००८

• देवता - यूपः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अञ्ज᳓न्ति त्वा᳓म् अध्वरे᳓ देवय᳓न्तो
व᳓नस्पते म᳓धुना दइ᳓वियेन
य᳓द् ऊर्ध्व᳓स् ति᳓ष्ठा द्र᳓विणेह᳓ धत्ताद्
य᳓द् वा क्ष᳓यो मातु᳓र् अस्या᳓ उप᳓स्थे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adhvaré ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

añjánti ← √añj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

devayántaḥ ← √devay- (UNK_TYPE)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

daívyena ← daívya- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

mádhunā ← mádhu- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vánaspate ← vánaspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dhattāt ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dráviṇā ← dráviṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ihá ← ihá (invariable)

tíṣṭhāḥ ← √sthā- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

ūrdhváḥ ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asyā́ḥ ← ayám (pronoun)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

kṣáyaḥ ← √kṣi- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

mātúḥ ← mātár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

upásthe ← upástha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vā ← vā (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

अ॒ञ्जन्ति॑ । त्वाम् । अ॒ध्व॒रे । दे॒व॒ऽयन्तः॑ । वन॑स्पते । मधु॑ना । दैव्ये॑न ।
यत् । ऊ॒र्ध्वः । तिष्ठाः॑ । द्रवि॑णा । इ॒ह । ध॒त्ता॒त् । यत् । वा॒ । क्षयः॑ । मा॒तुः । अ॒स्याः । उ॒पऽस्थे॑ ॥

• añjanti ← añj
• [verb], plural, Present indikative
• “smear; anoint; mix; color.”

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• adhvare ← adhvara
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• devayanto ← devayantaḥ ← devay
• [verb noun], nominative, plural
• “solicit.”

• vanaspate ← vanaspati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “tree; banyan; vanaspati [word]; vanaspativarga; vaṭādi.”

• madhunā ← madhu
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• daivyena ← daivya
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “divine; divine; celestial.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• ūrdhvas ← ūrdhvaḥ ← ūrdhva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• tiṣṭhā ← tiṣṭhāḥ ← sthā
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• draviṇeha ← draviṇā ← draviṇa
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; money; jewel.”

• draviṇeha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• dhattād ← dhattāt ← dhā
• [verb], singular, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• kṣayo ← kṣayaḥ ← kṣi
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “govern; inhabit; dwell; stay; predominate; bide; own.”

• mātur ← mātuḥ ← mātṛ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• asyā ← asyāḥ ← idam
• [noun], genitive, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• upasthe ← upastha
• [noun], locative, singular, neuter
• “genitalia; lap; sexual desire; anus.”

वनस्पते खदिरपलाशादिलक्षण हे यूप अध्वरे यज्ञे देवयन्तो देवान् कामयमाना अध्वर्य्वादयो दैव्येन मधुना देवसम्बन्धिना मधुना घृतेन । एतद्वै मधु दैव्यं यदाज्यमित्याम्नानात् ऐ ब्रा २-२- । तेन घृतेन त्वामञ्जन्ति । त्वयि घृतं सिञ्चन्तीत्यर्थः । यत् यदि त्वमूर्ध्वस्तिष्थाः । उन्नतस्तिष्ठसि । यद्वा दिव मातुरस्या मातृभूतायाः पृथिव्या उपस्थ उत्सङ्गे ते क्षयो निवासः । यदूर्ध्वस्तिष्ठसि यदि वा भूमौ शयानो वर्तसे उभयथापि त्वमिहास्मासु द्रविणा धनानि धत्तात् धेहि ॥ ब्राह्मणेनेयमृग्व्याख्याता । अञ्जन्ति त्वामध्वरे देवयन्त इत्यन्वाहाध्वरे ह्येनं देवन्तोऽञन्ति वनस्पते मधुना दैव्येनेत्ये तद्वै मधु दैव्यं यदाज्यं यदूर्ध्वस्तिष्ठा द्रविणेह धत्ताद्यद्वा क्षयो मातुरस्या उपस्थ इति यदि च तिष्ठासि यदि च शयासै द्रविणमेवास्मासु धत्तादित्येव तदाह । ऐ ब्रा २-२ । इति तथा च निरुक्तमपि । अञ्जन्ति त्वामध्वरे देवान्कामयमाना वनस्पते मधुना दैव्येन च घृतेन च यदूर्ध्वः स्थास्यसि द्रविणानि च नो दास्यसि यद्वा ते कृतः क्षयो मातुरस्या उपस्थ उपस्थाने नि ८-१८ । इति अञ्जन्ति । अञ्जू व्यक्तिकान्तिगतिम्रक्षणेषु । रुधादित्वात् श्नम् । तस्य लटि झेर्ङित्त्वादनिदितामित्युपधालोपः श्नसोरल्लोप इत्यल्लोपः प्रत्ययस्वरेण मध्योदातः । त्वाम् । आमि युष्मच्छब्दत्य त्वमवेकवचन इति त्वादेशः । द्वितीयायां चेत्याकारः । एकादेश उदात्तेनोदात्त इत्येकादेशस्योदात्तत्वम् । अध्वरे न विद्यते ध्वरो हिंसा यस्येति बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वे प्राप्ते नञ्सुभ्यामित्युत्तरपदान्तोदात्ततं देवयन्तः । देवानात्मन इच्छन्तः । सुप आत्मन इति क्यच् । क्यचि चेतीत्वं अकृत्सार्वधातुकयोरिति दीर्घत्वं च न छन्दस्यपुत्रस्येत्यनेन प्रतिषिध्यते । तदन्ताच्छत्प्रत्ययः शपः पित्त्वल्लसार्वधातुकस्यरेण जानुदात्तत्वे कृते तयोरेकादेश उदात्तेनोदात्त इति क्यच एव स्वरः वनस्पते । आमन्त्रितस्य चेत्याद्युदात्तत्वम् । मधुना । फलिपाटिनमिमनीत्यादिना उप्रत्ययः । निदित्यनुवृत्तेराद्युदात्तत्वम् । दैव्येन देवाद्य ञञाविति यञ । ञित्त्वाद्वृद्धिः । यस्येति लोपः । ञित्त्वादाद्युदात्तः । तिष्ठाः । ष्ठा गतिनिवृत्तौ । लेटि सिप् । इतश्च लोप इदीकारलोपः । शप्त शित्त्वात् पाघ्रेत्यादिना तिष्ठादेशः । लेटोऽडाटावित्यडागमः । यच्छब्दयोगान्निः घाताभावः । तिष्ठादेशस्याद्युदात्तत्वेन निपातितत्वादाद्युदात्तः । द्रविणा द्रुदक्षिभ्यामिनन्नितीनन्प्रत्ययः । सुपां सुलिगिति सुपो डादेशः । नित्वादाद्युदात्तः । इह । इदम् शब्दात्सप्यम्यर्थ इदमो ह इति हः । इदम इशितीशादेशः । शित्त्वात्सर्वादेशः । प्रत्यय स्वरः । धत्तात् । डुधाञ् धारणपोषयोरित्यस्य प्रार्थने लोट् । सिप् । तस्य सेर्ह्यपिच्चेति हिरादेशः । तुह्योः । पा. ७-१-३५ । इति तातङादेशः । श्नाभ्यस्तयोरात इत्याकाललोपः । दधस्तथोश्च । पा८-२-३८ । इति भष् भावः । जश्त्वचर्त्वे । निघातह् । वा । जादित्वादनुदात्तः । क्षयः । क्षियन्ति निवसन्त्यस्मिन्नित्यधिकरणि घः । क्षयो निवास इत्याद्युदात्तत्वम् । मातुः । नप्तृनेष्टृ इत्यादिना तृजन्तत्वेन निपातनादन्तोदातः । ऋत उदिति ङसः पूर्वपदयोरुकारः अस्याः । ऊडिदमित्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम् । उपस्थे । ष्ठा गतिनिवृक्तौ । अतश्चोपसर्ग इति कः । तत्पुरुषे तुल्यार्थेति मरुद्वृधा दित्वात्पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् ॥ १ ॥

English translation:

“Vanaspati, the devout anoint you with sacred butter at the sacrifice; and whether you stand erect, or your abode be on the lap of this your mother (earth), grant us riches.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Vanaspati = lit. forest lord; here, the reference is to the post of wood to which the victim is tied; the hymn is cited in Aitareya Brāhmaṇa 2.2; cf. Nirukta 8.18

Those seeking the gods anoint you at the ceremony, o Lord of the Forest, with heavenly honey.
When you will stand erect, after that establish material goods here—or when you will dwell peacefully in the lap of this mother [=Earth].

Note the future impv. dhattāt.

GOD-SERVING men, O Sovran of the Forest, with heavenly meath at sacrifice anoint thee.
Grant wealth to us when thou art standing upright as when reposing on this Mother’s bosom.

The worshippers of the gods anoint thee at the sacrifice, O lord of the forest 1, with heavenly honey 2. When standing upright bestow wealth (on us) here, or when abiding in this mother’s lap 3.

Es salben dich, o Baum, die Gottergebenen bei dem Opfer mit göttlicher Süßigkeit. Wenn du aufgerichtet stehen wirst, sollst du uns hier Reichtümer einbringen, oder wenn du im Schoße dieser Mutter Erde ruhen wirst.

Es salben dich beim Fest die frommen Männer, o Waldesherr, mit süsser Götterspeise, Verleih uns Schätze, wenn du aufrecht dastehst, und wenn du ruhst im Schoosse dieser Mutter.

Мажут тебя при обряде (мужей,) любящие богов,
О дерево, божественной сладостью.
Когда будешь ты стоять прямо, дай здесь богатства,
Или когда будешь покоиться в лоне этой матери!

