०१६

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - उत्कीलः कात्यः
• छन्दः - बृहती

अय᳓म् अग्निः᳓ सुवी᳓र्यस्य
ई᳓शे महः᳓ सउ᳓भगस्य
राय᳓ ईशे सुअपत्य᳓स्य गो᳓मत
ई᳓शे वृत्रह᳓थाना᳐म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suvī́ryasya ← suvī́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ī́śe ← √īś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

saúbhagasya ← saúbhaga- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

gómataḥ ← gómant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

īśe ← √īś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

svapatyásya ← svapatyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ī́śe ← √īś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

vr̥traháthānām ← vr̥trahátha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

अ॒यम् । अ॒ग्निः । सु॒ऽवीर्य॑स्य । ईशे॑ । म॒हः । सौभ॑गस्य ।
रा॒यः । ई॒शे॒ । सु॒ऽअ॒प॒त्यस्य॑ । गोऽम॑तः । ईशे॑ । वृ॒त्र॒ऽहथा॑नाम् ॥

• ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• suvīryasyeśe ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīryasyeśe ← vīryasya ← vīrya
• [noun], genitive, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• suvīryasyeśe ← īśe ← īś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• saubhagasya ← saubhaga
• [noun], genitive, singular, neuter
• “well-being.”

• rāya ← rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• īśe ← īś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• svapatyasya ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svapatyasya ← apatyasya ← apatya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “child; offspring; patronymic; descendant.”

• gomata ← gomataḥ ← gomat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “rich in cattle; bovine.”

• īśe ← īś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• vṛtrahathānām ← vṛtra
• [noun], masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• vṛtrahathānām ← hathānām ← hatha
• [noun], genitive, plural, masculine
• “blow.”

उत्कीलः स्तौति । अयं यजनीयत्वेन अङ्गुल्या निर्दिश्यमानः अग्निः सुवीर्यस्य शोभन सामर्थ्योपेतस्य महः महतः सौभगस्य सौभाग्यस्य ईशे ईष्टे । ईश्वरो भवति । सर्वस्य बलारोग्यहेतुतया सौभाग्यकारित्वात् । तथा गोमतः गवादिपशुयुक्तस्य स्वपत्यस्य शोभनापत्यस्य रायः धनस्य ईशे ईष्टे । पुत्रपश्वाद्युद्देशेन क्रियमाणकर्मफलसंपादकत्वेन तत्स्वामित्वात् । तथैवंभूतोऽग्निः वृत्रहथानाम्। हननं हथः । शत्रुभूतपापविनाशनानामपि ईशे ईष्टे । त्वयि समर्पितकर्मणामस्माकं त्वत्र्रसादात् पापक्षयो भवतीति तस्यापि स्वामी ॥ ईशे । ‘ ईश ऐश्वर्ये’। अदादित्वाच्छपो लुक् । ‘ लोपस्त आत्मनेपदेषु’ इति तलोपः । पादादित्वादनिघातः । सौभगस्य । सुभगस्य भावः सौभगम् । उद्गात्रादित्वादञ् । सर्वविधीनां छन्दसि विकल्पितत्वात् अत्र ‘हृद्भग°’ इत्यादिना प्राप्ताया उत्तरपदवृद्धेरभावः । रायः । ‘ उडिदम्’ इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम् । ईशे । निघातः । स्वपत्यस्य । ‘ नञ्सुभ्याम् ’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । वृत्रहथानाम् । ‘वृतु वर्तने ’ । अस्मात् ’ स्फायितञ्चिवञ्चि°’ इत्यादिना रक्प्रत्ययः । कित्त्वादगुणः । ‘हन हिंसागत्योः’ इत्यस्मात् ’ हनिकुषिनीरमिकाशिभ्यः’ इति क्थन् । कित्त्वादनुनासिक़लोपः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरः ॥

English translation:

“This Agni, is the lord of heroism and of great good fortune; he is the lord of wealth comprising progeny and cattle; he is the lord of the slayers of Vṛtra;”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Vṛtrahathānām īśe: vṛtra may imply an enemy, or iniquity; tvayi samarpita karmāṇām asmākam tvat prasādāt pāpakṣayo bhavati, through your favour is the destruction of the sins of us whose good works have been delivered to you

This Agni is master of heroes in abundance and of great good fortune.
He is master of wealth consisting in good descendants and cattle. He is master of the smashing of obstacles.

THIS Agni is the Lord of great felicity and hero Strength;
Lord of wealth in herds of kine; Lord of the battles with the foe.

This Agni rules over abundance in valiant men, over great happiness. He rules over wealth consisting in offspring and cows; he rules over the killing of foes.

Dieser Agni verfügt über die Meisterschaft, über großes Glücksgut; er verfügt über einen Schatz an guten Kindern und Kühen, er verfügt über die Niederlage der Feinde.

Agni gebietet über Kraft, gebietet über grosses Glück, Und Gut das reich an Enkeln und an Rindern ist, und über Kämpfe mit dem Feind.

Этот Агни повелевает обилием прекрасных мужей,
Великой удачей,
Он повелевает богатством из прекрасного потомства, коров,
Он повелевает убийствами врагов.

• अग्निः
• उत्कीलः कात्यः
• भुरिगनुष्टुप्
• गान्धारः

अब छः ऋचावाले सोलहवें सूक्त का आरम्भ है। इसके प्रथम मन्त्र में अग्नि के गुणों को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे (वृत्रहथानाम्) मेघ के सदृश वर्त्तमान शत्रुओं के हननकारियों के मध्य में (अयम्) यह (अग्निः) अग्नि के सदृश प्रकाशमान राजा (महः) श्रेष्ठ (सुवीर्य्यस्य) उत्तम बल का (ईशे) स्वामी तथा (सौभगस्य) श्रेष्ठ ऐश्वर्यभाव और (रायः) धन का (ईशे) स्वामी है (गोमतः) उत्तम वाणी तथा पृथिवी आदि युक्त पुरुष का स्वामी है (स्वपत्यस्य) उत्तम सन्तान युक्त पुरुष का स्वामी है, वैसे ही मैं इन पुरुषों के मध्य में दोष का (ईशे) स्वामी हूँ ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्य लोग जैसे उत्तम प्रकार होम तथा यन्त्र आदि से सिद्ध किये हुए अग्नि से उत्तम बल श्रेष्ठ ऐश्वर्य्य और उत्तम सन्तानों को प्राप्त होके शत्रु लोगों का नाश करते, वैसे ही मनुष्य लोगों को चाहिये कि उत्तम पुरुषार्थ से उत्तम सेना अतुल ऐश्वर्य्य शरीर आत्मा बल से युक्त सन्तानों को प्राप्त होकर शत्रुओं के समान क्रोध आदि दोषों को त्यागें ॥१॥

