०११

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

अग्नि꣡र् हो꣡ता पुरो꣡हितो
अध्वर꣡स्य वि꣡चर्षणिः
स꣡ वेद यज्ञ꣡म् आनुष꣡क्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

puróhitaḥ ← puróhita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

adhvarásya ← adhvará- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vícarṣaṇiḥ ← vícarṣaṇi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ānuṣák ← ānuṣák (invariable)
{}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

veda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अ॒ग्निः । होता॑ । पु॒रःऽहि॑तः । अ॒ध्व॒रस्य॑ । विऽच॑र्षणिः ।
सः । वे॒द॒ । य॒ज्ञम् । आ॒नु॒षक् ॥

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• purohito ← purohitaḥ ← purohita
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Purohita; purohita [word].”

• ‘dhvarasya ← adhvarasya ← adhvara
• [noun], genitive, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• vicarṣaṇiḥ ← vicarṣaṇi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “excellent.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• veda ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• ānuṣak
• [adverb]
• “correctly; in sequence; punctually.”

विश्वामित्रः स्तौति । होता देवानामाह्वाता पुरोहितः पुरत ऎवाभिमतफल सम्पादनक्त्वेन हितकारी । युअद्वा पुरः पूर्वभाग आवहनीयरूपेण हितो निहिति इति पुरोहिततः । अध्वरस्य यज्ञस्य विचर्षणिर्विशेषेण द्रष्टा विचर्षणिर्विश्वचर्षणिरिति तन्नामसु पाठात् । स तथाविधोऽग्निरानुषगानुपूर्व्येण सक्तं यज्ञमग्निष्टोमादिकं वेद । जानाति । वेद । विद ज्ञाने । विदो लटो वेति तिपो णलादेशः । लघूपदगुणः । निघातः । आनुषक् । आ समन्तादनुषजतीत्यानुषक् । षन्च सङ्गे । धातुषकारस्य सकारः । क्विप् चेति क्विप् । आनिदितामित्युपधालोपः । उपसर्गात्सुनोतीति षत्वम् ॥ १ ॥

English translation:

“Agni, the invoker of the gods, the minister (of the gods), the supervisor of the sacrifice, understands the solemn rite in its due course.”

Agni is the Hotar of the rite, who is placed to the fore, who is without boundaries:
he knows the sacrifice in its proper order.

AGNI is Priest, the great High Priest of sacrifice, most swift in act:
He knows the rite in constant course.

Agni is the Hotri, the Purohita of our worship, he who dwells among many tribes, He knows the sacrifice in due order.

Agni ist der bevollmächtigte Hotri des Gottesdienstes, der ausgezeichnete. Er kennt das Opfer genau.

Als Priester Agni vorgesetzt dem Opferfest, der emsige, Versteht das Opfer nach dem Brauch.

Агни – хотар, поставленный впереди
Обряда, (бог,) движущийся в разные стороны.
Он знает жертвоприношения по порядку.

• अग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब ग्यारहवें सूक्त का आरम्भ है। इसके प्रथम मन्त्र में अग्न्यादि के दृष्टान्त से विद्वान् लोग क्या करें, इस विषय को कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो मनुष्य (अध्वरस्य) जिसमें हिंसा न हो ऐसे कर्म का (विचर्षणिः) प्रकाशकर्त्ता (होता) दानकारक (पुरोहितः) सब जीवों के हित करनेवाले (अग्निः) अग्नि के सदृश होता है (सः) वह (आनुषक्) अनुकूलता से वर्त्तता हुआ (यज्ञम्) विधि यज्ञादि कर्म को (वेद) जानता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो पुरुष ब्रह्मचर्य और विद्या आदि उत्तम गुणों के ग्रहण करने में तत्पर होते हैं, वे ही अग्नि आदि पदार्थों को जान कर अर्थात् शिल्पविद्या में निपुण होकर संसार में प्रशंसा होने योग्य कर्मवाले होते हैं ॥१॥

अन्वय: यो मनुष्योऽध्वरस्य विचर्षणिर्होता पुरोहितोऽग्निरिव भवति स आनुषक् यज्ञं वेद ॥१॥

अथाऽग्न्यादिदृष्टान्तेन विद्वांसः किं कुर्युरित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्नि) वह्निः (होता) दाता (पुरोहितः) सर्वेषां हितसाधकः (अध्वरस्य) अहिंसनीयस्य यज्ञस्य (विचर्षणिः) प्रकाशकः (सः) (वेद) (यज्ञम्) (आनुषक्) आनुकूल्येन वर्त्तमानः ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये ब्रह्मचर्य्यविद्यादि सद्गुणग्रहणानुकूला भवन्ति त एवाऽग्न्यादिपदार्थान् विज्ञाय सृष्टौ प्रशंसितकर्माणः सन्ति ॥१॥

या सूक्तात अग्नी, विद्वान पुरुष यांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती आहे हे जाणले पाहिजे.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोमालंकार आहे. जे पुरुष ब्रह्मचर्य व विद्या इत्यादी उत्तम गुणांचे ग्रहण करण्यात तत्पर असतात, तेच अग्नी इत्यादी पदार्थांना जाणून जगात प्रशंसा होण्यासारखे कर्म करतात. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

स꣡ हव्यवा꣡ळ् अ꣡मर्तिय
उशि꣡ग् दूत꣡श् च꣡नोहितः
अग्नि꣡र् धिया꣡ स꣡म् ऋण्वति

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ámartyaḥ ← ámartya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

havyavā́ṭ ← havyavā́h- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cánohitaḥ ← cánohita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dūtáḥ ← dūtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

uśík ← uśíj- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhiyā́ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

r̥ṇvati ← √r̥- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sám ← sám (invariable)
{}

सः । ह॒व्य॒ऽवाट् । अम॑र्त्यः । उ॒शिक् । दू॒तः । चनः॑ऽहितः ।
अ॒ग्निः । धि॒या । सम् । ऋ॒ण्व॒ति॒ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• havyavāﾱ ← havyavāṭ ← havyavah
• [noun], nominative, singular
• “Agni; fire.”

• amartya ← amartyaḥ ← amartya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “immortal.”

• uśig ← uśij
• [noun], nominative, singular, masculine

• dūtaś ← dūtaḥ ← dūta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• canohitaḥ ← canohita
• [noun], nominative, singular, masculine
• “popular; favorable.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• dhiyā ← dhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• ṛṇvati ← ṛch
• [verb], plural, Present indikative
• “enter (a state); travel; shoot; send; hit; originate; get; raise; begin; harm.”

