०१४

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - ऋषभो वैश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ꣡ हो꣡ता मन्द्रो꣡ विद꣡थानि अस्थात्
सत्यो꣡ य꣡ज्वा कवि꣡तमः स꣡ वेधाः꣡
विद्यु꣡द्रथः स꣡हसस् पुत्रो꣡ अग्निः꣡
शोचि꣡ष्केशः पृथिव्या꣡म् पा꣡जो अश्रेत्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

asthāt ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mandráḥ ← mandrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vidáthāni ← vidátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

kavítamaḥ ← kavítama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

satyáḥ ← satyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vedhā́ḥ ← vedhás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yájvā ← yájvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

putráḥ ← putrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáhasaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vidyúdrathaḥ ← vidyúdratha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aśret ← √śri- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

pā́jaḥ ← pā́jas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pr̥thivyā́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

śocíṣkeśaḥ ← śocíṣkeśa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

आ । होता॑ । म॒न्द्रः । वि॒दथा॑नि । अ॒स्था॒त् । स॒त्यः । यज्वा॑ । क॒विऽत॑मः । सः । वे॒धाः ।
वि॒द्युत्ऽर॑थः । सह॑सः । पु॒त्रः । अ॒ग्निः । शो॒चिःऽके॑शः । पृ॒थि॒व्याम् । पाजः॑ । अ॒श्रे॒त् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• mandro ← mandraḥ ← mandra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• vidathāny ← vidathāni ← vidatha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• asthāt ← sthā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• satyo ← satyaḥ ← satya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “true; real; real; faithful; good.”

• yajvā ← yajvan
• [noun], nominative, singular, masculine

• kavitamaḥ ← kavitama
• [noun], nominative, singular, masculine

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vedhāḥ ← vedhas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahma; creator; believer [worshipper]; Vishnu.”

• vidyudrathaḥ ← vidyut
• [noun]

• vidyudrathaḥ ← rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• sahasas ← sahas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• putro ← putraḥ ← putra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• śociṣkeśaḥ ← śociṣkeśa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Agni.”

• pṛthivyām ← pṛthivī
• [noun], locative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• pājo ← pājaḥ ← pājas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “luminosity; look.”

• aśret ← śri
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “situate; dwell; go; lurk; reach; rear; repose; cling to.”

ऋषभोऽग्निं स्तौति । होता देवानामाह्वाता मन्द्रः स्तोतुः मादयिता सत्यः सत्यकर्मा कवितमः अतिशयेन मेधावी यज्वा देवानां यष्टा वेधाः सर्वस्य जगतो विधाता । एवंविधमहिमोपेतः सः अग्निः विदथानि अस्माभिः क्रियमाणान् यज्ञान् आ अस्थात् आतिष्ठति प्राप्नोति । किंच विद्युद्रथः विद्योतमानयानोपेतः शोचिष्केशः । शोचींषि ज्वालाः केशा यस्य सः । ज्वालामयकेशोपेतः सहसस्पुत्रः बलस्य सूनुः एवंभूतः सः अग्निः पृथिव्यां विस्तीर्णेऽन्तरिक्षे पाजः तेजः स्वकीयां प्रभाम् अश्रेत् श्रयते प्रापयति । यद्वा पृथिव्यां भूमौ वर्तमानः पाजो बलं सेवते ॥ मन्द्रः । ‘मदि स्तुतिमोदमदस्वप्नकान्तिगतिषु’ । अस्मात् ‘स्फायितञ्चि°’ इत्यादिना रक् । इदित्वात् नुम् । अस्थात् । ष्ठा गतिनिवृत्तौ । छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ इति वर्तमाने लुङ्। • गातिस्था’ इति सिचो लोपः । निघातः । यज्वा । ‘ यज देवपूजासंगतिकरणदानेषु’ । ’ सुयजोर्ङ्वनिप्’ इति ङ्वनिप् । तस्य पित्त्वादनुदात्तस्वरे धातुस्वरः। कवितमः । ‘कु शब्दे’। कौति कूयते वा । अच इः ’ इति कर्तरि भावे वा इप्रत्ययः । तमपः पित्त्वादनुदात्तत्वे प्रत्ययस्वरः । शोचिष्केशः । ‘ शुच दीप्तौ । ‘ अर्चिशुचिहुसृपिच्छदिच्छर्दिभ्य इसिः’ इति इसिः । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरः । अश्रेत् । श्रिञ् सेवायाम्’ इत्यस्य छन्दसि वर्तमाने लङ्। बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । सार्वधातुकगुणः । निघातः ॥

English translation:

“The invoker (of the gods), the exhilarator (of his worshippers), the true, the offerer of sacrifice, the most wise, the creator, is present at our sacred rites. Agni, the son of strength, whose chariot is the lightning, whose hair is flame, manifests his glory on the earth.”

The delighting Hotar has taken his stand upon the ritual divisions: as the real sacrificer and best of sages, he is the master of the rite.
Agni, the son of strength, with chariot of lightning and hair of flame, has rested his countenance upon the earth.

THE pleasant Priest is come into the synod, true, skilled in sacrifice, most wise, Ordainer.
Agni, the Son of Strength, whose car is lightning, whose hair is flame, hath shown on earth his lustre.

The joy-giving Hotri has taken his place at the sacrifices 1, He the true, the sacrificer, the highest sage, the worshipper. Agni whose chariot is lightning, the son of strength, whose hair is flame, has spread forth his light over the earth.

Der wohlredende Hotri hat die weisen Reden bestiegen; er ist der wahre Opferer, er der weiseste Meister. Der Sohn der Kraft, Agni mit dem blitzenden Wagen, mit Flammenhaaren hat über die Erde seinen Schein verbreitet.

Den Opferraum betrat der holde Priester, der recht verehrt, der weiseste Verwalter; Der Sohn der Kraft mit lichtem Wagen, Agni, mit Flammenhaar liess Glanz zur Erde dringen.

Радостный хотар поднялся на места жертвенных раздач,
Истинный жертвователь, лучший из поэтов, он, устроитель (обрядов).
Сын силы, Агни с колесницей-молнией,
Пламенновласый, распространил (свой) блеск по земле.

• अग्निः
• ऋषभो वैश्वामित्रः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब सात ऋचावाले चौदहवें सूक्त का आरम्भ है। इसके प्रथम मन्त्र से शिल्पविद्या विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (मन्द्रः) अच्छे और प्रसन्न कराने (सत्यः) श्रेष्ठ पुरुषों का आदर करने (यज्वा) मेल करने और (होता) सब विद्या का देनेवाला (कवितमः) अत्यन्त विद्वान् (वेधाः) बुद्धिमान् पुरुष है (सः) वह (विदथानि) विज्ञानों को (आ) (अस्थात्) प्राप्त होकर उत्पन्न करे (विद्युद्रथः) बिजुली से रथ चलानेवाला (सहसः) बलयुक्त वायु के (पुत्रः) सन्तान के सदृश (शोचिष्केशः) केशों के सदृश तेजों को धारणकर्त्ता (अग्निः) अग्नि के तुल्य तेजस्वी इस (पृथिव्याम्) पृथिवी में (पाजः) बल का (अश्रेत्) आश्रय करे, उससे विमानरचना और शिल्पविद्या में निपुण होइये ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य पदार्थविद्या में कुशल होकर हाथ की कारीगरी से यन्त्रकला सिद्ध करके बिजुली से चलाने योग्य वाहनों को रचें, तो वे अत्यन्त सुख को प्राप्त होवें ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या यो मन्द्रः सत्यो यज्वा होता कवितमो वेधा अस्ति स विदथान्यास्थात् विद्युद्रथः सहसस्पुत्रः शोचिष्केशोऽग्निः पृथिव्यां पाजोऽश्रेत्तस्मादेव युष्माभिः शिल्पविद्या सङ्ग्राह्या ॥१॥