• विश्वेदेवा:
• गाथिनो विश्वामित्रः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब तीसरे मण्डल के आठवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में मनुष्य लोग किसकी कामना करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वनस्पते) किरणों के रक्षक सूर्य्य के समान वर्त्तमान तेजस्वी विद्वन् ! (मधुना) (दैव्येन) विद्वानों में हुए कोमल स्वभाव के साथ वर्त्तमान (देवयन्तः) कामना करते हुए विद्वान् (यत्) जिन (त्वाम्) आपको (अध्वरे) पढ़ने-पढ़ाने और राज्य पालनादि व्यवहार में (अञ्जन्ति) चाहते हैं, सो आप जिनके बीच (ऊर्ध्वः) श्रेष्ठ गुणों से बढ़े हुए (तिष्ठाः) स्थित हूजिये (वा) और (इह) इस संसार में (द्रविणा) धनों को (धत्तात्) धारण करो (अस्याः) इस (मातुः) मान देनेवाली भूमि के (उपस्थे) समीप गोद में (यत्) जो (क्षयः) निवास्थान है, उसको हम लोग ग्रहण करें ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे प्राणी दिन को चाहते हैं, वैसे ही उत्तम विद्वान् लोगों को सब मनुष्य चाहें। सब मिल के प्रीति से उत्तम घर और ऐश्वर्य्य की सिद्धि करें ॥१॥

अन्वय: हे वनस्पते ! मधुना दैव्येन सह वर्त्तमाना देवयन्तो विद्वांसो यद्यं त्वामध्वरे अञ्जन्ति स त्वं येषामूर्ध्वस्तिष्ठा इह द्रविणा वा धत्तादस्या मातुरुपस्थे यत् क्षयोऽस्ति तद्वयमपि गृह्णीयाम ॥१॥

अथ मनुष्याः केषां कामनां कुर्य्युऽरित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अञ्जन्ति) कामयन्ते (त्वाम्) (अध्वरे) अध्ययनाध्यापनराजपालनादिव्यवहारे (देवयन्तः) कामयमानाः (वनस्पते) वनस्य रश्मिसमूहस्य पालकः सूर्य्यस्तद्वद्वर्त्तमान (मधुना) मधुरस्वभावेन (दैव्येन) देवेषु विद्वत्सु भवेन (यत्) यम् (ऊर्ध्वः) सद्गुणैरुत्कृष्टः (तिष्ठाः) तिष्ठेः (द्रविणा) द्रविणानि धनानि (इह) अस्मिन् संसारे (धत्तात्) दध्याः (यत्) (वा) (क्षयः) निवासस्थानम् (मातुः) माननिमित्तायाः (अस्याः) भूमेः (उपस्थे) समीपे ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सर्वे प्राणिनो दिनं कामयन्ते तथैवोत्तमान्विदुषः सर्वे कामयन्ताम्। सर्वे मिलित्वा प्रीत्योत्तमं गृहमैश्वर्य्यं च साध्नुवन्ति ॥१॥

या सूक्तात विद्वान, वेदपाठी व ब्रह्मचारी यांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे सर्व प्राण्यांना दिवस आवडतो तसेच उत्तम विद्वान लोक सर्व माणसांना आवडतात. सर्वांनी मिळून प्रेमाने उत्तम घर व ऐश्वर्य सिद्ध करावे. ॥ १ ॥

• देवता - यूपः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓मिद्धस्य श्र᳓यमाणः पुर᳓स्ताद्
ब्र᳓ह्म वन्वानो᳓ अज᳓रं सुवी᳓रम्
आरे᳓ अस्म᳓द् अ᳓मतिम् बा᳓धमान
उ᳓च् छ्रयस्व महते᳓ सउ᳓भगाय

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
purástāt ← purástāt (invariable)

sámiddhasya ← √idh- 1 (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

śráyamāṇaḥ ← √śri- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ajáram ← ajára- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

suvī́ram ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vanvānáḥ ← √vanⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ámatim ← ámati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

āré ← āré (invariable)

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

bā́dhamānaḥ ← √bādhⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

mahaté ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

saúbhagāya ← saúbhaga- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

śrayasva ← √śri- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

út ← út (invariable)

सम्ऽइ॑द्धस्य । श्रय॑माणः । पु॒रस्ता॑त् । ब्रह्म॑ । व॒न्वा॒नः । अ॒जर॑म् । सु॒ऽवीर॑म् ।
आ॒रे । अ॒स्मत् । अम॑तिम् । बाध॑मानः । उत् । श्र॒य॒स्व॒ । म॒ह॒ते । सौभ॑गाय ॥

• samiddhasya ← samindh ← √indh
• [verb noun], genitive, singular
• “kindle; blaze.”

• śrayamāṇaḥ ← śri
• [verb noun], nominative, singular
• “situate; dwell; go; lurk; reach; rear; repose; cling to.”

• purastād ← purastāt
• [adverb]
• “ahead; eastward; earlier; above; above.”

• brahma ← brahman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• vanvāno ← vanvānaḥ ← van
• [verb noun], nominative, singular
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• ajaraṃ ← ajaram ← ajara
• [noun], accusative, singular, neuter
• “undecaying; ageless.”

• suvīram ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīram ← vīram ← vīra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• āre
• [adverb]
• “far.”

• asmad ← asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• amatim ← amati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “indigence.”

• bādhamāna ← bādhamānaḥ ← bādh
• [verb noun], nominative, singular
• “afflict; annoy; chase away; tease; grieve; irritate.”

• uc ← ud
• [adverb]
• “up.”

• chrayasva ← śrayasva ← śri
• [verb], singular, Present imperative
• “situate; dwell; go; lurk; reach; rear; repose; cling to.”

• mahate ← mahat
• [noun], dative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• saubhagāya ← saubhaga
• [noun], dative, singular, neuter
• “well-being.”

हे यूप समिद्धस्य दीपमानस्यावहनीयाख्यस्याग्नेः पुरस्तात् प्राच्यान्दिशि श्रयमाणस्तत्र वर्तमानो ब्रह्मान्नम् । ब्रह्मवर्च इत्यन्ननामसु पाठात् । अजरं जरारहितं समृद्धं सुवीरं शोभनापत्ययुक्तं ब्रह्मान्नं वन्वानः प्रयच्छन् अस्मदमतिमस्माकं शत्रुभूतामशनायाम् । अशनाया वै पाप्मामतिरिति श्रवणात् । तादृशं शत्रुमारे दूरे बाधमनोऽपनुदन्स्त्वं महते सौभगाय धनादिसम्पत्त्यर्थमुच्छ्रयस्व । उच्छ्रितो भव । उक्तार्थे ब्राह्मणम् । समिद्धस्य श्रयमाणः पुरस्तादिति समिद्धस्य ह्येष एतत्पुरस्ताच्छ्रयते ब्रह्म वन्वानो अजरं सुवीरमित्याशिषमेवाशास्त आरे अस्मदमतिं बधमान इत्यशनाया वै पाप्मा मतिस्तामेव तदारान्नुदते यज्ञाच्च यजमानाच्चोच्छ्रयस्व महते सौभगायेत्याशिषमेवाशास्ते । ऐ. ब्रा. २-२- । इति समिद्धस्य । ञि इन्धी दीप्तौ । कर्मणि निष्ठायां स्वीदितो निष्ठायामितीट् प्रतिषेधः । सम्यगिद्ध इति गतिरनन्तर इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । श्रयमाणः । श्रिञ् सेवायामित्यस्य लटः शानच् । तस्य लसार्वधातुकस्वरेणानुदात्तत्वे कृते धातुस्वरः शिष्यते । पुरस्तात् । पूर्वशब्दस्य दिक् शब्देभ्यः सप्तमीपञ्चमीत्यादिना । पा. ५-३-२७ । आस्तातिप्रत्ययः ॥ अस्ताति च । पा. ५-३-४० । इति पूर्वस्य पुरादेशः । प्रत्ययस्वरः । ब्रह्म । नब्विषयस्यानिसन्तस्येत्याद्युदात्तः । वन्वानः । वनु याचने । आत्रायं धातुर्दानार्थे वर्तते । लटः शानच् प्रत्ययः । चित्त्वादन्तोदात्तः । अजरं नञो जरमरमित्रमृता इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । सुवीरम् । वीरवीरौचेत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । आरे । एवमादित्वादन्तोदात्तः । अस्मत् । युष्यसिभ्यां मदिगिति मदिक्प्रत्ययस्वरः । सुपां सुगिति सुपो लुक् मदिक्प्रत्ययस्वरः अमतिम् । तत्पुरुष इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ऊत् निपातत्वेनाद्युदात्तः । श्रयस्व । श्रि ञ् सेवायामित्यस्य लोण्मध्यमैकवचने थास् । थासः स इत्यादेशः । सवाभ्यां वामावित्येकारस्य वकारः । निघातः महते वर्तमाने पृषद्पृशन्महदिति निपातनादण्तोदात्तः । बृहन्मतोरुपस्यङ्खानमिति विभक्तेरुदात्तत्वम् । सौभागाय । प्राणाभृज्जातिवयोवचनेत्यञ् । हृद्भगसिन्ध्वन्ते पूर्वपदस्य् चेति वृद्धिः । सर्वविधिनां छन्दसि विकल्पितत्वादित्युत्तरपदस्य वृद्धिर्नभवति । ञित्स्वरः ॥ २ ॥

English translation:

“Standing on the east of the kindled (fire), dispensing food (as the source) of undecaying (health) and excellent progeny, keeping off our enemy at a distance, stand up for great auspiciousness.”

Being propped in front of the kindled (fire), gaining the unaging
formulation that provides good heroes,
thrusting heedlessness to a distance from us, rise up for great good
fortune.

