००९

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - बृहती

स᳓खायस् त्वा ववृमहे
देव᳓म् म᳓र्तास ऊत᳓ये
अपां᳓ न᳓पातं सुभ᳓गं सुदी᳓दितिं
सुप्र᳓तूर्तिम् अनेह᳓सम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
sákhāyaḥ ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vavr̥mahe ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mártāsaḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

nápātam ← nápat- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

subhágam ← subhága- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sudī́ditim ← sudī́diti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

anehásam ← anehás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suprátūrtim ← suprátūrti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

सखा॑यः । त्वा॒ । व॒वृ॒म॒हे॒ । दे॒वम् । मर्ता॑सः । ऊ॒तये॑ ।
अ॒पाम् । नपा॑तम् । सु॒ऽभग॑म् । सु॒ऽदीदि॑तिम् । सु॒ऽप्रतू॑र्तिम् । अ॒ने॒हस॑म् ॥

• sakhāyas ← sakhāyaḥ ← sakhi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vavṛmahe ← vṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “choose; ask.”

• devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• martāsa ← martāsaḥ ← marta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• apāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• napātaṃ ← napātam ← napāt
• [noun], accusative, singular, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

• subhagaṃ ← subhagam ← subhaga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “beautiful; auspicious; beloved; fine-looking; fortunate; subhaga [word]; charming; pleasing; lucky.”

• sudīditiṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudīditiṃ ← dīditim ← dīditi
• [noun], accusative, singular, masculine

• supratūrtim ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supratūrtim ← pratūrtim ← pratūrti
• [noun], accusative, singular, masculine

• anehasam ← anehas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “faultless; anehas [word]; incomparable.”

विश्वामित्र सौति । हे अग्ने सखायः सोमाज्यादिहविष्प्रदानेनोपकारकत्वान्मित्राणि मर्तसो मनुष्युआ ऋत्विजो वयमपां नपातमपां नप्तारं सुभगम् शोभनधनयुक्तं सुदीदितिं शोभनदीप्तिं सुप्रतूर्तिं शोभनप्रतरणं कर्मानुष्ठातृभिः सुखेन गन्तव्यमनेहसमुपद्रवरहितमेतादृशं देवं त्वामूतये रक्षणाय ववृमहे । वृणीमहे । सखाय । ख्या प्रकथने । समाने ख्यश्चोदात्त इति समान उपपदे डिदित्यनुवृत्तौ ख्यातेरिण् । तस्य डित्त्वाट्टिलोपः । तत्सन्नियोगेन यलोपः । ववृमहे । वृङ् सम्भकौ । छन्दसि लुङ्लिट इति वर्तमाने लिट् । क्रादित्वादिडभावः । निघातः । ऊतये । अवरक्षण इत्यस्य उदात्त इत्यनुवृत्तावूतियूतीत्यादिना क्तिनन्तत्वेन निपातनादन्तोदात्तः । अपाम् । ऊडिदमिति विभक्तेरुदात्तत्वम् । सुभगम् । अद्युदात्तं द्व्यच् छन्दसीत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । सुप्रतूर्तिम् । क्रत्वादयश्चेत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वं ॥ १ ॥

English translation:

“We, your mortal friends have recourse for our protection to you, the divine, the grandson of the waters, the auspicious, the resplendent, the accessible, the sinless.”

As your companions, we mortals have chosen you, a god, to help— you, the Child of the Waters, sharing good fortune, shining brightly, strongly advancing, faultless.

WE as thy friends have chosen thee, mortals a God, to be our help,
The Waters’ Child, the blessed, the resplendent One, victorious and beyond compare.

We, thy friends 1, have chosen thee for our protection, (we) the mortals (thee) the god, the offspring of the Waters, the blessed one with fine splendour 2, who gloriously advances, the unmenaced one.

Wir Freunde haben dich erwählt, den Gott die Sterblichen zum Beistand, das holde Kind der Gewässer, schön leuchtend, tüchtig voranstrebend, fehlerlos.

Dich wählen wir als Freunde uns, den Gott zum Schutz wir Sterblichen, Der Wasser Sohn den reichen schönerglänzenden, der siegreich unvergleichlich ist.

Друзья (твои), мы выбрали тебя,
Бога, (мы,) смертные, для помощи,
Отпрыска вод, счастливого, чудесно сверкающего,
Легко преодолевающего (препятствия), незлобивого.

• अग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• बृहती
• मध्यमः

अब नव ऋचावाले नवमें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में मनुष्यों को अहिंसा धर्म का ग्रहण करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे उपदेशक सज्जन ! (मर्त्तासः) मननशील (सखायः) मित्र हुए हम लोग (ऊतये) रक्षा आदि के लिये (अपाम्) प्राणों के बीच (नपातम्) आत्मभाव से नाशरहित (अनेहसम्) न मारनेहारे (सुप्रतूर्त्तिम्) सुन्दर शीघ्रतायुक्त (सुदीदितिम्) विद्या और विनय के प्रकाश से युक्त (सुभगम्) उत्तम ऐश्वर्य्यवाले (देवम्) विद्वान् (त्वा) आपको (ववृमहे) स्वीकार करें ॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि विद्यादि सौभाग्य जानने के लिये मित्रभाव का आश्रय कर और आप्त सत्य वक्ता विद्वान् के शरण को प्राप्त हो के अहिंसाधर्म का संग्रह करें ॥१॥

अन्वय: हे उपदेशक मर्त्तासः सखायो वयमूतये अपां नपातमनेहसं सुप्रतूर्त्तिं सुदीदितिं सुभगं देवं त्वा ववृमहे ॥१॥

अथ मनुष्यैरहिंसाधर्मो ग्राह्य इत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (सखायः) सुहृदः सन्तः (त्वा) त्वाम् (ववृमहे) वृणुयाम (देवम्) विद्वांसम् (मर्त्तासः) मननशीला मनुष्याः (ऊतये) रक्षणाय (अपाम्) प्राणानां मध्ये (नपातम्) आत्मत्वेन नाशरहितम् (सुभगम्) उत्तमैश्वर्यम् (सुदीदितिम्) विद्याविनयप्रकाशयुक्तम्। दीदयतीति ज्वलतिकर्मा। निघं०१। १६। (सुप्रतूर्त्तिम्) सुष्ठु प्रकृष्टा तूर्त्तिः शीघ्रता यस्मिँस्तम् (अनेहसम्) अहन्तारम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्विद्यादिसौभाग्यजननाय सुहृद्भावमाश्रित्याप्तस्य विदुषः शरणं गत्वाऽहिंसाधर्मः सङ्ग्रहीतव्यः ॥१॥

या सूक्तात अग्नी व माणसे इत्यादींच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - माणसांनी विद्या इत्यादी सौभाग्य निर्माण करण्यासाठी मित्रभावाने आप्त विद्वानाला शरण जाऊन अहिंसा धर्माचा संचय करावा. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - बृहती

का᳓यमानो वना᳓ तुवं᳓
य᳓न् मातॄ᳓र् अ᳓जगन्न् अपः᳓
न᳓ त᳓त् ते अग्ने प्रमृ᳓षे निव᳓र्तनं
य᳓द् दूरे᳓ स᳓न्न् इहा᳓भवः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
kā́yamānaḥ ← √kā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vanā́ ? ← ván- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ájagan ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PLUPRF, voice:ACT}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

mātr̥̄́ḥ ← mātár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

nivártanam ← nivártana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pramŕ̥ṣe ← √mr̥ṣ- (root)
{case:DAT, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ábhavaḥ ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dūré ← dūrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)

sán ← √as- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

काय॑मानः । व॒ना । त्वम् । यत् । मा॒तॄः । अज॑गन् । अ॒पः ।
न । तत् । ते॒ । अ॒ग्ने॒ । प्र॒ऽमृषे॑ । नि॒ऽवर्त॑नम् । यत् । दू॒रे । सन् । इ॒ह । अभ॑वः ॥

• kāyamāno ← kāyamānaḥ ← kan
• [verb noun], nominative, singular
• “like; delight; desire.”