स हव्यवाट् हविषो वोढामर्त्यो मरणधर्मरहित उशिक् हविः कामयमानो दूतो देवानां दूतश्चा नसे हविर्लक्षणायान्नाय हितो निहितः । यद्वा चनोहितः । चनोऽऽन्न हविर्लक्षणं हितमस्येति चनोहितः । स तथाविधोऽग्निर्धिया प्रज्ञया समृण्वति । सङ्गच्छते । कर्मविषयप्रज्ञान्वितोऽग्निरस्मानपि तादुक्प्रज्ञान्वितान्करोत्वित्याशास्ते ॥ हव्यवाट् । वह प्रापणे । वहश्चेति ण्विः । धत्व जत्त्व चर्त्वानि । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । उशिक् । वश कान्तौ । इजिरित्यनुवृत्तौ वशेः । किच्चेतीजिप्रत्ययः । तस्य कित्त्वात् ग्रहिज्येति सम्प्रसारणम् । प्रत्ययस्वरः । चनो हितः । चनः शब्दश्चायतेरन्ने ह्रस्वश्चेत्यनुनन्तु । चकारान्नुडागमः । तस्मिन्यलोपः । नित्त्वादाद्युदात्तः । पुनश्चनसोश्छन्दसि गतिसञ्ज्ञा वक्तव्या । पा. १-४-६०-२ । इति गति सम्ज्ञायां गतिरनन्तर इति प्रकृति स्वरत्वम् । बहुव्रिहौ तु पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । धिया । सावेकाच इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । ऋण्वति । ऋणु गतौ । लेट तनादित्वादु प्रत्ययः । लेटोऽडाटावित्यडागमः । ॥ २ ॥

English translation:

“That Agni, who is the bearer of oblations, the immortal, the desirer (of offerings), the messenger (of the gods), and is the receiver of sacrificial viands, is associated with understanding.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Dhiyā samṛṇvati, i.e. Agni is fully aware of the objects of the ceremony, and a wish is implied that he may communicate similar knowledge to its performers, tān tādṛk prajñānvitān karotu; another interpretation: Yajus. 22.16: through knowledge Agni associates with the gods, for the purpose of conveying the oblations to them

The conveyor of oblations, the immortal fire-priest, and the messenger placed for delight,
Agni through insight assembles (the sacrifice).

Oblation-bearer, deathless, well inclined, an eager messenger,
Agni comes nigh us with the thought.

He, the immortal carrier of oblations, the Usig 1, the messenger, with satisfied mind, Agni sets himself in motion 2 (incited) by the thought (of praying men?).

Er ist der Opferfahrer, der Unsterbliche, er der Fürbitter, als Bote beliebt. Agni bringt es mit Kunst zustande.

Der Opfer fährt, unsterblich ist, der rasche Bote, holdgesinnt; Gefügt wird Agni durch Gebet.

Он бессмертный возница жертв,
Жрец, вестник, поставленный на радость (людям).
Агни силой молитвы проводит (обряд).

• अग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो पुरुष (अग्निः) अग्नि के तुल्य तेजस्वी (हव्यवाट्) ग्रहण करने योग्य हवनसामग्री को प्राप्त (अमर्त्यः) मरणरूप धर्म से रहित (उशिक्) कामना करता हुआ (दूतः) अविद्या आदि से पृथक् दूर विद्या को प्राप्त करानेवाला (चनोहितः) अन्नादिकों में वृद्धिरूप हितकर्म करनेवाला विद्वान् पुरुष (धिया) सुकर्म से वा उत्तम बुद्धि से (सम्) (ऋण्वति) चलता वा श्रेष्ठ बुद्धियुक्त होकर उन कर्मों को जानता है (सः) वही पुरुष हम लोगों को शिक्षा कर सकता है ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे अग्नि अपने व्यापार से दूत के सदृश कार्य्यों को सिद्ध करता है, वैसे ही विद्वान् लोग राज्य के कार्य्य आदिकों को सिद्ध कर सकते हैं ॥२॥

अन्वय: योऽग्निरिव हव्यवाडमर्त्य उशिग्दूतश्चनोहितो विद्वान् धिया समृण्वति स एवास्मान् शिक्षयितुं शक्नोति ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (स) (हव्यवाट्) यो हव्यान् दातुमर्हाणि वस्तूनि वहति प्राप्नोति (अमर्त्यः) मरणधर्मरहितः (उशिक्) कामयमानः (दूतः) अविद्यायाः पारे विद्याया गमयिता (चनोहितः) चनःस्वन्नादिषु हितो हितकारी (अग्निः) पावकइव (धिया) कर्मणा प्रज्ञया वा (सम्) (ऋण्वति) गच्छति जानाति वा ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथाऽग्निः स्वकर्मणा दूतवत् कार्य्याणि साध्नोति तथैव विद्वांसो राजकार्य्यादीनि साद्धुं शक्नुवन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा अग्नी आपल्या व्यवहाराने दूतासारखे कार्य सिद्ध करतो, तसेच विद्वान लोक राज्याचे कार्य इत्यादींना सिद्ध करू शकतात. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

अग्नि꣡र् धिया꣡ स꣡ चेतति
केतु꣡र् यज्ञ꣡स्य पूर्वियः꣡
अ꣡र्थं हि꣡ अस्य तर꣡णि

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cetati ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dhiyā́ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ketúḥ ← ketú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pūrvyáḥ ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajñásya ← yajñá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ártham ← ártha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)
{}

taráṇi ← taráṇi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

अ॒ग्निः । धि॒या । सः । चे॒त॒ति॒ । के॒तुः । य॒ज्ञस्य॑ । पू॒र्व्यः ।
अर्थ॑म् । हि । अ॒स्य॒ । त॒रणि॑ ॥

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• dhiyā ← dhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• cetati ← cit
• [verb], singular, Present indikative
• “notice; observe; attend to; intend.”

• ketur ← ketuḥ ← ketu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• yajñasya ← yajña
• [noun], genitive, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• pūrvyaḥ ← pūrvya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• arthaṃ ← artham ← artha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “for; meaning; purpose; sense; wealth; object of sense; matter; aim; money; message; object; artha [word]; wealth; function; content; topic; property; situation; reason; affair; concern; reason; enterprise; reason; cause; five; application; application.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• taraṇi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “energetic; agile.”

