०१२

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्द्राग्नी आ᳓ गतं सुतं᳓
गीर्भि᳓र् न᳓भो व᳓रेणियम्
अस्य᳓ पातं धिये᳓षिता᳓

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

gatam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sutám ← √su- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

nábhaḥ ← nábhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

váreṇyam ← váreṇya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dhiyā́ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

iṣitā́ ← √iṣ- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, non-finite:PPP}

pātam ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । आ । ग॒त॒म् । सु॒तम् । गीः॒ऽभिः । नभः॑ । वरे॑ण्यम् ।
अ॒स्य । पा॒त॒म् । धि॒या । इ॒षि॒ता ॥

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gataṃ ← gatam ← gam
• [verb], dual, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• sutaṃ ← sutam ← suta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma.”

• gīrbhir ← gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• nabho ← nabhaḥ ← nabhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sky; cloud; ākāśa; air; abhra.”

• vareṇyam ← vareṇya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “excellent; desirable.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pātaṃ ← pātam ← pā
• [verb], dual, Aorist imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• dhiyeṣitā ← dhiyā ← dhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• dhiyeṣitā ← iṣitā ← iṣ
• [verb noun], nominative, dual
• “send.”

इन्द्रश्चाग्निश्च इन्द्राग्नी हे देवौ सुतम् अभिषवादिसंस्कारैः संस्कृतमत एव वरेण्यं वरणीयं संभजनीयम् इमं सोमं प्रति गीर्भिः अस्मदीयाभिः स्तुतिरूपाभिर्वाग्भिराहूतौ सन्तौ नभः नभसः स्वर्गस्थानात् आ गतम् आगच्छतम् । आगत्य च धिया अस्माभिः क्रियमाणे कर्मणि इषिता प्रेरितौ युवाम् अस्य पातम् इमं सोमं पिबतम् । यद्वा धिया अस्मदीयया बुद्ध्या इषितौ प्राप्तौ अस्मद्भक्त्या प्रेरितौ युवामिमं सोमं पिबतम् ॥ इन्द्राग्नी । इन्द्रश्चाग्निश्च ‘ द्वन्द्वे घि’ ( पा. सू. २.२.३२ ) इत्यग्निशब्दस्य पूर्वनिपाते प्राप्ते अजाद्यदन्तम् ( पा, सू. २. २. ३३ ) इतीन्द्रशब्दस्य पूर्वनिपातः । पादादित्वान्निघातप्रतिषेधः । षाष्ठिकस्वरः । गतम् । ‘गम्लृ सृप्लृ गतौ’। ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुकि सति ‘ अनुदात्तोपदेश’ इत्यादिना मकारलोपः । निघातः । वरेण्यम् । वृङ संभक्तौ । ‘ वृङ एण्यः । वृषादित्वाद्युदात्तः । पातम् ।’ पा पाने । ‘ सर्वेविधयश्छन्दसि विकल्प्यन्ते’ इति न पिबादेशः । इषिता । इष गतौ ’ इत्यस्माद्धातोर्निष्ठायां ‘तीषसह ’ इतीडागमः। ‘ आगमा अनुदात्ताः’ इतीटोऽनुदात्तत्वात् क्तस्वरः शिष्यते ॥

इन्द्राग्नी आगतमिति त्रिपदा गायत्री । हे इन्द्राग्नी आगतं आगच्छतम् । ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् । सुतं अभिषुतं सोमं प्रति गीर्भिः स्तुतिभिः वरेण्यं वरणीयं प्रार्थनीयं स्तुत्यं सोमं नभः नहनं बन्धकं रसवत्तया मनसाम् । ‘नहेर्दिवि भश्च’ इत्यसुन् दिवोन्यत्रापि बहुलवचनात् ।

यद्वा - गीर्भिर् नहनीयं बन्धनीयं स्तुत्यमिति यावत् ।
यद्वा - नभ इव नभः आदित्यः स इव गीर्भिर्वरणीयः । ‘वृञ एण्यः’, वृषादिर्द्र्ष्टव्यः ।

आगत्य चास्य सोमस्य पातं पिबतम् कर्मणस्सम्प्रदानत्वाच्चतुर्थ्यर्थे षष्ठी । पूर्ववच्छपो लुक् ।

धिया बुद्ध्यास्मदीयया इषिता इषितौ अद्वेषितौ प्रार्थितौ युवां पिबतम् । ‘सावेकाचः’ इति धियो विभक्तिरुदात्ता । ‘तीषसहलुभ’ इतीडागमः । यद्वा - इषगतौ, धिया इषितौ प्राप्तौ ॥

English translation:

“Indra and Agni, come to this acceptable libation, (brought) by our praises from heaven, and induced by (our) devotion to drink of it.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 7.31; gīrbhir nabho vareṇyam: sambhajanīyam somam prati asmadīyābhiḥ stutirūpābhir, vāgbhir, ahūtau: nabho, nabhasaḥ svargasthānād āgatam = called by our praises, come you two from the plural ce of svarga to this enjoyable Soma; another interpretation for nabha = āditya; come to the Soma which is like the desirable sun; or, those dwelling in heaven, nabhahsthaḥ the gods: come to the Soma that is sought for by the gods

Indra and Agni! Come to the pressed soma, to the cloud worthy to be chosen, through our songs.
Urged on by our insight, drink of this.

MOVED, Indra-Agni, by our hymn, come to the juice, the precious dew:
Dr.ink ye thereof, impelled by song.

Indra-Agni, in consequence of our prayers come hither to the pressed (Soma), to the precious cloud 1. Drink of it incited by our thoughts (i. e. by our prayers).

O Indra and Agni, come
For our prayers to the pressed drink, the delightful fumes
Drink ye of it, impelled by our prayer.

Indra und Agni! Kommet auf meine Lobreden zu dem ausgepreßten, zu dem vorzüglichen Gewölk. Trinket davon, durch die Dichtkunst angeregt!

Indrāgni kommt zu diesem Saft, durch Lieder zu dem schönen Duft, O trinkt ihn, durch Gebet gelockt.

О Индра-Агни, придите к выжатому (соме),
(Привлеченные моими) песнями, к превосходной туче (сомы)!
Пейте его, возбужденные поэтическим искусством!