• vanā ← vana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• yan ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• mātṝr ← mātṝḥ ← mātṛ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• ajagann ← ajagan ← gam
• [verb], singular, Plusquamperfect
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• pramṛṣe ← pramṛṣ ← √mṛṣ
• [verb noun]

• nivartanaṃ ← nivartanam ← nivartana
• [noun], nominative, singular, neuter
• “return; deactivation.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• dūre ← dūra
• [noun], locative, singular, neuter
• “distance; distance; farness.”

• sann ← san ← as
• [verb noun], nominative, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• ihābhavaḥ ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• ihābhavaḥ ← abhavaḥ ← bhū
• [verb], singular, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

हे अग्ने वना काननानि कायमानः कामयमानस्त्वं यद्यस्मात्कारणात्तानि विजाय मातॄरपो मातृभूता आपोऽजगन् । आगमः । गतवानसि । अप्सु प्रविष्टत्वाच्छान्तो वर्तसे तत्तस्मात्ते तव निवर्तनम् । नितरां तत्रैव वर्तनम् । तेन च विनाशो लक्ष्यते । न विनाशो न प्रमृषे । स पर्मृश्यते । न सह्यते । कुत इत्यत आह । यद्यस्मात्कारणाद्दूरे सन् अदृश्यतया वरत्मानस्त्वमिहास्मत्सम्बन्धिष्वरणिरूपेषु काष्ठेष्वभवः । मन्थनात् क्षणमात्रेणास्माकं समीपे भवसि । तस्मात्तव दूरतो वर्तनमस्मभ्यं न रोचते । अस्मिन्नर्थे यास्कः । कायमानश्चायमानः कामयमान इति वा । वनानि तव्ं यन्मातॄरपोऽगम उपश्याम्यन् । तत्ते अग्नेः प्रमृश्यते निवर्तनं दूरे यत्सन्निह भवसि जायमानः । नि. ४-१४ । इति । कायमानः । कमु कान्तौ । कमेर्णिङ् लटः शानच् । मकारलोपश्छान्दसः । अजगन् । ग्म्लृ गतावित्यस्य लङ् बहुलं छन्दसीति शपः श्लुः । हल्ङ्यादिना सिलोपः । मोनो धातोरिति नकारः । यच्छब्दयोगादनिघातः । अडागमस्वरः प्रमृषे । मृष तितिक्षायाम् । व्यत्ययेन कर्मणि तप्रत्ययः । लोपस्त आत्मनेपदेष्विति तलोपः । धातुस्वरः । अभवः । छन्दसि लुङ्ल ङ्लिट इति लडर्थे लङ् । यद्योगादनिघातः । ॥ २ ॥

English translation:

“Desirous as you are of the forests since you have repaired to the maternal waters, Agni, your tarrying so far away is not to be endured; (in a moment) you are here with us.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

In a moment you are: Although not yet kindled, yet as soon as the attrition of the touchwood takes plural ce Agni appears

Since desiring the trees, you went to your mothers, the waters,
therefore your return is not to be ignored, o Agni, since, though being far away, you have come to be here.

Since thou delighting in the woods hast gone unto thy mother streams,
Not to be scorned, Agni, is that return of thine when from afar thou now art here.

When thou, finding pleasure in the wood, hast gone to thy mothers, the Waters, that return of thine, Agni, (to this world) should not be slighted, when dwelling afar thou hast come hither.

Wenn du, der du an den Hölzern deine Freude hast, in deine Mütter, die Gewässer, eingegangen bist, so sollst du, Agni, die Rückkehr nicht vergessen, und daß du, der in der Ferne weilende, früher hier warst.

Dass Wälder liebend du zurück zu Wassern, deinen Müttern gingst; Nicht zu verschmähn ist, Agni, dies dein Heimwärtsgehn, da fern du seiend wiederkamst.

Любящий дерево, когда ты
Отправился к (своим) матерям – водам,
Ты не должен забывать о возвращении,
(Даже) будучи далеко, (о том) что ты был здесь.

• अग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• निचृद्बृहती
• मध्यमः

विद्यार्थी किसको पाकर सुखी होता है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) शुभगुणों से प्रकाशमान सज्जन ! (कायमानः) पढ़ाते वा उपदेश करते (सन्) हुए (त्वम्) आप (यत्) जिससे (मातृः) माताओं के तुल्य रक्षक वा प्रिय (अपः) प्राणों को (अजगन्) प्राप्त होवें। और (यत्) जिससे (निवर्त्तनम्) अन्यायाचरण से पृथक् होने को (दूरे) दूर फेंकिये और मङ्गल के अर्थ (इष्ट) यहाँ (अभवः) हूजिये (तत्) इससे (ते) आपसे मैं (वना) माँगने योग्य पदार्थों को (प्रमृषे) सुखों से संयुक्त करूँ और मुझसे आप दूर न हूजिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - जैसे प्यासा जन जल को पा के तृप्त होता, वैसे ही आप्त, अध्यापक और उपदेशक को विद्यार्थी जन प्राप्त हो के सब ओर से सुखी होता है ॥२॥

अन्वय: हे अग्ने कायमानः सँस्त्वं यन्मातॄरपोऽजगन्यन्निवर्त्तनं दूरे प्रक्षिपेर्मङ्गलायेहाभवस्तत्तस्मात्ते सकाशादहं वना प्रमृषे मत्तस्त्वं दूरे न भवेः ॥२॥

विद्यार्थी कं प्राप्य सुखी भवतीत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (कायमानः) अध्यापयन्नुपदिशन् वा (वना) वनानि याचनीयानि (त्वम्) (यत्) यतः (मातॄः) मातर इव पालिकाः (अजगन्) प्राप्नुयाः (अपः) प्राणान् (न) (तत्) तस्मात् (ते) तव (अग्ने) शुभगुणैः प्रकाशमान (प्रमृषे) सुखैः संयोजयेः (निवर्त्तनम्) अन्यायाचरणात्पृथग्भवनम् (यत्) यस्मात् (दूरे) (सन्) (इह) (अभवः) भवेः ॥२॥

भावार्थभाषाः - यथा तृषातुरो जलं प्राप्य तृप्यति तथैवाप्तमध्यापकमुपदेशकं वा लब्ध्वा विद्याभिलाषी सर्वतः सुखी भवति ॥२॥

भावार्थभाषाः - जसा तृषार्त मानव जल प्राप्त करून तृप्त होतो, तसेच आप्त, अध्यापक व उपदेशक यांना विद्यार्थी मिळाल्यामुळे सर्वस्वी सुखी होतात. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - बृहती

अ᳓ति तृष्टं᳓ ववक्षिथ
अ᳓थैव᳓ सुम᳓ना असि
प्र᳓-प्रान्ये᳓ य᳓न्ति प᳓रि अन्य᳓ आसते
ये᳓षां सख्ये᳓ अ᳓सि श्रितः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áti ← áti (invariable)

tr̥ṣṭám ← tr̥ṣṭá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vavakṣitha ← √vakṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

átha ← átha (invariable)

evá ← evá (invariable)

sumánāḥ ← sumánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

anyé ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

anyé ← anyá- (nominal stem)
{number:PL}

āsate ← √ās- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

pári ← pári (invariable)

prá-pra ← prá (invariable)

yánti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ási ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sakhyé ← sakhyá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

śritáḥ ← √śri- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

yéṣām ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

अति॑ । तृ॒ष्टम् । व॒व॒क्षि॒थ॒ । अथ॑ । ए॒व । सु॒ऽमनाः॑ । अ॒सि॒ ।
प्रऽप्र॑ । अ॒न्ये । यन्ति॑ । परि॑ । अ॒न्ये । आ॒स॒ते॒ । येषा॑म् । स॒ख्ये । असि॑ । श्रि॒तः ॥

• ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• tṛṣṭaṃ ← tṛṣṭam ← tṛṣṭa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “harsh; harsh.”

• vavakṣithāthaiva ← vavakṣitha ← vakṣ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “grow; grow.”

• vavakṣithāthaiva ← athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• vavakṣithāthaiva ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• sumanā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sumanā ← manāḥ ← manas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• prānye ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• prānye ← anye ← anya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• pary ← pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• anya ← anye ← anya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• āsate ← ās
• [verb], plural, Present indikative
• “sit; stay; sit down; dwell; lie; lie; exist.”

• yeṣāṃ ← yeṣām ← yad
• [noun], genitive, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sakhye ← sakhya
• [noun], locative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• śritaḥ ← śri
• [verb noun], nominative, singular
• “situate; dwell; go; lurk; reach; rear; repose; cling to.”