अन्वय: यथा वृत्रहथानां मध्येऽयमग्निर्महः सुवीर्यस्येशे सौभगस्य राय ईशे गोमतः स्वपत्यस्येशे तथाऽहमेतेषामेनस ईशे ॥१॥

अथाऽग्निगुणानाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अयम्) (अग्निः) अग्निरिव वर्त्तमानो राजा (सुवीर्य्यस्य) सुष्ठुबलस्य (ईशे) ईष्टे (महः) महतः (सौभगस्य) श्रेष्ठैश्वर्य्यस्य (रायः) (ईशे) (स्वपत्यस्य) शोभनान्यपत्यानि यस्य तस्य (गोतमः) शोभना वाग् पृथिव्यादयो वा विद्यन्ते यस्य तस्य (ईशे) ईष्टे। अत्र सर्वत्रैकपक्षे लोपस्त आत्मनेष्विति तलोपोऽन्यत्रोत्तमपुरुषस्यैकवचनम् (वृत्रहथानाम्) वृत्रा मेघा इव वर्त्तमानाः शत्रवो हथा हता यैस्तेषाम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्या यथा सुसाधितेनाग्निनोत्तमं बलं महदैश्वर्य्यमुत्तमान्यपत्यानि च लब्ध्वा शत्रून् विनाशयन्ति तथैव मनुष्याः सुपुरुषार्थेनोत्तमं सैन्यमतुलमैश्वर्य्यं शरीरात्मबलयुक्तान् सन्तानान् प्राप्य शत्रुवद्दोषान् घ्नन्तु ॥१॥

या सूक्तात अग्नी व विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसे जशी उत्तम प्रकारे होम व यंत्र इत्यादींनी सिद्ध केलेल्या अग्नीने उत्तम बल, श्रेष्ठ ऐश्वर्य व उत्तम संतानांना प्राप्त करून शत्रूंचा नाश करतात, तसेच माणसांनी उत्तम पुरुषार्थाने उत्तम सेना, अतुल ऐश्वर्य, शरीर, आत्मा बलाने युक्त संताने प्राप्त करून क्रोध इत्यादी दोषांचा शत्रूंप्रमाणे त्याग करावा. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - उत्कीलः कात्यः
• छन्दः - सतो बृहती

इमं᳓ नरो मरुतः सश्चता वृ᳓धं
य᳓स्मिन् रा᳓यः शे᳓वृधासः
अभि᳓ ये᳓ स᳓न्ति पृ᳓तनासु दूढि᳓यो
विश्वा᳓हा श᳓त्रुम् आदभुः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).

Morph
imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

naraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

saścata ← √sac- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

vŕ̥dham ← vŕ̥dh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

rā́yaḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śévr̥dhāsaḥ ← śévr̥dha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yásmin ← yá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

dūḍhyàḥ ← dūḷhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

pŕ̥tanāsu ← pŕ̥tanā- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

sánti ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yé ← yá- (pronoun)

ādabhúḥ ← √dabh- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

śátrum ← śátru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

viśvā́hā ← viśvā́hā (invariable)

इ॒मम् । न॒रः॒ । म॒रु॒तः॒ । स॒श्च॒त॒ । वृध॑म् । यस्मि॑न् । रायः॑ । शेऽवृ॑धासः ।
अ॒भि । ये । सन्ति॑ । पृत॑नासु । दुः॒ऽध्यः॑ । वि॒श्वाहा॑ । शत्रु॑म् । आ॒ऽद॒भुः ॥

• imaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• naro ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• saścatā ← sac
• [verb], plural, Present injunctive
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• vṛdhaṃ ← vṛdham ← vṛdh
• [verb noun]
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• yasmin ← yad
• [noun], locative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• rāyaḥ ← rai
• [noun], nominative, plural, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• śevṛdhāsaḥ ← śevṛdha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “precious.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• santi ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• pṛtanāsu ← pṛtanā
• [noun], locative, plural, feminine
• “army; battle; pṛtanā [word]; pṛtanā.”

• dūḍhyo ← dūḍhyaḥ ← dūḍhī
• [noun], accusative, plural, masculine
• “malevolent.”

• viśvāhā
• [adverb]
• “always.”

• śatrum ← śatru
• [noun], accusative, singular, masculine
• “enemy; foe; enemy; Asura.”

• ādabhuḥ ← ādabh ← √dabh
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)