अथ शिल्पविद्याविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (होता) सकलविद्यादाता (मन्द्रः) कमनीयो हर्षयिता (विदथानि) विज्ञानानि (अस्थात्) तिष्ठेत् (सत्यः) सत्सु साधुः (यज्वा) सङ्गन्ता (कवितमः) अतिशयेन विद्वान् (सः) (वेधाः) मेधावी। वेधा इति मेधाविना०। निघं० ३। १५। (विद्युद्रथः) विद्युता चालितो रथो विद्युद्रथः (सहसः) बलयुक्तस्य वायोः (पुत्रः) सन्तान इव (अग्निः) (शोचिष्केशः) शोचींषि तेजांसि केशा इव ज्वाला यस्य सः (पृथिव्याम्) (पाजः) बलम् (अश्रेत्) श्रयेत् ॥१॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः पदार्थविज्ञानानि प्राप्य हस्तक्रियया यन्त्रकला निष्पाद्य विद्युदादिचाल्यानि यानानि साधयेयुस्तेऽत्यन्तं सुखमाप्नुयुः ॥१॥

या सूक्तात अग्नी व विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती आहे हे जाणावे.

भावार्थभाषाः - जी माणसे पदार्थविद्येत कुशल असून हस्तक्रियेने यंत्रकला सिद्ध करून विद्युतद्वारे चालविण्यायोग्य वाहने तयार करतात, ती अत्यंत सुखी होतात. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - ऋषभो वैश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ꣡यामि ते न꣡मउक्तिं जुषस्व
ऋ꣡तावस् तु꣡भ्य° चे꣡तते सहस्वः
विद्वाँ꣡ आ꣡ वक्षि विदु꣡षो नि꣡ षत्सि
म꣡ध्य आ꣡ बर्हि꣡र् ऊत꣡ये यजत्र

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áyāmi ← √yam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

juṣasva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

náma:uktim ← náma:ukti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

cétate ← √cit- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ŕ̥tāvaḥ ← ŕ̥tāvan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sahasvaḥ ← sáhasvant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ní ← ní (invariable)
{}

satsi ← √sad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

vakṣi ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

vidúṣaḥ ← √vid- 2 (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:ACT}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mádhye ← mádhya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

yajatra ← yájatra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

अया॑मि । ते॒ । नमः॑ऽउक्तिम् । जु॒ष॒स्व॒ । ऋत॑ऽवः । तुभ्य॑म् । चेत॑ते । स॒ह॒स्वः॒ ।
वि॒द्वान् । आ । व॒क्षि॒ । वि॒दुषः॑ । नि । स॒त्सि॒ । मध्ये॑ । आ । ब॒र्हिः । ऊ॒तये॑ । य॒ज॒त्र॒ ॥

• ayāmi ← yam
• [verb], singular, Aorist passive
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• namauktiṃ ← namauktim ← namaukti
• [noun], accusative, singular, feminine

• juṣasva ← juṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• ṛtāvas ← ṛtāvaḥ ← ṛtāvan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “law-abiding; faithful; righteous.”

• tubhyaṃ ← tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• cetate ← cit
• [verb noun], dative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• sahasvaḥ ← sahasvas ← sahasvat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “mighty; powerful.”

• vidvāṃ ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vakṣi ← vah
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• viduṣo ← viduṣaḥ ← vid
• [verb noun], accusative, plural
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• ṣatsi ← satsi ← sad
• [verb], singular, Present indikative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• madhya ← madhye ← madhya
• [noun], locative, singular, neuter
• “midst; center; cavity; inside; middle; center; waist; group; pulp; torso; time interval; area; series; madhya [word]; Madhya; noon; middle; middle age; span; belly.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• barhir ← barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• yajatra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “adorable.”

ऋतावः । ऋतं सत्यभूतो यज्ञः । तद्वन् हे अग्ने ते त्वद्विषयां नमउक्तिं नमस्कारवाक्यम् अहम् अयामि प्रेरयामि उच्चारयामि । हे सहस्वः । सहो बलम् । तद्वन्नग्ने चेतते चेतयित्रे कर्मणः प्रज्ञापकाय तुभ्यं नमउक्तिः क्रियते । तां जुषस्व । अस्माभिः क्रियमाणां नमस्कारोक्तिं सेवस्व । किंच विद्वान् आनुपूर्व्येण देवाह्वानाभिज्ञः विदुषः कर्माभिज्ञान् आ वक्षि आवह। किंच यजत्र यष्टव्य हे अग्ने ऊतये अस्माकं रक्षणाय मध्ये बर्हिः स्तीर्णस्य बर्हिषो मध्ये आ नि षत्सि आ समन्तान्निषीद ॥ अयामि । इण् गतौ ’ भौवादिकः । पादादित्वादनिघातः । जुषस्व । जुषी प्रीतिसेवनयोः ‘। तुदादिः । लोटि रूपम् । निघातः । चेतते । ‘ चिती संज्ञाने’ । शतुर्लसार्वधातुकस्वरेणानुदात्तत्वे ततः अन्तोदात्तताभावात् ‘शतुरनुमः’ इति विभक्तेरुदात्तताभावः । धातुस्वरः । सहस्वः । सहोऽस्त्यस्येति मतुप् । सकारस्य ‘तसौ मत्वर्थे ’ इति भसंज्ञकत्वात् रुर्न भवति । मादुपधायाः’ इति मतुपो वत्वम् ।’ उगिदचाम्’ इति नुम् । हल्ङ्यादिलोपे नकारस्य ’ मतुवसो रुः इति रुत्वम्। आमन्त्रितनिघातः । विदुषः। विद ज्ञाने’ इत्येतस्मात् उत्तरस्य शतुः ‘विदेः शतुर्वसुः’ इति वस्वादेशः । भसंज्ञायां वसोः संप्रसारणम् । प्रत्ययस्वरः । सत्सि । षद्लृ विशरणादिषु । लटि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । शित्प्रत्ययपरत्वाभावात् सीदादेशाभावः । ‘ सदिरप्रतेः ’ इति षत्वम्। यजत्र । यज देवपूजादिषु । ’ अमिनक्षियजि इत्यादिना अत्रन्प्रत्ययः । आमन्त्रितनिघातः ॥

English translation:

“I utter to you the words of adoration, be plural ased by them observer of truth; endowed with strength, (they are addressed) to you who are the expounder (of sacred rites); wise (as you are), bring (hither) the wise; object of sacrifice, sit down in the midst upon the sacred grass for our protection.”

It has been offered to you—take pleasure in (this) recitation of homage— to you, who perceive it, o you who possess truth and strength.
As one who knows, convey here the knowing (gods). Sit down in the middle upon the ritual grass to help us, o you who are worthy of the sacrifice.

To thee I offer reverent speech: accept it: to thee who markest it, victorious, faithful!
Bring, thou who knowest, those who know, and seat thee amid the sacred grass, for help, O Holy.