Set up to eastward of the fire enkindled, accepting prayer that wastes not, rich in hero.
Driving far from us poverty and famine, lift thyself up to bring us great good fortune.

Situated in front of the kindled (fire), accepting our sacred spell which protects from old age and gives valiant offspring, driving away far from us lack of thoughts 1, rise up 2 for the sake of great prosperity.

Der du vor dem entzündeten Feuer angebracht wirst und die hohe Rede, die nie alternde, zu Meistern machende, gewinnst, banne weit von uns die Gedankenarmut, richte dich zu großem Glücke auf!

Dort aufgestellt vor des Entflammten Antlitz, Gebet empfangend, stetes, männerreiches; Die Dürftigkeit weithin von uns verscheuchend erhebe dich zu grossem Glück und Segen.

Воздвигнутое перед зажженным (костром),
Добывающее (нам) молитву, нестареющую, приносящую прекрасных мужей,
Далеко от нас прогоняя безмыслие,
Возвышайся на великую удачу!

• विश्वेदेवा:
• गाथिनो विश्वामित्रः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब कौन मनुष्य कल्याण को प्राप्त होते हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे रश्मिरक्षक सूर्य के समान तेजस्वी विद्वन् ! आप (पुरस्तात्) पहिले से (समिद्धस्य) प्रदीप्त तेजस्वी विद्वान् का (श्रयमाणः) सेवन करते और (अजरम्) अक्षय (सुवीरम्) जिससे उत्तम वीर पुरुष हों ऐसे (ब्रह्म) बढ़े धन को (वन्वानः) सेवन करते हुए (अस्मत्) हमारे (आरे) समीप वा दूर में (अमतिम्) अधर्मयुक्त विरुद्ध बुद्धि को (बाधमानः) नष्ट करते हुए (महते) बड़े (सौभगाय) उत्तम ऐश्वर्य होने के लिये निरन्तर (उत्, श्रयस्व) अच्छे प्रकार सेवन करो ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में पूर्व मन्त्र से (वनस्पते) इस पद की अनुवृत्ति आती है। जो मनुष्य अच्छी शिक्षा से कुबुद्धि का निवारण करते और धनादि ऐश्वर्य के साथ सुशिक्षा, विद्या और धर्म का प्रचार करते हुए सबके कल्याण की इच्छा करें, वे सदैव कल्याणभागी होवें ॥२॥

अन्वय: हे वनस्पते त्वं पुरस्तात्समिद्धस्य विदुषः श्रयमाणोऽजरं सुवीरं ब्रह्म वन्वानोऽस्मदारेऽमतिं बाधमानः सन् महते सौभगाय सततमुच्छ्रयस्व ॥२॥

अथ के जनाः कल्याणमाप्नुवन्तीत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (समिद्धस्य) प्रदीप्तस्य (श्रयमाणः) सेवमानः (पुरस्तात्) (ब्रह्म) महद्धनम् (वन्वानः) संभजमानः (अजरम्) अक्षयम् (सुवीरम्) शोभना वीरा यस्मात्तत् (आरे) समीपे दूरे वा (अस्मत्) (अमतिम्) विरुद्धामधर्मयुक्तां प्रज्ञाम् (बाधमानः) (उत्) (श्रयस्व) उत्कृष्टतया सेवस्य (महते) (सौभगाय) उत्तमैश्वर्यस्य भावाय ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र पूर्वमन्त्रात् (वनस्पते) इति पदमनुवर्त्तते। ये जनाः सुशिक्षया कुबुद्धिं निवारयन्तो धनाद्यैश्वर्येण सुशिक्षाविद्याधर्मान् प्रचारयन्तः सर्वस्य कल्याणमिच्छेयुस्ते सदैव कल्याणभाजः स्युः ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात पूर्वीच्या मंत्रातील ‘वनस्पते’ या पदाची अनुवृत्ती झालेली आहे. जी माणसे चांगल्या शिक्षणाने कुबुद्धीचे निवारण करून धन इत्यादी ऐश्वर्यासह सुशिक्षा, विद्या धर्माचा प्रचार करीत सर्वांच्या कल्याणाची इच्छा करतात, त्यांचे सदैव कल्याण होते. ॥ २ ॥

• देवता - यूपः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - अनुष्टुप्

उ᳓च् छ्रयस्व वनस्पते
व᳓र्ष्मन् पृथिविया᳓ अ᳓धि
सु᳓मिती मीय᳓मानो
व᳓र्चो धा यज्ञ᳓वाहसे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
śrayasva ← √śri- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

út ← út (invariable)

vanaspate ← vánaspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

várṣman ← várṣman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

mīyámānaḥ ← √mā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:PASS}

súmitī ← súmiti- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

dhāḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

várcaḥ ← várcas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yajñávāhase ← yajñavāhas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

उत् । श्र॒य॒स्व॒ । व॒न॒स्प॒ते॒ । वर्ष्म॑न् । पृ॒थि॒व्याः । अधि॑ ।
सुऽमि॑ती । मी॒यमा॑नः । वर्चः॑ । धाः॒ । य॒ज्ञऽवा॑हसे ॥

• uc ← ud
• [adverb]
• “up.”

• chrayasva ← śrayasva ← śri
• [verb], singular, Present imperative
• “situate; dwell; go; lurk; reach; rear; repose; cling to.”

• vanaspate ← vanaspati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “tree; banyan; vanaspati [word]; vanaspativarga; vaṭādi.”

• varṣman
• [noun], locative, singular, neuter
• “height; peak; enormousness.”

• pṛthivyā ← pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• sumitī ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sumitī ← mitī ← miti
• [noun], instrumental, singular, feminine

• mīyamāno ← mīyamānaḥ ← mā
• [verb noun], nominative, singular
• “weigh; measure; total; last; weigh; measure; give away; transform.”

• varco ← varcaḥ ← varcas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “shininess; vigor; fecal matter; glare; magnificence; energy; prestige; energy; glory; luster; light; varcas [word]; glory; body waste; droppings; color.”

• dhā ← dhāḥ ← dhā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• yajñavāhase ← yajña
• [noun], masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• yajñavāhase ← vāhase ← vāhas
• [noun], dative, singular, masculine

हे वनस्पते युप पृथिव्या अधि पृथिव्यां वर्ष्मन् उत्कृष्टे देवयजनाख्ये देश उच्छ्रयस्व । उच्छ्रितो भव । सुमिती शोभमानया बुद्ध्या अथवा शोभनेन परिमाणेन मीयमान इयत्तया परिच्छिद्यमानस्त्वं यज्ञवाहसे यज्ञनिर्वाहकाय यजमानाय वर्चो धाः । अन्नम् धेहि । अयमेवार्थो ब्राह्मणेन दर्शितः । उच्छ्रयस्व वनस्पत इत्युच्छ्रीयमाणायाभिरूपा यद्यज्ञेऽभिरूपं तत्समृद्धम् । वर्ष्मन्पृथिव्या अधीत्येतद्वै वर्ष्म पृथिव्यै यत्र यूपमुन्मिन्वन्ति सुमिती मीयमानो वर्चो धा यज्ञवाहस इत्याशिषमाशास्ते । ऐ. ब्रा. २-२ ॥ वनस्पते । अपादादित्वादाष्टमिकमनुदात्तत्वम् । पृथिव्याः । उदात्तयणो हल्पूर्वादिति विभक्तेरुदात्तत्वम् । सुमिती । माङ् मान इत्यस्य क्तिनि द्यतिस्यतिमास्थेतीकारादेशः । शोभनया मित्या । तादौ च निति कृत्यताविति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । सुपां सुलुगिति सवर्णदीर्घः । मीयमानः । माङ् मान इत्यस्य कर्मणि यक् । घुमास्थेतीत्वम् । प्रत्ययस्वरः । धाः । धाञो लोडर्थे छन्दसि लुङ् लुङ्गिति लुङ् । इतश्चेति सिप इकारलोपः । गातिस्थेति सिचो लोपः । बहुलं छन्दसीत्यडभावः । निघातः । यज्ञवाहसे यज्ञं वहति प्राप्नोति । वह प्रापण इत्यस्य वहिहाधाञ्भ्याश्चन्दसीत्यसुन् । णिदित्यनुवृत्तेरुपधावृद्धिः । गतिकारकयोरिति पूर्वपदप्रकृति स्वरत्वं चेति पूर्वपदप्रकृति स्वरः । उ. ४-२२६ ॥ ३ ॥

English translation:

“Be exalted, Vanaspati upon this sacred spot of earth, being measured with careful measurement, and bestow food upon the offerer of the sacrifice.”

Rise up, Lord of the Forest, upon the height of the earth.
Being founded with a good founding, establish luster for the one whose vehicle is the sacrifice.

Lord of the Forest, raise. thyself up on the loftiest spot of earth.
Give splendour, fixt and measured well, to him who brings the sacrifice.

Rise up, O lord of the forest, on the summit of the earth. Erected by skilful erection bestow splendour on (the worshipper) who fits out the sacrifice as a vehicle 1.

Richte dich auf, o Baum; über der Höhe der Erde, gut eingesenkt mögest du dem, der mit dem Opfer fährt, Ansehen verleihen.

Erhebe du, o Waldesherr auf dieser Erde Fläche dicli, mit rechtem Mass gemessener, verleih dem Opferbringer Glanz.

Возвышайся, о дерево,
На поверхности земли!
Воздвигаемое прекрасным воздвиганием,
Придай блеск отвозящему жертву!