यज्ञस्याग्निष्टोमादेः केतुः प्रज्ञापकः पूर्व्यः पूर्वे भवशिरन्तनः स तथाविधोऽग्निर्धिया प्रज्ञया चेतति । सर्वं जानीते । अस्यै तादृशस्याग्नेरर्थं गमनस्वभावम् । तेजोऽस्याकाशे दृश्यमानस्य तमसस्तरणि हि । तारकं खलु । निर्वर्तकमिति यावत् ॥ चेतु । चिती सञ्ज्ञाने । निघातः । अर्थम् । ऋ गतौ उषिकुषिगर्तिभ्यस्थन्निति धन् । गुणः । नित्त्वादाद्युदात्तः । तरणि । तॄ प्लवनतरणयोः । अर्तिसृभृधृधमीत्यादिना निप्रत्ययः । गुणः । प्रत्ययस्वरः ॥ ३ ॥

English translation:

“Agni, the ancient banner (flag) of sacrifice, knows (all things) through understanding; his radiance traverses (the darkness).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Artham hyasya taraṇi = his meaning or object is crossing; or, that which crosses; his light or radiance is the end or object of Agni, which passes over or through, darkness (understood)

Agni—through insight he becomes visible as the ancient beacon of the sacrifice,
for his is a surpassing goal.

Ensign of sacrifice from of old, Agni well knoweth with his thought
To prosper this man’s aim and hope.

Agni takes heed 1 (of us) by the thought (the prayer?), the banner of the sacrifice, the ancient one; for his purpose triumphs 2.

Denn Agni, das erste Banner des Opfers, versteht es mit Kunst, sein Ziel zu erreichen.

Es zeigt sich Agni durch Gebet als altes Licht des Opferwerks; Denn seine Arbeit dringet durch.

Агни появляется силой молитвы (жрецов)
Как древнее знамя жертвоприношения:
Ведь цель его – в преодолении (препятствий).

• अग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

मनुष्यों को किनका सेवन करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो विद्वान् पुरुष (अग्निः) अग्नि के सदृश तेजस्वी (केतुः) उपदेश द्वारा बुद्धि का प्रकाश करने तथा (तरणि) सद्विद्या से दुःख का छुड़ानेवाला (पूर्व्यः) प्राचीन विद्वानों में चतुर (धिया) कर्म से वा बुद्धि से (हि) जिस कारण से (अस्य) इस (यज्ञस्य) विद्वानों के सत्काररूप व्यवहार को (अर्थम्) प्रयोजन को (चेतति) उत्तम प्रकार जानता वा अन्यों को जनाता है, इससे (सः) वह सेवा करने योग्य है ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जो पुरुष विद्यारूप यज्ञ को उत्तम प्रकार से जानते हैं, उन्हीं पुरुषों की विद्या की उन्नति होने के लिये सेवा करो ॥३॥

अन्वय: यो विद्वानग्निरिव केतुस्तरणि पूर्व्यो धिया ह्यस्य यज्ञस्यार्थं चेतति तस्मात्स सेव्योऽस्ति ॥३॥

मनुष्यैः के सेवनीया इत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) पावकइव (धिया) क्रियया प्रज्ञया वा (सः) (चेतति) संजानीते संज्ञापयति वा (केतुः) प्रज्ञापकः (यज्ञस्य) विद्वत्सत्कारादेर्व्यवहारस्य (पूर्व्यः) पूर्वेषु विद्वत्सु कुशलः (अर्थम्) प्रयोजनम् (हि) यतः (अस्य) (तरणि) सन्तारकः। अत्र सुपां सुलुगिति सुलुक् ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ये विद्यामयं यज्ञं यथावज्जानन्ति तानेव विद्यावृद्धये सेवध्वम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो! जे पुरुष विद्यारूपी यज्ञ चांगल्या प्रकारे जाणतात, त्याच पुरुषांची विद्या उन्नत होण्यासाठी सेवा करा. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

अग्निं꣡ सूनुं꣡ स꣡नश्रुतं
स꣡हसो जात꣡वेदसम्
व꣡ह्निं देवा꣡ अकृण्वत

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sánaśrutam ← sánaśruta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sūnúm ← sūnú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jātávedasam ← jātávedas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sáhasaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

akr̥ṇvata ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

váhnim ← váhni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अ॒ग्निम् । सू॒नुम् । सन॑ऽश्रुतम् । सह॑सः । जा॒तऽवे॑दसम् ।
वह्नि॑म् । दे॒वाः । अ॒कृ॒ण्व॒त॒ ॥

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sūnuṃ ← sūnum ← sūnu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “son; offspring.”

• sanaśrutaṃ ← sana
• [noun]
• “age-old; ancient.”

• sanaśrutaṃ ← śrutam ← śru
• [verb noun], accusative, singular
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• sahaso ← sahasaḥ ← sahas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• jātavedasam ← jātavedas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• vahniṃ ← vahnim ← vahni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; digestion; Plumbago zeylanica; Agni; vahni; draft horse; three; sacrificial fire; Vahni; gold; southeast; citron; charioteer; leader.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• akṛṇvata ← kṛ
• [verb], plural, Imperfect
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

सहसः सूनुं बलस्य् पुत्रं मथनरूपेण बलेन निष्पाद्यमानत्वात् सनशुत्रं सनातनत्वेन प्रसिद्धं जातवेदसं जातप्रज्ञं शमिममग्निं देवा हविर्भुजो देवा वह्निं हविषां वोढारमकृण्वत । अकुर्वत ॥ सनुश्रुतम् । शुश्रवणे । कर्मणि क्तः । तृतीया कर्मणीति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । वह्निम् । वह प्रापणे । निरित्यनुवृत्तौ वहिश्रीत्यादिना निप्रत्ययः । अकृण्वत । कृवि हिंसाकरणयोः । इदित्त्वान्नुम् । धिन्विकृण्व्योरच्छेत्युप्रत्ययः । अकारश्चान्तादेशः । लङ् व्यत्ययेनात्मनेपदम् । निघातः ॥ ४ ॥

English translation:

“The gods have made Agni, who is the son of strength, the eternally-renowned, the knower of all that is born, the bearer (of oblations).”

Agni, the son of strength famed of old, Jātavedas—
him the gods made their conveyor (of oblations).