नरः कर्मणां नेतारो हे मरुतः देवा यूयं वृधं पशुपुत्रादिवर्धकम् इमम् अस्माभिः स्तूयमानम् इमम् अग्निं सश्चत हविरानयनार्थं सेवध्वम् । कीदृशोऽग्निः इत्याकाङ्क्षायामाह। यस्मिन् देवे रायः धनानि शेवृधासः दानभोगाद्युपयोगेन सुखस्य वर्धकानि अभि अभितः सन्ति । ये च देवाः पृतनासु सेनासु तदुपलक्षितेषु संग्रामेषु दूढ्यः दुष्टध्यानोपेतानात्मनो हिंसकाञ्छत्रून् अभि सन्ति अभिभवन्ति । ये च विश्वाहा विश्वान्यहानि यस्मिन्नखण्डे काले तस्मिन् सर्वदा शत्रुम् आत्मनो द्वेष्टारम् आदभुः आदभ्नुवन्ति हिंसन्ति । एवंभूतास्ते सर्वे मरुतो यूयं तमिममग्निं सेवध्वमिति पूर्वेणान्वयः॥ सश्चत । षस्ज संगे ’ इत्यस्मात् लोटि रूपम् । जकारस्य व्यत्ययेन चकारः । निघातः । शेवृधासः । वर्णव्यत्ययः । शं सुखं वर्धयतीति। असुन्’ इत्यसुन् । गुणाभावश्छान्दसः। ‘ गतिकारकयोरपि पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च ’ इत्यौणादिकसूत्रात् पूर्वपदप्रकृतिस्वरः । सन्ति । ’ अस भुवि ’ । दूढ्यः । ‘ ध्यै चिन्तायाम् ’ । ‘ अन्येभ्योऽपि दृश्यते’ इति क्विप् । दृशिग्रहणात्संप्रसारणम् । ‘ दुरो दाशनाशदभध्येषूत्वं वक्तव्यमुत्तरपदादेः ष्टुत्वं च ’ इति उत्वढत्वे । ‘ छन्दस्युभयथा’ इति शसीयाङादेशं बाधित्वा यणादेशः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरेणान्तोदात्तः । शसः सुप्तत्वात् अनुदात्तत्वे कृते ‘ उदात्तस्वरितयोर्यणः इति शसः स्वरितत्वम् । आदभुः । ‘ दम्भु दम्भे’ । अस्माल्लिट्युसि रूपम् । श्रन्थिग्रन्थिदम्भिस्वञ्जीनामुपसंख्यानम् ’ इति किद्वद्भावादनुनासिकलोपः। ‘ द्विर्वचनप्रकरणे छन्दसि वेति वक्तव्यम् ’ ( का. ६. १. ८) इति द्विर्वचनाभावः । यद्वृत्तयोगादनिघातः । ‘ सतिशिष्टस्वरो बलीयान्’ इति प्रत्ययस्वरः ॥

English translation:

“Maruts, leaders (of rites), associate with this augmenter (of our prosperity), in whom (abide) riches contributing to felicity, you who (are victorious) over (your) enemies in battle, who daily humble (your) foes.”

Follow this one, you superior men, you Maruts, to strengthen him, in whom are riches that grow strong with kindness,
that overcome those of evil intent in battles, and that every day swindle his rival.

Wait, Maruts, Heroes, upon him the Prosperer in whom is bliss-increasing wealth;
Who in fights ever conquer evil-hearted men, who overcome the enemy.

O Maruts 1, ye men, cling to this furtherer 2 who possesses joy-furthering boons—(the Maruts) who 3 in battles overcome ill-minded (foes), who have deceived the enemy 4 day by day.

Ihr Herren Marut, haltet euch dazu, diesen Agni zu stärken, bei dem die glückmehren - den Reichtümer sind, welche in den Kämpfen die Übelgesinnten überwinden und allezeit den Feind zu Fall bringen.

O Marut-Mannen macht euch diesen Segner hold, in welchem werthe Schätze ruhn; Die in den Schlachten über Böse siegreich sind, die Feinde stets bewältigen.

Следуйте за ним, о мужи Маруты, для усиления,
(За тем,) у кого богатства, усиливающие счастье,
(Те,) что в сражениях превосходят злоумышленников
(И) всегда уничтожают врага !

• अग्निः
• उत्कीलः कात्यः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुतः) वायु के सदृश बलयुक्त मनुष्यो ! (नरः) विद्या और नम्रता के नायक आप लोग (यस्मिन्) जिस व्यवहार में (शेवृधासः) सुखवृद्धिकारक (रायः) धन (सन्ति) होते हैं उस (इमम्) इस (वृधम्) पुत्र आदि की वृद्धिकारक व्यवहार को (विश्वाहा) सर्वदा (सश्चत) प्राप्त करो (ये) जो (पृतनासु) मनुष्यों की सेनाओं में (दूढ्यः) कठिनता से पराजित होने योग्य पुरुष हैं ऐसे और (शत्रुम्) शत्रु को (आदभुः) सब ओर से नाश करें उन पुरुषों को (अभि) सबप्रकार प्राप्त होओ ॥२॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषों को चाहिये कि जिस प्रकार धन राजस्थिति और प्रतिष्ठा बढ़े और जिस प्रकार सेनाओं में उत्तम वीर पुरुष होवें, वैसा सत्य व्यवहार सदा करें ॥२॥

अन्वय: हे मरुतो नरो यूयं यस्मिञ्छेवृधासो रायः सन्ति तमिमं वृधं विश्वाहा सश्चत। ये पृतनासु दूढ्यः सन्ति शत्रुमादभुस्तानभि सश्चत ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इमम्) (नरः) विद्याविनयनेतारः (मरुतः) वायव इव मनुष्याः (सश्चत) प्राप्नुत। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (वृधम्) वर्द्धकं व्यवहारम् (यस्मिन्) यस्मिन् व्यवहारे (रायः) श्रियः (शेवृधासः) शेवॄन् सुखानि दधति येभ्यस्ते (अभि) (ये) (सन्ति) (पृतनासु) मनुष्यसेनासु (दूढ्यः) दुःखेन ध्यातुं योग्यान् (विश्वाहा) सर्वाण्यहानि (शत्रुम्) (आदभुः) समन्ताद्धिंसन्तु ॥२॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषैर्यथा धनराजसत्ताप्रतिष्ठा वर्धेरन् यथा च सेनासूत्तमा वीरा जायेरन् यथा सत्यव्यवहारः सदाऽनुष्ठेयः ॥२॥

भावार्थभाषाः - ज्या प्रकारे धन, राज्याची स्थिती व प्रतिष्ठा वाढेल, ज्या प्रकारे सेनेमध्ये उत्तम वीर पुरुष निर्माण होतील तसा सत्य व्यवहार राजपुरुषांनी करावा. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - उत्कीलः कात्यः
• छन्दः - बृहती

स᳓ त्वं᳓ नो रायः᳓ शिशीहि
मी᳓ढ्वो अग्ने सुवी᳓र्यस्य
तु᳓विद्युम्न व᳓र्षिष्ठस्य प्रजा᳓वतो
अनमीव᳓स्य शुष्मि᳓णः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).