It 1 has been offered to thee—be pleased with the adoring speech 2—to thee who is observant of it, O righteous, strong one. Bring hither thou who art wise, the wise (gods). Sit down on the sacrificial grass in the middle (of it) for bliss, O worshipful one!

Sie ist dir dargebracht - freue dich der Ergebenheitsrede - dir dem Verständigen, du Wahrhaftiger, Übermächtiger. Fahre kundig die kundigen Götter her, setze dich mitten auf das Barhis zum Beistand, du Opferwürdiger!

Verehrung ward geweiht dir, nimm sie an denn, o heil’ger, starker, der du darauf Acht hast; Die weisen fahr als weiser her und setz dich, erhabner, mitten auf die Streu zur Labung.

Поднесена тебе речь, полная поклонения, – наслаждайся,
Тебе. понимающему, о (бог,) придерживающийся закона, о наделенный силой!
Как знаток, привези знатоков! Усаживайся
Посреди жертвенной соломы-на помощь (нам), о достойный жертв!

• अग्निः
• ऋषभो वैश्वामित्रः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पढ़ने-पढ़ाने रूप विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (ऋतावः) सत्यप्रकाशकशील ! मैं (ते) आपके (नमउक्तिम्) नमस्कारों के वचन को (अयामि) प्राप्त होता हूँ (जुषस्व) उसका आप आदरसहित ग्रहण कीजिये। हे (सहस्वः) अतिबलयुक्त वा संपूर्ण विद्या जाननेवाले जो (विद्वान्) विद्वान् ! आप (विदुषः) विद्वानों को (आ) (वक्षि) सबप्रकार उपदेश देते हो, ऐसे आपके साथ विद्वानों को प्राप्त होता हूँ। हे (यजत्र) पूजन करने योग्य ! जो आप (ऊतये) रक्षा आदि के लिये (बर्हिः) अन्तरिक्ष के (मध्ये) मध्य में (आ) (नि) अच्छे प्रकार निश्चित (सत्सि) विराजो उस (चेतते) बोध देनेवाले (तुभ्यम्) आपके लिये नमस्काररूप वचन करता हूँ ॥२॥

भावार्थभाषाः - जैसे विद्यार्थी लोग नमस्कार आदि सेवा से अध्यापकों को प्रसन्न करें, वैसे अध्यापक लोग उत्तमशिक्षारूप विद्यादान से विद्यार्थियों को प्रसन्न सन्तुष्ट करें ॥२॥

अन्वय: हे ऋतावोऽहं ते नम उक्तिमयामि तां त्वं जुषस्व। हे सहस्वो यो विद्वाँस्त्वं विदुष आ वक्षि तेन त्वया सहाऽहं विदुषोऽयामि। हे यजत्र यस्त्वमूतये बर्हिर्मध्य आनिषत्सि तस्मै चेतते तुभ्यं नमउक्तिं विदधामि ॥२॥

अथाध्ययनाध्यापनविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अयामि) प्राप्नोमि (ते) तव (नमउक्तिम्) नमसां नमस्काराणां वचनम् (जुषस्व) सेवस्व (ऋतावः) सत्यप्रकाशक (तुभ्यम्) (चेतते) प्रज्ञापकाय (सहस्वः) बहुबलयुक्त सकलविद्याविद्वा (विद्वान्) (आ) समन्तात् (वक्षि) वदसि (विदुषः) विपश्चितः (नि) निश्चितम् (सत्सि) निषीदसि (मध्ये) (आ) (बर्हिः) अन्तरिक्षस्य (उतये) रक्षणाद्याय (यजत्र) सङ्गन्तः ॥२॥

भावार्थभाषाः - यथा विद्यार्थिनो नमस्कारादिसेवयाऽध्यापकान् प्रसादयेयुस्तथाऽध्यापकाः सुशिक्षादानेन विद्यार्थिनः सन्तोषयेयुः ॥२॥

भावार्थभाषाः - जसे विद्यार्थी अध्यापकांना नमस्कार करून सेवा करतात व प्रसन्न ठेवतात तसे अध्यापक लोकांनी उत्तम शिक्षणरूपी विद्यादानाने विद्यार्थ्यांना प्रसन्न व संतुष्ट ठेवावे. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - ऋषभो वैश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

द्र꣡वतां त उष꣡सा वाज꣡यन्ती
अ꣡ग्ने वा꣡तस्य पथि꣡याभिर् अ꣡छ
य꣡त् सीम् अञ्ज꣡न्ति पूर्वियं꣡ हवि꣡र्भिर्
आ꣡ वन्धु꣡रेव तस्थतुर् दुरोणे꣡

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
drávatām ← √dru- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

uṣásā ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

vājáyantī ← √vājay- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

ácha ← ácha (invariable)
{}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pathyā̀bhiḥ ← pathyā̀- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

vā́tasya ← vā́ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

añjánti ← √añj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

havírbhiḥ ← havís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

pūrvyám ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sīm ← sīm (invariable)
{}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

duroṇé ← duroṇá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

tasthatuḥ ← √sthā- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

vandhúrā ← vandhúra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

द्रव॑ताम् । ते॒ । उ॒षसा॑ । वा॒जय॑न्ती॒ इति॑ । अ॒ग्ने॒ । वात॑स्य । प॒थ्या॑भिः । अच्छ॑ ।
यत् । सी॒म् । अ॒ञ्जन्ति॑ । पू॒र्व्यम् । ह॒विःऽभिः॑ । आ । व॒न्धुरा॑ऽइव । त॒स्थ॒तुः॒ । दु॒रो॒णे ॥

• dravatāṃ ← dravatām ← dru
• [verb], dual, Present imperative
• “liquefy; melt; melt; flee; run; run; vanish; run; rush; dissolve; dissolve.”

• ta ← te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• uṣasā ← uṣas
• [noun], nominative, dual, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• vājayantī ← vājay ← √vaj
• [verb noun], nominative, dual
• “incite.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vātasya ← vāta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• pathyābhir ← pathyābhiḥ ← pathyā
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “Terminalia chebula Retz.; path; Pathyā; way.”

• accha ← acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• sīm
• [adverb]

• añjanti ← añj
• [verb], plural, Present indikative
• “smear; anoint; mix; color.”

• pūrvyaṃ ← pūrvyam ← pūrvya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• havirbhir ← havirbhiḥ ← havis
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vandhureva ← vandhurā ← vandhur
• [noun], nominative, dual, masculine
• “seat; seat.”

• vandhureva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• tasthatur ← tasthatuḥ ← sthā
• [verb], dual, Perfect indicative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• duroṇe ← duroṇa
• [noun], locative, singular, neuter
• “home; dwelling.”