• विश्वेदेवा:
• गाथिनो विश्वामित्रः
• स्वराडनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वर्ष्मन्) श्रेष्ठ गुणों के प्रचारक (वनस्पते) सेवने योग्य धन के रक्षक विद्वान् ! आप (पृथिव्याः) भूमि के (अधि) ऊपर खम्भ के तुल्य (उत्, श्रयस्व) ऊँचे हूजिये (मीयमानः) सत्कार किये हुए (सुमती) सुन्दर बुद्धि से (यज्ञवाहसे) पढ़ने-पढ़ाने आदि यज्ञ के प्राप्त करानेहारे विद्यार्थी के लिये (वर्चः) पढ़ने रूप तेज को (धाः) धारण कीजिये ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे वट आदि वनस्पति जड़, स्कन्ध, डाली आदि से बढ़ते हैं, वैसे ही पुरुषार्थ के साथ विद्याओं का प्रचार कर मनुष्यों को बढ़ाना चाहिये ॥३॥

अन्वय: हे वर्ष्मन् वनस्पते ! त्वं पृथिव्या अधि स्तम्भइवोच्छ्रयस्व मीयमानः सन्सुमती यज्ञवाहसे वर्चो धाः ॥३॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्तव्यमित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत्) (श्रयस्व) (वनस्पते) वननीयस्य धनस्य रक्षक (वर्ष्मन्) सद्गुणानां सेचक (पृथिव्याः) भूमेः (अधि) उपरि (सुमिती) शोभनया प्रज्ञया। अत्र पूर्वसवर्णादेशः। माङ्मान इत्यस्मात् क्तिनि द्यतिस्यतिमास्थेतीत्वम्। धातूनामनेकार्थत्वाज् ज्ञानार्थत्वम् (मीयमानः) सत्क्रियमाणः (वर्चः) अध्यापनतेजः (धाः) धेहि (यज्ञवाहसे) यज्ञस्याऽध्ययनाऽध्यापनस्य प्राप्तये ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा वटादयो वनस्पतयो मूलस्कन्धशाखादिभिर्वर्द्धन्ते तथैव पुरुषार्थेन विद्याः प्रचार्य्य मनुष्यैर्वर्द्धनीयम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे वड इत्यादी वनस्पती मूळ, खोड, फांद्या इत्यादीने वाढतात, तसेच पुरुषार्थाने विद्येचा प्रचार करून माणसांना वाढविले पाहिजे. ॥ ३ ॥

• देवता - यूपः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यु᳓वा सुवा᳓साः प᳓रिवीत आ᳓गात्
स᳓ उ श्रे᳓यान् भवति जा᳓यमानः
तं᳓ धी᳓रासः कव᳓य उ᳓न् नयन्ति
सुआधि᳓यो म᳓नसा देवय᳓न्तः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

agāt ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

párivītaḥ ← √vyā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

suvā́sāḥ ← suvā́sas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yúvā ← yúvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhavati ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

jā́yamānaḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śréyān ← śréyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

dhī́rāsaḥ ← dhī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kaváyaḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nayanti ← √nī- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

út ← út (invariable)

devayántaḥ ← √devay- (UNK_TYPE)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

svādhyàḥ ← svādhī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

युवा॑ । सु॒ऽवासाः॑ । परि॑ऽवीतः । आ । अ॒गा॒त् । सः । ऊं॒ इति॑ । श्रेया॑न् । भ॒व॒ति॒ । जाय॑मानः ।
तम् । धीरा॑सः । क॒वयः॑ । उत् । न॒य॒न्ति॒ । सु॒ऽआ॒ध्यः॑ । मन॑सा । दे॒व॒ऽयन्तः॑ ॥

• yuvā ← yuvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “young; youthful.”

• suvāsāḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvāsāḥ ← vāsāḥ ← vāsas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “clothing; fabric; garment; feather; dress; envelope.”

• parivīta ← parivītaḥ ← parivye ← √vye
• [verb noun], nominative, singular
• “surround; surround.”

• āgāt ← āgā ← √gā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “come; arrive.”

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• śreyān ← śreyas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “better; preferable.”

• bhavati ← bhū
• [verb], singular, Present indikative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• jāyamānaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• dhīrāsaḥ ← dhīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “expert; wise; intelligent; versed; adept.”

• kavaya ← kavayaḥ ← kavi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• un ← ud
• [adverb]
• “up.”

• nayanti ← nī
• [verb], plural, Present indikative
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• svādhyo ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svādhyo ← ādhyaḥ ← ādhī
• [noun], nominative, plural, masculine
• “longing.”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• devayantaḥ ← devay
• [verb noun], nominative, plural
• “solicit.”

यवा दृढाङ्गोऽष्टाश्र्यादिलक्षणलक्षित इत्यर्थः । सुवासाः शोभनेन वाससा रशनया युक्तः । परिवीतस् तया रशनया वेष्टितः । एवंविधो यूप आगात् । आगच्छति । स उ स एव यूपः श्रेयान् जायमानः सर्वेभ्यो वनस्पतिभ्य उत्कृष्टतया सम्पद्यमानो भवति ।
तम् एवं विधं यूपं धीरासः प्राज्ञा मनसा देवयन्तो देवान् कामयमानाः स्वाध्यः सुष्ठु सर्वतो ध्यानयुक्ताः कवयः क्रान्तदर्शिनोऽध्वर्य्वादय उन्नयन्ति । उन्नतं कुर्वन्ति । एतस्मिन्नर्थे ब्राह्मणम् । युवासुवासाः परिवीत आगादित्युय्त्तमया परिदधाति प्राणो वै युवा सुवासाः सोऽयं शरीरैः परिवृतः स उ श्रेयान्भवति जायमान इति । श्रेयाञ्छ्रेयान्ह्येष एतद्भवति जायमानस्तं धीरसः कवय उन्नयन्ति स्वाध्यो मनसा देवयन्त इति ये वा अनूचानास्ते कवयस्त एवैनं तदुन्नयन्ति । ऐ. ब्रा. २-२ ॥ इति युवा । यौतेः कनिन्युवृषितक्षीत्यादिना कनिन्प्रत्ययः । कित्त्वाद्गुणाभावः । उवजादेशः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । सुवासाः । वस आच्छादने । असुन्नित्यनुवृत्तौ वसेर्णिदित्यसुन्प्रत्ययः । णित्त्वादुपदावृद्धिः । सोर्मनसी इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । परिवीतः । व्येञ् संवरणे । कर्मणि क्तः । यजादित्वास्त्स्म्प्रसारणम् । गतिरनन्तर इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । आगात् । इण् गतावित्यस्य लुङि इणो गा लुञीति गादेशः । गातिस्थेति सिचो लोपः । अडागमः । श्रेयान् । प्रशस्यस्य द्विवचनविभज्योपपद इतीयसुन्प्रत्ययः । तस्मिन्प्रशस्यस्य श्र इति श्रादेशः । गुणः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । एकादेश आद्युदात्तः । स्वाध्यः । ध्यै चिन्तायाम् । स्वाजोरुपसर्गयोः प्राक्प्रयोगः । अन्येभ्योऽपि दृश्यन्त इति क्विप् । दृशिग्रहणात्सम्प्रसारणम् । सम्प्रसाराणाच्चेति पूर्वरूपत्वम् । हल इति दीर्घः । जसि एरनेकाच इति यणादेशः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । उदात्तस्वरितयोर्यण इति जसः स्वरितत्वम् । देवयन्तः । सुप आत्मनः क्यजिति क्यच् । चित्त्वादन्तोदात्तः ॥ ४ ॥

English translation:

“Well clad and hung with wreaths comes the youthful (pillar); most excellent it is as soon as genitive rated; steadfast and wise venerators of the gods, meditating piously in thei rminds, raise it up.”

As a youth, richly dressed, engirded, he has come here. He becomes more splendid as he is being born.
Him do the insightful, very attentive poets lead upward, seeking the gods with their mind.

Kane (HDŚ II.1.269) suggests that the image in this vs. is that of a young boy, well dressed and encircled with his sacred thread (yúvā suvā́sāḥ párivītaḥ), at his Upanayana, whom they “lead up” (ún nayanti), in an idiom close to the úpa √nī of the Upanayana. Acdg. to Kane, several gṛhya sūtras employ this mantra in the Upanayana.

Well-robed, enveloped he is come, the youthful: springing to life his glory waxeth greater.
Contemplative in mind and God-adoring, sages of high intelligence upraise him.

A well-clothed youth dressed has come hither. He becomes more excellent when born 1. Wise sages full of pious thoughts, longing for the gods in their mind, bring him forth.

Jugendlich, schön gekleidet, umgürtet ist er hergekommen. Neu geboren wird er noch schöner. Ihn richten die weisen Seher empor, Gutes sinnend, im Herzen gottverlangend.

Der Jüngling kam umhüllet, schöngekleidet, von der Geburt an wird er immer schöner; Ihn richten auf die kunstverständ’gen Priester, die gottergebnen andachtsvollen Herzens.

Оно пришло юное, нарядное, подпоясанное.
Да будет оно еще лучше, рождаясь (вновь)!
Его поднимают мудрые поэты,
Полные добрых намерений, мыслью стремящиеся к богам.

