīyas
• [noun], nominative, singular, masculine

• dvitā
• [adverb]
• “again.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• sattā ← sattṛ
• [noun], nominative, singular, masculine

• svadhayā ← svadhā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “free will; offering; libation; nature; svadhā [word]; comfort; power.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• śambhuḥ ← śambhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “kind; benevolent.”

• tasyānu ← tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tasyānu ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• dharma ← dharman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “regulation; Dharma; law; property.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yajā ← yaj
• [verb], singular, Present imperative
• “sacrifice; worship; worship.”

• cikitvo ← cikitvaḥ ← cit
• [verb noun], vocative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• ’tha ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• dhā ← dhāḥ ← dhā
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• adhvaraṃ ← adhvaram ← adhvara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• devavītau ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devavītau ← vītau ← vīti
• [noun], locative, singular, feminine

हे अग्ने त्वत् त्वत्तोऽपि पूर्वः प्रथमभावी यजीयान् अतिशयेन यष्टा यः यः कश्चित् होता होमनिष्पादकः द्विता द्वैधं मध्यमे चोत्तमे च स्थाने स्वधया सोमाख्येनान्नेन सह सत्ता निषण्णः सन् शंभुः यष्टॄणां सुखभूः अभूत् । द्वितीयपादमेवं यास्को व्याचख्यौ-’ द्विता च सत्ता स्वधया च शंभुः । द्वैधं सत्ता मध्यमे च स्थान उत्तमे च । शंभुः सुखभूः ’ ( निरु. ५. ३ ) इति । चिकित्वः धर्मविषयचेतनावन् हे अग्ने तस्य यस्त्वत्तोऽपि पूर्वभावी होता निरूपितस्तस्य होतुः अनु धर्म धर्माननु तेनानुष्ठितधर्मानुपलक्ष्य प्र यज प्रकर्षेण देवान् पूजय । अथ अनन्तरं हे अग्ने त्वं नः अस्माकं संबन्धिनम् अध्वरम् इमं यज्ञं देववीतौ देवानां प्रीत्यर्थं धाः विधेहि ॥ यजीयान् । यष्टृशब्दस्य ’ तुश्छन्दसि ’ इतीयसुन् । तस्मिन् “ तुरिष्ठेमेयःसु ’ इति तृचो लोपः । नित्त्वादाद्युदात्तः । द्विता । द्विशब्दात् ’ संख्याया विधार्थे धा’ इति धाप्रत्ययः । धकारस्य तकाश्छान्दसः । प्रत्ययस्वरः । सत्ता । षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु । अस्य ताच्छीलिकस्तृन् । नित्स्वरः । स्वधया । स्वर्ग लोकं दधाति यजमानस्येति स्वधा । ‘ आतोऽनुपसर्गे कः’ इति कप्रत्ययः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । शंभुः । शं सुखमस्माद्भवतीति । ‘ भू सत्तायाम् । विप्रसंभ्यो ड्वसंज्ञायाम् ’ इत्यत्र मितद्र्वादेरुपसंख्यानात् डुप्रत्ययः । डित्त्वाट्टिलोपः । यज । यजेर्लोटि रूपम् । चिकित्वः । ‘ कित ज्ञाने’ इत्यस्य क्वसौ रूपम् । ‘ मतुवसो रु संबुद्धौ छन्दसि ’ इति नकारस्य रुः । अथा नः । ‘ निपातस्य° ’ इति दीर्घः । धाः । ‘ डुधाञ् धारणपोषणयोः’ इत्यस्य छान्दसे लुङि रूपम् । अडभावश्छान्दसः । देववीतौ । देवानां वीतिः अशनं यत्र प्रीतौ सा प्रीतिः देववीतिः । वी कान्त्यादिषु इत्यस्मात् भावे क्तिन् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वर: ॥ ॥ १७ ॥

English translation:

“He is the most diligent offerer of worship who is the presenter of oblations before you are and who in two plural ces (the middling and the best) seated with the sacrificial food is (the source of) happiness (to the worshippers); do you cognizant (of the objects of devotion), officiate in accordance with his piety, and thus render our rite acceptable to the gods.”