हे अग्ने वाजयन्ती वाजमन्नं कुर्वाणे उषसा उषासानक्ते अहोरात्रौ ते त्वां द्रवताम् अभिगच्छताम् । त्वमपि वातस्य वायोः पथ्याभिः मार्गैः अच्छ तावहोरात्रौ शीघ्रमभिगच्छ । यत यस्मात्कारणात् अहोरात्राग्न्योः परस्पराभिगमनेनान्योन्यसंबन्धस्तस्मादहोरात्रयोः सायंप्रातःकालयोः पूर्व्यं पुरातनं त्वामृत्विजः हविर्भिः आज्यादिभिः सीं सर्वतः अञ्जन्ति सिञ्चन्ति । किंच वन्धुरेव । यथा कूवरस्थान परस्परसंसक्तेषाद्वयोपेतं तद्वत्संसक्तौ तावहोरात्रौ दुरोणे अस्माकं गृहे अग्निहोत्रादिकर्मसिद्ध्यर्थम् आ आवृत्य पुनः पुनरावर्तमानौ सन्तौ तस्थतुः तिष्ठताम् ॥ द्रवताम् । ‘ द्रु गतौ ’ इत्यस्य लोटि रूपम् । पथ्याभिः । पथिषु साधव इत्यर्थे ’ तत्र साधुः ’ ( पा. सू. ४. ४. ९८ ) इति यत् । नस्तद्धिते ’ इति टिलोपः । ‘ तित्स्वरितम्’ इति स्वरितः । तस्थतुः । तिष्ठतेर्लिट्यतुसि रूपम् । निघातः ॥

English translation:

“May the good-bestowing day and night hasten to you while you, Agni meet them on the paths of the wind; since (the priests) ever worship you preceding (them) with oblations, whilst they (united) like the pole (and the yoke of a wagon), abide successively in our dwelling.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Preceding: pūrvyam = sāyam prātaḥ kālayoḥ pūrvyam, i.e., Agni is worshipped at dawn before the day, and in the evening before night

Let dawn and night, racing to the prize, run to you, o Agni, here along the paths of the wind.
When (the priests) anoint him as the first with their (butter-)offerings, those two stand in the house as if upon a chariot-box.

The Two who show their vigour, Night and Morning, by the wind’s paths shall haste to thee O Agni.
When men adorn the Ancient with oblations, these seek, as on two chariot-seats, the dwelling.

To thee, Agni, Night and Dawn who further thy strength 1, shall hasten on the paths of the wind. When (the mortals) anoint the ancient one 2 with offerings, they 3 stand in the house as on a chariot-seat 4.

Morgen und Nacht sollen wetteifernd zu dir hereilen, o Agni, heran auf den Pfaden des Windes. Wenn sie ihn als ersten mit Schmalzopfern salben, sind die beiden ins Haus getreten wie der Wagenlenker auf den Wagenstand.

Auf Windes Pfaden mögen zu dir eilen, dich, Agni, labend, Nacht und Morgenröthe; Wenn dann den alten man mit Güssen salbet, so treten sie ins Haus wie auf den Wagen.

Пусть побегут к тебе наперегонки Утренняя Заря (и Ночь),
О Агни, по путям ветра!
Когда же его первым мажут жертвенными возлияниями,
Обе они поднимаются в (свои) два дома, словно (двое колесничих) на площадки (колесниц).

• अग्निः
• ऋषभो वैश्वामित्रः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

मनुष्यों को नियम का आश्रय करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के सदृश प्रकाशयुक्त विद्वान् पुरुष ! (ते) आपके लिये जैसे (वाजयन्ती) बोध कराती हुई (उषसा) प्रातःकाल सन्ध्याकाल दोनों वेला (द्रवताम्) प्रवाह से चलें वा (वातस्य) वायु के (पथ्याभिः) मार्ग में उत्तम गमनों से (दुरोणे) गृह में (अच्छ) उत्तम प्रकार (तस्थतुः) वर्त्तमान होवें (बन्धुरेव) बन्धनों के सदृश कारीगर लोग (हविर्भिः) ग्रहण करने योग्य साधनों से (यत्) जिस (पूर्व्यम्) प्राचीन लोगों से रचे गये वाहन विशेष को (सीम्) (आ, अञ्जन्ति) सब प्रकार प्रकट करते हैं, उन दोनों सायंप्रातः वेला की आप यथायोग्य सेवा करें और उस वाहन को सिद्ध करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे ईश्वर से नियत की सन्ध्या और प्रातःसमय की वेला नियम से वर्त्तमान हैं और जैसे चतुर कारीगरों के बनाये गये कलायन्त्रों से युक्त वाहन नियमसहित जाते आते हैं, वैसे ही अपने आप नियमपूर्वक वर्ताव करके नियत यानों को रचके अपनी इच्छानुकूल व्यवहार को उत्तम प्रकार सिद्ध करें ॥३॥

अन्वय: हे अग्ने विद्वन् ! ते यथा वाजयन्ती उषसा द्रवतां वा वातस्य पथ्याभिर्दुरोणेऽच्छ तस्थतुर्बन्धुरेव शिल्पिनो हविर्भिर्यत्पूर्व्यं यानविशेषं सीमाञ्जन्ति ते त्वं यथावत् तच्च यानं साध्नुहि ॥३॥

मनुष्यैर्नियम आश्रयितव्य इत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (द्रवताम्) गच्छेताम् (ते) तुभ्यम् (उषसा) प्रातःसायंसन्धिवेले (वाजयन्ती) प्रज्ञापयन्त्यौ (अग्ने) अग्निरिव वर्त्तमान (वातस्य) वायोः (पथ्याभिः) पथिषु साध्वीभिर्गतिभिः (अच्छ) सम्यक् (यत्) (सीम्) सर्वतः (अञ्जन्ति) प्रकटयन्ति (पूर्व्यम्) पूर्वैर्निष्पादितं यानविशेषम् (हविर्भिः) आदातव्यैः साधनैः (आ) (बन्धुरेव) यथा बन्धुरे तथा (तस्थतुः) तिष्ठेताम् (दुरोणे) गृहे ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यथेश्वरनियते सायंप्रातर्वेले नियमेन वर्त्तेते यथा च सुशिल्पिभिर्निर्मितानि यन्त्रयुतानि यानानि यथानियमं गच्छन्त्यागच्छन्ति तथैव स्वयं नियमे वर्त्तित्वा नियतानि यानानि संसाध्याभीष्टं व्यवहारं सम्यक् साध्नुत ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जशी ईश्वराने सायंकाळ व प्रातःकाळची वेळ नियमित केलेली असते व जसे चतुर कारागिरांनी तयार केलेल्या कलायंत्रांनी वाहने नियमपूर्वक चालतात, तसेच स्वतः नियमपूर्वक आचरण करून नियंत्रित याने तयार करून आपल्या इच्छेनुसार उत्तम व्यवहार सिद्ध करावा. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - ऋषभो वैश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मित्र꣡श् च तु꣡भ्यं व꣡रुणः सहस्वो
अ꣡ग्ने वि꣡श्वे मरु꣡तः सुम्न꣡म् अर्चन्
य꣡च् छोचि꣡षा सहसस् पुत्र ति꣡ष्ठा
अभि꣡ क्षितीः꣡ प्रथ꣡यन् सू꣡रियो नॄ꣡न्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ca ← ca (invariable)
{}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sahasvaḥ ← sáhasvant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

arcan ← √r̥c- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sumnám ← sumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{}

putra ← putrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sahasaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

śocíṣā ← śocís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

tíṣṭhāḥ ← √sthā- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)
{}

kṣitī́ḥ ← kṣití- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

nr̥̄́n ← nár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

pratháyan ← √prathⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sū́ryaḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

मि॒त्रः । च॒ । तुभ्य॑म् । वरु॑णः । स॒ह॒स्वः॒ । अग्ने॑ । विश्वे॑ । म॒रुतः॑ । सु॒म्नम् । अ॒र्च॒न् ।
यत् । शो॒चिषा॑ । स॒ह॒सः॒ । पु॒त्र॒ । तिष्ठाः॑ । अ॒भि । क्षि॒तीः । प्र॒थय॑न् । सूर्यः॑ । नॄन् ॥

• mitraś ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• tubhyaṃ ← tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• sahasvo ← sahasvas ← sahasvat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “mighty; powerful.”