• विश्वेदेवा:
• गाथिनो विश्वामित्रः
• स्वराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर कैसा विद्वान् हो, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो आठवें वर्ष से लेकर ब्रह्मचर्य्य के साथ विद्या को ग्रहण किये (युवा) युवावस्था को प्राप्त (सुवासाः) सुन्दर वस्त्रों को धारण किये (परिवीतः) और सब ओर से विद्या में व्याप्त हुए ब्रह्मचर्य से घर को (आ, अगात्) आवे (स, उ) वही विद्या में (जायमानः) प्रसिद्ध हुआ (श्रेयान्) अतिप्रशस्त (भवति) होता है (तम्) उसको (देवयन्तः) कामना करते हुए (धीरासः) बुद्धिमान् (स्वाध्यः) सुन्दर विद्या का आधान करनेवाले (कवयः) सर्वोत्तम विद्वान् लोग (मनसा) विज्ञान वा अन्तःकरण से (उत्, नयन्ति) उन्नत करते उत्तम मानते हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - कोई भी मनुष्य विद्या की उत्तम शिक्षा और ब्रह्मचर्य्य सेवन के विना दीर्घायु और सभा के योग्य विद्वान् नहीं हो सकता और न वह मनुष्य कहीं सत्कार पाने योग्य होता है। जिस मनुष्य की धार्मिक विद्वान् प्रशंसा करते हैं, वही विद्वान् है ॥४॥

अन्वय: योऽष्टमं वर्षमारभ्य ब्रह्मचर्येण गृहीतविद्यो युवा सुवासाः परिवीतः सन् गृहमागात्स उ विद्यायां जायमानः सञ्छ्रेयान् भवति तं देवयन्तो धीरासः स्वाध्यः कवयो मनसोन्नयन्ति ॥४॥

पुनः कीदृशो विद्वान् भवतीत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (युवा) यौवनावस्थां प्राप्तः (सुवासाः) शोभनानि वासांसि धृतानि येन सः (परिवीतः) परितः सर्वतो व्याप्तविद्यः (आ) समन्तात् (अगात्) आगच्छेत् (सः) (उ) एव (श्रेयान्) अतिशयेन प्रशस्ता (भवति) (जायमानः) विद्याया मातुरन्तः स्थित्वा निष्पन्नः (तम्) (धीरासः) धीमन्तः (कवयः) अनूचाना विद्वांसः (उत्) ऊर्ध्वे (नयन्ति) उत्तमं संपादयन्ति (स्वाध्यः) सुष्ठु विद्याधानकर्त्तारः (मनसा) विज्ञानेनान्तःकरणेन वा (देवयन्तः) कामयमानाः ॥४॥

भावार्थभाषाः - नहि कश्चिदपि विद्यासुशिक्षाब्रह्मचर्यसेवनेन विना दीर्घायुः सभ्यो विद्वान्भवितुमर्हति न चैष कापि सत्कारं प्राप्तुं योग्यो जायते यं धार्मिका विद्वांसः प्रशंसन्ति स एव विद्वानस्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - कोणताही माणूस विद्येच्या उत्तम शिक्षणाने व ब्रह्मचर्य सेवनाशिवाय दीर्घायू व सभ्य विद्वान बनू शकत नाही, तो कुठे सत्कार करण्यायोग्यही नसतो. ज्या माणसाची धार्मिक विद्वान प्रशंसा करतात तोच विद्वान होय. ॥ ४ ॥

• देवता - यूपः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

जातो᳓ जायते सुदिनत्वे᳓ अ᳓ह्नां
समर्य᳓ आ᳓ विद᳓थे व᳓र्धमानः
पुन᳓न्ति धी᳓रा अप᳓सो मनीषा᳓
देवया᳓ वि᳓प्र उ᳓द् इयर्ति वा᳓चम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áhnām ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

jātáḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

jāyate ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sudinatvé ← sudinatvá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

samaryé ← samaryá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

várdhamānaḥ ← √vr̥dh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

vidáthe ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

apásaḥ ← apás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhī́rāḥ ← dhī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

manīṣā́ ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

punánti ← √pū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

devayā́ḥ ← devayā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iyarti ← √r̥- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

út ← út (invariable)

vā́cam ← vā́c- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vípraḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

जा॒तः । जा॒य॒ते॒ । सु॒दि॒न॒ऽत्वे । अह्ना॑म् । स॒ऽम॒र्ये । आ । वि॒दथे॑ । वर्ध॑मानः ।
पु॒नन्ति॑ । धीराः॑ । अ॒पसः॑ । म॒नी॒षा । दे॒व॒ऽयाः । विप्रः॑ । उत् । इ॒य॒र्ति॒ । वाच॑म् ॥

• jāto ← jātaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• jāyate ← jan
• [verb], singular, Present indikative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• sudinatve ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudinatve ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudinatve ← dina
• [noun], neuter
• “day; day; day of the week; one.”

• sudinatve ← dina
• [noun], neuter
• “day; day; day of the week; one.”

• sudinatve ← tve ← tvad
• [noun], locative, singular
• “you.”

• sudinatve ← tve ← tvad
• [noun], locative, singular
• “you.”

• ahnāṃ ← ahnām ← ahar
• [noun], genitive, plural, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• samarya ← samarye ← samarya
• [noun], locative, singular, neuter

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vidathe ← vidatha
• [noun], locative, singular, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• vardhamānaḥ ← vṛdh
• [verb noun], nominative, singular
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• punanti ← pū
• [verb], plural, Present indikative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• dhīrā ← dhīrāḥ ← dhīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “expert; wise; intelligent; versed; adept.”

• apaso ← apasaḥ ← apas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “work; deed.”

• manīṣā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

• devayā ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devayā ← yāḥ ← yā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “going.”

• vipra ← vipraḥ ← vipra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• iyarti ← ṛch
• [verb], singular, Present indikative
• “enter (a state); travel; shoot; send; hit; originate; get; raise; begin; harm.”

• vācam ← vāc
• [noun], accusative, singular, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

जातः पृथिव्यां प्रथमुमुत्पन्नो यूपः समर्ये । मर्य इति मनुष्यनाम । तैः सहिते विदथे वर्धमानः । विदथ इति यज्ञनाम विदथः सवनमिति यज्ञ नामसु पाठात् । तस्मिन्यज्ञ आ वर्धमानो घृतान्जनरशनापरिव्ययणादिना सर्वतः शोभमानः सन् आह्नां सुदिनत्वे जायते । पशुनियोजनादिद्वारेण यज्ञ निर्वाहकतयाहानि सुदिनानि करोतीत्यर्थः । आपसः कर्मवन्तो धीराः सुप्रज्ञा आध्वर्य्वादयो मनिषा बुद्ध्या तं यूपं पुनन्ति । प्रक्षलनादिभिः शोधयन्ति । देवया देवानां यष्टा देवानां हवीषि प्रापयिता वा विप्रो मेधावी होता च वाचं यूपविषयां स्तुतिलक्षणां वाचमुदियर्ति । प्रेरयति । उच्चारयतीत्यर्थः । उक्तार्थे ब्राह्मणम् । जातो जायते सुदिनत्वे अह्नामिति जातो ह्येष एतज्जायते समर्य आ विदथे वर्धमान इति वर्धयन्त्येवैनं तत्पुनन्ति धीरा अपसो मनीषेति पुनन्त्येवैनं तद्देवया विप्र उदियर्ति वाचमिति देवेभ्य एवैनं तन्निवेदयति । ऐ. ब्रा. २-२ ॥ सुदिनत्वे । सुदिनानां भावे इति तस्य भावस्त्वतलाविति त्वः । प्रत्ययस्वरः । समर्ये । मृङ् प्राणत्याग इत्यस्माच्छन्दसि निष्टर्क्येति क्यप्रत्ययान्तत्वेन निपातनाद्गुणः । समासस्येत्यन्तोदात्तत्वम् । पुनन्ति । पूञ् पवने । क्र्यादित्वाच्छ्ना । स्वादित्वाद्ध्रस्वः । प्रत्ययस्वरः । देवयाः । या प्रापणे । आतो मनिन्निति विच् प्रत्ययः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । इयर्ति । ऋ गतौ । जुहोत्यादिः । अभ्यासस्यार्तिपिपर्त्योश्चेतीत्वम् । अभ्यासस्यासवर्ण इतीयजादेशः । निघातः ॥ ५ ॥

English translation:

“Born (in the forest), and beautified in the sacrifice celebrated by men, it is (again) engendered for the sanctification of the days (of sacred rites); steadfast, active and intelligent (priests) consecrate it with intelligence, and the devout worshipper recites its praise.”

Once born, he is born (again) on the brightest day of days, growing strong at the encounter, at the rite.
The insightful, industrious ones purify (him) with inspired thought. Beseeching the gods, the poet raises his voice.

Sprung up he rises in the days’ fair weather, increasing in the men-frequented synod.
With song the wise and skilful consecrate him: his voice the God-adoring singer utters.
6, Ye whom religious men have firmly planted; thou Forest Sovran whom the axe hath fashioned,-
Let those the Stakes divine which here are standing be fain to grant us wealth with store of children.

He who has been born is born 1 in the auspiciousness of days, growing up in the assembly and at the sacrifice 2. Wise, active men purify him by pious thoughts; the priest approaching the gods raises his voice 3.

Geboren wird er nochmals geboren an dem Glückstag der Tage, im Wettstreit in der Weisheit wachsend. Es heiligen ihn die werkkundigen Weisen mit Bedacht. Zu den Göttern sich wendend erhebt der Redekundige die Stimme.

Zur guten Stunde ward das Kind geboren, genähret ward es in der Festversammlung; Die klugen thät’gen schmücken ihn mit Weisheit, der fromme Sänger lässt die Stimm’ erschallen.

(Едва) родившись, оно рождается (снова) в счастливейший из дней,
Возрастая при состязании на месте жертвенных раздач.
Мудрые, деятельные очищают (его) молитвой.
Отправляясь к богам, вдохновенное поднимает голос.