• इन्द्राग्नी
• गाथिनो विश्वामित्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब नव ऋचावाले बारहवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में अध्यापक और उपदेशक का विषय कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्या पढ़ाने और उपदेश देनेवाले पुरुषो ! आप दोनों (इन्द्राग्नी) वायु और बिजुली के सदृश (अस्य) इस संसार में वर्त्तमान होकर (इषिता) बोध देते हुए (गीर्भिः) उत्तम शिक्षाओं से पूरित वाणियों के सहित (धिया) श्रेष्ठ बुद्धि से (नभः) अन्तरिक्ष नामक अवकाश की ओर (वरेण्यम्) स्वीकार करने योग्य (सुतम्) विद्या से उपार्जित धन से युक्त पुत्र वा शिष्य की (पातम्) रक्षा कीजिये और (आ, गतम्) विद्या के प्रचार के लिये आइये ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक और उपदेशक पुरुषों ! जैसे वायु और सूर्य्य सम्पूर्ण जगत् के रक्षाकारक हैं, वैसे ही विद्या और उत्तम शिक्षा से सम्पूर्ण जगत् के रक्षक हूजिये ॥१॥

अन्वय: हे अध्यापकोपदेशकौ ! युवामिन्द्राग्नी इवास्य मध्ये वर्त्तमानाविषिता गीर्भिर्धिया नभो वरेण्यं सुतं पातम्। विद्याप्रचारायाऽऽगतम् ॥१॥

अथाध्यापकोपदेशकविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) वायुविद्युतौ (आ) (गतम्) आगच्छतम् (सुतम्) विद्याजन्यमैश्वर्य्यवन्तं पुत्रं विद्यार्थिनं वा (गीर्भिः) सुशिक्षिताभिर्वाग्भिः सह (नभः) अन्तरिक्षमवकाशम्। नभ इति साधारणना०। निघं० १। ४। (वरेण्यम्) वरितुं स्वीकर्त्तुमर्हम् (अस्य) संसारस्य मध्ये (पातम्) रक्षतम् (धिया) प्रज्ञया (इषिता) प्रज्ञापकौ सन्तौ ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापकोपदेशकौ यथा वायुसूर्यौ सर्वस्य जगतो रक्षकौ स्तस्तथैव विद्यासुशिक्षाभ्यां सर्वस्य रक्षकौ भवतम् ॥१॥

या सूक्तात इन्द्र, अग्नी, अध्यापक, उपदेशक व सेना आणि सेनेचे स्वामी यांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती आहे हे जाणले पाहिजे.

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक व उपदेशक पुरुषांनो! जसे वायू व सूर्य संपूर्ण जगाचे रक्षक आहेत, तसेच विद्या व उत्तम शिक्षणाने संपूर्ण जगाचे रक्षक व्हा! ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्द्राग्नी जरितुः᳓ स᳓चा
यज्ञो᳓ जिगाति चे᳓तनः
अया᳓ पातम् इमं᳓ सुत᳓म्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

jaritúḥ ← jaritár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sácā ← sácā (invariable)

cétanaḥ ← cétana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jigāti ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yajñáḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ayā́ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pātam ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

sutám ← √su- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । ज॒रि॒तुः । सचा॑ । य॒ज्ञः । जि॒गा॒ति॒ । चेत॑नः ।
अ॒या । पा॒त॒म् । इ॒मम् । सु॒तम् ॥

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• jarituḥ ← jaritṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “singer.”

• sacā
• [adverb]
• “jointly.”

• yajño ← yajñaḥ ← yajña
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• jigāti ← gā
• [verb], singular, Present indikative
• “go; enter (a state); arrive.”

• cetanaḥ ← cetana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “noteworthy; remarkable; memorable; conspicuous; conscious; sentient.”

• ayā ← idam
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pātam ← pā
• [verb], dual, Aorist imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• imaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• sutam ← suta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma.”

हे इन्द्राग्नी जरितुः स्तोतुः सचा स्वर्गादिलक्षणफलप्राप्तौ सहायभूतः यज्ञः ज्योतिष्टोमादियज्ञसाधनभूतः चेतनः इन्द्रियाणां चेतयिताप्यायनकारी सन् असौ सोमः जिगाति युवाम् अभिगच्छति । अया अस्मदीयस्तुतिलक्षणयानया वाचाहूतौ सन्तौ सुतम् अभिषवादिसंस्कारोपेतम् इमं सोमं पातं पिबतम् ॥ जिगाति । • गा स्तुतौ ’ इत्ययं धातुरत्र गमने वर्तते । छन्दसि जुहोत्यादिः । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इत्यभ्यासस्येत्वम् । निघातः । चेतनः । ‘चिती संज्ञाने’ । कर्तरि बहुलवचनाल्ल्युट्। ‘ लिति’ इत्याद्युदात्तत्वम् । अया। इदंशब्दस्य तृतीयायाः ‘ सुपां सुलुक्° ’ इति याजादेशः । अनादेशप्राप्तौ हलि लोपः । पातम् ।’ पा पाने ‘। निघातः ॥

English translation:

“Indra and Agni, the conscious sacrifice associated with the worshipper proceeds to you; (summoned) by this (invocation) drink the libation.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Jarituḥ sacā yajño jigāti cetanaḥ: yajña and cetana are both applied to Soma, as the material of the sacrifice, yajña-sādhanam, and the animator or giver of consciousness to the organs of perception, indriyāṇā cetayitā, and the cooperator with the worshipper in obtaining heaven or other benefits– jarituḥ sacā svargādiphalaprāptau sahāyabhūtaḥ

Indra and Agni! The sacrifice of the singer goes (to you two) jointly, being worthy of your attention.
By this (insight), drink this pressed soma.

O Indra-Agni, with the man who lauds you comes the wakening rite:
So drink ye both this juice assured.

Indra-Agni, the brilliant 1 sacrifice of him who praises you goes forward together (with the Soma libations, the praises, &c.). Thus drink this pressed (Soma)!

Indra und Agni! Zu euch gemeinsam kommt des Sängers beachtenswertes Opfer. Trinket durch diese Dichtung angeregt diesen Soma!

Zu euch Indrāgni geht zugleich des Sängers herrlich Opfer hin, So trinket denn von diesem Saft.

О Индра-Агни, (к вам обоим) вместе движется
Привлекающая внимание жертва певца.
(Возбужденные) этим (поэтическим искусством), пейте этого выжатого (сому)!

• इन्द्राग्नी
• गाथिनो विश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्राग्नी) धन और विद्यायुक्त पुरुषो! जो (चेतनः) उत्तम रीति से जाननेवाला (यज्ञः) पूजा करने योग्य पुरुष आप दोनों के (जिगाति) शरण को प्राप्त होवे, वे दोनों आप (जरितुः) स्तुतिकर्ता पुरुष के (सचा) सम्बन्धी हुए (अया) इस विद्या सुशिक्षा सहित वाणी से (इमम्) इस वर्त्तमान (सुतम्) उत्पन्न संसार को (पातम्) पालो ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक और विद्योपदेशक लोगो ! जो पुरुष विद्या के उपदेश ग्रहण करने के लिये आप लोगों के शरण आवें, उनकी जैसे वायु सूर्य्य जगत् की रक्षा करते हैं, वैसे निरन्तर पालना करो ॥२॥