• ‘gne ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• sumnam ← sumna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• arcan ← arc
• [verb], plural, Present injunctive
• “sing; worship; honor; praise; welcome.”

• yacchociṣā ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• yacchociṣā ← śociṣā ← śocis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “fire; flare; burn; radiance.”

• sahasas ← sahas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• putra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• tiṣṭhā ← tiṣṭhāḥ ← sthā
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• kṣitīḥ ← kṣiti
• [noun], accusative, plural, feminine
• “floor; Earth; earth; pṛthivī; people; dwelling; battlefield; Earth; estate; colony; house.”

• prathayan ← prathay ← √prath
• [verb noun], nominative, singular
• “spread; proclaim.”

• sūryo ← sūryaḥ ← sūrya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• nṝn ← nṛ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

सहस्वः बलवन् हे अग्ने मित्रश्च वरुणः च मित्रावरुणौ विश्वे मरुतः सर्वे देवाश्च तुभ्यं त्वदर्थं सुम्नं स्तोत्रम् अर्चन् वहन्ति । यद्वा सर्वे देवास्तुभ्यं त्वां सुम्नं सुखेनार्चन् पूजयन्ति । यत् यस्मात् कारणात् सहसस्पुत्र हे अग्ने सूर्यः । सुष्ठु अर्यः स्वामी । यद्वा सर्वान्तर्यामितया सुष्ठु प्रेरकः । यद्वा सूर्यः शोभनवीर्यः । अभि क्षितीः । क्षितिशब्दो मनुष्यवाची ‘विशः क्षितयः’ (नि. २.३.६) इति तन्नामसु पाठात् । मनुष्यानभिलक्ष्य नॄन् मार्गप्रदर्शकत्वेन नेतॄन् आत्मनो रश्मीन् प्रथयन् सर्वतो विस्तारयंस्त्वं शोचिषा दीप्त्या समानः सन् तिष्ठाः तिष्ठसि । तस्मादेते देवाः पूजयन्तीति ॥ अर्चन् ।’ अर्च पूजयाम्’ इत्यस्य लङि रूपम् । अडभावश्छान्दसः । तिष्ठाः । ‘ ष्ठा गतिनिवृत्तौ’ इत्यस्य लेटि रूपम् । यद्योगात् अनिघातः । ‘ पाघ्रा ’ इत्यादिना तिष्ठादेशस्याद्युदात्तत्वेन निपातनादाद्युदात्तः । सूर्यः । ‘राजसूयसूर्य° ’ इति क्यबन्तत्वेन निपातनात् सर्वार्थाः सिद्धा भवन्ति ॥

English translation:

“Vigorous Agni, you Mitra and Varuṇa, and all the Maruts, offer praise; since, son of strength, you stand a sun, shedding your rays with lustre on manking.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

You stand a son: tiṣṭāḥ sūrya: su, good; arya, master; or as, urger, impeller, preraka, or vigour, energy, vīrya

O Agni, possessor of strength, to you Mitra and Varuṇa and all the Maruts chant of your favor,
so that you will stand upright with your flame, o son of strength,
spreading out the settlements, a sun (spreading out) men.

To thee, strong Agni! Varuna and Mitra and all the Maruts sang a song of triumph,
What time unto the people’s lands thou camest, spreading them as the Sun of men, with lustre.

Mitra and Varuna, O strong Agni, and all the Maruts shall sing to thee a pleasant song, when thou, O son of strength, standest with thy flames, a sun spreading out men 1 over the (terrestrial) dwellings.

Mitra und Varuna, alle Marut singen die Wohlwollen ein, übermächtiger Agni, daß du, o Sohn der Kraft, mit deiner Flamme aufstehen mögest, über die Länder, sie ausbreitend, die Sonne der Männer.

Varuna, Mitra und die Marutscharen, o starker Agni, sangen dir ein Preislied, Als du mit Glanz erstandest, Sohn der Stärke, der Sonne gleich durchs Land die Männer breitend.

Митра тебе и Варуна, о наделенный силой
Агни, все Маруты поют благоволение,
Чтобы ты, о сын силы, поднялся со (своим) пламенем,
Распространяясь над поселениями (людскими), (как) солнце- над мужами.

• अग्निः
• ऋषभो वैश्वामित्रः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - ऋषभो वैश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वयं꣡ ते अद्य꣡ ररिमा꣡ हि꣡ का꣡मम्
उत्तान꣡हस्ता न꣡मसोपस꣡द्य
य꣡जिष्ठेन म꣡नसा यक्षि देवा꣡न्
अ꣡स्रेधता म꣡न्मना वि꣡प्रो अग्ने

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adyá ← adyá (invariable)
{}

hí ← hí (invariable)
{}

kā́mam ← kā́ma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rarimá ← √rā- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

upasádya ← √sad- (root)
{non-finite:CVB}

uttānáhastāḥ ← uttānáhasta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

yájiṣṭhena ← yájiṣṭha- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

yakṣi ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ásredhatā ← ásredhant- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

mánmanā ← mánman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vípraḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

व॒यम् । ते॒ । अ॒द्य । र॒रि॒म । हि । काम॑म् । उ॒त्ता॒नऽह॑स्ताः । नम॑सा । उ॒प॒ऽसद्य॑ ।
यजि॑ष्ठेन । मन॑सा । य॒क्षि॒ । दे॒वान् । अस्रे॑धता । मन्म॑ना । विप्रः॑ । अ॒ग्ने॒ ॥

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• rarimā ← rā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “give; impart.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• kāmam ← kāma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• uttānahastā ← uttāna
• [noun]
• “supine; upward; upright; skin-deep; raised; shallow.”

• uttānahastā ← hastāḥ ← hasta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

• namasopasadya ← namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• namasopasadya ← upasadya ← upasad ← √sad
• [verb noun]
• “respect.”

• yajiṣṭhena ← yajiṣṭha
• [noun], instrumental, singular, neuter

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• yakṣi ← yaj
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “sacrifice; worship; worship.”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asredhatā ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• asredhatā ← sredhatā ← sridh
• [verb noun], instrumental, singular

• manmanā ← manman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “hymn; idea; purpose.”