हे अग्ने तृष्टं स्तोतुस्तृष्णाभिलाषं तदुचितफलप्रदानेन सफलं कर्तुमतिववक्षिथ । अतिशयेन वोढुमिच्छसि । अथैव अथापि त्वं सुमना असि । सन्तुष्ट मनस्को वर्तसे । किञ्च । त्वं येषां षोडशानामृत्विजां सख्ये मैत्रे श्रितोऽसि वर्तसे तेषां मध्येऽन्येऽध्वर्युप्रभृतयो द्वादशर्त्विजः प्रयन्ति । प्रकर्षेण होतुं गच्छन्ति । अन्य उद्गातृ प्रभृतयश्चत्वारः पर्यासते । परित आसीना वर्तन्ते । ववक्षिथ । वह प्रापण इत्यस्य सनि रूपम् । अध्यासस्य सन्यत इतीत्वाभावश्छान्दसः । तसन्ताद्वर्तमाने लिट् । थल आर्थधातुकस्येड्वलादेरितीट् । कास्प्रत्ययादामित्याम् न भवति मन्त्रत्वात् । निघातः । प्रप्र । प्रसमुपोद इति द्विर्वचनम् । यन्ति । इण् गतावित्यस्य लटि रूपम् । एकान्याभ्यां समर्थाभ्यामित्यन्यशब्दयोगात्पूर्वस्य निघाताभावः । आसते । आस उपवेशने । उत्तरत्वान्निघातः । असि । आस भुवि । तासस्त्योर्लोप इति सकारलोपः । यद्वृत्तयोगान्न निहन्यते ॥ ३ ॥

English translation:

“You wish exceedingly to convey satisfaction (to your worshippers) and are thereto well-disposed; of those in whose friendship you are cherished, some precede while others sit around.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Some prece: the allusion is to the sixteen priests, of whom the adhvaryu and eleven others take an active part in the ceremonial while the udgātā and other three are sitting byengaged in the recital of the prayers and hymns

You have grown beyond the acrid (smoke), and so now you are
benevolent.
The ones [=priests or flames] go farther and farther forth; the
others [=other priests or flames] remain around—those in whose
companionship you rest.

O’er pungent smoke host thou prevailed, and thus art thou benevolent.
Some go before, and others round about thee sit, they in whose friendship thou hast place.

High above (all) pungent sharpness thou hast grown up 1, and verily thou art kind-hearted. Some go forward here and there; others sit around thee, in whose friendship thou abidest 2.

Du bist über das Scharfe hinausgewachsen, nun bist du freundlich. Die einen treten abwechselnd heran, die anderen sitzen herum, in deren Freundschaft du weilst.

Dem scharfen Rauch entwuchsest du, und nun bist du recht wohlgemuth; Vor schreiten diese, andre sitzen um dich her, mit denen du verbündet bist.

(Вот) перерос ты через то, что грубое (в тебе),
Итак теперь ты доброжелателен.
Одни проходят и проходят, другие сидят вокруг –
(Те,) на чью дружбу ты опираешься.

• अग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• विराड्बृहती
• मध्यमः

अब कौन मनुष्य जगत् में पूज्य होते हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् जन ! जिस कारण आप (तृष्टम्) प्यासे को (ववक्षिथ) प्राप्त करना चाहते (अथ) अथवा (सुमनाः) प्रसन्नचित्त (एव) ही (असि) हैं तथा (येषाम्) जिनकी (सख्ये) मित्रता वा मित्र कर्म में आप (श्रितः) संयुक्त (असि) हैं उनमें से (अन्ये) अन्य लोग (प्रप्र, अति, यन्ति) विशेष कर अत्यन्त प्राप्त होते तथा (अन्ये) अन्य लोग (परि, आसते) सब ओर से बैठते हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो लोग मित्रभाव से प्यासे के लिये जल के तुल्य विद्या चाहनेवाले के अर्थ विद्या देकर प्रसन्नरूप करते हैं, वे ही जगत् में पूज्य होते हैं ॥३॥

अन्वय: हे विद्वन् यतस्त्वं तृष्टं ववक्षिथाऽथ सुमना एवासि येषां सख्ये त्वं श्रितोऽसि तेषां मध्यादन्ये प्रप्रातियन्ति। अन्ये पर्य्यासते ॥३॥

अथ के जगति पूज्या भवन्तीत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अति) (तृष्टम्) पिपासितम् (ववक्षिथ) वोढुमिच्छ (अथ) (एव) (सुमनाः) प्रसन्नचित्तः (असि) (प्रप्र) प्रकर्षेण (अन्ये) (यन्ति) गच्छन्ति (परि) सर्वतः (अन्ये) इतरे (आसते) उपविशन्ति (येषाम्) (सख्ये) सख्युर्भावे कर्मणि वा (असि) (श्रितः) ॥३॥

भावार्थभाषाः - ये मित्रभावेन तृषातुराय जलमिव विद्यामिच्छवे विद्यां दत्वा प्रसन्नात्मानं कुर्वन्ति त एव जगत्पूज्या भवन्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - जे लोक मित्रभावाने तृषार्ताला जसे पाणी तसे विद्या प्राप्त करू इच्छिणाऱ्यांना विद्या देऊन प्रसन्न करतात, तेच जगात पूज्य होतात. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - बृहती

ईयिवां᳓सम् अ᳓ति स्रि᳓धः
श᳓श्वतीर् अ᳓ति सश्च᳓तः
अ᳓न्व् ईम् अविन्दन् निचिरा᳓सो अद्रु᳓हो
अप्सु᳓ सिंह᳓म् इव श्रित᳓म्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áti ← áti (invariable)

īyivā́ṁsam ← √i- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

srídhaḥ ← srídh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

áti ← áti (invariable)

saścátaḥ ← saścát- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

śáśvatīḥ ← śáśvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

adrúhaḥ ← adrúh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ánu ← ánu (invariable)

avindan ← √vid- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

īm ← īm (invariable)

nicirā́saḥ ← nicirá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

apsú ← áp- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

iva ← iva (invariable)

siṁhám ← siṁhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śritám ← √śri- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ई॒यि॒ऽवांस॑म् । अति॑ । स्रिधः॑ । शश्व॑तीः । अति॑ । स॒श्चतः॑ ।
अनु॑ । ई॒म् । अ॒वि॒न्द॒न् । नि॒ऽचि॒रासः॑ । अ॒द्रुहः॑ । अ॒प्ऽसु । सिं॒हम्ऽइ॑व । श्रि॒तम् ॥

• īyivāṃsam ← i
• [verb noun], accusative, singular
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• sridhaḥ ← sridh
• [noun], accusative, plural, feminine
• “failure; damage.”

• śaśvatīr ← śaśvatīḥ ← śaśvat
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a).”

• ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• saścataḥ ← saścant
• [noun], accusative, plural, masculine

• anv ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• īm ← īṃ
• [adverb]

• avindan ← vid
• [verb], plural, Imperfect
• “find; detect; marry; get; think.”

• nicirāso ← nicirāsaḥ ← nicira
• [noun], nominative, plural, masculine
• “attentive; argus-eyed.”

• adruho ← adruhaḥ ← adruh
• [noun], nominative, plural, masculine
• “friendly; benign.”

• ‘psu ← apsu ← ap
• [noun], locative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• siṃham ← siṃha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “lion; hero; best; leader; siṃha [word].”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• śritam ← śri
• [verb noun], accusative, singular
• “situate; dwell; go; lurk; reach; rear; repose; cling to.”