Agni, illustrious from old time, the Son of Strength who knows all life,
The Gods have made to their Priest.

The gods have made Agni, the old-renowned son of strength, the Gâtavedas, their carrier (towards the sacrifice) 1.

Agni, den altberühmten Sohn der Kraft, den Jatavedas, machten die Götter zu ihrem Opferfahrer.

Den altberühmten Sohn der Kraft, den Agni, der die Wesen kennt, Ersahn zum Fährmann Götter sich.

Агни, сына силы,
Знаменитого издревле, Джатаведаса,
Боги сделали возницей жертвы.

• अग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

अब सन्तानों की शिक्षा विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! स्वयं (देवाः) विद्वान् हुए आप लोग (सहसः) प्रशंसा करने योग्य विद्या बलवाले के (सूनुम्) पुत्र के सदृश सेवा करने (वह्निम्) अच्छे ही गुणों को धारण करने और (सनश्रुतम्) सनातन शास्त्रों को श्रवण करनेवाले (जातवेदसम्) विद्या से युक्त जिज्ञासु को (अग्निम्) अग्नि के समान तेजस्वी (अकृण्वत) करो ॥४॥

भावार्थभाषाः - विद्वान् लोगों को चाहिये कि अपने पुत्रों के सदृश और लोगों के पुत्रों को समझ कर स्नेह से विद्यायुक्त और बहुत शास्त्रों को सुननेवाले अर्थात् जिन्होंने बहुत शास्त्र सुने हों, ऐसे करके आनन्दसहित करें ॥४॥

अन्वय: हे विद्वांसः ! स्वयं देवाः सन्तो भवन्तः सहसः सूनुं वह्निं सनश्रुतं जातवेदसमग्निमिवाऽकृण्वत ॥४॥

अथ सन्तानशिक्षाविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निम्) पावकमिव तेजस्विनम् (सूनुम्) अपत्यवत्सेवकम् (सनश्रुतम्) यः सनातनानि शास्त्राणि शृणोति तम् (सहसः) प्रशस्तबलयुक्तस्य (जातवेदसम्) प्राप्तविद्यम् (वह्निम्) सद्गुणानां वोढारम् (देवाः) विद्वांसः (अकृण्वत) कुर्वन्तु ॥४॥

भावार्थभाषाः - विद्वद्भिः स्वापत्यवदन्यापत्यानि विदित्वा प्रेम्णा विद्यायुक्तानि बहुश्रुतानि कृत्वाऽऽनन्दयितव्यानि ॥४॥

भावार्थभाषाः - विद्वान लोकांनी इतरांच्या पुत्रांना आपल्या पुत्राप्रमाणे समजून स्नेहाने विद्यायुक्त करावे, तसेच बहुश्रुुत व आनंदी करावे. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

अ꣡दाभियः पुरएता꣡
विशा꣡म् अग्नि꣡र् मा꣡नुषीणाम्
तू꣡र्णी र꣡थः स꣡दा न꣡वः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
ádābhyaḥ ← ádābhya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

puraetā́ ← puraetár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mā́nuṣīṇām ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

viśā́m ← víś- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

návaḥ ← náva- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sádā ← sádā (invariable)
{}

tū́rṇiḥ ← tū́rṇi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अदा॑भ्यः । पु॒रः॒ऽए॒ता । वि॒शाम् । अ॒ग्निः । मानु॑षीणाम् ।
तूर्णिः॑ । रथः॑ । सदा॑ । नवः॑ ॥

• adābhyaḥ ← adābhya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “trustworthy; disabused(p).”

• puraetā ← puraetṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “guide; leader; harbinger.”

• viśām ← viś
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• mānuṣīṇām ← mānuṣa
• [noun], genitive, plural, feminine
• “human.”

• tūrṇī ← tūrṇiḥ ← tūrṇi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “agile.”

• rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• sadā
• [adverb]
• “always; continually; always; perpetually.”

• navaḥ ← nava
• [noun], nominative, singular, masculine
• “new; fresh; young; matutinal; recent; nava [word]; modern; fresh.”

मानुषीणां मनोर्जातानाम् विशां प्रजानां पुरएता सन्मार्गप्रदर्शनेनाग्रतो गन्तात एव तूर्णिस्ताः प्रजा वैदिककर्मप्रवर्तकत्वेनानुग्रहीतुं त्वरायुक्त आलस्यरहितो रथो हविषां वहनाद्रथसदृशः सदा सर्वदा तत्कर्मणि नवो नूतनः पुनर्मथनादभिनव एवं विधोऽग्निरदाभ्यः । अहिंस्यः । न केनापि तिरस्कार्य इत्यर्थः ॥ अदाभ्यः । दुन्धु दम्भे । दभेश्चेति वक्तव्यमिति कर्मणिण्यत् । उपधावृद्धिः । न दाभ्योऽदाभ्यः । न ञ्समासे तत्पुरुषे तुल्यार्थेति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । पुरएता । इण् गतौ । ण्वुल्तृचाविति तृच् । गुणः । चित्त्वादन्तोदात्तः । मानुषीणाम् । मनोर्जातावञ्यतौ षुक् चेत्यञ् । टद्ढ्णञिति ङीप् । ञित्त्वादाद्युय्दात्तः । तूर्णीः । ञित्वरा सम्भ्रम इति धातोर्निरित्यनुवृत्तौ वहिश्रिश्रुयुद्रुग्लाहात्वरिभ्यो निदिति निप्रत्ययः । ज्वरत्वरेत्यादिना ऊठ् । तस्य नित्वादाद्युदात्तः । संहितायां ढ्रलोपे पूर्वस्येति दीर्घः । रथः । हनिकुषिनीरमिकाशिभ्य इति क्थन्प्रत्ययः । क्त्त्वादनुदात्तोपदेशेत्यादिनानुनासिकलोपः नित्त्वादाद्युदात्तः । सदा स्वरादिष्वाद्युदात्तत्वेन हठितत्वादाद्युदात्तः ॥ ५ ॥

English translation:

“Agni, the preceder of human beings, (ever) alert, the vehicle of their offerings, is ever new, is unsusceptible of harm.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Viśam mānuṣīṇām = men the descendants of Manu, manor jātānām

The undeceivable leader of the clans of the sons of Manu is Agni, who is the swift chariot, ever new.