• vipro ← vipraḥ ← vipra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

हे अग्ने उत्तानहस्ताः हविःस्वीकरणादुत्तानपाणयः वयं कामं कमनीयं पुरोडाशादिहविः ते तुभ्यम् अद्य इदानीमस्मिन् कर्मणि ररिम दद्मः । नमसा नमस्कारेण उपसद्य प्रसन्नो भूत्वा यजिष्ठेन यष्टृतमेन यागेच्छावता मनसा अन्तःकरणेन देवान् यक्षि यजनीयान् देवान् यज पूजय। किंच विप्रः मेधावी कर्माभिज्ञः त्वम् अस्रेधता अक्षीणेन प्रभूतेन मन्मना मन्तव्येन स्तोत्रेण देवान् पूजय’ ॥ अद्य । ‘ सद्यः परुत्परार्यैषमः’ इत्यादिना निपातितः । अन्तोदात्तश्च । ररिम । ‘रा दाने ’ इत्यस्य वर्तमाने लिटि ‘ परस्मैपदानां णलतुः ’ ( पा. सू. ३. ४. ८२ ) इत्यादिना मसो मादेशः ॥ क्रादिनियमादिडागमः । अतो लोप इटि च ’ इत्याकारलोपः । हियोगादनिघातः । ‘ आगमा अनुदात्ताः’ इतीटोऽनुदात्तत्वात् प्रत्ययस्वरः । उपसद्य। ’ षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु’। अस्य क्त्वा । ‘ समासेऽनञ्पूर्वे क्त्वो ल्यप् ’ इति ल्यप् । लित्स्वरः। यक्षि । ‘ यज देवपूजासंगतिकरणदानेषु’। लोटि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । पत्वकत्वे । सिपो ह्यादेशाभावश्छान्दसः ॥ अस्रेधंता । स्रिधिः क्षयार्थः । तत्पुरुषे ’ इति नञ्स्वरः ॥

English translation:

“With uplifted hands, approaching you with reverence we present you today our oblation do you who are wise, worship the gods with most devout mind and with unwearied praise.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 18.75: with uplifted hands: utta-anahastaḥ; also means, with open hands, not niggardly;

Oblation: kāmam = oblation, puroḍāśādihavis, as that which is desirable to the gods, kamanīyam

Since today we have given you your desire, having reverently approached with hands outstretched,
sacrifice to the gods by means of your most sacrificially skillful mind, being our inspired priest with faultless thought, o Agni.

Approaching with raised hands and adoration, we have this day fulfilled for thee thy longing.
Worship the Gods with most devoted spirit, a Priest with no unfriendly thought, O Agni.

We have given thee thy desire to-day, sitting down near thee adoringly with outstretched hands 1: sacrifice thou to the gods as a priest with thy mind most skilled in sacrifice, with unerring thoughts, O Agni!

Wir haben dir ja heute deinen Wunsch gewährt, indem wir mit ausgestreckten Händen unter Verneigung uns zu dir setzen. Mit opfertätigstem Sinn opfere den Göttern, mit nie fehlendem Nachdenken als der Beredte, o Agni.

Denn wir erfüllten heute dein Begehren, die Händ’ ausstreckend, demuthsvoll verehrend. Mit bestem Sinn verehre du die Götter, mit holdem Geiste, Agni, du ein Priester.

Ведь сегодня мы исполнили твое желание,
Приблизившись с поклонением, с протянутыми руками.
Пожертвуй богам самой жертвенной мыслью,
Безошибочным размышлением, как вдохновенный, о Агни!

• अग्निः
• ऋषभो वैश्वामित्रः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर अध्यापक और अध्येता के विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वान् पुरुष ! (हि) जिससे (विप्रः) बुद्धिमान् आप (यजिष्ठेन) अत्यन्त संलग्न और (अस्रेधता) नहीं खिन्न हुए (मन्मना) विज्ञान से युक्त (मनसा) चित्त से हम (देवान्) विद्वानों का (यक्षि) सङ्ग कीजिये उससे (अद्य) इस समय (उत्तानहस्ताः) हाथ उठाये हुए (वयम्) हम लोग आपको (नमसा) सत्कार से वा अन्न आदि से (उप, सद्य) समीप प्राप्त हो के (ते) आपके (कामम्) मनोरथ को (ररिम) देवें ॥५॥

भावार्थभाषाः - जैसे अध्यापक लोग शिष्यों की विद्याविषयिणी इच्छा को सन्तृप्त करते हैं, वैसे ही विद्यार्थी जन भी अध्यापकों के मनोरथों को सफल करें और सब काल में संपूर्ण पुरुष विद्या आदि शुभगुणों के देनेवाले होवें ॥५॥

अन्वय: हे अग्ने हि विप्रस्त्वं यजिष्ठेनास्रेधता मन्मना मनसा अस्मान् देवान् यक्षि तस्मादद्य उत्तानहस्ता वयं त्वां नमसोपसद्य ते कामं ररिम ॥५॥

पुनरध्यापकाध्येतृविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (वयम्) (ते) (अद्य) इदानीम् (ररिम) दद्याम (हि) यतः (कामम्) (उत्तानहस्ताः) उत्थापितकराः (नमसा) सत्कारेणान्नादिना वा (उप, सद्य) समीपं प्राप्य (यजिष्ठेन) अतिशयेन सङ्गतेन (मनसा) चित्तेन (यक्षि) सङ्गच्छसि (देवान्) विदुषः (अस्रेधता) अक्षीणेन (मन्मना) विज्ञानवता (विप्रः) मेधावी (अग्ने) विद्वन् ॥५॥

भावार्थभाषाः - यथाऽध्यापकाः शिष्याणां विद्येच्छाः पूरयन्ति तथैव विद्यार्थिनोऽप्यध्यापकानामभीष्टानि पूरयन्तु सर्वदा सर्वे विद्यादिशुभगुणानां दातारः स्युः ॥५॥

भावार्थभाषाः - जसे अध्यापक लोक शिष्यांची विद्येविषयीची इच्छा पूर्ण करतात तसे विद्यार्थ्यांनीही अध्यापकांचे मनोरथ सफल करावेत. नेहमी सर्वांनी विद्या इत्यादी शुभ गुण देणारे बनावे. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - ऋषभो वैश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुव꣡द् धि꣡ पुत्र सहसो वि꣡ पूर्वी꣡र्
देव꣡स्य य꣡न्ति ऊत꣡यो वि꣡ वा꣡जाः
तुवं꣡ देहि सहस्रि꣡णं रयिं꣡ नो
अद्रोघे꣡ण व꣡चसा सत्य꣡म् अग्ने

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hí ← hí (invariable)
{}

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

putra ← putrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sahasaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

tvát ← tvám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

ví ← ví (invariable)
{}

devásya ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ūtáyaḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

vā́jāḥ ← vā́ja- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ví ← ví (invariable)
{}

yánti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dehi ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sahasríṇam ← sahasrín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

adroghéṇa ← adroghá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

satyám ← satyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vácasā ← vácas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

त्वत् । हि । पु॒त्र॒ । स॒ह॒सः॒ । वि । पू॒र्वीः । दे॒वस्य॑ । यन्ति॑ । ऊ॒तयः॑ । वि । वाजाः॑ ।
त्वम् । दे॒हि॒ । स॒ह॒स्रिण॑म् । र॒यिम् । नः॒ । अ॒द्रो॒घेण॑ । वच॑सा । स॒त्यम् । अ॒ग्ने॒ ॥

• tvaddhi ← tvat ← tvad
• [noun], ablative, singular
• “you.”

• tvaddhi ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• putra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• sahaso ← sahasaḥ ← sahas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• pūrvīr ← pūrvīḥ ← puru
• [noun], nominative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

• devasya ← deva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• yanty ← yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• ūtayo ← ūtayaḥ ← ūti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• vājāḥ ← vāja
• [noun], nominative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• dehi ← dā
• [verb], singular, Present imperative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• sahasriṇaṃ ← sahasriṇam ← sahasrin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “thousandfold.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ‘drogheṇa ← adrogheṇa ← adrogha
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “sincere; truthful.”