Morph
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{gender:M}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śiśīhi ← √śā- ~ śī- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mī́ḍhvaḥ ← mīḍhváṁs- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

suvī́ryasya ← suvī́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

prajā́vataḥ ← prajā́vant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

túvidyumna ← tuvidyumná- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

várṣiṣṭhasya ← várṣiṣṭha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

anamīvásya ← anamīvá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śuṣmíṇaḥ ← śuṣmín- (nominal stem)

सः । त्वम् । नः॒ । रा॒यः । शि॒शी॒हि॒ । मीढ्वः॑ । अ॒ग्ने॒ । सु॒ऽवीर्य॑स्य ।
तुवि॑ऽद्युम्न । वर्षि॑ष्ठस्य । प्र॒जाऽव॑तः । अ॒न॒मी॒वस्य॑ । शु॒ष्मिणः॑ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• rāyaḥ ← rai
• [noun], accusative, plural, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• śiśīhi ← śā
• [verb], singular, Present imperative
• “sharpen; whet; strengthen.”

• mīḍhvo ← mīḍhvaḥ ← mīḍhvas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “big.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• suvīryasya ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīryasya ← vīryasya ← vīrya
• [noun], genitive, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• tuvidyumna ← tuvi
• [noun], feminine

• tuvidyumna ← dyumna
• [noun], vocative, singular, masculine
• “magnificence.”

• varṣiṣṭhasya ← varṣiṣṭha
• [noun], genitive, singular, neuter
• “highest.”

• prajāvato ← prajāvataḥ ← prajāvat
• [noun], genitive, singular, neuter
• “prolific.”

• ’namīvasya ← anamīvasya ← anamīva
• [noun], genitive, singular, neuter
• “healthy; comfortable; beneficial.”

• śuṣmiṇaḥ ← śuṣmin
• [noun], genitive, singular, neuter
• “strong; hotheaded.”

हे अग्ने सः तथाविधः त्वं नः अस्मान् रायः । तृतीयार्थे षष्ठी । धनेन शिशीहि तीक्ष्णान् कुरु । अस्मान् धनसमृद्धान् कुरु । किंच तुविद्युम्न बहुधनोपेत अत एव मीढ्वः मीढ्वन् कामानां सेक्तः हे अग्ने त्वं वर्षिष्ठस्य वृद्धतमस्य प्रभूतस्य प्रजावतः अपत्ययुक्तस्य अनमीवस्य आरोग्यहेतोः अत एव शुष्मिणः बलहेतोः सुवीर्यस्य शोभनसामर्थ्ययुक्तस्य अन्नस्य संबन्धिनोऽस्मान् कुरु । यद्वा । एतत्सर्वं रैविशेषणतया योजनीयम् । एताः षष्य्िस्तृतीयाथें । एतदुक्तं भवति । धनेन अपत्यारोग्यशरीरबलोपेतेन अन्नेन च अस्मान् समृद्धान् कुर्विति ॥ शिशीहि । ‘शिञ् निशाने ’ इत्यस्य लोटि ‘ बहुलं छन्दसि’ इति विकरणस्य श्लुः। ‘ वा छन्दसि ’ इति विकल्पेन ङित्त्वात् ‘अङितश्च’ इति हेर्धिरादेशो न भवति । दीर्घश्छान्दसः । निघातः । मीढ्वः । ‘ मिह सेचने ’ इत्यस्य क्वसौ ‘दाश्वान्साह्वान्मीढ्वांश्च’ इति निपातनात् ढत्वम् उपधादीर्घश्च । संबुद्धौ नुमि कृते हल्ङयादिलोपे संयोगान्तलोपे च कृते ‘ मतुवसो रु° संबुद्धौ छन्दसि ’ इति रुः । पादादित्वादाद्युदात्तः ॥

English translation:

“Do you, opulent Agni, showerer (of benefits), prosper us with riches comprising vigour, numerous progeny health, and happiness.”

Sharpen us for a share of wealth with an abundance of heroes,
o generous Agni,
o you of mighty brilliance—(wealth) reaching the highest, bringing offspring, free from affliction, and bursting forth.

As such, O Agni, deal us wealth and hero might, O Bounteous One!
Most lofty, very glorious, rich in progeny, free from disease and full of power.

As such, O bounteous Agni, prepare 1 us riches 2 and wealth in valiant men, which, O highly glorious one, may be most exalted, rich in offspring, free from plagues, and powerful.

Mach du uns scharf auf Reichtum, auf die Meisterschaft, du belohnender Agni, du Glanzreicher, auf die höchste, die in Kindern besteht, gesund und mutig ist.

So schenke Agni Reichthum uns, o holder, der an Männern reich Und Kindern sei, vorzüglichen, o kräftiger, und starken, welcher frei von Leid.

Направь ты нас на богатство,
О щедрый Агни, на обилие прекрасных мужей,
О мощно сверкающий, на высшее богатство, награждающее потомством,
Дающее безболезненность, неистовое!

• अग्निः
• उत्कीलः कात्यः
• निचृद्बृहती
• मध्यमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मीढ्वः) सुखों के दाता (तुविद्युम्न) बहुत प्रकार के धन वा यश से युक्त (अग्ने) अग्नि के समान तेजोवान् ! (सः) वह (त्वम्) आप (नः) हम लोगों के लिये (सुवीर्य्यस्य) उत्तम वीरों में उत्पन्न (वर्षिष्ठस्य) अतिवृद्ध और (प्रजावतः) अत्यन्त प्रजायुक्त (अनमीवस्य) रोगरहित (शुष्मिणः) अत्यन्त बल सहित पुरुष के (रायः) धनों को (शिशीहि) अति बढ़ाइये ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य धन से सेना श्रेष्ठता प्रजा आरोग्य और बल को बढ़ाते हैं, वे लोग सर्वदा बहुत धनवाले होते हैं ॥३॥

अन्वय: हे मीढ्वस्तुविद्युम्नाग्ने स त्वं नः सुवीर्यस्य वर्षिष्ठस्य प्रजावतोऽनमीवस्य शुष्मिणो रायः शिशीहि ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (त्वम्) (नः) अस्मभ्यम् (रायः) धनानि (शिशीहि) तीव्रान् संपादय (मीढ्वः) सुखानां सेचकः (अग्ने) पावकवद्वर्त्तमान (सुवीर्यस्य) शोभनेषु वीरेषु भवस्य (तुविद्युम्न) तुविर्बहुविधं धनं यशो वा यस्य (वर्षिष्ठस्य) अतिशयेन वृद्धस्य (प्रजावतः) बह्व्यः प्रजा विद्यन्ते यस्य तस्य (अनमीवस्य) नीरोगस्य (शुष्मिणः) बहुबलयुक्तस्य ॥३॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या धनेन सैन्यं श्रेष्ठतां प्रजामारोग्यं बलं च वर्धयन्ति ते सर्वदाऽग्रश्रियो भवन्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे धनाने सेना, श्रेष्ठत्व, प्रजा, आरोग्य व बल वाढवितात ती नेहमी धनवान असतात. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - उत्कीलः कात्यः
• छन्दः - सतो बृहती

च᳓क्रिर् यो᳓ वि᳓श्वा भु᳓वनाभि᳓ सासहि᳓श्
च᳓क्रिर् देवे᳓षु आ᳓ दु᳓वः
आ᳓ देवे᳓षु य᳓तत आ᳓ सुवी᳓रिय
आ᳓ शं᳓स उत᳓ नॄणा᳐᳓म्+

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).