अन्वय: हे इन्द्राग्नी धनविद्येश्वरौ यश्चेतनो यज्ञो युवां जिगाति तौ जरितुः सचा सन्तावयेमं सुतं पातम् ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) ऐश्वर्यविद्यायुक्तौ (जरितुः) स्तावकस्य (सचा) सम्बन्धिनौ (यज्ञः) यष्टुं योग्यः (जिगाति) गच्छति प्राप्नोति (चेतनः) सम्यग् ज्ञाता (अया) अनया विद्यासुशिक्षासहितया वाण्या। अत्र छान्दसो वर्णलोप इति न लोपः। (पातम्) रक्षतम् (इमम्) वर्त्तमानम् (सुतम्) उत्पन्नं संसारम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापकोपदेशका ये विद्योपदेशग्रहणाय युष्मान् प्राप्नुयुस्तान् वायुसूर्य्यौ जगदिव सततं रक्षन्तु ॥२॥

भावार्थभाषाः - जसे वायू, सूर्य जगाचे रक्षण करतात तसे हे अध्यापकांनो व विद्योपदेशकांनो! जे पुरुष विद्येचा उपदेश ग्रहण करण्यासाठी तुम्हाला शरण येतात त्यांचे निरंतर पालन करा. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्द्रम् अग्निं᳓ कविछ᳓दा
यज्ञ᳓स्य जूतिया᳓ वृणे
ता᳓ सो᳓मस्येह᳓ तृम्पताम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kavichádā ← kavichád- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

jūtyā́ ← jūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vr̥ṇe ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yajñásya ← yajñá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

tr̥mpatām ← √tr̥p- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

इन्द्र॑म् । अ॒ग्निम् । क॒वि॒ऽछदा॑ । य॒ज्ञस्य॑ । जू॒त्या । वृ॒णे॒ ।
ता । सोम॑स्य । इ॒ह । तृ॒म्प॒ता॒म् ॥

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• kavicchadā ← kavicchad
• [noun], accusative, dual, masculine

• yajñasya ← yajña
• [noun], genitive, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• jūtyā ← jūti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “jūti [word].”

• vṛṇe ← vṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• tā ← tad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• somasyeha ← somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somasyeha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• tṛmpatām ← tṛp
• [verb], dual, Present imperative
• “satiate; enjoy; delight.”

यज्ञस्य यज्ञसाधनभूतस्य सोमस्य जूत्या । जूतिः प्रेरणम् सोमस्तावत् यजमानं प्रेरयति । साधनमुपलभ्य तत्साध्यक्रतौ यजमानः प्रवर्तत इति हि तस्य प्रेरकत्वम् । तया प्रेरणरूपया जूत्या प्रेरितोऽहं कविच्छदा कवीनां स्तोतॄणामुचितफलप्रदानेनोपच्छन्दकौ° इन्द्रमग्निं च युवां वृणे सोमपानार्थमिह कर्मण्यागच्छतमिति संभजे। ता आगतौ च ताविन्द्राग्नी इह कर्मणि सोमस्य सोमपानेन तृम्पतां तृप्यताम् ॥ इन्द्रम् । इदि परमैश्वर्ये ‘इत्यस्माद्धातोः ‘ऋजेन्द्राग्र° ’ इति रन्प्रत्ययान्तत्वेन निपातनादाद्युदात्तत्वम् । कविच्छदा ।’ छदि अपवारणे’। अस्मात् क्विप् । ‘सुपां सुलुक् ’ इति सुपो डादेशः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । जूत्या । ‘ जू’ इति सौत्रो धातुः । अस्मात् ‘ °उदात्तः ’ इत्यनुवृत्तौ ‘ ऊतियूतिजूति’ इत्यादिना निपातनादन्तोदात्तत्वम् । “ उदात्तयणो हल्पूर्वात्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । वृणे ।’ वृङ् संभक्तौ । श्नाप्रत्ययः । ‘ टित आत्मनेपदानाम्° ’ इति ‘टेरेत्वम्॥ निघातः । ता । ‘ सुपां सुलुक् ’ इति डादेशः । सोमस्य । षुञ् अभिषवे’। अस्मात् “ अर्तिस्तुसुहुसृधृक्षि° ’ इत्यादिना मन्प्रत्ययः । नित्स्वरः । तृम्पताम् । तृप प्रीणने ‘। लोटि मुचादित्वान्नुमागमः । निघातः ॥

English translation:

“Urged by the energy of the sacrifice, I have recourse to Indra and Agni, the protectors of the pious; may they be satiated with the Soma here presented.”

I choose Indra and Agni, the two who appear as sage poets with the spur of our sacrifice.
So let those two satisfy themselves here with the soma.

Through force of sacrifice I choose Indra-Agni who love the wise:
With Sorna let these sate them here.

By this stirring sacrifice I choose Indra and Agni who show themselves as sages 1; may they here satiate themselves with Soma.

Indra und Agni, die für Seher gelten, erküre ich mit dem Anreiz des Opfers. Die sollen sich hier an Soma satt trinken!

Die Sängerfreunde wähl’ ich mir, Indrāgni, in des Opfers Drang; Dass hier des Soma’s sie sich freun.

Индру (и) Агни, слывущих поэтами,
Я выбираю, подзадоривая жертвой.
Да насытятся они здесь сомой!

• इन्द्राग्नी
• गाथिनो विश्वामित्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्य क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - मैं जिन (जूत्वा) वेग के सहित वर्त्तमान (कविच्छदा) विद्वानों का सत्संग करनेवाले (इन्द्रम्) दुष्टों के दोषों के नाशकर्ता और (अग्निम्) अग्नि के सदृश दुष्टों के भस्मकारक जनों को (वृणे) स्वीकार करता हूँ (ता) वे (इह) इस संसार में (सोमस्य) ऐश्वर्य्य और (यज्ञस्य) धर्मसम्बन्धी व्यवहार के मध्य में (तृम्पताम्) सुख भोगें और सबको सुखी करें ॥३॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि मूर्ख लोगों का सङ्ग त्याग के और विद्वानों का सङ्ग करके उत्तम आचरण करने से इस संसार में ऐश्वर्य्य का संग्रह करके सदा ही आनन्दयुक्त रहैं ॥३॥

अन्वय: अहं यौ जूत्या सह वर्त्तमानौ कविच्छदा इन्द्रमग्निं च वृणे ता इह सोमस्य यज्ञस्य मध्ये तृम्पताम् ॥३॥

पुनर्मनुष्याः किं कुर्युरित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रम्) विद्युदिव दुष्टदोषप्रणाशकम् (अग्निम्) पावकइव दुष्टानां दाहकम् (कविच्छदा) यौ कवीन् विदुषश्छदयत ऊर्जयतस्तौ (यज्ञस्य) धर्म्यस्य व्यवहारस्य (जूत्या) वेगेन (वृणे) स्वीकरोमि (ता) तौ (सोमस्य) ऐश्वर्यस्य (इह) अस्मिन् संसारे (तृम्पताम्) सुखयतम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्मूर्खसङ्गं विहाय विद्वत्सङ्गं विधायोत्तमाचरणेनास्मिन् जगत्यैश्वर्य्यमुन्नीय सदैवानन्दितव्यम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी मूर्ख लोकांच्या संगतीचा त्याग व विद्वानांचा संग करून उत्तम आचरण करून या जगात ऐश्वर्याचा संग्रह करून सदैव आनंदयुक्त राहावे. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