• विश्वेदेवा:
• गाथिनो विश्वामित्रः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (समर्ये) युद्ध में शूरवीर पुरुष के समान (अह्नाम्) दिनों के (सुदिनत्वे) सुन्दर दिनों के होने में (विदथे) विज्ञान सम्बन्धी व्यवहार में (जातः) प्रसिद्ध (वर्द्धमानः) बढ़ता हुआ (जायते) उत्पन्न होता है। जो (मनीषा) बुद्धि से (अपसः) कर्मों को करता हुआ (देवयाः) विद्वानों का पूजन करनेवाला नियतात्मा (विप्रः) समस्त विद्याओं से युक्त बुद्धिमान् जन (वाचम्) शुद्ध वाणी को (उत्, इयर्त्ति) प्राप्त होता है उसको (धीराः) बुद्धिमान् जन (आ, पुनन्ति) अच्छे प्रकार पवित्र करते हैं ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। उन्हीं का सुदिन होता है, जो विद्या और उत्तम शिक्षा का संग्रह कर विद्वान् होते हैं। जैसे शूरवीर पुरुष दुष्टों को जीत के धनादि ऐश्वर्य के साथ सब ओर से बढ़ते हैं, वैसे ही विद्या से विद्वान् बढ़ते हैं ॥५॥

अन्वय: यः समर्ये शूरवीर इवाह्नां सुदिनत्वे विदथे जातो वर्द्धमानो जायते यो मनीषा अपसः कुर्वन् देवया युक्तो विप्रो वाचमुदियर्त्ति तं धीरा आ पुनन्ति ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (जातः) उत्पन्नः प्रसिद्धः (जायते) उत्पद्यते (सुदिनत्वे) शोभनानां दिनानां भावे (अह्नाम्) दिवसानाम् (समर्य्ये) संग्रामे। समर्य्य इति सङ्ग्रामना०। निघं०२। १७। (आ) समन्तात् (विदथे) विज्ञानमये व्यवहारे (वर्धमानः) (पुनन्ति) पवित्रीकुर्वन्ति (धीराः) मेधाविनो ध्यानवन्तः (अपसः) कर्माणि (मनीषा) प्रज्ञया (देवयाः) देवान् विदुषो यजमानः पूजयन् (विप्रः) सकलविद्यायुक्तो मेधावी (उत्) (इयर्त्ति) प्राप्नोति (वाचम्) शुद्धां वाणीम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। तेषामेव सुदिनं भवति ये विद्यासुशिक्षे संगृह्य विद्वांसो जायन्ते यथा शूरवीरा दुष्टान् विजित्य धनाद्यैश्वर्येण सर्वतो वर्धन्ते तथैव विद्यया विद्वान् वर्धते ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे विद्या व उत्तम शिक्षण संगृहित करून विद्वान बनतात, त्यांचे दिवस चांगले जातात. जसे शूरवीर दुष्टांना जिंकून धन वगैरे ऐश्वर्याबरोबर सगळीकडून वाढतात, तसेच विद्येने विद्वान वाढतात. ॥ ५ ॥

• देवता - यूपाः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

या᳓न् वो न᳓रो देवय᳓न्तो निमिम्यु᳓र्
व᳓नस्पते स्व᳓धितिर् वा तत᳓क्ष
ते᳓ देवा᳓सः स्व᳓रवस् तस्थिवां᳓सः
प्रजा᳓वद् अस्मे᳓ दिधिषन्तु र᳓त्नम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
devayántaḥ ← √devay- (UNK_TYPE)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nimimyúḥ ← √mi- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yā́n ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

svádhitiḥ ← svádhiti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

tatákṣa ← √takṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

vā ← vā (invariable)

vánaspate ← vánaspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

devā́saḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sváravaḥ ← sváru- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tasthivā́ṁsaḥ ← √sthā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:ACT}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

didhiṣantu ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

prajā́vat ← prajā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rátnam ← rátna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

यान् । वः॒ । नरः॑ । दे॒व॒ऽयन्तः॑ । नि॒ऽमि॒म्युः । वन॑स्पते । स्वऽधि॑तिः । वा॒ । त॒तक्ष॑ ।
ते । दे॒वासः॑ । स्वर॑वः । त॒स्थि॒ऽवांसः॑ । प्र॒जाऽव॑त् । अ॒स्मे इति॑ । दि॒धि॒ष॒न्तु॒ । रत्न॑म् ॥

• yān ← yad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• naro ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• devayanto ← devayantaḥ ← devay
• [verb noun], nominative, plural
• “solicit.”

• nimimyur ← nimimyuḥ ← nimi ← √mi
• [verb], plural, Perfect indicative

• vanaspate ← vanaspati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “tree; banyan; vanaspati [word]; vanaspativarga; vaṭādi.”

• svadhitir ← svadhitiḥ ← svadhiti
• [noun], nominative, singular, masculine
• “ax; knife.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• tatakṣa ← takṣ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “produce; shape; fashion; chisel; invent.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• devāsaḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• svaravas ← svaravaḥ ← svaru
• [noun], nominative, plural, masculine
• “post.”

• tasthivāṃsaḥ ← sthā
• [verb noun], nominative, plural
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• prajāvad ← prajāvat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “prolific.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• didhiṣantu ← didhiṣ ← √dhā
• [verb], plural, Present imperative

• ratnam ← ratna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

हे यूपा देवयन्तो देवान्कामयमाना नरः कर्माणां नेतारोऽध्वर्य्वादयो यान्वो यान्युष्मान्निमिम्युः । अवटेषु प्रचिक्षिपुः । वा आपि च हे वनस्पते स्वधितिः परशुस्त्वदीयान्यूपांस्ततक्ष चिच्छेद देवासो दीप्यमानाः स्वरवः । स्वरुशब्दः स्वशकलवाची । त्द्वन्तः । लुप्तमत्वर्थीयः । तस्थिवांसस्तिष्ठन्तस्ते तादृशा यूपा आस्मे अस्मै यजमानाय प्रजावत् अपत्यसहितं रत्नमुत्तमं धनं दिदिह्षन्तु । धारयन्तु । प्रयच्छन्त्वित्यर्थः ॥ निमिय्मुः । डुमिञ् प्रक्षेपण इत्यस्य लिट्युसि असंयोगाल्लिट् किदिति किद्वद्भ्रावाद्गुणाभावः । यद्वृत्तयोगादनिघातः । सति शिष्टः स्वरो बलीयानिति वचनात्प्रत्ययस्वरः । स्वधितिः । स्वशब्दोपपदाद्धा धारण इत्यस्मात् क्तिन् । स्वा स्वकीया निशितधारा धीयते प्रक्षिप्येतेऽनेनेति स्वधितिः खड्गः । ततक्ष । तक्षू त्वक्षू तनूकरण इत्यस्माल्लिटि णलि रूपादनिघातः । लितीति प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम् । स्वरवः । स्वृ शब्दोपतापयोरित्यस्मान्निदित्यनुवृत्तौ शॄस्वृस्निहित्रपीत्यादिना उ प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तः । तस्थिवांसः । ष्ठा गतिनिवृत्तावित्यस्माच्छन्दसि लिट् । तस्य क्वसुः । वस्वेकाजाद्घसामितीडागमः । प्रत्ययस्वरः । प्रजावत् । जनीप्रादुर्भाव इत्यस्मादुपसर्गे च सञ्ज्ञायामिति डः । ततष्टाप् । तदस्यास्तीति मतुप् । तस्य पित्त्वादनुदात्तत्वम् । एकादेशस्वरः । आस्मे । आस्मच्छब्दस्य सुपां सुलुगिति शे आदेशः । दिधिषन्तु । धिष धारणे । जुहोत्यादिः । निघातः ॥ ६ ॥

English translation:

“May those (posts) which devout men have cut down, or which, Vanaspati, the axe has trimmed, may they standing resplendent with all their parts (entire) bestow upon us wealth with progeny.”

Those of you whom the god-seeking men have fixed down, or, Lord of the Forest, whom the axe has fashioned,
let those god(like) sacrificial posts, standing there, be disposed to place a treasure consisting of offspring in us.

There is number disharmony between the 2nd plural enclitic vaḥ (a) and the voc. singular vánaspate (b).The simplest way to account for this is to assume that the voc. has simply been repeated from the 1st vs. of the hymn (1b) in this 1st vs. of the 2nd (half of the) hymn, which switches its subject from a singular post to plural posts.

Or Lord of the Forest may refer to the forest itself or a single tree that produces multiple posts.

यान्वो॒ नरो॑ देव॒यन्तो॑ निमि॒म्युर्वन॑स्पते॒ स्वधि॑तिर्वा त॒तक्ष॑ ।
ते दे॒वासः॒ स्वर॑वस्तस्थि॒वांसः॑ प्र॒जाव॑द॒स्मे दि॑धिषन्तु॒ रत्न॑म् ॥

You whom the worshippers of the gods have fastened down (in the earth), or whom the axe has fashioned, O lord of the forest: may those divine posts 1 standing (here) take care to bestow on us treasures with offspring.

Ihr, die die gottergebenen Männer eingesenkt haben oder die die Axt behauen hat, o Baum, diese göttlichen Pfosten stehen da und sollen uns kindereichen Schatz zu gewinnen suchen.

Ihr die die frommen Männer aufgerichtet, du Waldesherr, den schön die Axt gezimmert; Die Säulen; die als Götter aufrecht stehen, die mögen geben kinderreiches Gut uns.

Вы, кого вкопали мужи, стремящиеся к богам,
Или (кого) обтесал топор, о дерево,
Эти вставшие божественные столбы, –
Пусть захотят они создать нам сокровище, состоящее из потомства.