Infallible is Agni, he who goes before the tribes of men,
A chariot swift and ever new.

Agni the undeceivable one who goes before the human tribes, he is the quick chariot 1, ever new.

Agni ist der nicht zu betörende Führer der menschlichen Stämme, ein das Ziel erreichender, stets neuer Wagen.

Er führt die Menschenstämme an, Agni, der nicht zu täuschende, Rasch fährt sein Wagen, stets erneut.

Агни – не терпящий обмана
Предводитель племен человеческих,
Колесница, преодолевающая (препятствия), всегда новая.

• अग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर विद्वान् लोग क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - विद्वान् पुरुष (तूर्णिः) शीघ्र चलनेवाला और (नवः) नवीन (रथः) उत्तम सवारी और (अग्निः) अग्नि के सदृश प्रकाशित (मानुषीणाम्) मनुष्य संबन्धिनी (विशाम्) प्रजाओं की (सदा) सब काल में (अदाभ्यः) परस्पर हिंसा का वारणकर्ता और (पुरएता) अग्रगामी होवें ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। विद्वान् लोग जैसे शीघ्रगामी नवीन रथ से शीघ्र अपने वाञ्छित स्थान को कोई एक मनुष्य पहूँचता है, वैसे वैर को त्याग के सब लोगों को अपनी इच्छानुकूल सद्विद्याओं की शीघ्र शिक्षा देकर उनका जन्म सफल करें ॥५॥

अन्वय: विद्वान् तूर्णिर्नवो रथइवाऽग्निरिव मानुषीणां विशां सदाऽदाभ्यः पुरएता भवेत् ॥५॥

पुनर्विद्वांसः किं कुर्य्युरित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अदाभ्यः) हिंसितुमनर्हः (पुरएता) यः पुर एति सः (विशाम्) प्रजानाम् (अग्निः) पावक इव (मानुषीणाम्) मनुष्यसम्बन्धिनीनाम् (तूर्णिः) सद्यो गामी (रथः) उत्तमं यानम् (सदा) सर्वस्मिन् काले (नवः) नूतनः ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। विद्वांसो यथा शीघ्रगामिना नवेन रथेन सद्योऽभीष्टं स्थानं गच्छति तथैव निर्वैरा भूत्वा सर्वानभीष्टाः सद्विद्याः सद्यः प्रापय्य कृतकृत्यान् संपादयेयुः ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा एखादा विद्वान माणूस शीघ्र चालणाऱ्या नवीन रथाने ताबडतोब इच्छित स्थानी पोचतो, तसेच वैराचा त्याग करून इच्छानुकूल सर्व लोकांना सद्विद्येचे शिक्षण देऊन त्यांचा जन्म सफल करावा. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

साह्वा꣡न् वि꣡श्वा अभियु꣡जः
क्र꣡तुर् देवा꣡नाम् अ꣡मृक्तः
अग्नि꣡स् तुवि꣡श्रवस्तमः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
abhiyújaḥ ← abhiyúj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sāhvā́n ← √sah- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ámr̥ktaḥ ← ámr̥kta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

krátuḥ ← krátu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tuvíśravastamaḥ ← tuvíśravastama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

सा॒ह्वान् । विश्वाः॑ । अ॒भि॒ऽयुजः॑ । क्रतुः॑ । दे॒वाना॑म् । अमृ॑क्तः ।
अ॒ग्निः । तु॒विश्र॑वःऽतमः ॥

• sāhvān ← sah
• [verb noun], nominative, singular
• “endure; overcome; habituate.”

• viśvā ← viśvāḥ ← viśva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• abhiyujaḥ ← abhiyuj
• [noun], accusative, plural, feminine
• “attack; attack.”

• kratur ← kratuḥ ← kratu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• amṛktaḥ ← amṛkta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “new; undamaged; complete.”

• agnis ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• tuviśravastamaḥ ← tuvi
• [noun]
• “mighty; very; diverse; much(a); many.”

• tuviśravastamaḥ ← śravastamaḥ ← śravastama
• [noun], nominative, singular, masculine

अभियुजोऽभियोक्त्रीर्विश्वाः सर्वाः सेनाः सह्वान्सहमानः स्वबलेन तिरस्त्कुर्वाणोऽत एवामृक्तः शत्रुभिरहिंसितो देवानां क्रतुः कर्ता हविष्प्रदानेन पोषक एवं भूतोऽग्निस्तुविश्रवस्तमः । तुविशब्दो बहुवाची । तुवि पुरु इति तन्नामसु पाठात् । श्रवः शब्दोऽन्नवाची । श्रव इत्यन्ननाम श्रूयते । नि. १८-३ । इति निरुक्तेऽभिधानात् । अतिशयेन बहुविधान्नोपेतो वर्तते । यस्मादेवं तस्मादस्मानपि बहुविधान्नोपेतान्कुअरोत्विति भावः ॥ साह्वान् । षह मर्षण इत्यस्य क्वसौ दाश्वान्साह्वान्मीढ्वांश्चेति निपातनाद्द्विर्वचनमिडागमश्च न भवति परस्मै पदं च भवति । क्वसुस्वरः । क्रतुः । कृञः कतुः । कित्त्वाद्गुणाभावः । प्रत्यय स्वरः । तुविश्रवस्तमः । तु वृत्तिहिंसापूर्तिषु । अस्मादौणादिकः किप्रत्ययः । कित्त्वाद्गुणाभावः । उपजादेशः । अन्तोदात्तः । श्रवः । श्रु श्रवणे । श्रूयतेऽन्नमिति कर्मण्यसुन्प्रत्ययः । अतिशयेन तुविश्रवा इत्यतिशायने तमबिति तमप् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं ॥ ६ ॥

English translation:

“Agni, the most liberal contributor of food, is able to resist all assailants unharmed, the nourisher of the gods.”

Who overpowers all attacks as the indestructible resolve of the gods, Agni is the best of those of mighty fame.

Strength of the Gods which none may harm, subduing all his enemies,
Agni is mightiest in fame.

Overcoming all attacks, He, the uninjured mind (power) of the gods, Agni, is most mightily renowned.

Überwältiger aller Angriffe, der ungebrochene Geist der Götter ist Agni der Hochberühmteste.

Der Götter unversehrte Kraft, besieget alle Gegner er, Agni, der weitberühmteste.

(Бог,) отражающий все нападения,
Нерушимая сила духа богов,
Агни – обладатель самой мощной славы.