तोशा᳓ वृत्रह᳓णा हुवे
सजि᳓त्वाना᳓पराजिता
इन्द्राग्नी᳓ वाजसा᳓तमा

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
huve ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tośā́ ← tośá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vr̥traháṇā ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

áparājitā ← áparājita- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

sajítvānā ← sajítvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

indrāgnī́ ← indrāgní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vājasā́tamā ← vājasā́tama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

तो॒शा । वृ॒त्र॒ऽहना॑ । हु॒वे॒ । स॒ऽजित्वा॑ना । अप॑राऽजिता ।
इ॒न्द्रा॒ग्नी इति॑ । वा॒ज॒ऽसात॑मा ॥

• tośā ← tośa
• [noun], accusative, dual, masculine

• vṛtrahaṇā ← vṛtra
• [noun], masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• vṛtrahaṇā ← haṇā ← han
• [noun], accusative, dual, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

• huve ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• sajitvānāparājitā ← sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• sajitvānāparājitā ← jitvānā ← jitvan
• [noun], accusative, dual, masculine
• “victorious.”

• sajitvānāparājitā ← aparājitā ← aparājita
• [noun], accusative, dual, masculine
• “unbeaten; unexcelled.”

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], accusative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vājasātamā ← vāja
• [noun], masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājasātamā ← sātamā ← sātama
• [noun], accusative, dual, masculine

तोशा शत्रूणां बाधकौ वृत्रहणा वृत्रस्य पापस्य हन्तारौ सजित्वाना समानजेतारौ अपराजिता अपराजितौ केनाप्यतिरस्कृतौ वाजसातमा अन्नस्यातिशयेन दातारौ इन्द्राग्नी युवां हुवे इह कर्मणि सोमपानार्थमहमाह्वयामि ॥ वृत्रहणा । ‘ हन हिंसागत्योः । ‘ ब्रह्मभ्रूणवृत्रेषु क्विप्’ इति क्विप् ।’ एकाजुत्तरपदे णः ’ ( पा. सू. ८. ४. १२ ) इति णत्वम् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । हुवे । ह्वयतेः ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति लुकि सति ‘ह्वः संप्रसारणम्’ इत्यनुवृत्तौ ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति संप्रसारणम् । उवङादेशः । व्यत्ययेनात्मनेपदम् । निघातः । सजित्वाना । ‘ जि जये ‘। ‘ शीङ्क्रुशिरुहिजिक्षिसृधृभ्यः० ’ ( उ. सू. ४. ५५३ ) इति क्वनिप् । कित्त्वाद्गुणाभावः । पित्त्वात्तुगागमः । ‘ समानस्य छन्दस्यमूर्ध ’ इति समानस्य सभावः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अपराजिता । नञ्समासे ‘ तत्पुरुष तुल्यार्थ° ’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । इन्द्राग्नी । ’ देवताद्वन्द्वे च’ इत्युभयपदप्रकृतिस्वरत्वे प्राप्ते ‘ नोत्तरपदेऽनुदात्तादौ ’ इति प्रतिषेधात्समासस्वरः । वाजसातमा । ’ षणु दाने ‘। अस्मात् ‘जनसनखनक्रमगमः’ इति विट् । ‘ विड्वनोरनुनासिकस्यात् ’ इत्याकारः । ‘ अतिशायने तमप्’ इति तमप् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“I invoke Indra and Agni, the discomfiters of foes, the destroyers of Vṛtra, the victorious, the invincible, the bestowers of most abundant food.”

I invoke the streaming smashers of obstacles, ever-conquering, never conquered
Indra and Agni, best winners of victory’s prize.

Indra and Agni I invoke, joint-victors, bounteous, unsubdued,
Foe-slayers, best to win the spoil.

I call the bounteous 1, the killers of foes 2, the united conquerors, unconquered, Indra-Agni, the greatest winners of booty.

Die beiden in die Flucht treibenden Feindetöter rufe ich, die zusammen Siegreichen, Unbesiegten, Indra und Agni, die am ehesten den Siegerpreis gewinnen.

Die unbesiegten Sieger ruf’ die güt’gen Feindetödter ich, Indrāgni, die erbeutendsten.

Я призываю двух убийц врагов, прогоняющих (врагов),
Побеждающих, (но) непобедимых,
Индру-Агни, лучше всех добывающих награды.

• इन्द्राग्नी
• गाथिनो विश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

अब राजधर्म विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे सभासेना के अध्यक्षो ! मैं (वृत्रहणा) असुर स्वभाववाले दुष्ट के नाशकारक (इन्द्राग्नी) सूर्य्य बिजुली के सदृश वर्त्तमान (तोशा) बढ़ानेवाले वा विज्ञानशील (सजित्वाना) जीतनेवाले वीरों के साथ वर्त्तमान (अपराजिता) शत्रुओं से नहीं हारने योग्य (वाजसातमा) विज्ञान वा धन का अतिशय विभाग करनेवाले आप लोगों की (हुवे) प्रशंसा करता हूँ ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो राजा लोग शत्रुओं के जीतने और शत्रुओं से नहीं हारनेवाले न्यायकर्ता पुरुषों का सन्मानपूर्वक स्वीकार करते हैं, उनका सर्वदा विजय होता है ॥४॥

अन्वय: हे सभासेनेशावहं वृत्रहणेन्द्राग्नी इव वर्त्तमानौ तोशा सजित्वानाऽपराजिता वाजसातमा युवां हुवे ॥४॥

अथ राजधर्मविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (तोशा) वर्द्धकौ विज्ञातारौ (वृत्रहणा) वृत्रं दुष्टमसुरप्रकृतिं हन्तारौ सभासेनेशौ (हुवे) प्रशंसामि (सजित्वाना) जयशीलैर्वीरैः सह वर्त्तमानौ (अपराजिता) शत्रुभिः पराजेतुमशक्यौ (इन्द्राग्नी) सूर्य्यविद्युतौ (वाजसातमा) वाजस्य विज्ञानस्य धनस्य वातिशयेन विभक्तारौ ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये राजानः शत्रूणां विजेतॄन् शत्रुभिरपराजितान् न्यायाधीशान् पुरुषान् स्वीकुर्वन्ति तेषां नित्यो विजयो भवति ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे राजे लोक शत्रूंना जिंकतात, त्यांना पराजित करतात, न्यायी पुरुषांचा सन्मानपूर्वक स्वीकार करतात, त्यांचा सदैव विजय होतो. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

प्र᳓ वाम् अर्चन्ति उक्थि᳓नो
नीथावि᳓दो जरिता᳓रः
इ᳓न्द्राग्नी इ᳓ष आ᳓ वृणे

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
arcanti ← √r̥c- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

ukthínaḥ ← ukthín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

jaritā́raḥ ← jaritár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nīthāvídaḥ ← nīthāvíd- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vr̥ṇe ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

प्र । वा॒म् । अ॒र्च॒न्ति॒ । उ॒क्थिनः॑ । नी॒थ॒ऽविदः॑ । ज॒रि॒तारः॑ ।
इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । इषः॑ । आ । वृ॒णे॒ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• arcanty ← arcanti ← arc
• [verb], plural, Present indikative
• “sing; worship; honor; praise; welcome.”