Morph
abhí ← abhí (invariable)

bhúvanā ← bhúvana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

cákriḥ ← cákri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sāsahíḥ ← sāsahí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

cákriḥ ← cákri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

dúvaḥ ← dúvas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

suvī́rye ← suvī́rya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yátate ← √yat- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)

nr̥ṇā́m ← nár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

śáṁse ← śáṁsa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

चक्रिः॑ । यः । विश्वा॑ । भुव॑ना । अ॒भि । स॒स॒हिः । चक्रिः॑ । दे॒वेषु॑ । आ । दुवः॑ ।
आ । दे॒वेषु॑ । यत॑ते । आ । सु॒ऽवीर्ये॑ । आ । शंसे॑ । उ॒त । नृ॒णाम् ॥

• cakrir ← cakriḥ ← cakri
• [noun], nominative, singular, masculine
• “doing; active.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanābhi ← bhuvanā ← bhuvana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• bhuvanābhi ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• sāsahiś ← sāsahiḥ ← sāsahi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “victorious.”

• cakrir ← cakriḥ ← cakri
• [noun], nominative, singular, masculine
• “doing; active.”

• deveṣv ← deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• duvaḥ ← duvas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “worship.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• yatata ← yatate ← yat
• [verb], singular, Present indikative
• “strive; endeavor; join; equal; rival.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• suvīrya ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīrya ← vīrye ← vīrya
• [noun], locative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• śaṃsa ← śaṃse ← śaṃsa
• [noun], locative, singular, masculine
• “praise; śaṃs; recitation.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• nṛṇām ← nṛ
• [noun], genitive, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

यः अयमग्निः चक्रिः सर्वस्य जगतः कर्ता स च विश्वा भुवना विश्वानि भुवनानि अभि अभिविशति । ‘ तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत् ’ ( तै. उ. २. ६ ) इति श्रुतेः । चक्रिः कर्ता सोऽग्निः सासहिः पुरोडाशादिहविर्भारसहनशीलः सन् दुवः अस्माभिर्दत्तं हविः देवेषु यजनीयदेवेषु आ आनयति । स चाग्निः देवेषु देवनशीलेषु स्तोतृषु आ यतते आभिमुख्येन गच्छति । यद्वा विश्वानि भुवनानि चक्रिः अभिसासहिरभिभवनशीलः । आकारश्चार्थे । देवेषु च दुवः परिचरणं चक्रिः कर्ता । यः एवंभूतः स आयतते इत्यादि पूर्ववत् । उत अपि च नृणां यज्ञस्य नेतॄणां शस्त्रिणां शंसे । शंसनं शंसः शस्त्रम् । तस्मिन् सोऽग्निः आ आगच्छति । तथा नृणां मनुष्याणां सुवीर्ये शोभनवीर्योपेतयुद्धे तद्रक्षणार्थम् आ आगच्छति । अनेनाग्नेः सर्वव्यापकता प्रतिपादिता भवति ॥ चक्रिः । ‘ डुकृञ् करणे’ ।’ आदृगमहनजनः किकिनौ लिट् च ’ इति किन्प्रत्ययः । लिङ्वद्भावात् द्विर्वचनम् । कित्त्त्वात् गुणाभावः । नित्स्वरः । सासहिः । ‘ षह मर्षणे ’ इत्यस्मात् यङन्तात् ‘सहिवहिचलिपतिभ्यो यङन्तेभ्यः किकिनौ ’ ( पा. म. ३.२.१७१.४ ) इति किः । प्रत्ययस्वरः । यतते । ‘ यती प्रयत्ने । यद्वृत्तयोगादनिघातः । शंसे। भावे घञ् । ञित्स्वरः । नृणाम् । नृ च’ इति विकल्पेन दीर्घाभावः । ‘ नामन्यतरस्याम् ’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । विश्वेत्यादिषु ‘ न लोकाव्यय ’ इति षष्ठीप्रतिषेधः ॥

English translation:

“He who is the maker pevades all worlds; he the enduring maker (of all) bears our offerings to the gods; he is present with the devout (worshippers) and amidst th eheroism and the devotions of men.”

Who creates and overwhelms all living beings, who creates friendship here among the gods,
he takes his place here among the gods, here amid an abundance of heroes, and here in the praise of men.

He who made all that lives, who passes all in might, who orders service to the Gods,
He works among the Gods, he works in hero strength, yea, also in the praise of men.

The maker who victoriously (stands) over all beings, the maker who makes the praise arrive among the gods 1: he stands firm among the gods, among the host of heroes, firm also in the praise of men.

Der alle Wesen wirkt und ihnen überlegen ist als der Bezwinger, er erwirkt Vorliebe bei den Göttern. Er steht bei den Göttern fest, fest in der Meisterschaft, fest auch in dem Lob der Herren.

Er, welcher wirkend alle Wesen überwiegt, die Gaben zu den Göttern schafft, Der nach den Göttern strebet und nach Heldenkraft, und nach dem Lob der Männer auch.

Агни, создавший все существа (и) покоривший их,
Создал почитание среди богов.
Он занимает подобающее место среди богов ради обилия прекрасных мужей,
И ради хвалы мужей.