हे अग्ने अदुहोऽद्रोग्धारो निचिरासो नितरां चिरासश्चिरन्तना विश्वेदेवाः स्रिधः शोषकाञ्छत्रून्बलेनातिक्रम्येयिवांसं गच्छन्तं शश्वतीर्बह्वीः सश्चतः सङ्गतिकारणीः सेनाश्चात्यतिक्रम्य गच्छन्तमप्सु श्रितं तिरोहितमत एव सिंहमिव हुहाप्रविष्टं सिंहमिव भीममीमेनं त्वामन्वविन्दन् । अनुगम्या लभन्त । रयिवांसम् । इण् गतावित्यस्य क्वसावुपेयिवाननाश्वाननूचानश्च । पा.३-२-१०९ । इति निपातितः । प्रत्ययस्वरः । स्रिधः । स्रिधेः क्षयार्थस्य शोषणार्थस्य वा क्विप् चेति क्विप् । धातु स्वरः । सश्चतः । षस्ज गतौ । जकारस्य व्यत्ययेन चकारः । लटः शत्रादेशः । प्रत्ययस्वरः । अविन्दन् । विद्लृ लाभ इत्यस्य लङ् रूपम् । निचिरासः । नितरां चिराः । आज्जसेरसुगित्यसुक् । समासस्वरः । आद्रुहः । द्रुह जिघांसायाम् । सम्पादादित्वाद्भावे क्विप् । बहुव्रीहौ नञ्सुभ्यामित्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । श्रितम् । श्रिञ् सेवायामित्यस्य त्र्युकः कितीतीट् प्रतिषेधः । प्रत्ययस्वरः ॥ ४ ॥

English translation:

“The benignant and long-lived deities have discovered you, Agni, when required to go against their constant and assembled foes, hidden in the waters like a lion (in a cave).”

Him who had gone beyond failures, beyond the ever-parched places— him did the watchful and undeceiving ones find resting in the waters like a lion.

Him who had passed beyond his foes, beyond continual pursuits, Him the unerring Ones, observant, found in floods, couched like a lion in his lair.

He who has passed beyond (all) failures, beyond all hindrances 1, the guileless, watchful ones 2 have found him as a lion (is found), when he had gone into the Waters;

Nachdem er allen Fehlern und Mängeln entronnen war, fanden ihn die Aufmerksamen, nie Getäuschten wieder, der sich im Wasser versteckt hatte wie ein Löwe im Schlupfwinkel.

Ihn, der die Feinde überholt und die Bedränger allesammt, Ihn fanden achtsam, holdgesinnt die Götter auf, der löwengleich ins Wasser schritt.

Прошедшего через поражения,
Через постоянные неудачи
Нашли внимательные, не терпящие обмана,
(Его,) скрывшегося в водах, словно лев (в засаде).

• अग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• बृहती
• मध्यमः

फिर पाखण्डी लोग कैसे दूर होते हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (अति, स्रिधः) अति सहनशील (शश्वतीः) सनातन (अति, सश्चतः) अत्यन्त आपस में मिले हुए (निचिरासः) निश्चय से प्राचीन (अद्रुहः) द्रोहरहित प्रजाजन (ईयिवांसम्) प्राप्त होते हुए (अप्सु) जलों में (श्रितम्) आश्रित (सिंहमिव) सिंह के तुल्य (ईम्, अनु, अविन्दन्) सब ओर से अनुकूल प्राप्त हों, उनको तुम लोग सुख भोगनेवाले जानो ॥४॥

भावार्थभाषाः - जैसे सिंह को देख के हरिण आदि भाग जाते हैं, वैसे ही सुशिक्षायुक्त विद्वान् प्रजाजनों को देखकर पाखण्डी लोग नष्ट-भ्रष्ट हो जाते हैं ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या अति स्रिधः शश्वतीरति सश्चतो निचिरासोऽद्रुहः प्रजा ईयिवांसमप्सु श्रितं सिंहमिवेमन्वविन्दन् ताः सुखिनीर्यूयं विजानीत ॥४॥

पुनः पाखण्डिनः कथं दूरीभवन्तीत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (ईयिवांसम्) प्राप्नुवन्तम् (अति) (स्रिधः) अतिसहनशीलाः (शश्वतीः) सनातन्यः (अति) (सश्चतः) समवेताः (अनु) (ईम्) (अविन्दन्) लभेरन् (निचिरासः) निश्चयेन चिरन्तन्यः प्रजाः (अद्रुहः) द्रोहरहिताः (अप्सु) जलेषु (सिंहमिव) व्याघ्रमिव (श्रितम्) सेवमानम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - यथा सिंहं दृष्ट्वा मृगादयः पलायन्ते तथैव सुशिक्षिता विदुषीः प्रजाः समीक्ष्य पाखण्डिनो विलीयन्ते ॥४॥

भावार्थभाषाः - जसे सिंहाला पाहून मृग इत्यादी पळून जातात, तसेच सुशिक्षित विद्वान प्रजेमुळे ढोंगी लोकांचा नाश होतो. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - बृहती

ससृवां᳓सम् इव त्म᳓ना
अग्नि᳓म् इत्था᳓ तिरो᳓हितम्
अइ᳓नं नयन् मातरि᳓श्वा पराव᳓तो
देवे᳓भ्यो मथित᳓म् प᳓रि

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
iva ← iva (invariable)

sasr̥vā́ṁsam ← √sr̥- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

tmánā ← tmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

itthā́ ← itthā́ (invariable)

tiróhitam ← √dhā- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ā́ ← ā́ (invariable)

enam ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mātaríśvā ← mātaríśvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nayat ← √nī- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

parāvátaḥ ← parāvát- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

devébhyaḥ ← devá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

mathitám ← √mathⁱ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

pári ← pári (invariable)

स॒सृ॒वांस॑म्ऽइव । त्मना॑ । अ॒ग्निम् । इ॒त्था । ति॒रःऽहि॑तम् ।
आ । ए॒न॒म् । न॒य॒त् । मा॒त॒रिश्वा॑ । प॒रा॒ऽवतः॑ । दे॒वेभ्यः॑ । म॒थि॒तम् । परि॑ ॥

• sasṛvāṃsam ← sṛ
• [verb noun], accusative, singular
• “sṛ; liquefy; run; spread; stretch out.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• tmanāgnim ← tmanā ← tman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “self.”

• tmanāgnim ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• itthā
• [adverb]
• “thus; here.”

• tirohitam ← tirodhā ← √dhā
• [verb noun], accusative, singular
• “hide.”

• ainaṃ ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ainaṃ ← enam ← enad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.).”

• nayan ← nayat ← nī
• [verb], singular, Imperfect
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• mātariśvā ← mātariśvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wind; Mātariśvan; Vayu; vāta.”

• parāvato ← parāvataḥ ← parāvat
• [noun], ablative, singular, feminine
• “distance; distance; distance.”

• devebhyo ← devebhyaḥ ← deva
• [noun], ablative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• mathitam ← math
• [verb noun], accusative, singular
• “churn; knead; trample; full; stir; crush.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

मातरिश्वा वारुरित्थेत्थं त्मना स्वेच्छयाप्सु प्रवेशेन तिरोहितं निलीनं परि परितो मथितं मन्थनेन निष्पादितमेनमग्निं देवेभ्यः । तादर्थ्ये चतुर्थी । देवार्थं परावतो दूरदेशादानयत् । आनीतवान् । तत्र दृष्टान्तः । ससृवांसमिव । यथा स्वाच्छन्द्येन ससृवांसं सरन्तं गच्छन्तं पुत्रं पिता बलादानयति तद्वत् । ससृवांसमिव । सृ गतावित्यस्माल्लिट् । तस्य क्वसुः । इवेन विभक्त्यलोप इत्युक्तत्वात्प्रत्ययस्वरः । त्मना । आत्मन् शब्दस्य मन्त्रेष्वाङ्यादेरात्मन इत्याकार लोपः । इत्था । था हेतौ च छन्दसीति व्यत्ययेन थाप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः । एनम् । अन्वादेशे द्वितीयाटौःष्वेन इत्येनादेशः । अनुदात्तश्च । नयत् । णीञ् प्रापण इत्यस्य लङ् रूपम् । अडभावश्छान्दसः । मातरिश्वा । मातर्यन्तरिक्षेश्वसितीति श्वन्नुक्षन्नित्यादिना निपातितः ॥ ५ ॥

English translation:

“Mātariśvan therefore brought for the gods from afar, Agni, hiding of himself, and genitive rated by attrition, as (a father brings back) a fugitive (son).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

A fugitive (son): the text has only sasṛvāmsam iva, like one going; the father and son are implied; or, the reference may be to master and slave

Agni, hidden thus, as if he had run away on his own—
him did Mātariśvan lead here from the far distance, stolen from among the gods.

Him wandering at his own free will, Agni here hidden from our view,
Him Matarisvan brought to us from far away produced by friction, from the Gods.