• ukthino ← ukthinaḥ ← ukthin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “laudatory.”

• nīthāvido ← nīthāvidaḥ ← nīthāvid
• [noun], nominative, plural, masculine

• jaritāraḥ ← jaritṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “singer.”

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• iṣa ← iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vṛṇe ← vṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “choose; ask.”

हे इन्द्राग्नी उक्थिनः । उक्थं शस्त्रम् । तद्वन्तः शस्त्रिणो होत्रादयः वां युवां प्र अर्चन्ति इह कर्मणि स्तुतिरूपाभिर्वाग्भिः पूजयन्ति । तथा नीथाविदः स्तोत्राभिज्ञाः सामगानकुशलाः जरितारः स्तोतार उद्गात्रादयोऽभिलषितफलावाप्तये युवामर्चंन्ति । अहमपि इषः अन्नस्य लाभार्थमिन्द्राग्नी युवाम् आ वृणे सर्वतः संभजे । पूजयामीत्यर्थः । वाम् । युष्मच्छब्दस्य द्वितीयायां पदात्परत्वात् ’ युष्मदस्मदोः षष्ठीचतुर्थीद्वितीया ’ इत्यादिना वामित्यादेशोऽनुदात्तश्च । अर्चन्ति । ‘ अर्च पूजायाम् । निघातः । उक्थिनः । ‘ वच परिभाषणे ‘। ‘पातॄतुदिवचिरिचि° ’ इति कर्मणि थक्।’ वचिस्वपि ’ इत्यादिना संप्रसारणम् । उक्थं शस्त्रम् । उक्थं येषां ते । ‘ अत इनिठनौ ‘इतीनिः । ‘ यस्य ’ इति लोपः । प्रत्ययस्वरः । नीथाविदः । ‘ णीञ् प्रापणे । ‘ हनिकुषिनीरमि° ’ इत्यादिना क्थन् । कित्त्वाद्गुणाभावः । ‘ विद ज्ञाने ‘। ’ क्विप् च ’ इति क्विप् । कुदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । इन्द्राग्नी । आमन्त्रितत्वादाद्युदात्तत्वम्" । वृणे । ‘ वृङ् संभक्तौ ’ । निघातः ॥ ॥ ११ ॥

English translation:

“The reciters of prayers, the repeaters of praise, who are skilled in sacred song, worship you both; I have recourse to Indra and Agni for food.”

The singers with their recitations, knowing the (poetic) devices, chant forth to you two.
Indra and Agni, I choose your refreshments.

Indra and Agni, singers skilled in melody hymn you, bringing lauds:
I choose you for the sacred food.

The praisers rich in hymns, knowing all the ways (of the sacrifice), laud you. Indra-Agni, I choose the food (which you give).

Euch besingen die liederreichen Sänger, die den rechten Ton kennen. Indra und Agni! Ich erbitte mir Speisegenüsse.

Es preisen die lobsingenden, die liederkund’gen Sänger euch; Indrāgni, Labung wünsch’ ich mir.

Вас воспевают гимнотворцы,
Певцы, знающие напевы.
О Индра-Агни, я выбираю себе жертвенные подкрепления.

• इन्द्राग्नी
• गाथिनो विश्वामित्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्राग्नी) बिजुली और सूर्य्य के सदृश प्रकाश सहित विद्यमान सभापति सेनापतियो ! जो (नीथाविदः) नम्रतायुक्त (उक्थिनः) उत्तम गुणों की प्रशंसा करने तथा (जरितारः) ईश्वर की स्तुति करनेवाले (वाम्) तुम दोनों को (प्र, अर्चन्ति) विशेष सत्कार करते हैं उनसे मैं (इषः) अन्न आदि को (आ, वृणे) सब ओर से प्राप्त होऊँ ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो पुरुष पृथिवी आदि पदार्थों के गुण कर्म स्वभावों को जानते हैं, वे ही युद्ध और न्यायाचरण कर सकते हैं ॥५॥

अन्वय: हे इन्द्राग्नी इव वर्त्तमानौ सभासेनेशौ ये नीथाविद उक्थिनो जरितारो वां प्रार्चन्ति तेभ्योऽहमिष आवृणे ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (वाम्) युवाम् (अर्चन्ति) सत्कुर्वन्ति (उक्थिनः) गुणप्रशंसकाः (नीथाविदः) ये नीथान् विनयान् विन्दन्ति ते (जरितारः) स्तावकाः (इन्द्राग्नी) विद्युत्सूर्याविव वर्त्तमानौ (इषः) अन्नादीनि (आ) समन्तात् (वृणे) प्राप्नुयाम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये पदार्थानां गुणकर्मस्वभावान् जानन्ति त एव युद्धं, न्यायं च कर्तुं शक्नुवन्ति ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे पृथ्वी इत्यादी पदार्थांचे गुण, कर्म, स्वभाव जाणतात तेच युद्ध व न्यायाचरण करू शकतात. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्द्राग्नी नवति᳓म् पु᳓रो
दास᳓पत्नीर् अधूनुतम्
साक᳓म् ए᳓केन क᳓र्मणा

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

navatím ← navatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

púraḥ ← púr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

adhūnutam ← √dhū- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dāsápatnīḥ ← dāsápatnī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ékena ← éka- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

kármaṇā ← kárman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sākám ← sākám (invariable)

इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । न॒व॒तिम् । पुरः॑ । दा॒सऽप॑त्नीः । अ॒धू॒नु॒त॒म् ।
सा॒कम् । एके॑न । कर्म॑णा ॥

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• navatim ← navati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “ninety; navati [word].”

• puro ← puraḥ ← pur
• [noun], accusative, plural, feminine
• “fortress; pur [word]; town; purā [indecl.]; mahant.”

• dāsapatnīr ← dāsa
• [noun], masculine
• “slave; Dāsa; servant; savage; Shudra.”

• dāsapatnīr ← patnīḥ ← patnī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “wife; mistress; queen.”

• adhūnutam ← dhū
• [verb], dual, Imperfect
• “shake; remove; chase away.”

• sākam
• [adverb]
• “together; jointly; simultaneously.”

• ekena ← eka
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• karmaṇā ← karman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “action; saṃskāra; ritual; procedure; karman; treatment; object; function; production; job; operation; karman [word]; act; job; passive voice; activity; consequence; function; yajña; pañcakarman; cooking; occupation; profession; construction; duty; method; natural process; duty; therapy.”