• अग्निः
• उत्कीलः कात्यः
• भुरिक्बृहती
• मध्यमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यः) जो (विश्वा) सम्पूर्ण (भुवना) लोकों का (अभि, चक्रिः) अभिमुख कर्ता (देवेषु) उत्तम गुणों में (सासहिः) अतिसहनशील और (दुवः) सेवन को (आ, चक्रिः) अच्छे प्रकार करनेवाला और जो (देवेषु) स्तुतिकारकों में (आ) (यतते) अच्छा यत्न करता है (उत) और भी (नृणाम्) वीरपुरुषों की (आ) (शंसे) स्तुति में (सुवीर्य्ये) श्रेष्ठ बल में (आ) सब प्रकार प्रयत्न करता है, उसकी सदा (सेवध्वम्) सेवा करो ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जिसने सम्पूर्ण लोक तथा मनुष्य आदि प्राणी रचे और उन प्राणियों के जीवनार्थ अन्न आदि पदार्थ रचे और जो विद्वानों से जानने योग्य उस ही परमात्मा का निरन्तर सेवन करना चाहिये ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या यो विश्वा भुवनाऽभिचक्रिर्देवेषु सासहिर्दुवरा चक्रिर्देवेष्वा यतत उतापि नृणामाशंसे सुवीर्य्य आ यतते तं सदा सेवध्वम् ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (चक्रिः) यः करोति सः (यः) (विश्वा) सर्वाणि (भुवना) भवन्ति येषु तानि भुवनानि (अभि) (सासहिः) अतिशयेन सोढा (चक्रिः) कर्तुं शीलः (देवेषु) दिव्यगुणेषु (आ) (दुवः) परिचरणं सेवनम् (आ) (देवेषु) प्रशंसकेषु (यतते) साध्नोति (आ) (सुवीर्य्ये) शोभने बले (आ) (शंसे) स्तुतौ (उत) (नृणाम्) वीरजनानाम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या येन सर्वे लोका निर्मिता मनुष्यादयः प्राणिनस्तेषां निर्वाहायान्नादयः पदार्था रचिता यो विद्वद्भिर्वेद्यस्तस्यैव परमात्मनः सेवनं सततं कर्त्तव्यम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! ज्याने संपूर्ण लोक व मनुष्य इत्यादी प्राणी निर्माण केलेले आहेत, त्या प्राण्यांच्या जीवनासाठी अन्न इत्यादी पदार्थ निर्माण केलेले आहेत व जो विद्वानांनी जाणण्यायोग्य आहे, त्याच परमात्म्याचे निरंतर सेवन केले पाहिजे. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - उत्कीलः कात्यः
• छन्दः - बृहती

मा᳓ नो अग्ने अ᳓मतये
मा᳓वी᳓रतायै रीरधः
मा᳓गो᳓तायै सहसस् पुत्र मा᳓ निदे
अ᳓प द्वे᳓षांसि आ᳓ कृधि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ámataye ← ámati- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

avī́ratāyai ← avī́ratā- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)

rīradhaḥ ← √randh- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

agótāyai ← agótā- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)

mā́ ← mā́ (invariable)

nidé ← níd- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

putra ← putrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sahasaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ápa ← ápa (invariable)

dvéṣāṁsi ← dvéṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

kr̥dhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

मा । नः॒ । अ॒ग्ने॒ । अम॑तये । मा । अ॒वीर॑तायै । री॒र॒धः॒ ।
मा । अ॒गोता॑यै । स॒ह॒सः॒ । पु॒त्र॒ । मा । नि॒दे । अप॑ । द्वेषां॑सि । आ । कृ॒धि॒ ॥

• mā
• [adverb]
• “not.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ‘mataye ← amataye ← amati
• [noun], dative, singular, feminine
• “effigy; ignorance; light; light; luster; form.”

• māvīratāyai ← mā
• [adverb]
• “not.”

• māvīratāyai ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• māvīratāyai ← vīra
• [noun], masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• māvīratāyai ← tāyai ← tā
• [noun], dative, singular, feminine
• “state; Lakshmi.”

• rīradhaḥ ← radh
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “subjugate.”

• māgotāyai ← mā
• [adverb]
• “not.”

• māgotāyai ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• māgotāyai ← go
• [noun], masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• māgotāyai ← tāyai ← tā
• [noun], dative, singular, feminine
• “state; Lakshmi.”

• sahasas ← sahas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• putra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• nide ← nid
• [noun], dative, singular, feminine
• “derision; scoffer; contempt.”

• ‘pa ← apa
• [adverb]
• “away.”

• dveṣāṃsy ← dveṣāṃsi ← dveṣas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “hostility; enemy.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• kṛdhi ← kṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

सहसस्पुत्र बलस्य पुत्र हे अग्ने त्वं नः अस्मान् अमतये शत्रुभूताय दारिद्र्याय मा रीरधः संसिद्धान् विषयभूतान् मा कुरु। तथा अवीरतायै अपुत्रतायै । ‘वीरशब्देन तद्वान् लक्ष्यते । वीरस्य भावो वीरता । न वीरता अवीरता । तस्यै । अस्मान् अपुत्रताया विषयभूतान् मा कुरु । तथा त्वमस्मान् अगोतायै गवादिपशुसंपत्यभावस्य विषयभूतान मा कुरु । किंच अस्मान् निदे निन्दाया विषयभूतान् मा कुरु मा विधेहि । तथा त्वं द्वेषांसि कर्मापराधनिमित्तान् द्वेषांश्च अप आ कृधि अपाकुरु निवारय ॥ अवीरतायै । वीर अस्य सन्तीति वीरः । अर्शआदित्वादच् । तस्य भावो वीरता । ‘ तस्य भावस्त्वतलौ ’ इति तल् । न वीरता अवीरता । नञः स्वरे प्राप्ते ‘ परादिश्छन्दसि बहुलम् ’ इति नञुत्तरस्य आदेरुदात्तता । रीरधः । ‘राध साध संसिद्धौ’ । अस्माण्ण्यन्ताच्छान्दसे लुङि ‘णिश्रिद्रुस्रुभ्यः ’ इति च्लेश्चङादेशः । ‘ णेरनिटि ’ इति णिलोपः । ‘ णौ चङ्युपधायाः इत्युपधाह्वस्वः । ‘ चङि’ इति द्विर्वचनम् ।’ सन्वल्लघुनि चङ्परे ’ इति सन्वद्भावः । ‘ सन्यतः । इत्यभ्यासस्येत्वम् । तस्य दीर्घो लघोः’ इति दीर्घः । ‘ न माङ्योगे ’ इत्यडभावः । निघातः ॥ अगोतायै । गोशब्देन गोमान् लक्ष्यते । न गौरगौः । अगोर्भावोऽगोता। ‘ तस्य भावः’ इति तल् । लित्स्वरः । सहसस्पुत्र। ‘ सुबामन्त्रिते पराङ्गवत्स्वरे’ ’ इति पराङ्गवद्भावात् सहसस्पुत्र इत्येतयोः सर्वानुदात्तत्वम् । निदे । ‘ णिदि कुत्सायाम् । अस्मात्संपदादित्वाद्भावे क्विप् । “ अनित्यमागमशासनम् ’ इति नुमभावः । ‘सावेकाचः’ इति विभक्तेरुदात्तता ॥

English translation:

“Consign us not, Agni to malignity; (doom) us not to the absence of posterity; nor, son of strength, to the want of cattle, nor to reproach; drive away (all) animosities.”