He who had run as it were by his own might, Agni, who thus dwelt in concealment—Him Mâtarisvan brought hither from afar, from the gods, when he had been produced by attrition (of the woods).

Der gleichsam von selbst weggelaufen war, den Agni, der dort verborgen war, den führte Matarisvan aus der Ferne her, von den Göttern weg, nachdem er aus dem Holze gerieben war.

Ihn, welcher eilt nach seiner Art, den Agni, den verborgenen, Ihn führte von den Göttern Mātariçvan her, von Ferne den erriebenen.

Того, кто будто сам по себе убежал,
Агни, спрятанного таким образом, –
Это его принес Матаришван издалека,
Похищенного для богов.

• अग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• निचृद्बृहती
• मध्यमः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - बृहती

तं᳓ त्वा म᳓र्ता अगृभ्णत
देवे᳓भ्यो हव्यवाहन
वि᳓श्वान् य᳓द् यज्ञाँ᳓ अभिपा᳓सि मानुष
त᳓व क्र᳓त्वा यविष्ठिय

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agr̥bhṇata ← √gr̥bhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

mártāḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

devébhyaḥ ← devá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

havyavāhana ← havyavā́hana- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

abhipā́si ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mānuṣa ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

víśvān ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yajñā́n ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

krátvā ← krátu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

yaviṣṭhya ← yáviṣṭhya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

तम् । त्वा॒ । मर्ताः॑ । अ॒गृ॒भ्ण॒त॒ । दे॒वेभ्यः॑ । ह॒व्य॒ऽवा॒ह॒न॒ ।
विश्वा॑न् । यत् । य॒ज्ञान् । अ॒भि॒ऽपासि॑ । मा॒नु॒ष॒ । तव॑ । क्रत्वा॑ । य॒वि॒ष्ठ्य॒ ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• martā ← martāḥ ← marta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man.”

• agṛbhṇata ← grah
• [verb], plural, Imperfect
• “take; grasp; take out; extract; perceive; pick; assume; include; accept; understand; use; learn; possess; keep; choose; accept; afflict; suck; paralyze; mention; mistake; eat; wear; embrace; fill into; capture; eclipse; get; collect; hand down; marry; heed; touch.”

• devebhyo ← devebhyaḥ ← deva
• [noun], dative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• havyavāhana ← havya
• [noun], neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• havyavāhana ← vāhana
• [noun], vocative, singular, masculine
• “bringing; carrying.”

• viśvān ← viśva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• yajñāṃ ← yajña
• [noun], accusative, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• abhipāsi ← abhipā ← √pā
• [verb], singular, Present indikative

• mānuṣa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “human.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• kratvā ← kratu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• yaviṣṭhya
• [noun], vocative, singular, masculine
• “youngest.”

हे हव्यवाहन हव्यानां वोढर्हे अग्ने मर्ता मनुष्या अध्वर्युप्रभृतयस्तं तादृशमप्सु तिरोहितं त्वा त्वां देवेभ्यो यश्टव्यदेवतार्थमगृभ्णते । अगृह्णत । मनुष मनुष्याणां हितकारन्यविष्ठ्य युवतम हे अग्ने तव क्रत्वा तव कर्मणा महात्म्येन विश्वन्सर्वानस्माभिः क्रियमाणान्यज्ञान्यद्यस्मात्कारणादभिपासि । सर्वतः पालयसि तस्मात्त्वामगृभ्जतेति पुर्वत्रान्वयः । अगृभ्जत । ग्रह उपादाने क्र्यादित्वाच्छ्ना । ग्रहिज्यावयीति सम्प्रसारणम् । हृग्रहोर्भश्चन्दसीति हकारस्य भकारः । तिङ्ज तिङ् इति निघातः । हव्यवाहन । वह पापण इति धातोर्ञ्युडित्यनुवृत्तौ । हव्यहव्येऽनन्तः पादमिति त्र्युट् । उपधावृद्धिः । योरनादेशः । अपादादित्वादाष्टमिकमनुदात्तत्वम् । विश्वान् । विश प्रवेशन इत्यस्मादशिप्रुषिलटिकरणिकणिखटिविशिभ्यः क्वन्निति क्वन् । कित्त्वाद्गुणाभावः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । अभिपासि । पारक्ष्णे । अस्य धातो रक्षणार्थत्वान्न षिबादेशः । यच्छब्दयोगान्न निघातह् । धातुस्वरः । क्रत्वा । टा । जसादयश्चन्दसि विकल्प्यन्त इत्यत्र नादेशाभावह् । यणादेशः । प्रत्ययस्वरः । यविष्ठ्य । युवशब्दादतिशायने तमबिष्ठनावितीष्ठन् । स्थूलदूरयुवेति यणादि परं लुप्यते पुर्वस्य च गुणः । वस्वादित्वात्स्वार्थिको यप्रस्ययः ॥ ६ ॥

English translation:

“Bearer of oblations,men apprehend you (thus concealed) for the service of the gods, and that you youngest (of the deities) and friendly to manking, may recompense by your acts all their pious rites.”

You are he whom mortals seized, o you who convey oblations to
the gods,
since you, son of Manu, guard all sacrifices according to your resolve, youngest one.

O Bearer of Oblations, thus mortals received thee from the Gods,
Whilst thou, the Friend of man, guardest each sacrifice with thine own power, Most Youthful One.

(And thus) the mortals have taken thee up, O carrier of sacrificial food towards the gods 1, because thou, O (god) belonging to Manus, protectest all sacrifices by the power of thy mind, O youngest one!

Dich hielten die Sterblichen fest, der du den Göttern das Opfer zuführst, daß du alle Opfer beaufsichtigst, du Menschenerzeugter, mit deiner Umsicht, o Jüngster.

Die Sterblichen ergriffen dich, der du den Göttern Tränke fährst, Weil alle Opfer du beschirmst, o Menschenfreund, o jüngster du mit deiner Kraft.

Таким тебя захватили смертные,
О возница жертв богам,
Чтобы ты надзирал за всеми жертвами, о близкий человеку,
Благодаря твоей силе духа, о самый юный.

• अग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• निचृद्बृहती
• मध्यमः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - बृहती

त᳓द् भद्रं᳓ त᳓व दंस᳓ना
पा᳓काय चिच् छदयति
तुवां᳓ य᳓द् अग्ने पश᳓वः समा᳓सते
स᳓मिद्धम् अपिशर्वरे᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhadrám ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

daṁsánā ← daṁsánā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

chadayati ← √chand- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)

pā́kāya ← pā́ka- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

paśávaḥ ← paśú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

samā́sate ← √ās- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

apiśarvaré ← apiśarvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sámiddham ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

तत् । भ॒द्रम् । तव॑ । दं॒सना॑ । पाका॑य । चि॒त् । छ॒द॒य॒ति॒ ।
त्वाम् । यत् । अ॒ग्ने॒ । प॒शवः॑ । स॒म्ऽआस॑ते । सम्ऽइ॑द्धम् । अ॒पि॒ऽश॒र्व॒रे ॥

• tad ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• bhadraṃ ← bhadram ← bhadra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “happiness; bhadra; deodar; Bhadra; Bhadra; bhadra [word]; Bhadra; Bhadrāsana; prosperity; good fortune; benefit.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• daṃsanā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “wonder; power.”

• pākāya ← pāka
• [noun], dative, singular, masculine
• “ignorant; childlike; honest.”

• cic ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• chadayati ← chaday ← √chand
• [verb], singular, Present indikative
• “look.”

• tvāṃ ← tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• paśavaḥ ← paśu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “domestic animal; sacrificial animal; animal; cattle; Paśu; stupid; Paśu; herd; goat.”

• samāsate ← samās ← √ās
• [verb], plural, Present indikative
• “sit.”

• samiddham ← samindh ← √indh
• [verb noun], accusative, singular
• “kindle; blaze.”