हे इन्द्राग्नी दासपत्नीः । दासयन्ति उपक्षपयन्ति इति दासा उपक्षपयितारः शत्रवः। ते पतयः पालका यासां ता दासपत्नीः । नवतिं नवतिसंख्याकाः पुरः एवंविधाः शत्रूणां पुरीः एकेन ‘कर्मणा एकेनैवोद्योगेन युवां साकं सह युगपत् अधूनुतम् अकम्पयतम् । ताविन्द्राग्नी आह्वयामीति शेषः ॥ नवतिम् । नवानां दशतां नवभावः तिश्च प्रत्ययः । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः । दासपत्नीः । ‘ दसु उपक्षये ‘। दासयतीति दासः । पचाद्यजन्तः । चित्त्वादन्तोदात्तः । ते पतयो यासां नित्यं सपत्न्यादिषु दासाच्च ( पा. सू. ४. १. ३५. ग. ) इत्युक्तत्वात् ‘ विभाषा सपूर्वस्य ’ इति ङीप् । इकारस्य नकारः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अधूनुतम् । ‘ धूञ् कम्पने ‘। लङि स्वादिभ्यः श्नुः । निघातः । एकेन । ‘ इण् गतौ ’ । ‘ इण्भीकापाशल्यतिमर्चिभ्यः कन्’ इति कन् । नित्त्वादाद्युदात्तः ॥

3अथ ‘ऐन्द्राग्नमेकादशकपालं निर्वपेत्सङ्ग्रामं जित्वा’ (तै.सं. 2.2.1) इत्यस्य पुरोनुवाक्या - इन्द्राग्नी नवतिमिति गायत्री त्रिपदा ॥
हे इन्द्राग्नी । षाष्ठिकमाद्युदात्तत्वम् (पा.सू. 6.1.198) । नवतिं नवतिसङ्ख्याकाः पुरः असुराणां पुरीः शत्रूणां वा । दासपत्नीः दासाः उपक्षपयितारः प्रजानां, तादृशाः पतयस्स्वामिनो यासां पुराम् । दंसिः सौत्रो धातुरुपक्षयवृत्तिः । ‘दंसेष्टटनौ न आ च’ (उ.सू. 698) इति टप्रत्ययः, बहुव्रीहौ ‘विभाषा सपूर्वस्य’ (पा.सू. 4.1.34) इति नकारः । साकं सहैव एकेन कर्मणा प्रहरणलक्षणेन तादृशीः पुरः अधूनुतं अकम्पयतं नाशितवन्तौ । धूञ् कम्पने स्वादिः, वर्णव्यत्ययेन दीर्घः, क्रैयादिकाद्वा धूञो विकरणव्यत्ययेन श्नुप्रत्ययः । तस्मादेव महानुभावौ युवां इमं यजमानं सङ्ग्रामे जितवन्तमनुगृह्णीतं अस्मिन्निन्द्रियादिकं धत्तम् । ‘वि वा एष इन्द्रियेण वीर्येणर्ध्यते’ (तै.सं. 2.2.1) इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

English translation:

“Indra and Agni, with one united effort you over-threw ninety cities ruled over by (your) foes.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Dāsa patniḥ puraḥ, cities of which dāsas were the lords

Indra and Agni! You shook the ninety fortifications, lorded over by Dāsas, at one time with a single act.

Indra and Agni, ye cast down the ninety forts which DAsas held,
Together, with one mighty deed.

Indra-Agni, you have hurled down by one deed the ninety strongholds together of which the Dâsas were the lords.

O Indra and Agni, ninety forts
Of which the Dasas were lords ye overtbrew
Together in one deed.

Indra und Agni! Ihr schüttelt die neunzig Burgen, die von dem Dasa beherrscht waren, zusammen in einer einzigen Unternehmung.

Indrāgni, ihr erschüttertet die neunzig Burgen, die vom Feind Beherrschten, alle auf einmal.

О Индра-Агни, вы потрясли
Девяносто крепостей, подчиненных Дасе, –
Сразу, одним боевым деянием.

• इन्द्राग्नी
• गाथिनो विश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे सभापति सेनापतियो ! जैसे (इन्द्राग्नी) वायु और अग्नि को (साकम्) एक साथ (एकेन) (कर्मणा) एक कर्म से (नवतिम्) नब्बे संख्यायुक्त (पुरः) पालन करनेवाली (दासपत्नीः) शत्रुओं को युद्ध में दूर फेंकनेवाले पुरुषों की स्त्रियों के तुल्य वर्त्तमान सूर्य्य की किरणें (अधूनुतम्) कंपाती हैं वैसे आप दोनों सेना आदिकों से शत्रुओं को कम्पावें ॥६॥

भावार्थभाषाः - सभाध्यक्षादि मनुष्यों को चाहिये कि परस्पर एक सम्मति से दुष्ट पुरुषों को उत्तम स्थानों से दूर कर और श्रेष्ठ पुरुषों का सत्कार करके धर्म्मपूर्वक व्यवहार से राज्यप्रबन्ध करें ॥६॥

अन्वय: हे सभासेनेशौ ! यथेन्द्राग्नी साकमेकेन कर्मणा नवतिं पुरो दासपत्नीरधूनुतं तथैव युवां सेनादिभिः शत्रून् कम्पयतम् ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) वाय्वग्नी (नवतिम्) एतत्सङ्ख्याताः (पुरः) पालिकाः (दासपत्नीः) ये दस्यन्त्युपक्षिण्वन्ति शत्रून् ते दासास्तेषां पत्नीरिव वर्त्तमानाः किरणाः (अधूनुतम्) (साकम्) सह (एकेन) (कर्मणा) क्रियया ॥६॥

भावार्थभाषाः - सभाध्यक्षादिमनुष्यैरैकमत्येन दुष्टान्निवार्य्य श्रेष्ठान् सत्कृत्य धर्म्येणाचरणेन राज्यशासनं कर्त्तव्यम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - सभाध्यक्ष इत्यादींनी परस्पर एका संमतीने दुष्ट पुरुषांचे निवारण करून श्रेष्ठ पुरुषांचा सत्कार करून धर्मपूर्वक व्यवहाराने राज्यप्रबंध करावा. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्द्राग्नी अ᳓पसस् प᳓रि
उ᳓प प्र᳓ यन्ति धीत᳓यः
ऋत᳓स्य पथि᳓या अ᳓नु

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ápasaḥ ← ápas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

pári ← pári (invariable)

dhītáyaḥ ← dhītí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

prá ← prá (invariable)

úpa ← úpa (invariable)

yanti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ánu ← ánu (invariable)

pathyā̀ḥ ← pathyā̀- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । अप॑सः । परि॑ । उप॑ । प्र । य॒न्ति॒ । धी॒तयः॑ ।
ऋ॒तस्य॑ । प॒थ्याः॑ । अनु॑ ॥

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• apasas ← apas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “work; deed.”