Agni, do not subject us to lack of thought nor to lack of heroes,
nor to lack of cattle, o son of strength, nor to scorn. Put hostilities away from here.

Give us not up to indigence, Agni, nor want of hero sons,
Nor, Son of Strength, to lack of cattle, nor to blame. Drive. thou our enemies away.

Give us not up, Agni, to want of thought 1 nor to want of heroes nor to want of cows, O son of strength, nor to the scoffer. Drive away hostile powers 2.

Überantworte uns nicht der Gedankenarmut, o Agni, nicht dem Mangel an Söhnen und nicht dem an Kühen, du Sohn der Kraft, nicht dem Tadel! Halte die Anfeindungen ab!

Gib, Agni, nicht dem Mangel uns, nicht hin der Kinderlosigkeit, Dem Rindermangel noch dem Feind, o Sohn der Kraft, die Feinde schaffe weit hinweg.

Не выдай нас, о Агни,
Ни безвдохновенности, ни безмужности,
Ни бескоровности, о сын силы, ни глумлению!
Устрани проявления ненависти!

• अग्निः
• उत्कीलः कात्यः
• भुरिगनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सहसः) बल के (पुत्र) पालक (अग्ने) विद्वन् पुरुष ! आप (नः) हम लोगों की (अमतये) विपरीत बुद्धि के लिये (मा) नहीं (रीरधः) वश में करो तथा (अवीरतायै) कायरता के लिये (मा) नहीं वशीभूत करो (अगोतायै) इन्द्रियविकारता के लिये (मा) नहीं वशीभूत करो (निदे) निन्दक पुरुष के लिये (द्वेषांसि) द्वेष भावों को (मा) नहीं (अप) अलग करने में (आ) (कृधि) सब प्रकार कीजिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - ज्ञान सुख की इच्छा करनेवाले पुरुषों को चाहिये कि विद्वानों के समीप प्राप्त होकर बुद्धि वीरता जितेन्द्रियता विद्या उत्तम शिक्षा धर्म और ब्रह्मज्ञान की प्रार्थना करें तथा निन्दा आदि दोष और निन्दक पुरुषों का सङ्ग त्याग के सभ्यता ग्रहण करें ॥५॥

अन्वय: हे सहसस्पुत्राऽग्ने ! त्वं नोऽमतये मा रीरधोऽवीरतायै मा रीरधोऽगोतायै मा रीरधो निदे द्वेषांसि माऽपाकृधि ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (मा) निषेधे (नः) अस्माकम् (अग्ने) विद्वन् (अमतये) विरुद्धप्रज्ञायै (मा) (अवीरतायै) कातरतायै (रीरधः) रध्याः हिंस्याः (मा) (अगोतायै) इन्द्रियविकलतायै (सहसः) बलस्य (पुत्र) पालक (मा) (निदे) निन्दकाय (अप) दूरीकरणे (द्वेषांसि) (आ) (कृधि) समन्तात् कुर्याः ॥५॥

भावार्थभाषाः - जिज्ञासुभिर्विदुषः प्राप्य प्रज्ञा वीरता जितेन्द्रियता विद्या सुशिक्षा धर्मो ब्रह्मज्ञानं च याचनीयम्। निन्दादिदोषान् निन्दकसङ्गं च विहाय सभ्यता सङ्ग्राह्या ॥५॥

भावार्थभाषाः - जिज्ञासूंनी विद्वानांजवळ जाऊन बुद्धी, वीरता, जितेन्द्रियता, विद्या, उत्तम शिक्षण, धर्म व ब्रह्मज्ञानाची प्रार्थना करावी. निंदा इत्यादी दोष व निंदक पुरुषांचा संग त्यागून सभ्यता ग्रहण करावी. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - उत्कीलः कात्यः
• छन्दः - सतो बृहती

शग्धि᳓ वा᳓जस्य सुभग प्रजा᳓वतो
अ᳓ग्ने बृहतो᳓ अध्वरे᳓
सं᳓ राया᳓ भू᳓यसा सृज मयोभु᳓ना
तु᳓विद्युम्न य᳓शस्वता

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).

Morph
prajā́vataḥ ← prajā́vant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śagdhí ← √śak- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

subhaga ← subhága- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vā́jasya ← vā́ja- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

adhvaré ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

br̥hatáḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhū́yasā ← bhū́yaṁs- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

mayobhúnā ← mayobhú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

rāyā́ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)

sr̥ja ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

túvidyumna ← tuvidyumná- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yáśasvatā ← yáśasvant- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

श॒ग्धि । वाज॑स्य । सु॒ऽभ॒ग॒ । प्र॒जाऽव॑तः । अग्ने॑ । बृ॒ह॒तः । अ॒ध्व॒रे ।
सम् । रा॒या । भूय॑सा । सृ॒ज॒ । म॒यः॒ऽभुना॑ । तुवि॑ऽद्युम्न । यश॑स्वता ॥

• śagdhi ← śak
• [verb], singular, Aorist imperative
• “can; invigorate.”

• vājasya ← vāja
• [noun], genitive, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• subhaga
• [noun], vocative, singular, masculine
• “beautiful; auspicious; beloved; fine-looking; fortunate; subhaga [word]; charming; pleasing; lucky.”

• prajāvato ← prajāvataḥ ← prajāvat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “prolific.”

• ‘gne ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• bṛhato ← bṛhataḥ ← bṛhat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• adhvare ← adhvara
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• rāyā ← rai
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• bhūyasā ← bhūyas
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “more(a); more(a); abounding in(p); stronger; bigger.”