• vacasā ← vacas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• satyam ← satya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “true; real; real; faithful; good.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

सहसः पुत्र बलस्य पुत्र हे अग्ने देवस्य देवनशीलस्य कर्मकरणप्रवृत्तस्य यजमानस्य त्वत् त्वत्तः सकाशात् पूर्वीः प्रभूताः ऊतयः विघ्नपरिहारेण कर्मपरिपालनादिरूपाः रक्षाः वि यन्ति हि विविधं गच्छन्ति खलु। तमिमं यजमानं प्राप्नुवन्ति । तथा वाजाः अन्नानि वि यन्ति । एनं यजमानं प्राप्नुवन्ति । किंच हे अग्ने त्वं सहस्रिणं सहस्रसंख्याकं रयिं धनं नः अस्मभ्यं देहि । तथा अद्रोघेण द्रोहरहितेन पापशून्येन वचसा वाक्येन युक्तं सत्यं सत्यशीलं सन्मार्गे प्रवर्तमानं पुत्रं च देहि प्रयच्छ” ॥ त्वत् । युमच्छब्दस्य पञ्चम्येकवचने त्वादेशः । ङसेः ‘एकवचनस्य च (पा, सू. ७. १. ३२) इत्यदादेशः । एकादेशस्वरः । पुत्र सहसः । ‘ परमपि छन्दसि ’ इति पराङ्गवद्भावात् द्वयोः सर्वानुदात्तत्वम् । देहि । डुदाञ् दाने ’ इत्यस्य लोटि ध्वसोरेद्धौ°’ इति धातोरेत्वम् अभ्यासलोपश्च । निघातः । अद्रोघेण । ‘द्रुह जिघांसायाम् । घञ् । द्रोघः । घकारश्छान्दसः । ‘ नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ॥

English translation:

“From you, verily, son of strength, many and various benefactions and various kinds of food devolve upon the devout (worshipper) do you grant us, Agni, infinite wealth, and (a son) observant of truth, with speech devoid of guile.”

Since from you, son of strength, a god’s many forms of help go outward, and outward (also go) the prizes of victory,
give us real wealth consisting of thousands through your undeceiving speech, Agni.

For, Son of Strength, from thee come many succours, and powers abundant that a God possesses.
Agni, to us with speech that hath no falsehood grant riches, real, to be told in thousands.

From thee indeed, O son of strength, proceed manifold divine blessings and gains 1. Give us thousandfold true wealth according to thy guileless word, O Agni!

Denn von dir, du Sohn der Kraft, gehen die vielen Gnaden des Gottes aus, die Belohnungen. Gib uns tausendfältigen Reichtum, wirklichen mit aufrichtigem Worte, o Agni!

Denn von dir gehn, o Sohn der Stärke, viele Genüsse aus und viele Gotteshülfen; Verleihe du uns tausendfachen Reichthum, und Wahrheit, Agni, nebst wahrhafter Rede.

Ведь это от тебя, о сын силы, исходят
Многочисленные поддержки бога, ис (ходят) награды.
Дай ты нам тысячное богатство,
Истинное, (ты,) о Агни, со словом, лишенным обмана!

• अग्निः
• ऋषभो वैश्वामित्रः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सहसः) बल के (पुत्र) पवित्रकर्ता ! (हि) जिससे जो (देवस्य) जगदीश्वर की (पूर्वीः) अतिकाल से उत्पन्न (वाजाः) विज्ञान और अन्नयुक्त (ऊतयः) रक्षा आदि क्रिया हम लोगों को (त्वत्) आपसे (वि, यन्ति) प्राप्त होती हैंम हे (अग्ने) अग्नि के सदृश तेजस्वी ! उससे (त्वम्) आप (अद्रोघेण) वैररहित (वचसा) वचन से (नः) हम लोगों के लिये (सत्यम्) उत्तम व्यवहारों में व्यय होने योग्य (सहस्रिणम्) असङ्ख्य वस्तुओं से पूरित (रयिम्) धन को (वि, देहि) दीजिये ॥६॥

भावार्थभाषाः - सकल शिष्य अध्यापक राजपुरुष और प्रजाजनों को चाहिये कि वैर आदि दोषों को त्याग परस्पर स्नेह उत्पन्न करके मेल कर असङ्ख्य धन और विज्ञान परस्पर बढ़ावें ॥६॥

अन्वय: हे सहसस्पुत्र हि या देवस्य पूर्वीरूतयो वाजा अस्मान्त्वद्वियन्ति। हे अग्ने ततस्त्वमद्रोघेण वचसा नोऽस्मभ्यं सत्यं सहस्रिणं रयिं वि देहि ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वत्) तव सकाशात् (हि) यतः (पुत्र) पवित्रकारक (सहसः) बलस्य (वि) (पूर्वीः) सनातन्यः (देवस्य) जगदीश्वरस्य (यन्ति) प्राप्नुवन्ति (ऊतयः) रक्षणाद्याः (वि) (वाजाः) विज्ञानान्नयुक्ताः (त्वम्) (देहि) (सहस्रिणम्) सहस्रमसङ्ख्यानि वस्तूनि विद्यन्ते यस्मिँस्तम् (रयिम्) श्रियम् (नः) अस्मभ्यम् (अद्रोघेण) अद्रोहेण निर्वैरेण। अत्र वर्णव्यत्ययेन हस्य घः। (वचसा) वचनेन (सत्यम्) सत्सु व्यवहारेषु साधुम् (अग्ने) पावकवद्वर्त्तमान ॥६॥

भावार्थभाषाः - सर्वैरध्येत्रध्यापकराजपुरुषप्रजाजनैर्द्रोहादिदोषान्विहाय प्रीतिं संपाद्य परस्परेषामसङ्ख्यं धनं विज्ञानं च सततमुन्नेयम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - सर्व शिष्य, अध्यापक, राजपुरुष व प्रजाजनांनी वैर इत्यादी दोषांचा त्याग करून परस्पर स्नेह उत्पन्न करून असंख्य धन व विज्ञान सतत वाढवावे. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - ऋषभो वैश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तु꣡भ्यं दक्ष कविक्रतो या꣡नीमा꣡
दे꣡व म꣡र्तासो अध्वरे꣡ अ꣡कर्म
तुवं꣡ वि꣡श्वस्य सुर꣡थस्य बोधि
स꣡र्वं त꣡द् अग्ने अमृत स्वदेह꣡

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dakṣa ← dákṣa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

imā́ ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

kavikrato ← kavíkratu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yā́ni ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

adhvaré ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ákarma ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

déva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mártāsaḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bodhi ← √budh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

suráthasya ← surátha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

víśvasya ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

amr̥ta ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)
{}

sárvam ← sárva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

svada ← √svad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

तुभ्य॑म् । द॒क्ष॒ । क॒वि॒क्र॒तो॒ इति॑ कविऽक्रतो । यानि॑ । इ॒मा । देव॑ । मर्ता॑सः । अ॒ध्व॒रे । अक॑र्म ।
त्वम् । विश्व॑स्य । सु॒ऽरथ॑स्य । बो॒धि॒ । सर्व॑म् । तत् । अ॒ग्ने॒ । अ॒मृ॒त॒ । स्व॒द॒ । इ॒ह ॥

• tubhyaṃ ← tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• dakṣa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “deft; right; intelligent; expert.”