• pary ← pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• dhītayaḥ ← dhīti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• pathyā ← pathyāḥ ← pathyā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “Terminalia chebula Retz.; path; Pathyā; way.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

हे इन्द्राग्नी धीतयः सोमस्य धातारः पातारो होत्रादयः ऋतस्य कर्मफलस्य पथ्याः पथो मार्गान् अनु लक्षीकृत्य अपसः अस्माभिः क्रियमाणस्य कर्मणः परि सर्वतः उप प्र यन्ति समीपे प्रकर्षेण वर्तन्ते । अतः सोमपानार्थं युवामागच्छतमिति भावः । यद्वा । धीतयः स्तुतयः ऋतस्य यज्ञस्य मार्गान् लक्षीकृत्य कर्मणः परितः प्रवर्तन्ते । अतः स्तोतव्यतया युवामागतमिति ॥ यन्ति । ‘ इण् गतौ ’ । यणादेशः । निघातः । धीतयः । ‘ धेट् पाने’ इत्यस्मात् कर्तरि ‘क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम् ’ इति क्तिच् । ‘घुमास्था ’ इतीत्वम् । चित्त्वादन्तोदात्तः ॥

English translation:

“Indra and Agni the pious ministers, are present at our holy rite, according to the wave of worship.”

Indra and Agni! From our (ritual) work our insights go forth toward (you) along the paths of truth.

To Indra-Agni eeverent thoughts go forward from the holy task
Along the path of sacred Law.

Indra-Agni, the thoughts (of the worshippers) go forward towards (you) from the work (of sacrifice) along the paths of Rita.

Indra und Agni! Von dem heiligen Werke ziehen die Gedanken die Pfade der Wahrheit entlang.

Indrāgni, vor dem Werke her ergehen die Gebete sich; Des Gottesdienstes Pfad’ entlang.

О Индра-Агни, от дела (жертвоприношения)
Мысли удаляются
По пути закона.

• इन्द्राग्नी
• गाथिनो विश्वामित्रः
• यवमध्याविराड्गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्य क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (इन्द्राग्नी) वायु और बिजुली (ऋतस्य) सत्य (अपसः) कर्म के (परि) सब ओर से (पथ्याः) मार्ग में सुखकारक सड़कों के (अनु) अनुकूल जाते हुए इन वायु बिजुलियों की गति (धीतयः) अङ्गुलियों के समान (उप) समीप में (प्र, यन्ति) प्राप्त होती हैं, वैसे ही आप लोग भी श्रेष्ठ मार्ग में नियमपूर्वक चलिये ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे ईश्वर की सृष्टि में सूर्य्य आदि पदार्थ नियम के साथ अपने-अपने मार्गपर चलते हैं, वैसे ही मनुष्य लोग भी धर्मयुक्त मार्ग में चलें ॥७॥

अन्वय: हे मनुष्या यथेन्द्राग्नी ऋतस्यापसः परि पथ्या अनु गच्छतोऽनयोर्गतयो धीतय इवोप प्रयन्ति तथा यूयं सन्मार्गं नियमेन गच्छत ॥७॥

पुनर्मनुष्याः किं कुर्य्युरित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) वायुविद्युतौ (अपसः) कर्मणः (परि) सर्वतः (उप) समीपे (प्र) (यन्ति) गच्छन्ति (धीतयः) अङ्गुलय इव गतयः। धीतय इत्यङ्गुलिना०। निघं० २। ५। (ऋतस्य) सत्यस्य (पथ्याः) पथि साध्वीर्वीथीः (अनु) ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथेश्वरसृष्टौ सूर्य्यादिपदार्था नियमेन स्वं स्वं मार्गं गच्छन्ति तथैव मनुष्या धर्म्येण मार्गेण गच्छन्तु ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे ईश्वराच्या सृष्टीत सूर्य इत्यादी पदार्थ नियमाने आपापल्या मार्गाने चालतात, तसेच माणसांनीही धर्मयुक्त मार्गाने चालावे. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्द्राग्नी तविषा᳓णि वां
सध᳓स्थानि प्र᳓यांसि च
युवो᳓र् अप्तू᳓रियं हित᳓म्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

taviṣā́ṇi ← taviṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ca ← ca (invariable)

práyāṁsi ← práyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sadhásthāni ← sadhástha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

aptū́ryam ← aptū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

hitám ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

yuvóḥ ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:DU}

इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । त॒वि॒षाणि॑ । वा॒म् । स॒धऽस्था॑नि । प्रयां॑सि । च॒ ।
यु॒वोः । अ॒प्ऽतूर्य॑म् । हि॒तम् ॥

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• taviṣāṇi ← taviṣa
• [noun], nominative, plural, neuter

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• sadhasthāni ← sadhastha
• [noun], nominative, plural, neuter
• “dwelling; location; home.”

• prayāṃsi ← prayas
• [noun], nominative, plural, neuter
• “food; dainty; enjoyment.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• yuvor ← yuvoḥ ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• aptūryaṃ ← aptūryam ← aptūrya
• [noun], nominative, singular, neuter

• hitam ← dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

हे इन्द्राग्नी वां युवयोः तविषाणि बलानि प्रयांसि अन्नानि च सधस्थानि परस्परमवियुज्य वर्तन्ते । तथा अप्तूर्यं वृष्टिद्वारा प्रेरकत्वं युवोः युवयोरेव हितं निहितं वर्तते । तस्मात्सोमपानप्रभृतिषु सर्वकर्मसु इन्द्राग्न्योः सहैव वर्तमानत्वमिति भावः ॥ वाम् । षष्ठीद्विवचने वामित्यादेशः । सधस्थानि । ष्ठा गतिनिवृत्तौ । आतोऽनुपसर्गे कः । ‘ सध मादस्थयोश्छन्दसि ’ इति सहस्य सधादेशः ॥

English translation:

“Indra and Agni, in you, vigour and food are abiding together, and therefore in you is deposited the dispensing of water.”

Indra and Agni! Mighty are your abodes and your pleasing offerings. The crossing of the waters has been ordained for you two.

O Indra-Agni, powers are yours, and dwellings and delightful food
Good is your readiness to act.

Indra and Agni, yours are powerful abodes and delights. You cross the waters: this is the deed which belongs to you 1.

Indra und Agni! Euch sind die Kräfte und das Beisammensein und die Genüsse, euch beiden das Vordringen über die Gewässer bestimmt.

Indrāgni, ihr besitzet Kraft, ihr feste Sitze, Freuden ihr, In euch ist rasches Werk gelegt.

О Индра-Агни, могучи ваши
Обители и жертвенные услады.
Вам положена переправа через воды.