• apiśarvare ← apiśarvara
• [noun], locative, singular, neuter

हे अग्ने तव सम्बन्धि तदिदं भद्रं शोभनं दंसनाग्निहोत्रादिकं कर्म पाकाय चित् । चिच्छब्दोऽप्यर्थे । पाकायेति कर्मणि चतुर्थी । पाकोऽर्भकः । तद्वदज्ञमपि यजमानं छदयति । स्वफलप्रदानेन पूजयति । पशुपुत्रादिभिः परिवृतं करोतीत्यर्थः । छदयतिशब्दोऽर्चतिकर्मा छन्दयति छदयतीति तन्नामसु पाठात् । यद्वा । पाकशब्दः प्रशस्यं वक्ति पाको वाम इति प्रशस्यनामसु पठितत्वात् । तद्भद्रं प्रशस्यं यजमानमभिमतफलप्रदादेन पूजयतीत्यर्थः । यद्यस्मात्कारणादपिशर्वरे शर्वरीमुखेऽग्निविहरणकाल एव समिद्धं दीप्यमानं त्वां पशवो द्विपदाश्चतुष्पदाश्चोभये पशवः समासते । सम्यगासते । पर्युपासत इत्यर्थः । तदिदं पश्चादिलक्षणं फलं यजमानाय प्रयच्छतीत्यर्थः । भद्रम् । भदि कल्याण कित्यस्माद्धातोरुपरि रक्प्रत्ययेन निपातनादन्तोदात्तत्वम् । पाकाय पा रक्षण इत्यस्मादिण्भीकापाशलीत्यादिना कन् । पायते रक्ष्यते राजादिनेति पाकः । नित्त्वादाद्युदात्तः । छदयति । छद आपवरणे । स्वार्थे णिच् । अदन्तत्वाद्वृद्ध्यभावः । निघातः । समासते । आस उपवेशने । अदादित्वाच्छपो लुक् । अनकारान्तत्वाङ् झुस्यादेशः । यद्योगादनिघातः । तिङ् चोदात्तवतीति गतेर्निघातः धातुस्वरः ॥ ७ ॥

English translation:

“Auspicious is your worship for it prospers the ignorant (worshipper), wherefore animals reverence, you Agni, kindled in the beginning of the night.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Animals: paśavaḥ; bipeds as well as quadrupeds

This is auspicious—your wondrous skill appears good even to a
simple man—
that the herd sits together around you, o Agni, when you are kindled at night’s boundary.

Amid thy wonders this is good, yea, to the simple is it clear,
When gathered round about thee, Agni, lie the herds where thou art kindled in the morn.

1 This is something glorious; herein thy wonderful power shows itself even to the simple, that the cattle lie down round about thee when thou hast been kindled, O Agni, at the approach of darkness 2.

Diese Wohltat von dir, deine Meisterkraft leuchtet selbst dem Einfältigen ein, wenn sich um dich, Agni, die Tiere versammeln, sobald du zu Beginn der Nacht entzündet wirst.

Schön ist es, deine Wunderkraft, sie leuchtet selbst dem Thoren ein, Wenn sich um dich, o Agni, sammelt Mensch und Vieh, wenn morgens du entzündet bist.

Это благо, твоя чудесная сила,
Поражает даже простодушного:
(То,) что животные собираются вокруг тебя, о Агни,
Когда ты зажжен на пределе ночи.

• अग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• निचृद्बृहती
• मध्यमः

फिर मनुष्य कैसे सब भय से रहित होते हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के तुल्य तेजस्वि ! (यत्) जो मनुष्य (अपिशर्वरे) निश्चित अन्धकाररूप रात्रि में भी (समिद्धम्) प्रज्वलित अग्नि के निकट जैसे (पशवः) गौ आदि पशु शीतनिवारणार्थ वैसे (त्वाम्) आपके निकट (समासते) बैठते हैं उनके (पाकाय) परिपक्व दृढ़ होने के लिये अग्नि के (चित्) तुल्य (तत्) उस (भद्रम्) कल्याणकारक बुद्धि से उत्पन्न ज्ञान को (तव) आपका (दंसना) दर्शन शास्त्र (छदयति) बढ़ाता है ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे वन में अग्नि के चारों ओर स्थित हुए पशु सिंह आदि से रक्षित होते हैं, वैसे ही विद्वानों के ज्ञान का आश्रय मनुष्यों की सब ओर के भय से रक्षा करता है ॥७॥

अन्वय: हे अग्ने ! यद्ये मनुष्या अपिशर्वरे समिद्धमग्निं पशवइव त्वां समासते तेषां पाकायाग्निश्चिदिव तद्भद्रं तव दंसना छदयति ॥७॥

पुनर्मनुष्याः कथं सर्वभयाद्रहिता भवन्तीत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) प्रज्ञाजन्यं ज्ञानम् (भद्रम्) भन्दनीयम् कल्याणकारम् (तव) (दंसना) दंसनं दर्शनम्। अत्र विभक्तेराकारादेशः। (पाकाय) परिपक्वत्वाय (चित्) इव (छदयति) सत्करोति। छदयतीत्यर्चतिकर्मा। निघं० ३।१४। (त्वाम्) (यत्) यतः (अग्ने) अग्निरिव प्रकाशात्मन् (पशवः) गवादयः (समासते) सम्यगुपविशन्ति (समिद्धम्) प्रदीप्तम् (अपिशर्वरे) निश्चिते रात्रावन्धकारे ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या यथाऽरण्येऽग्नेरभितः स्थिताः पशवः सिंहादिभ्यो रक्षिता भवन्ति तथैव विद्वज्ज्ञानाश्रयो मनुष्यान् सर्वतो भयात् रक्षति ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो! जसे वनात अग्नीच्या चारी बाजूंनी स्थित असलेले पशु सिंह इत्यादीपासून रक्षित असतात, तसेच विद्वानाच्या ज्ञानाचा आश्रय माणसांना सर्व प्रकारे भयापासून रक्षण करतो. ॥ ७ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - बृहती

आ᳓ जुहोता सुअध्वरं᳓
शीर᳓म् पवाक᳓शोचिषम्+
आशुं᳓ दूत᳓म् अजिर᳓म् प्रत्न᳓म् ई᳓डियं
श्रुष्टी᳓ देवं᳓ सपर्यत

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

juhota ← √hu- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

svadhvarám ← svadhvará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pāvakáśociṣam ← pāvakáśocis- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śīrám ← śīrám (invariable)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ajirám ← ajirá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āśúm ← āśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dūtám ← dūtá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ī́ḍyam ← ī́ḍya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pratnám ← pratná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

saparyata ← √sapary- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

śruṣṭī́ ← śruṣṭí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

आ । जु॒हो॒त॒ । सु॒ऽअ॒ध्व॒रम् । शी॒रम् । पा॒व॒कऽशो॑चिषम् ।
आ॒शुम् । दू॒तम् । अ॒जि॒रम् । प्र॒त्नम् । ईड्य॑म् । श्रु॒ष्टी । दे॒वम् । स॒प॒र्य॒त॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• juhotā ← hu
• [verb], plural, Present imperative
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• svadhvaraṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svadhvaraṃ ← adhvaram ← adhvara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• śīram ← śīra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sharp; acerb.”

• pāvakaśociṣam ← pāvaka
• [noun]
• “pure; purifying; pure; āgneya; clear; bright; bright.”

• pāvakaśociṣam ← śociṣam ← śocis
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; flare; burn; radiance.”

• āśuṃ ← āśum ← āśu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “quick; fast; immediate; agile.”

• dūtam ← dūta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• ajiram ← ajira
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fast; agile; ajira [word].”

• pratnam ← pratna
• [noun], accusative, singular, masculine
• “age-old; pratna [word].”

• īḍyaṃ ← īḍyam ← īḍ
• [verb noun], accusative, singular
• “praise; invite; raise.”

• śruṣṭī ← śruṣṭi
• [noun], instrumental, singular, feminine

• devaṃ ← devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• saparyata ← sapary
• [verb], plural, Present imperative
• “worship.”