• sṛja ← sṛj
• [verb], singular, Present imperative
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• mayobhunā ← mayobhu
• [noun], instrumental, singular, masculine

• tuvidyumna ← tuvi
• [noun], feminine

• tuvidyumna ← dyumna
• [noun], vocative, singular, masculine
• “magnificence.”

• yaśasvatā ← yaśasvat
• [noun], instrumental, singular, masculine

सुभग शोभनधनोपेत हे अग्ने त्वम् अध्वरे अस्माभिः क्रियमाणेऽस्मिन् अग्निष्टोमादिकर्मणि बृहतः महतः प्रभूतस्य प्रजावतः अपत्योपेतस्य वाजस्य अन्नस्य शग्धि ईशिषे । तादृशमन्नमस्मिन् अध्वरेऽस्मभ्यं देहि । किंच तुविद्युम्न बहुधनयुक्त हे अग्ने मयोभुना। मय इति सुखनाम ‘शेवृधं मयः’ (नि. ३. ६. ७) इति तन्नामसु पाठात् । तद्दानाद्युपयोगहेतुतया सुखस्य भावकेन अत एव यशस्वता कीर्तिमता भूयसा अतिप्रभूतेन राया एवंविधेन धनेनास्मान् सं सृज संयोजय ॥ शग्धि। शक्लृ शक्तौ ’ इत्यस्य लोटि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् । ‘ हुझल्भ्यो हेर्धिः’ इति धिरादेशः । हेरपित्त्वादुदात्तता । राया । ‘ ऊडिदम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । भूयसा । बहुशब्दात् द्विवचनविभज्योपपदे’ इतीयसुन् । “ बहोर्लोपो भू च बहोः’ इतीयसुनः सर्वस्य लोपे प्राप्ते आदेः परस्य’ ( पा. सू. १.१.५४ ) इति प्रत्ययस्यादेर्लोपो बहोः भूरादेशश्च। नित्स्वरः । सृज ।’ सृज विसर्गे ‘। तुदादिः । लोटि रूपम् । निघातः । मयोभुना । ‘भू सत्तायाम्’ इत्यस्मात् औणादिको डुप्रत्ययः । तुविद्युम्न । पादादित्वादनिघातः ॥ ॥ १६ ॥

English translation:

“Auspicious Agni, bestow (upon us) at the rite, food (the source of) happiness and renown.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Happiness: maya iti sukhanāya ‘śevṛdhammayaḥ’ (Nirukta 3.6.7)

Show a mastery over victory’s prize that brings offspring, o bearer of good fortune, and that is lofty in the rite, o Agni.
Join us with greater wealth that is delight and brings glory, o you of powerful brilliance.

Help us to strength, blest Agni! rich in progeny, abundant, in our sacrifice.
Flood us with riches yet more plenteous, bringing weal, with high renown, most Glorious One!

Help us at this sacrifice, O blessed one, with mighty gain which is accompanied by offspring, O Agni! Let us be united with greater, gladdening, glorious wealth, O thou of mighty splendour!

Erwirk uns kinderreiche hohe Belohnung bei dem Opfer, du holder Agni! Mach uns größeren Reichtums teilhaft, der zur Freude gereicht, Ansehen gibt, du Glanzreicher!

O reicher, schenke kinderreiche Labung uns, o Agni, starke bei dem Fest; Ergiesse dich mit grösserm freudenreichen Gut, mit herrlichem, o mächtiger.

Постарайся (дать) награду, о счастливый, заключающуюся в потомстве,
О Агни, высокую (награду) во время обряда!
Соедини нас с еще большим богатством, приносящим радость,
О мощно сверкающий, (с богатством) дающим Славу!

• अग्निः
• उत्कीलः कात्यः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (तुविद्युम्न) बहुत धन और कीर्त्ति से युक्त (सुभग) उत्तम ऐश्वर्य्यधारी (अग्ने) विद्वान् पुरुष ! आप (प्रजावतः) प्रशंसा करने योग्य प्रजायुक्त (बृहतः) श्रेष्ठ (वाजस्य) अन्न आदि वा विज्ञान के (अध्वरे) अहिंसा आदि स्वरूप व्यवहार में (शग्धि) सामर्थ्य स्वरूप हो उस (भूयसा) बड़े (मयोभुना) सुखकारक (यशस्वता) अधिक यश सहित (राया) धन से हमको (संसृज) संयुक्त कीजिये ॥६॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि विद्वानों के सङ्ग से यह प्रार्थना करें कि हे विद्वानों ! हम लोगों को विद्या विनय और धन सुखों से संयुक्त करो ॥६॥ इस सूक्त में अग्नि और विद्वानों के गुणों के वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ संगति है, यह जानना चाहिये ॥ यह सोलहवाँ सूक्त और सोलहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे तुविद्युम्न सुभगाऽग्ने त्वं प्रजावतो बृहतो वाजस्याध्वरे शग्धि तेन भूयसा मयोभुना यशस्वता राया संसृज अस्मान् संसर्जय ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (शग्धि) शक्नुहि (वाजस्य) अन्नादेर्विज्ञानस्य वा (सुभग) प्राप्तोत्तमैश्वर्य्य (प्रजावतः) प्रशस्ताः प्रजा विद्यन्ते यस्मिंस्तस्य (अग्ने) विद्वन् (बृहतः) महतः (अध्वरे) अहिंसादिलक्षणे व्यवहारे (सम्) सम्यक् (राया) धनेन (भूयसा) बहुना (सृज) (मयोभुना) यो मयांसि सुखानि भावयति तेन (तुविद्युम्न) बहुधनकीर्त्तियुक्त (यशस्वता) बहुयशो विद्यते यस्मिंस्तेन ॥६॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्विदुषां सङ्गेनेयम्प्रार्थना कार्य्या। हे विद्वांसोऽस्मान् विद्याविनयनधनसुखैः सह संयोजयतेति ॥६॥ अत्राऽग्निविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति षोडशं सूक्तं षोडशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी विद्वानाच्या संगतीने ही प्रार्थना करावी की हे विद्वानांनो! आम्हाला विद्या, विनय व धन या सुखांनी युक्त करा. ॥ ६ ॥