The Hotar, the better sacrificer before you, o Agni, who once again will take his seat and (be) the one who is good luck by his own will,
according to his foundations, carry forth the sacrifice, o you who are observant, and set the rite in place for us in pursuit of the gods.

That Priest before thee, yet more skilled in worship, stablished of old, healthgiver by his nature,-
After his custom offer, thou who knowest, and lay our sacrifice where Gods may taste it.

O Agni, the Hotri who before thee was an excellent sacrificer, who verily 1 sat down and brought luck by himself 2 sacrifice according to his rules, O intelligent one, and set down our sacrifice at the feast of the gods.

Welcher Hotri vor dir am besten geopfert hat, o Agni, abermals seinen Platz einnehmend und aus eigenem Antrieb wohlwollend, nach dessen Muster opfere, du Kundiger, und verrichte für uns die Opferhandlung bei der Götterladung!

Welch ältrer Priester dich im Opfern, Agni, noch übertrifft, von selbst sich setzt und Heil bringt, Nach dessen Weise opfre nun, o kund’ger, und unser Opfer bring zum Göttermahle.

(Тот) хотар, о Агни, который до тебя лучше (других) жертвовал,
Воссевши с самого начала и по своей природе благодатный, -
Принеси жертву умело, по его законам,
А также устрой нам обряд во время приглашения богов!

• अग्निः
• कतो वैश्वामित्रः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वान् पुरुष ! जो (त्वत्) आपके समीप से (होता) दानशील (पूर्वः) पूर्ण विद्यावान् (यजीयान्) अतिशय यज्ञकारक वा संमेलकारी (द्विता) द्वित्व स्वरूप (च) और (सत्ता) स्थित (स्वधया) अन्न से (च) भी (शम्भुः) सुखकारक होवे (तस्य) उसके (धर्म) धारण करने योग्य को (अनु) (प्र) (यज) सम्प्राप्त होइये (अथ) इसके अनन्तर हे (चिकित्वः) विज्ञानशाली ! आप (देववीतौ) विद्वानों के समूह में (नः) हम लोगों के (अध्वरम्) अहिंसा आदि गुणयुक्त व्यवहार को (धाः) धारण करिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो विद्वान् लोग आप लोगों की अपेक्षा प्राचीन तथा अन्न आदि सामग्रियों से अहिंसाख्य व्यवहार को धारण किया करें, इससे वे सर्वदा सुखभोगी हों ॥५॥ इस सूक्त में अग्नि और विद्वान् के गुणों का वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ संगति है, ऐसा जानना चाहिये ॥ यह सत्रहवाँ सूक्त और सत्रहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे अग्ने यस्त्वद्धोता पूर्वो यजीयान् द्विता च सत्ता स्वधया च शम्भुर्भवेत्तस्य धर्मानु प्रयजाथ। हे चिकित्वः संस्त्वं देववीतौ नोऽध्वरं धाः ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (त्वत्) तव सकाशात् (होता) दाता (पूर्वः) पूर्वविद्यः (अग्ने) विद्वन् (यजीयान्) अतिशयेन यष्टा सङ्गन्ता (द्विता) द्वयोर्भावः (च) (सत्ता) दत्तः (स्वधया) अन्नेन (च) (शम्भुः) सुखं भावुकः (तस्य) (अनु) (धर्म) धर्त्तव्यम् (प्र) (यज) सङ्गच्छस्व। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (चिकित्वः) विज्ञानयुक्त (अथ) आनन्तर्य्ये। अत्रापि निपातस्य चेति दीर्घः। (नः) अस्माकम् (धाः) धेहि (अध्वरम्) अहिंसादिगुणयुक्तं व्यवहारम् (देववीतौ) देवानां वीतिर्व्याप्तिस्तस्याम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ये विद्वांसो युष्मत्प्राचीना अन्नादिसामग्रीभिरहिंसाख्यं व्यवहारं धरेयुस्ततस्ते सर्वदा सुखमाप्नुयुरिति ॥५॥ अत्राऽग्निविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम्॥ इति सप्तदशं सूक्तं सप्तदशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! प्राचीन विद्वान लोकांनी अन्न इत्यादी सामग्रीने अहिंसा धारण केल्यामुळे ते नेहमी सुखी असत. ॥ ५ ॥