• kavikrato ← kavi
• [noun], masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• kavikrato ← krato ← kratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• yānīmā ← yāni ← yad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• yānīmā ← imā ← idam
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• martāso ← martāsaḥ ← marta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man.”

• adhvare ← adhvara
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• akarma ← kṛ
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• viśvasya ← viśva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• surathasya ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• surathasya ← rathasya ← ratha
• [noun], genitive, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• bodhi ← budh
• [verb], singular, Aorist imperative
• “understand; notice; wake up; observe; detect; attend to; awaken; attend.”

• sarvaṃ ← sarvam ← sarva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• amṛta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• svadeha ← svada ← svad
• [verb], singular, Present imperative
• “sweeten.”

• svadeha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

दक्ष समृद्धतया सामर्थ्योपेत कविक्रतो अतीन्द्रियविषयप्रज्ञोपेत सर्वज्ञ देव दीप्यमान हे अग्ने मर्तासः यजमाना वयं तुभ्यं त्वदर्थं यानीमा यानि इमा इमानि हवींषि अध्वरे यज्ञे अकर्म हविस्त्यागमकार्ष्म । त्वं च सुरथस्य शोभनयानोपेतस्य विश्वस्य सर्वस्य यजमानस्य बोधि गोपायिता भवामीति बुध्यस्व । हे अमृत मरणधर्मरहित अग्ने इह अस्मिन्कर्मणि अस्माभिः दत्तं तत् सर्वं हविः स्वद आस्वादय ॥ अकर्म। डुकृञ् करणे’ इत्यस्य लङि ‘छन्दस्युभयथा’ इति मस आर्धधातुकत्वेन ङित्त्वाभावाद्गुणः । यद्वृत्तयोगादनिघातः । बोधि । ‘बुध अवगमने’। ‘छन्दसि लुङ’ इति लोडर्थे लुङ् । ‘ तिङा तिङो भवन्ति इति सिपस्तादेशः । ‘ दीपजनबुध° । इत्यादिना कर्तरि चिण् । ’ चिणो लुक् ’ इति तप्रत्ययस्य लोपः । अडभावश्छान्दसः । स्वद । स्वद आस्वादने । अन्तर्भावितण्यर्थः । लोटि रूपम् । निघातः ॥ ॥ १४ ॥

English translation:

“Divine (Agni), mighty and omniscient, these (are the offerings) which we mortals present to you in the sacrifice; do you be cognizant of every respectable worshipper, and partake, immortal of all (his offerings) on this occasion.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Be cognizant: viśvasya surathasya bodhi: know that I am his protector, gopāyitā bhavāmi iti budhyasva;

Suratha = liṭ, one who has a good chariot, śobhanayānopetasya

For you, o Skill with a poet’s purpose, are these things that we mortals, o god, have done in the rite.
Be aware of everyone whose chariot [=sacrifice] is good. Sweeten
everything here, immortal Agni.

Whatever, God, in sacrifice we mortals have wrought is all for thee, strong, wise of purpose!
Be thou the Friend of each good chariot’s master. All this enjoy thou here, immortal Agni.

What we have done here for thee at this sacrifice, we mortals, O skilful and thoughtful god, take thou notice of all that, O (god) with the good chariot 1; make all this (sacrificial food) here savoury, immortal Agni!

Für dich ist, du Verständiger, der du Sehergabe besitzest, all das, was wir Sterblichen bei dem Opfer getan haben, o Gott. Achte auf jeden Opfernden, der einen guten Wagen hat. All das mache hier mundgerecht, o unsterblicher Agni!

Dein ist, o starker, weis’ gesinnter, alles, was Menschen wir, o Gott, beim Opfer wirkten; Beachte jeden Lenker guten Wagens, geniess dies alles hier, o ew’ger Agni.

Для тебя, о сила действия, о обладатель силы духа поэта, – все, то,
Что мы, смертные, о бог, сделали во время обряда.
Заметь каждого (жертвователя) с хорошей колесницей!
Угощайся здесь всем этим, о Агни бессмертный!

• अग्निः
• ऋषभो वैश्वामित्रः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब विद्वानों के तुल्य अन्य लोग आचरण करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (दक्ष) अत्यन्त चतुर (कविक्रतो) पण्डितों के तुल्य बुद्धिमान् (देव) श्रेष्ठ गुण कर्म स्वभावों के देनेवाले (अमृत) अपने स्वरूप से नाशरहित (अग्ने) विद्वान् पुरुष ! (मर्त्तासः) हम मनुष्य लोग (अध्वरे) अहिंसा आदि रूप धर्म में (तुभ्यम्) आपके लिये (यानि) जो (इमा) ये धर्मसम्बन्धी कर्म उनको (इह) इस संसार में (अकर्म) करें (तत्) उस (सर्वम्) संपूर्ण कर्म को (त्वम्) आप (विश्वस्य) सम्पूर्ण (सुरथस्य) उत्तम रथ आदि अङ्गों से युक्त विद्याप्रकाशकारक व्यवहार के बीच (बोधि) जानिये और उत्तम प्रकार पाक से सिद्ध किये हुए अन्नों का (स्वद) स्वादपूर्वक भोग करें ॥७॥

भावार्थभाषाः - सम्पूर्ण मनुष्यों को चाहिये कि जैसे विद्वान् लोग धर्मयोग्य कर्म करें, वैसे वे भी करें और सम्पूर्ण जन एक सम्मति करके इस संसार में विद्या और सुख की उन्नति करें ॥७॥ इस सूक्त में अग्नि और विद्वानों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति है, यह समझनी चाहिये ॥ यह चौदहवाँ सूक्त और चौदहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे दक्ष कविक्रतो देवाऽमृताऽग्ने विद्वन्मर्त्तासो वयमध्वरे तुभ्यं यानीमा धर्म्याणि कर्माणीहाऽकर्म तत्सर्वं त्वं विश्वस्य सुरथस्य मध्ये बोधि सुसंस्कृतान्यन्नानि स्वद ॥७॥

अथ विद्वद्वदितर आचरन्त्वित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (तुभ्यम्) (दक्ष) अतिचतुर (कविक्रतो) कवीनां क्रतुरिव क्रतुः प्रज्ञा यस्य (यानि) (इमा) (देव) दिव्यगुणकर्मस्वभावप्रद (मर्त्तासः) मनुष्याः (अध्वरे) अहिंसादिलक्षणे यज्ञे (अकर्म) कुर्याम (त्वम्) (विश्वस्य) समग्रस्य (सुरथस्य) शोभनानि रथीदान्यङ्गानि यस्मिँस्तस्य विद्याबोधकव्यवहारस्य (बोधि) बुध्यस्व (सर्वम्) (तत्) (अग्ने) विद्वन् (अमृत) स्वस्वरूपेण नाशरहित (स्वद) आस्वादय (इह) अस्मिन् संसारे ॥७॥

भावार्थभाषाः - सर्वे मनुष्या यथा विद्वांसो धर्मयुक्तानि कर्माणि कुर्युस्तथैव कुर्वन्तु सर्वे मिलित्वेह विद्यासुखोन्नतिं सम्पादयेयुरिति ॥७॥ अत्राऽग्निविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥ इति चतुर्दशं सूक्तं चतुर्दशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जसे विद्वान लोक धर्मयुक्त कर्म करतात तसे संपूर्ण माणसांनी करावे व सर्वांनी मिळून विद्या व सुखाची वाढ करावी. ॥ ७ ॥