ऋत्विजो यजमानः प्रेरयति । हे ऋत्विजः पावकशोचिषं शोधकदीप्तिं शीरं काष्ठेष्वोधीषु जानुशायिनं स्वध्वरं शोभनयज्ञोपेतमिममग्निमाजुहोत । आहुतिभिरा समन्तात्तर्पयत । अपि च । आशुं कर्मणि व्याप्तं दूतमाह्वानकारित्वेन देवानां दूतमजितं क्षिप्रं गन्तारं प्रत्नं पुरातनमीड्यं स्तोतव्यं देवं द्योतमानमिममग्निं श्रुष्वी सपर्यत । श्रुष्टीति क्षिप्रनामेति यास्कः । क्षिप्रं पूजयत । जुहोत । हु दानादनयोः । अस्माद्धातोर्लोट् । जुहोत्यादिभ्यः । श्लुरिति शपः श्लुः । श्लाविति द्विर्वचनम् । लोटो लङ्वदिति लङ्वद्भावे तस्थस्थमिपामितिथस्य तादेशः । छन्दसीत्यनुवृत्तौ तस्य तत्प्तनप्तनथनाश्चेति तबादेशः । पित्त्वाद्गुणः । निघातः । स्वध्वरम् । बहुव्रीहौ नञ्सुभ्यामित्युत्तरपदान्तोदात्वत्वम् । शीरम् । शीङ् स्वप्ने । अस्माद्धातोः स्फायितञ्चीत्यादिना रक्प्रत्ययः । कित्त्वाद्गुणाभावः । प्रत्ययस्वरः । पावकशोचिषमित्यत्र पवनं पावः शुद्धिः । तं कायतीति पावकः । आतोऽनुपसर्गे कः । प्रत्ययस्वरः । बहुव्रीहौ प्रकृत्या पूर्वपदमिति पूर्वपद प्रकृतिस्वरत्वम् । आशुम् । आशूव्याप्तौ । अस्माद्धातोः कृवासाजिमित्यादिना उण् । उपधावृद्धिः । प्रत्ययस्वरः । अजिरं आज गतिक्षेपणयोरित्यस्माद्धातोरजिरशिशिरशिथिलेति किञ्च् प्रत्ययान्तत्वेन निपातनादन्तोदात्तत्वम् । प्रत्नम् । प्रगस्यछन्दसि गलोपश्च । पा. ४-३-२३-२ । इति गलोपः । चकारात् त्न प्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः । ईड्यम् । ईड स्तुतौ अस्माण्ण्यक् । ईडावन्देत्यादिनाद्युदात्तत्वम् । सपर्यत । सपरशब्दात्कण्ड्वादिभ्यो यक् पूजायां वत्रते । लोण्मध्यमपुरुषबहुवचनम् । शप् । अतो गुण इति पूर्वरूपत्वम् । निघातः ॥ ८ ॥

English translation:

“Offer oblations to the object of holy sacrifice, the brilliant purifier, who is dormant (in fuel); worship quietly the pervader (of the rite), the messenger (of the gods), the rapid, the ancient deity who is entitled to laudation.”

Pour an offering to him who makes the rite good, sharp (Agni) of pure flame.
Obediently serve the swift messenger, the quick, the ancient one to be summoned, the god.

Offer to him who knows fair rites, who burns with purifying glow,
Swift envoy, active, ancient, and adorable: serve ye the God attentively.

Make your offerings in (Agni), the best performer of worship, the sharp one who purifies with his flames 1. Serve ye, obediently the god, the quick messenger, the agile, the old, the adorable.

Opfert ihm, der die Opferhandlung gut verrichtet, dem scharfen mit reiner Flamme! Den schnellen, flinken Boten, den uralten, anzurufenden Gott ehret durch Gehorsam!

Begiesst den herrlich opfernden, den heissen Flammen-strahlenden, Den raschen, muntern Boten, der des Preises werth, den alten Gott verehret gern.

Возлейте жертву (в Агни), прекрасно исполняющего обряд,
Пронзительного, чистопламенного!
Быстрого вестника, проворного, древнего, достойного призывов
Бога почитайте с готовностью!

• अग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• विराड्बृहती
• मध्यमः

फिर ईश्वर का ही ध्यान करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! तुम लोग जैसे (स्वध्वरम्) हिंसा न करने योग्य (शीरम्) विद्युत् रूप से सब जगह भरे हुए (पावकशोचिषम्) शुद्ध प्रकाशवाले (आशुम्) शीघ्रगामी (दूतम्) दूत के तुल्य देशान्तर में समाचार पहुँचानेवाले (अजिरम्) फेंकनेहारे (प्रत्नम्) प्राचीन (ईड्यम्) खोजने योग्य विद्युत् रूप अग्नि का (आ, जुहोत) अच्छे प्रकार ग्रहण करो वैसे ही स्वयंप्रकाशरूप सर्वत्र व्यापक (देवम्) उत्तम गुण-कर्म-स्वभावयुक्त सब आनन्द देनेवाले परमात्मा की (श्रुष्टी) शीघ्र (सपर्यत) सेवा करो ॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जो बिजुली के तुल्य व्यापक, स्वयंप्रकाशरूप, अविद्यादि दोषों का नाश करनेवाला, सनातन, अनादि काल से प्रशंसा करने योग्य परमात्मा है, उसीका नित्य ध्यान करो॥८॥

अन्वय: हे विद्वांसो यूयं स्वध्वरं शीरं पावकशोचिषमाशुं दूतमजिरं प्रत्नमीड्यं विद्युदाख्यं वह्निमाजुहोत तथैव स्वप्रकाशं सर्वत्र व्यापकं परमात्मानं देवं श्रुष्टी सपर्य्यत ॥८॥

पुनरीश्वर एव ध्येय इत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (जुहोत) गृह्णीत। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (स्वध्वरम्) सुष्ठ्वहिंसनीयम् (शीरम्) विद्युद्रूपेण सर्वत्र शयानम् (पावकशोचिषम्) पवित्रकरदीप्तिम् (आशुम्) सद्योगामिनम् (दूतम्) दूतवद्देशान्तरे समाचारप्रापकम् (अजिरम्) गन्तारं प्रक्षेप्तारम् (प्रत्नम्) प्राक्तनम् (ईड्यम्) अध्यन्वेषणीयम् (श्रुष्टी) सद्यः (देवम्) दिव्यगुणकर्मस्वभावं सर्वानन्दप्रदम् (सपर्य्यत) परिचरत ॥८॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या यो विद्युद्वद्व्यापकः स्वप्रकाशोऽविद्यादिदोषहन्ता सनातनोऽनादिः प्रशंसनीयः परमात्माऽस्ति तमेव ध्यायत ॥८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो! जो विद्युतप्रमाणे व्यापक, स्वयंप्रकाशस्वरूप, अविद्या इत्यादी दोषांचा नाश करणारा, सनातन अनादि काळापासून प्रशंसा करण्यायोग्य परमात्मा आहे त्याचेच नित्य ध्यान करा. ॥ ८ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त्री᳓णि शता᳓ त्री᳓ सह᳓स्राणि अग्निं᳓
त्रिंश᳓च् च देवा᳓ न᳓व चासपर्यन्
अउ᳓क्षन् घृतइ᳓र् अ᳓स्तृणन् बर्हि᳓र् अस्मा
आ᳓द् इ᳓द् धो᳓तारं नि᳓ असादयन्त

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sahásrāṇi ← sahásra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

śatā́ ← śatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

trī́ ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

trī́ṇi ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

asaparyan ← √sapary- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

náva ← náva- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

triṁśát ← triṁśát- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ástr̥ṇan ← √str̥̄- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

aúkṣan ← √ukṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ghr̥taíḥ ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

asādayanta ← √sad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

ā́t ← ā́t (invariable)

hótāram ← hótar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

ní ← ní (invariable)

त्रीणि॑ । श॒ता । त्री । स॒हस्रा॑णि । अ॒ग्निम् । त्रिं॒शत् । च॒ । दे॒वाः । नव॑ । च॒ । अ॒स॒प॒र्य॒न् ।
औक्ष॑न् । घृ॒तैः । अस्तृ॑णन् । ब॒र्हिः । अ॒स्मै॒ । आत् । इत् । होता॑रम् । नि । अ॒सा॒द॒य॒न्त॒ ॥

• trīṇi ← tri
• [noun], nominative, plural, neuter
• “three; tri/tisṛ [word].”

• śatā ← śata
• [noun], nominative, plural, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• trī ← tri
• [noun], nominative, plural, neuter
• “three; tri/tisṛ [word].”

• sahasrāṇy ← sahasrāṇi ← sahasra
• [noun], nominative, plural, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• triṃśac ← triṃśat
• [noun], nominative, singular, feminine
• “thirty; triṃśat [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• nava ← navan
• [noun], nominative, singular, neuter
• “nine.”