• विश्वेदेवा:
• गाथिनो विश्वामित्रः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

मनुष्यों को किनका ग्रहण वा त्याग करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (नरः) नायक लोगो ! (यान्, वः) जिन तुमको (देवयन्तः) कामना करते हुए जन (निमिम्युः) निरन्तर मान करें (ते) वे (स्वरवः) अपने विद्याबोधक शब्दों से युक्त (तस्थिवांसः) स्थिर बुद्धिवाले (देवासः) आप विद्वान् लोग (अस्मे) हमारे (प्रजावत्) प्रजावान् (रत्नम्) धन का (दिधिषन्तु) उपदेश करें। (वा) अथवा हे (वनस्पते) वनों के रक्षक पुरुष ! जैसे (स्वधितिः) वज्र मेघ को (ततक्ष) काटता है वैसे आप दुष्टता को काटो ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जिनके सङ्ग से अन्य जन सभ्य विद्वान् हों, उन्हीं का सङ्ग तुम लोग भी करो। जिनके समागम से दुर्व्यसन बढ़े, उनको सब लोग त्याग देवें ॥६॥

अन्वय: हे नरो यान्वो देवयन्तो निमिम्युस्ते स्वरवस्तस्थिवांसो देवासो भवन्तोऽस्मे प्रजावद्रत्नं दिधिषन्तु। वा हे वनस्पते यथा स्वधितिर्मेघं ततक्ष तथा त्वं दुष्टतां तक्ष ॥६॥

मनुष्यैः के ग्राह्यास्त्याज्या वेत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (यान्) (वः) युष्मान् (नरः) नायकाः (देवयन्तः) कामयमानाः (निमिम्युः) नितरां मिनुयुः (वनस्पते) वनानां पालक (स्वधितिः) वज्रः (वा) (ततक्ष) तक्षति (ते) (देवासः) विद्वांसः (स्वरवः) स्वकीयो रवो विद्याप्रज्ञापकः शब्दो येषान्ते (तस्थिवांसः) स्थिरप्रज्ञाः (प्रजावत्) प्रजा विद्यन्ते यस्मिँस्तत् (अस्मे) अस्मभ्यम् (दिधिषन्तु) उपदिशन्तु (रत्नम्) धनम्। रत्नमिति धनना०। निघं०२। १० ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या येषां सङ्गेनान्ये सभ्या विद्वांसः स्युस्तेषामेव सङ्गं यूयमपि कुरुत येषां समागमेन दुर्व्यसनानि वर्धेरँस्तान् सर्वे त्यजन्तु ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो! ज्यांच्या संगतीने इतर लोक सभ्य, विद्वान होतात त्यांचीच संगती तुम्ही धरा. ज्यांच्या संगतीने दुर्व्यसन वाढतात त्यांचा सर्व लोकांनी त्याग करावा. ॥ ६ ॥

• देवता - यूपाः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - अनुष्टुप्

ये᳓ वृक्णा᳓सो अ᳓धि क्ष᳓मि
नि᳓मितासो यत᳓स्रुचः
ते᳓ नो वियन्तु वा᳓रियं
देवत्रा᳓ क्षेत्रसा᳓धसः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhi ← ádhi (invariable)

kṣámi ← kṣám- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

vr̥kṇā́saḥ ← √vr̥śc- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

yé ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nímitāsaḥ ← √mi- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

yatásrucaḥ ← yatásruc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vā́ryam ← vā́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vyantu ← √vī- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

devatrā́ ← devatrā́ (invariable)

kṣetrasā́dhasaḥ ← kṣetrasā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ये । वृ॒क्णासः॑ । अधि॑ । क्षमि॑ । निऽमि॑तासः । य॒तऽस्रु॑चः ।
ते । नः॒ । व्य॒न्तु॒ । वार्य॑म् । दे॒व॒ऽत्रा । क्षे॒त्र॒ऽसाध॑सः ॥

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vṛkṇāso ← vṛkṇāsaḥ ← vraśc
• [verb noun], nominative, plural
• “cleave; fell; cut off; hew.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• kṣami ← kṣam
• [noun], locative, singular, feminine
• “Earth; heaven and earth.”

• nimitāso ← nimitāsaḥ ← nimā ← √mā
• [verb noun], nominative, plural
• “adjust.”

• yatasrucaḥ ← yata ← yam
• [verb noun]
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• yatasrucaḥ ← srucaḥ ← sruc
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Sruc.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• vyantu ← vī
• [verb], plural, Present imperative
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• vāryaṃ ← vāryam ← vārya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth.”

• devatrā
• [adverb]

• kṣetrasādhasaḥ ← kṣetrasādhas
• [noun], nominative, plural, masculine

अधि क्षमि क्षमायां भूमौ वृक्णासः परुशुना च्छिन्ना ये यूपाः । यतस्रुच इति ऋत्विग्वाची यतस्रुचो मरुत इति ऋत्विङ्नामसु पठितत्वात् । यताः स्रुचो यैस्ते यतस्रुचः । तैर्यत्विग्भिर्निमितासोऽवटेषु नितरां प्रक्षिक्ताः क्षेत्रसाधसः क्षेत्रस्य यज्ञस्य साधकाः । यथा क्षेत्रं सस्यादिद्वारा फलं प्रयच्छति तथा यज्ञो७प्यपूर्वद्वारा स्वर्गादि फलं ददातीति क्षेत्रं यज्ञः । एवं विधास्ते यूपानोऽस्मदीयं वार्यं वारणीयं सम्भजनीयं हविर्देवत्रा देवेषु व्यन्तु । गमयन्तु । अस्मदीयं हविर्देवाधीनं कुर्वन्त्वित्यर्थः । कृक्णासः । ओव्रश्चूछेदन इत्यस्य निष्ठायां यस्य विभाषेतीट् प्रतिषेधः । कित्त्वद्ग्रहिज्यावयित्यादिना सम्प्रसारणम् । ओदितश्चेति निष्ठानत्वम् । क्षमि । आतो धातोरित्यत्र अत इति योगविभागादाकारलोपः । निमितासः । डुमिञ् प्रक्षेपणी । कर्मणि क्तः । गतिरनन्तर इति पूर्वपद प्रकृतिस्वरत्वम् । यतस्रुचः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरः । व्यन्तु । इण् गतावित्यस्य लोटि रूपम् । इकारलोपश्छान्दसः । अयमन्तर्भावितण्यर्थः । वार्यम् । वृङ् सम्भक्तावित्यस्मादृहलोर्ण्यदिति कर्मणि ण्यत् । ईडवन्दवृशंसदुहेत्यादिनाद्युदात्तत्वम् । देवत्रा त्रेत्यनुवृत्तौ देवमनुष्यपुरुपुरुमर्त्येभ्य इत्यादिनाधिकरणे त्राप्रत्ययः । क्षेत्रसाधसः । राध साध संसिद्धावित्यस्मादौणादिकोऽसुन् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरः ॥ ७ ॥

English translation:

“May those posts which have been cut down upon the earth, and which have been fabricated by the priests, those which are the accomplishers of the sacrifice, convey our acceptable (offering) to the gods.”

Those who, hewn, are on the earth, or have been fixed down in it, or over whom the offering ladles have been outstretched,
let them pursue a thing of value for us among the gods, assuring
success to the cultivated lands.

O men who lift the ladles up, these hewn and planted in the ground,
Bringing a blessing to the field, shall bear our precious gift to Gods.

(The posts) which have been hewn on the earth and fastened down, and to which the sacrificial ladles have been raised 1: may they, giving bliss to our fields 2, eagerly seek precious goods for us among the gods.

Die abgehauen auf der Erde liegen, die eingesenkt sind, denen der Opferlöffel gereicht wird, die sollen uns Wünschenswertes erstreben, die unter den Göttern den Streit um Grundbesitz schlichten.

Die auf der Erde man gefällt, errichtet und mit Trank versehn, die mögen segnen unser Feld, die Gaben führen götterwärts.

(Те,) что срубленные, (лежат) на земле,
Что вкопаны, кому протягивают жертвенные ложки, –
Да наградят они (нас) желанным даром,
(Они,) улаживающие (споры) о полях у богов!

• विश्वेदेवा:
• गाथिनो विश्वामित्रः
• स्वराडनुष्टुप्
• गान्धारः

अब विद्या से क्या होता है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) जो (वृक्णासः) अविद्या से पृथक् हुए (निमितासः) सदैव सत्य-सत्य ज्ञानवाले (यतस्रुचः) जिन्होंने यज्ञ साधन नियत किया और (क्षमि) (अधि) पृथिवी पर वर्त्तमान हैं (ते) वे (देवत्रा) विद्वानों में (क्षेत्रसाधसः) खेतों को साधनेवाले (नः) हमारे (वार्य्यम्) स्वीकार के योग्य ज्ञान को (व्यन्तु) प्राप्त हों ॥७॥

भावार्थभाषाः - जैसे कुल्हाड़े से काटे हुए वृक्ष फिर नहीं जमते, वैसे ही विद्या से नष्ट हुई अविद्या नहीं बढ़ती ॥७॥

अन्वय: ये वृक्णासो निमितासो यतस्रुचः क्षम्यधि वर्त्तन्ते ते देवत्रा क्षेत्रसाधसो नो वार्य्यं व्यन्तु ॥७॥

अथ विद्यया किं भवतीत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) (वृक्णासः) छिन्नाविद्याः (अधि) (क्षमि) पृथिव्याम् (निमितासः) नित्यमितज्ञानाः (यतस्रुचः) यता स्रुग् यज्ञसाधनं यैस्ते ऋत्विजः (ते) (नः) अस्माकम् (व्यन्तु) प्राप्नुवन्तु (वार्य्यम्) वर्तुमर्हं विज्ञानम् (देवत्रा) देवेषु विद्वत्सु (क्षेत्रसाधसः) ये क्षेत्राणि साध्नुवन्ति ते ॥७॥

भावार्थभाषाः - यथा कुठारेण छिन्ना वृक्षा न रोहन्ति तथैव विद्यया क्षीणा अविद्या न वर्द्धते ॥७॥

भावार्थभाषाः - जसे कुऱ्हाडीने कापलेले वृक्ष पुन्हा जोडता येत नाहीत तसेच विद्येने नष्ट झालेली अविद्या पुन्हा वाढत नाही. ॥ ७ ॥