• अग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (अमृक्तः) जो कि औरों से न मारा जा सके (साह्वान्) क्रोधरहित (क्रतुः) बुद्धिमान् और (अग्निः) अग्नि के सदृश शुद्धस्वभाव वाला (तुविश्रवस्तमः) अतिशय कर बहुत शास्त्रों को जिसने सुना हो (देवानाम्) पण्डितों के बीच में (विश्वाः) संपूर्ण (अभियुजः) अपने अनुकूल व्यवहार करनेवाली प्रजाओं की सब प्रकार रक्षा करता है, वही सब प्रजाजनों से सत्कार पाने योग्य है ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो किसी को नहीं मारता उसको मारने की कोई इच्छा नहीं करता, जो पुरुष बहुत शास्त्रों को पढ़ने और सुनने की इच्छा करता है, वह अति बुद्धिमान् होता है, जो जैसी भावना से प्रजा में वर्त्ताव रखता है, उसके साथ प्रजा भी उसी भावना से वर्त्ताव रखती है ॥६॥

अन्वय: हे मनुष्या योऽमृक्तः साह्वान् क्रतुरग्निरिव शुद्धस्तुविश्रवस्तमो देवानां विश्वा अभियुजः प्रजाः सर्वतो रक्षति सएव सर्वैः प्रजाजनैः सत्कर्त्तव्यः ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (साह्वान्) षोढा। अत्र दाश्वान्साह्वान्मीढ्वाँश्चेति निपातनात् सिद्धिः। (विश्वाः) अखिलाः (अभियुजः) या आभिमुख्येन युज्यन्ते ताः प्रजाः (क्रतुः) प्राज्ञः (देवानाम्) विदुषां मध्ये (अमृक्तः) अन्यैरहिंस्यः (अग्निः) पावकइव शुद्धस्वरूपः (तुविश्रवस्तमः) अतिशयेन बहुश्रुतः ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यः कञ्चन न हिनस्ति तं कोऽपि हिंसितुं नेच्छति यो बहूनि शास्त्राण्यध्येतुं वा श्रोतुमिच्छति स प्राज्ञतमो जायते यो यादृशेन भावेन प्रजायां वर्त्तते तं प्रति प्रजाअपि तादृशेन भावेनाभियुङ्क्ते ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जो कुणाला मारीत नाही त्याला मारण्याची इच्छा कोणी करीत नाही. जो पुरुष पुष्कळ शास्त्रांचे अध्ययन व श्रवण करण्याची इच्छा करतो तो अत्यंत बुद्धिमान असतो. जो ज्या भावनेने प्रजेशी वागतो त्याच्या बरोबर प्रजाही त्याच भावनेने वागते. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

अभि꣡ प्र꣡यांसि वा꣡हसा
दाश्वाँ꣡ अश्नोति म꣡र्तियः
क्ष꣡यम् पवाक꣡शोचिषः+

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)
{}

práyāṁsi ← práyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vā́hasā ← vā́has- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

aśnoti ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dāśvā́n ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mártyaḥ ← mártya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kṣáyam ← kṣáya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pāvakáśociṣaḥ ← pāvakáśocis- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

अ॒भि । प्रयां॑सि । वाह॑सा । दा॒श्वान् । अ॒श्नो॒ति॒ । मर्त्यः॑ ।
क्षय॑म् । पा॒व॒कऽशो॑चिषः ॥

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• prayāṃsi ← prayas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “food; dainty; enjoyment.”

• vāhasā ← vāhas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “invocation.”

• dāśvāṃ ← dāś
• [verb noun], nominative, singular
• “sacrifice; give.”

• aśnoti ← aś
• [verb], singular, Present indikative
• “get; reach; enter (a state).”

• martyaḥ ← martya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• kṣayam ← kṣaya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “dwelling; house; kṣaya [word]; home; family.”

• pāvakaśociṣaḥ ← pāvaka
• [noun]
• “pure; purifying; pure; āgneya; clear; bright; bright.”

• pāvakaśociṣaḥ ← śociṣaḥ ← śocis
• [noun], genitive, singular, masculine
• “fire; flare; burn; radiance.”

दाश्वान् हविषां दाता मर्त्यो मनुष्यो यजमानो वाहसा हविषां वाहकेनाग्निना प्रयांस्यन्नान्यभ्यश्नोति । अभितः सर्वतः प्राप्नोति । किञ्च पावकशोचिषः शोधकदीप्तेरग्नेः सकाशात् क्षयं गृहं जाभ्यश्नोति ॥ प्रयांसि प्रीञ तर्पणे । अस्माद्धातोरन्तर्भावितण्यर्थादसुन्प्रत्ययः । प्रीणयन्ति भक्षमिति ष्रयांस्यन्नानि । नित्त्वादाद्युदात्तः । वाहसा । णिदित्यनुवृत्तौ वहिहाधाञ्छ्यश्छन्दसीत्यसुन् । दत्त्वादुपधावृद्धिः । नित्स्वरः । दाश्वान् । दातृ दान इत्यस्य क्वसौ दाश्वान्साह्वानिति व्याप्तौ । व्यत्ययेन परस्मैपदम् । निघातः ॥ ७ ॥

English translation:

“From Agni of purifying radiance the mortal presenter (of offerings) obtains by his conveyance (of them to the gods) abundant viands and a dwelling.”

A ritually dedicated mortal attains through his vehicle the pleasing offerings
and the dwelling place (of Agni), whose flames are pure.

By offering sacred food to him the mortal worshipper obtains.
A home from him whose light makes pure.

Through the vehicle 1 (which carries the gods) towards the delights (of sacrifice), “the worshipping mortal attains the dwelling-place 2 of (Agni) whose flames are purifying.

Der opferspendende Sterbliche gelangt zu Genüssen, zu einer Wohnung mit dem Fahrzeug des hellflammenden Agni.

Durch seine Huldigung erlangt Genuss der fromme Sterbliche Und Wohnsitz vom hellflammenden.

Благодаря перевозке (жертв) смертный почитатель
Достигает жертвенных услад
(И) жилища (бога) с очищающим пламенем.