• इन्द्राग्नी
• गाथिनो विश्वामित्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर राजधर्म विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्राग्नी) वायु बिजुली के सदृश ऐक्यमत से वर्त्तमान सेना और सेना के मुख्य अधिष्ठाता ! (वाम्) आप दोनों के (सधस्थानि) तुल्य स्थान में विद्यमान (प्रयांसि) कामना करने योग्य (तविषाणि) बल पराक्रम (च) और (युवोः) आपदोनों के (अप्तूर्य्यम्) कर्म करने के लिये शीघ्रता (हितम्) सुखसाधक हो ॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो वायु और बिजुली के संयोग के समान परस्पर सेना और सेना के स्वामी प्रेमभाव से विरोध छोड़ के वर्त्ताव करें, तो संपूर्ण मनोरथ सिद्ध हों ॥८॥

अन्वय: हे इन्द्राग्नी वायुविद्युताविव वर्त्तमानौ सेनासेनाध्यक्षौ ! वां सधस्थानि प्रयांसि तविषाणि च युवोरप्तूर्य्यं हितं भवतु ॥८॥

पुना राजधर्मविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) वायुविद्युताविव सेनासेनाध्यक्षौ (तविषाणि) बलानि (वाम्) युवयोः (सधस्थानि) समानस्थानानि (प्रयांसि) कमनीयानि (च) (युवोः) (अप्तूर्य्यम्) कर्मानुष्ठानाय त्वरितव्यम् (हितम्) सुखसाधकम् ॥८॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यदि वायुविद्युत्संयोगवत्सेनासेनाध्यक्षावविरुद्धौ स्यातां तर्हि सर्वे कामाः सिध्येयुः ॥८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे वायू व विद्युतच्या संयोगाप्रमाणे सेना व सेनेचा स्वामी विरोध सोडून परस्पर प्रेमाने व्यवहार करतील तर संपूर्ण मनोरथ सिद्ध होतील. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्द्राग्नी रोचना᳓ दिवः᳓
प᳓रि वा᳓जेषु भूषथः
त᳓द् वां चेति प्र᳓ वीरि᳓यम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

rocanā́ ← rocaná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

bhūṣathaḥ ← √bhūṣ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pári ← pári (invariable)

vā́jeṣu ← vā́ja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ceti ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:PASS}

prá ← prá (invariable)

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vīryàm ← vīryà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । रो॒च॒ना । दि॒वः । परि॑ । वाजे॑षु । भू॒ष॒थः॒ ।
तत् । वा॒म् । चे॒ति॒ । प्र । वी॒र्य॑म् ॥

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• rocanā ← rocana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “light; celestial sphere.”

• divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• vājeṣu ← vāja
• [noun], locative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• bhūṣathaḥ ← bhūṣ
• [verb], dual, Present indikative
• “endeavor; attend; strive.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• ceti ← cit
• [verb], singular, Aorist passive
• “notice; observe; attend to; intend.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vīryam ← vīrya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

हे इन्द्राग्नी दिवः रोचना स्वर्गस्य रोचकौ प्रकाशकौ युवां वाजेषु संग्रामेषु परि भूषथः परितः सर्वतोऽलंकृतौ भवथः । शत्रून्पराजित्य सर्वतो विजयमानौ वर्तेथे । वां युवयोः वीर्यं सामर्थ्यमेव तत् तादृशं संग्रामविजयं प्र चेति प्रकर्षेण ज्ञापयति । यद्वा युवां वाजेषु संग्रामेषु परिभूषथः शत्रून्परिभवथः । शेषं पूर्ववत् ॥ रोचना । ’ रुच दीप्तौ’ इत्यस्य ‘अनुदात्तेतश्च हलादेः’ इति युच् । चित्त्वादन्तोदात्तः । भूषथः । ‘ भूष भूषणे’ । निघातः । चेति । ‘ चिती संज्ञाने’ । अयमन्तर्भावितण्यर्थः । ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् । तकारलोपः छान्दसः ॥ ॥ १२ ॥ ॥ १ ॥

English translation:

“Indra and Agni, illuminators of heaven, be ever graced (with victory) in battles, for such your prowess proclaims.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

All the hymns of this Sūkta are found in the Sāmaveda

Indra and Agni! You encompass the lights of heaven among your prizes of victory.
This heroic deed of yours has become revealed.

Indra and Agni, in your deeds of might ye deck heaven’s lucid realms:
Famed is that hero strength of yours.

Indra and Agni, you display the lights of heaven in your deeds of strength; that mighty deed of yours has been known far and wide.

Indra und Agni! Ihr schließet des Himmels Lichter in euren Siegesgewinn ein. Diese eure Heldentat ist bekannt.

Indrāgni bei den Opfern schmückt des Himmels Räume rings ihr aus; Dies euer Wirken strahlte hell.

О Индра-Агни, источники света на небе
Вы окружаете, когда (речь идет) о наградах.
Этот подвиг ваш примечателен.

• इन्द्राग्नी
• गाथिनो विश्वामित्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे सेना और सेना के स्वामी ! जैसे (इन्द्राग्नी) वायु बिजुली (दिवः) प्रकाश के मध्य में (रोचना) प्रीतिकारक कर्मों को (परि) सब ओर से (भूषथः) शोभित करते हैं वैसे (वाजेषु) संग्रामों में विजय से सेना के पुरुष आप दोनों को शोभित करें और (तत्) वह कर्म (वाम्) आप दोनों के (प्र) उत्तम (वीर्य्यम्) पराक्रम को (चेति) सम्यक् जनाता है ॥९॥

भावार्थभाषाः - जो राजा लोग राज्यकार्य्य में सब प्रकार से निपुण सेना और सेना के स्वामियों को अधिकार देते हैं, उनका सबकाल में विजय ही होता है ॥९॥ इस सूक्त में इन्द्र अग्नि अध्यापक उपदेशक और सेना तथा सेना के स्वामी के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पूर्वसूक्त के अर्थ के साथ संगति है, यह जानना चाहिये ॥ यह तीसरे मण्डल में बारहवाँ सूक्त पहिला अनुवाक और बारहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे सेनासेनाध्यक्षौ ! यथेन्द्राग्नी दिवो रोचना परिभूषथस्तथा वाजेषु विजयेन सेनाजना युवां परिभूषन्तु तद्वां प्रवीर्य्यञ्चेति ॥९॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) वायुविद्युतौ (रोचना) रोचनानि रुचिकराणि कर्माणि (दिवः) प्रकाशस्य मध्ये (परि) (वाजेषु) सङ्ग्रामेषु (भूषथः) अलङ्कुरुथः (तत्) (वाम्) युवयोः (चेति) संज्ञपयति (प्र) प्रकृष्टम् (वीर्य्यम्) बलं पराक्रमम् ॥९॥

भावार्थभाषाः - ये राजानो सेनासेनाध्यक्षान् सर्वथोत्तमान् सम्पादयन्ति तेषां सर्वदा विजय एव भवतीति ॥९॥ अत्रेन्द्राग्न्यध्यापकोपदेशकसेनासेनाध्यक्षगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥ इति तृतीयमण्डले द्वादशं सूक्तं प्रथमोऽनुवाको द्वादशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जे राजे राज्यकार्यात सर्व प्रकारे निपुण सेना व सेनेच्या स्वामींना अधिकार देतात त्यांचा सर्व काळी विजय होतो. ॥ ९ ॥