• cāsaparyan ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cāsaparyan ← asaparyan ← sapary
• [verb], plural, Imperfect
• “worship.”

• aukṣan ← ukṣ
• [verb], plural, Imperfect
• “sprinkle; wet.”

• ghṛtair ← ghṛtaiḥ ← ghṛta
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “ghee; fat.”

• astṛṇan ← stṛ
• [verb], plural, Imperfect
• “spread; kill; lay; cover.”

• barhir ← barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ād ← āt
• [adverb]
• “then.”

• iddhotāraṃ ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• iddhotāraṃ ← hotāram ← hotṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• ny ← ni
• [adverb]
• “back; down.”

• asādayanta ← sāday ← √sad
• [verb], plural, Imperfect

त्रीणि शता त्रीणि शतानि त्री सहस्राणि त्रीणि सहस्राणि त्रिंशच्च नव चैकोनचत्वारिंशदधिकशतत्रयोपेतत्रिसहस्र सङ्ख्याका देवा इममग्निमसपर्यन् । अपूजयन् । किञ्च ते देवा घृतेरिममग्निमेक्षन् । आसिञ्चन् । तथास्मा अग्नये तदर्थं बर्हिरस्तृणन् । बर्हिषास्तरणं वेद्याच्छादनमकुर्वन् । आदिदनन्तरमेव ते देवास्तस्मिन्बर्हिष्येनमग्निं होतारं कृत्वा न्यसादयन्त उपावेशयन् । देव्यैः पूज्यमिमग्निं सपर्यतेति पूर्वेणात्वयः देवसङ्ख्या च बृहदारण्यकेऽभिहिता । महिमान एवैषामेते त्रयस्त्रिंशत्त्वेव देवा इति । कतमे ते त्रयस्त्रिंसह्दष्टौ वसव एकादश रुद्रा द्वादशादित्यास्त एकत्रिंशदिन्द्रश्चैव प्रजापतिश्च त्रयस्त्रिंशौ । बृ. आ. ३-९ । इति शता । दशानां दशतां शभावस्तश्च प्रत्ययः । दश दशतः परिमाणमेषां शतानि । सुपां सुलुगित्यादिना सुपो डादेशः । प्रत्ययस्वरः । त्री । सुपां सुलुगिति पूर्वसवर्णदीर्घः । फिट् स्वरः । सहस्राणि । कर्दमादित्वान्मध्योदात्तः । त्रिंशत् । प्रत्ययस्वरः । नव । कनिन्नित्यनुवृत्तौ णु स्तुतावित्यस्माद्धातोर्णुदंशोर्नुदश्चेति कनिन् । गुणश्च । नित्त्वादाद्युदात्तः । असपर्यन् । लङ् रूपम् । निघातः । औक्षन् । उक्ष सेचने । आडजादीनामित्याडागमः । वृद्धिः । पादादित्वान्न निहन्यते । आगमस्वरः । अस्तृणन् । स्तृञ् आच्छादने । लङ् बहुवचने क्र्यादित्वाच्छ्ना । झेरन्तादेशह् । नित्यं ङुत इतीकारलोपः । संयोगान्तलोपः । श्नाभ्यस्तयोरात इत्याकारलोपः । लुङ्लिङ् लृङ्क्वडित्यडागमः । स चोदात्तः । आगमस्वरः । वक्येत्यनुवृत्तौ जादित्वान्निघाताभावः । बर्हिः । इसिरित्यनुवृत्तौ वृंहेर्नलोपश्चेतीसिः । तत्सन्नियोगेन नलोपः । प्रत्ययस्वरः । असादयन्त । षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु । अस्माद्धेतुमति चेति णिच् । उपधावृद्धिः । णिचश्चेत्यात्मनेपदम् । लङ् बहुवचने रूपम् । निघातः ॥ ९ ॥

English translation:

“Three thousand three hundred and thirty-nine divinities have worshipped Agni; they have sprinkled him with melted butter; they have spread for him the sacred grass; and have seated him upon it as their ministrant priest.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 33.7; three thousand: Bṛhadāraṇyaka (3.9), gives the number as 3333 according to the gloss of Ānandagiri, adding eight Vasus, eleven Rudras, and twelve Ādityas, with Indra and Prajāpati

Three hundred and three thousand, thirty and nine gods served Agni. They sprinkled him with ghee and they strewed ritual grass for him. Then they seated him as their Hotar.

Three times a hundred Gods and thrice a thousand, and three times ten and nine have worshipped Agni,
For him spread sacred grass, with oil bedewed him, and stablished him as Priest and Sacrificer.

1 Three hundred and three thousand gods and thirty and nine did service to Agni. They sprinkled him with ghee and spread out for him the sacrificial grass: then they made him sit down as a Hotri.

Dreihundert dreitausend und neununddreißig Götter ehrten den Agni. Sie beträuften ihn mit Schmalz, legten für ihn das Barhis aus und setzten ihn als ihren Hotri ein.

Die dreimaltausend dreimalhundertdreissig und neun an Zahl, die Götter ehrten Agni; sie legten Streu ihm, tränkten ihn mit Butter, dann setzten sie zum Opferer ihn nieder.

Три сотни три тысячи и тридцать девять
Богов почтили Агни.
Они кропили жиром, разостлали ему жертвенную солому,
Затем они усадили его как хотара.

• अग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर अग्नि क्या करता है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् लोगो ! जिस (अग्निम्) अग्नि को (त्रीणि) तीन (शता) सैकड़े (त्री) तीन (सहस्राणि) हजार तत्त्व (च) और (त्रिंशत्) पृथिवी आदि तीस तथा तीन तेंतीस (च) और (नव) नौ हिरण्यगर्भादि (देवाः) दिव्य गुणवाले पदार्थ (असपर्यन्) सेवन करते (घृतैः) जलों से (औक्षन्) सींचते (अस्मै) इस अग्नि के लिये (बर्हिः) पदार्थ वृद्धि का (अस्तृणन्) विस्तार करते उस (आत्) विद्याप्राप्ति के पश्चात् (होतारम्) आदर करनेवाले कार्यसाधक (इत्) को ही तुम लोग (नि, असादयन्त) कार्य्यों में निरन्तर युक्त करो ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जिसके आश्रय में तेंतीस हजार तीनसौ बयालीस तत्त्व हैं, जो एक सबको विद्युत् रूप से व्याप्त है, उस अग्नि के आश्रय से आप लोग सब कार्य्य सिद्ध करो ॥९॥ इस सूक्त में अग्नि और मनुष्यादि के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह नवमाँ सूक्त और छठा वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे विद्वांसो यमग्निं त्रीणि शता त्री सहस्राणि त्रिंशच्च नव च देवा असपर्य्यन् घृतैरौक्षन्नस्मै बर्हिरस्तृणन्तमाद्धोतारमिदेव यूयं न्यसादयन्त ॥९॥

पुनरग्निः किं करोतीत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रीणि) (शता) शतानि (त्री) त्रीणि (सहस्राणि) तत्त्वानि (अग्निम्) पावकम् (त्रिंशत्) (च) त्रयश्च (देवाः) पृथिव्यादयः (नव) हिरण्यगर्भादयः (च) (असपर्यन्) सेवन्ते (औक्षन्) सिञ्चन्ति (घृतैः) उदकैः (अस्तृणन्) (बर्हिः) (अस्मै) (आत्) आनन्तर्ये (इत्) एव (होतारम्) आदातारम् (नि) (असादयन्त) कार्य्येषु नियोजयत ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या भवन्तो यस्याश्रये त्रयस्त्रिंशत्सहस्राणि त्रीणि शतानि द्विचत्वारिंशच्च तत्त्वानि सन्ति य एकः सर्वान् विद्युद्रूपेण व्याप्नोति तेनाग्निना सर्वाणि कार्य्याणि साध्नुवन्तु ॥९॥ अत्राग्निमनुष्यादिगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥ इति नवमं सूक्तं षष्ठो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! ज्याच्या आश्रयाने तेहतीस हजार तीनशे बेचाळीस तत्त्व वर्तमान आहेत, जो विद्युतरूपाने सर्वांमध्ये व्याप्त आहे त्या अग्नीच्या आश्रयाने तुम्ही सर्व कार्य सिद्ध करा. ॥ ९ ॥