• अग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (दाश्वान्) देनेवाला (मर्त्यः) मनुष्य (पावकशोचिषः) अग्नि की दीप्ति के सदृश दीप्तियुक्त विद्वान् पुरुष के (क्षयम्) विद्यास्थान को (अश्नोति) प्राप्त होता वह (वाहसा) उत्तम पदवी को प्राप्त होने से (प्रयांसि) कामना अभिलाषा के योग्य अन्न आदि को (अभि) प्राप्त होता है ॥७॥

भावार्थभाषाः - जब मनुष्य विद्वानों की विद्यापदवी को प्राप्त होते हैं, तब ही उनके मनोरथ पूर्ण होते हैं ॥७॥

अन्वय: यो दाश्वान्मर्त्यो पावकशोचिषः क्षयमश्नोति स वाहसा प्रयांस्यभ्यश्नोति ॥७॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अभि) आभिमुख्ये (प्रयांसि) कमनीयान्यन्नादीनि (वाहसा) प्रापणेन (दाश्वान्) दाता (अश्नोति) प्राप्नोति (मर्त्यः) मनुष्यः (क्षयम्) निवासम् (पावकशोचिषः) पावकस्याग्नेः शोचिर्दीप्तिरिव शोचिर्यस्य विदुषस्तस्य ॥७॥

भावार्थभाषाः - यदा मनुष्या विदुषां विद्यास्थानं प्राप्नुवन्ति तदैव पूर्णकामा जायन्ते ॥७॥

भावार्थभाषाः - जेव्हा माणसांना विद्वानांची विद्या प्राप्त होते तेव्हाच त्यांचे मनोरथ पूर्ण होतात. ॥ ७ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

प꣡रि वि꣡श्वानि सु꣡धिता
अग्ने꣡र् अश्याम म꣡न्मभिः
वि꣡प्रासो जात꣡वेदसः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
pári ← pári (invariable)
{}

súdhitā ← súdhita- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

agnéḥ ← agní- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

aśyāma ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

mánmabhiḥ ← mánman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

jātávedasaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

víprāsaḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

परि॑ । विश्वा॑नि । सुऽधि॑ता । अ॒ग्नेः । अ॒श्या॒म॒ । मन्म॑ऽभिः ।
विप्रा॑सः । जा॒तऽवे॑दसः ॥

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• sudhitāgner ← sudhitā ← sudhita
• [noun], accusative, plural, neuter
• “sudhita [word].”

• sudhitāgner ← agneḥ ← agni
• [noun], genitive, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• aśyāma ← aś
• [verb], plural, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• manmabhiḥ ← manman
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “hymn; idea; purpose.”

• viprāso ← viprāsaḥ ← vipra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• jātavedasaḥ ← jātavedas
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Agni; fire.”

जातवेदसो जातप्रज्ञा विप्रासो मेधाविनो होत्रादयो वयमग्नेस्तव सम्बन्धिभिर्मन्मभिर्मननीयैः स्तोमर्विश्वानि सर्वाणि सुधिता सुहितानि सुष्ठुहितान्यभिलषितानि वसूनि प्रयश्याम । सर्वतः प्राप्नुयाम । जातवेदस इत्यग्नेर्वाविशेषणम् । जातानि सर्वाणिवेत्तीति जातवेदाः सर्वज्ञ इत्यर्थः । एतादृशं जातवेदस्त्व्मग्नेरेवोचितमिति तद्विशेषणत्वं युक्तं ॥ सुधिता । डुधाञ् धारणपोषणयोरित्यसाद्भातोर्निष्ठायां छन्दसीत्यनुवृत्तौ सुधितवसुधितेत्यादिना निपातितः । शेश्छन्दसि बहुलमिति शेर्लुक् । गतिरनन्तर इति गतेः । प्रकृतिस्वरत्वम् । अश्याम अशूव्याप्तौ । बहुलं छन्दसीति श्नुप्रत्ययस्य लुक् । व्यत्ययेन परस्मैपदम् । यासुट् परस्मैपदेषूदात्त इति यासुत् । लिङ्ः सलोप इति सलोपः । अदन्तत्वाभावादियादेशो न भवति । मसः सकारस्य नित्यं ङित इति लोपः । निघातः । मन्मभिः । मनु अवबोधने । अन्येभ्योऽपि दृश्यन्त इति मनिन् । नित्स्वरः ॥ ८ ॥

English translation:

“May we, endowed with intelligence, obtain all good things by our praises of Agni, to whom all is known.”

Through our thoughts we would fully attain all the well-placed things of Agni;
we inspired poets (would attain those) of Jātavedas.

From Agni, by our hymns, may we gain all things that bring happiness,
Singers of him who knows all life.

May we, the priests, by our prayers obtain all the blissful gifts of Agni Gâtavedas.

Alle wohlgeratenen Gedichte möchten wir als die Wortführer durch des Agni Jatavedas Gedanken erlangen.

Von Agni mögen durch Gebet wir seine Sänger, stets empfahn, Vom Wesenkenner, was uns lieb.

Всех прекрасно изготовленных (жертвенных наград)
Мы хотели бы достигнуть с помощью поэтических мыслей Агни
Джатаведаса, (мы,) вдохновенные!

• अग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (जातवेदसः) विद्वान् हुए (विप्रासः) बुद्धिमान् हम लोग (मन्मभिः) विज्ञान विशेषों के सहित (अग्नेः) अग्नि के सदृश (विश्वानि) सम्पूर्ण (सुधिता) उत्तम प्रकार धारण किये शास्त्रों को (परि) सब ओर से (अश्याम) प्राप्त हों, वैसे ही आप लोग भी प्राप्त हूजिये ॥८॥

भावार्थभाषाः - विद्वान् मनुष्यों को चाहिये कि जैसे बुद्धिमान् विद्वान् सृष्टि और आत्मा की विद्या ग्रहण के लिये प्रयत्न करते हैं, वैसे ही विद्यावृद्धि के लिये प्रयत्न करें ॥८॥

अन्वय: हे मनुष्या यथा जातवेदसो विप्रासो वयं मन्मभिरग्नेर्विश्वानि सुधिता पर्यश्याम तथैव यूयमपि प्राप्नुत ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (परि) सर्वतः (विश्वानि) सर्वाणि (सुधिता) सुष्ठु धृतानि (अग्नेः) पावकस्येव (अश्याम) प्राप्नुयाम (मन्मभिः) विज्ञानविशेषैः सह (विप्रासः) मेधाविनः (जातवेदसः) जातविद्या विद्वांसः सन्तः ॥८॥

भावार्थभाषाः - विद्वद्भिर्मनुष्यैर्यथा मेधाविनो सृष्ट्यात्मनोर्विद्याग्रहणाय प्रयतन्ते तथैव विद्योन्नतये प्रयतितव्यम् ॥८॥

भावार्थभाषाः - जसे बुद्धिमान विद्वान सृष्टी व आत्म्याची विद्या ग्रहण करण्यासाठी प्रयत्न करतात तसा विद्वान माणसांनी विद्या बुद्धीसाठी प्रयत्न करावा. ॥ ८ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - गायत्री

अ꣡ग्ने वि꣡श्वानि वा꣡रिया
वा꣡जेषु सनिषामहे
तुवे꣡ देवा꣡स ए꣡रिरे

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vā́ryā ← vā́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

saniṣāmahe ← √sanⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

vā́jeṣu ← vā́ja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

devā́saḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

īrire ← √īr- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

tvé ← tvám (pronoun)
{case:LOC, number:SG}

अग्ने॑ । विश्वा॑नि । वार्या॑ । वाजे॑षु । स॒नि॒षा॒म॒हे॒ ।
त्वे इति॑ । दे॒वासः॑ । आ । ई॒रि॒रे॒ ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• vāryā ← vārya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth.”

• vājeṣu ← vāja
• [noun], locative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• saniṣāmahe ← san
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “win; get; gain.”

• tve ← tvad
• [noun], locative, singular
• “you.”

• devāsa ← devāsaḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• erire ← er ← √īr
• [verb], plural, Perfect indicative

हे अग्ने वार्या वरणीयानि सम्भजनीयानि विश्वानि सर्वाणि धनानि वाजेषुयुद्धेषु सनिषामहे । वयं सम्भजामहे । यतः कारणाद्देवासः पूर्वमस्माभिरिष्टा देवा अस्मदभिमतफलप्रदानाय त्वे त्वय्येरिरे । आ समन्तादगमन् । त्वयि पविष्टा इत्यर्थः । सर्वथापि त्वत्सकाशात् फलं लभेमहीति भावः । वार्या । वृङ् सम्भक्तौ । ऋहलोर्ण्यदिति ण्यत् । शेश्छन्दसि बहुलमिति शेर्लुक् । ईडवन्देत्यादिनाद्युदात्तः वाजेषु । वृषादित्वादाद्युदात्तः । सनिषामहे । वनषण सम्भक्तौ । धात्वादेः षः सः । लेटि सिब्बहुलमिति सिप् । सिप आर्धधातुकत्वादिडागमः । लेटोऽडाटावित्यडागमः । व्यत्ययेनात्मनेपदम् । निघातः । त्वे । युश्मच्छब्दस्य सप्तम्यान्तादेशः । सुपां सुलिगिति शे आदेशः । शे । पा. १-१-१३ । इति प्रगृह्यसञ्ञा । ईरिरे । ईर गतवित्यस्मात्परस्य लिटो झस्य इरेजादेशः । इजादेश्च गुरुतम इत्याम्न भवति मन्त्रत्वात् । निघातः ॥ ९ ॥

English translation:

“May we obtain, Agni, all precious things (as booty) in battles, since the gods are concentrated in you.”

O Agni, we shall gain all desirable things among the prizes of victory. In you the gods have placed them.

O Agni, in our deeds of might may we obtain all precious things:
Tle Gods are centred all in thee.

Agni! May we win all the best things in (the trials of) strength. In thee the gods have established them 1.

O Agni, alle begehrenswerten Dinge möchten wir in den Preiskämpfen gewinnen. Zu dir haben die Götter sie gebracht.

Lass, Agni, alles Herrliche erbeuten uns in jeder Schlacht; Dir strebten auch die Götter zu.

О Агни, все избранные дары
Мы хотим завоевать в состязаниях!
В небе их вызвали к жизни боги.

• अग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के तुल्य विद्याओं से उत्तम प्रकार प्रकाशयुक्त विद्वन् पुरुष ! जिन (त्वे) आपके विषय में (देवासः) विद्वान् लोग हम लोगों को (आ) (ईरिरे) प्रेरणा करते हैं फिर प्रेरित हुए हम लोग (वाजेषु) सङ्ग्राम आदि व्यवहारों में (विश्वानि) सम्पूर्ण (वार्य्या) अच्छे प्रकार स्वीकार करने योग्य धनादि वस्तुओं को (सनिषामहे) यथाभाग प्राप्त होवें ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जिस धर्मयुक्त पुरुषार्थ में विद्वान् लोग तुमलोगों को प्रेरणा करें तो जैसे हम लोग उनकी आज्ञानुकूल वर्त्ताव करके विद्या और धन को प्राप्त होवें, वैसे ही उन पुरुषों की आज्ञानुसार वर्त्ताव करके आप लोग भी विद्या और धनयुक्त होइये ॥९॥ इस सूक्त में अग्नि और विद्वान् पुरुष के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति है, यह जानना चाहिये ॥ यह ग्यारहवाँ सूक्त और दशवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे अग्ने ! यस्मिँस्त्वे देवासोऽस्मानेरिरे ते वयं वाजेषु विश्वानि वार्य्या सनिषामहे ॥९॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) पावकवद्विद्यया प्रकाशमान विद्वन् (विश्वानि) अखिलानि (वार्य्या) वर्त्तुमर्हाणि धनादीनि वस्तूनि (वाजेषु) सङ्ग्रामादिषु व्यवहारेषु (सनिषामहे) संभज्य प्राप्नुयाम (त्वे) त्वयि (देवासः) विद्वांसः (आ) (ईरिरे) प्रेरयन्ति ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यत्र धर्म्ये पुरुषार्थे विद्वांसो युष्मान् प्रेरयेयुर्यथा वयं तदाज्ञायां वर्तित्वा विद्यां धनं च प्राप्नुयाम तथा तत्र वर्त्तित्वा यूयमपि तादृशा भवत ॥९॥ अत्राग्निविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥ इत्येकादशं सूक्तं दशमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! ज्या धर्मयुक्त पुरुषार्थात विद्वान लोक तुम्हाला प्रेरणा देतात तेव्हा आम्ही जसे त्यांच्या आज्ञेप्रमाणे वागून विद्या व धन प्राप्त करतो, तसेच त्यांच्या आज्ञेनुसार वागून तुम्हीही विद्या व धन प्राप्त करा. ॥ ९ ॥