• देवता - यूपा विश्वेदेवो वा
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आदित्या᳓ रुद्रा᳓ व᳓सवः सुनीथा᳓
द्या᳓वाक्षा᳓मा पृथिवी᳓ अन्त᳓रिक्षम्
सजो᳓षसो यज्ञ᳓म् अवन्तु देवा᳓
ऊर्ध्वं᳓ कृण्वन्तु अध्वर᳓स्य केतु᳓म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ādityā́ḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rudrā́ḥ ← rudrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sunīthā́ḥ ← sunīthá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vásavaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

antárikṣam ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dyā́vākṣā́mā ← dyā́vā-kṣā́mā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

avantu ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sajóṣasaḥ ← sajóṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

adhvarásya ← adhvará- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ketúm ← ketú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kr̥ṇvantu ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ūrdhvám ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

आ॒दि॒त्याः । रु॒द्राः । वस॑वः । सु॒ऽनी॒थाः । द्यावा॒क्षामा॑ । पृ॒थि॒वी । अ॒न्तरि॑क्षम् ।
स॒ऽजोष॑सः । य॒ज्ञम् । अ॒व॒न्तु॒ । दे॒वाः । ऊ॒र्ध्वम् । कृ॒ण्व॒न्तु॒ । अ॒ध्व॒रस्य॑ । के॒तुम् ॥

• ādityā ← ādityāḥ ← āditya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• rudrā ← rudrāḥ ← rudra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• vasavaḥ ← vasu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• sunīthā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sunīthā ← nīthāḥ ← nītha
• [noun], nominative, plural, masculine

• dyāvākṣāmā ← dyāvākṣam
• [noun], nominative, dual, feminine
• “heaven and earth.”

• pṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• antarikṣam ← antarikṣa
• [noun], nominative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• sajoṣaso ← sajoṣasaḥ ← sajoṣas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “consentaneous; combined; associated; united.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• avantu ← av
• [verb], plural, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ūrdhvaṃ ← ūrdhvam ← ūrdhva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• kṛṇvantv ← kṛṇvantu ← kṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• adhvarasya ← adhvara
• [noun], genitive, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• ketum ← ketu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

सुनीथा यज्ञस्य सुष्ठु नेतार आदित्या द्वादशादित्या रुद्रा एकादशरुद्रा वसवोऽष्टौ वसवः । यद्वा सुष्ठुनीथाः सुष्टुतयः । स्तुत शस्त्राणि निथानि चोक्थ्यामदानि च । ऐ. ब्रा. २-३८ । इति हि श्रूयते । द्यावाक्षामा द्यावापृथिव्यौ । पृथिवी । सुब्व्यत्ययः । पृथु विस्तीर्णमन्तरिक्षं च । सजोषस एते सर्वे देवा ऐकमत्येन परस्परं सङ्गता भूत्वेममस्मदीयं यज्ञमवन्तु । रक्षन्तु । किञ्च । अध्वरस्य यज्ञस्य केतुं ध्वजभूतं प्रज्ञापकं नेमं यूपमूर्ध्वं कृण्वन्तु । उच्छ्रितं कुर्वन्तु । आदित्याः । अदितेरपत्यानि । दित्यदित्यादित्यपत्युत्तरपदादिति ण्यः । णित्त्वादादिवृद्धिः । प्रत्ययस्वरः । रुद्राः । रोदयन्ति सर्वानन्त काले । रोदेर्णिलुक् चेति रक्प्रत्ययः । तत्सन्नियोगेणिलोपः । प्रत्ययस्वरः । जसः सुप्त्वादनुदात्तत्वे एकादेश उदात्तेनोदात्त इत्येकादेशस्याप्युदात्तत्वम् । वसव वस निवासे । निदित्यनुवृक्तौ शॄस्वृस्निहित्रप्यसिवसीत्यादिनोप्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तः । सुनीथाः । णीञि प्रापणे । हनिकुषिनीरमिकाशिभ्य इति क्थन् । कित्त्वादगुणः । थाथघञ्तेत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । द्यावाक्षामा । दौश्च क्षामा च । दिवो द्यावेति द्यावादेशः । देवता द्वन्द्वे चेत्युभयपदप्रकृतिस्वरत्वम् । पृथिवी । प्रथ प्रख्याने । प्रथेः । षिवन् सम्प्रसारणं चेति षिवन् सम्प्रसारणं च । शिद्गौरादिभ्यश्चेति ङीष् । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः । अवन्तु । अव रक्षणे निघातह् । कृण्वन्तु । कृवि हिंसाकरणयोरित्यस्माल्लोटि धिन्विकृण्व्योरच्चेत्युप्रत्ययः । अकारश्चान्दादेशः । निघातः ॥ ८ ॥

English translation:

“May the leaders of the rite, the divine Ādityas, Rudras, Vasus, Heaven and Earth, the Earth, the firmament, well plural ased, protect our sacrifice; let them raise aloft the standard of the ceremony.”

The Ādityas, Rudras, Vasus of good guidance, Heaven and Earth, the Broad One, the Midspace—
let the gods in concert help our sacrifice. Let them make the beacon of the ceremony erect.

The rarer dual dvandva dyā́vā-kṣā́mā substitutes for the more common dyā́vā-pṛthivī́, with pṛthivī́, perhaps in its lit. meaning ‘broad one’, pleonastically+++(=redundant)+++ following the dvandva.

Adityas, Rudras, Vasus, careful leaders, Earth, Heaven, and Prthivi and Air’s mid-region,
Accordant Deities shall bless our worship and make our sacrifice’s ensign lofty.

May the Âdityas, the Rudras, the Vasus, the good leaders, Heaven and Earth, the Earth 1 and the Air—may the gods unanimously bless this sacrifice; may they raise up the banner of the sacrifice (the Yûpa).

Die Aditya´s, die Rudra´s, die Vasu´s, die guten Führer, Himmel und Erde, Land und Luft, die Götter sollen einmütig das Opfer begünstigen und sollen das Banner der Opferhandlung aufpflanzen.

Die Rudra-, Vasu- und Aditjascharen, schönleitend, Himmel, Erde, Luft und Weltkreis, Vereinigt sein die Götter hold dem Opfer, des Festes Fahne mögen hoch sie halten.

Адитьи, Рудры, Васу – добрые вожди,
Небо-Земля, Земля, воздушное пространство,
Боги единодушные да помогут (нашей) жертве!
Да водрузят они знамя обряда!

• विश्वेदेवा:
• गाथिनो विश्वामित्रः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी अहिंसाधर्म की उन्नति के विषय को अगले मन्त्र में कहा है

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (आदित्याः) बारह मास (रुद्राः) प्राण (वसवः) पृथिवी आदि (पृथिवी) विस्तारयुक्त (द्यावाक्षामा) सूर्य्य और भूमि तथा (अन्तरिक्षम्) आकाश से सब (सजोषसः) सबके साथ समान प्रीति के सेवक (सुनीथाः) सुन्दर सङ्गति को प्राप्त (यज्ञम्) यज्ञ को (वर्द्धयन्ति) बढ़ाते हैं वैसे (सजोषसः) समान प्रीतिवाले (देवाः) कामना करते हुए विद्वान् यज्ञ की (अवन्तु) रक्षा करें (अध्वरस्य) रक्षा योग्य धर्म की (केतुम्) बुद्धि को (ऊर्ध्वम्) उत्तेजित (कृण्वन्तु) करें ॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे विद्वानो ! जैसे महीने, प्राण और पृथिवी आदि पदार्थ अविरुद्धता के साथ वर्त्तमान रहते हैं, वैसे ही सबको सबके साथ प्रीति उत्पन्न कर, विज्ञान बढ़ा के अहिंसाधर्म की उन्नति करनी चाहिये ॥८॥

अन्वय: हे मनुष्या यथादित्या रुद्रा वसवः पृथिवी द्यावाक्षामा अन्तरिक्षं च सजोषसः सुनीथा यज्ञं वर्द्धयन्ति तथा सजोषसो देवा यज्ञमवन्त्वध्वरस्य केतुमूर्ध्वं कृण्वन्तु ॥८॥

पुनस्तमेवाहिंसाधर्मोन्नतिविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (आदित्याः) द्वादश मासाः (रुद्राः) प्राणाः (वसवः) पृथिव्यादयः (सुनीथाः) सुष्ठुसङ्गताः (द्यावाक्षामा) सूर्य्यभूमी (पृथिवी) विस्तीर्णे (अन्तरिक्षम्) आकाशम् (सजोषसः) समानप्रीतिसेवनाः (यज्ञम्) सर्वं सद्व्यवहारं (अवन्तु) रक्षन्तु (देवाः) कामयमानाः (ऊर्ध्वम्) उच्छ्रितमुत्कृष्टम् (कृण्वन्तु) (अध्वरस्य) अहिंसनीयस्य (केतुम्) प्रज्ञाम् ॥८॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे विद्वांसो यथा मासाः प्राणाः पृथिव्यादयश्च पदार्थाः सहानुभूत्या वर्त्तन्ते तथैव सर्वैः सर्वैः सह प्रीतिमुत्पाद्य विज्ञानं वर्धयित्वाऽहिंसाधर्मस्योन्नतिः कार्य्या ॥८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे विद्वानांनो! जसे महिने, प्राण व पृथ्वी इत्यादी पदार्थ सर्वांशी सहकार्यपूर्वक वागतात, तसे सर्वांनी सर्वांबरोबर प्रीती उत्पन्न करून विज्ञानाची वृद्धी करून अहिंसा धर्माची वृद्धी केली पाहिजे. ॥ ८ ॥

• देवता - यूपाः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

हंसा᳓ इव श्रयणिशो᳓ य᳓तानाः
शुक्रा᳓ व᳓सानाः स्व᳓रवो न आ᳓गुः
उन्नीय᳓मानाः कवि᳓भिः पुर᳓स्ताद्
देवा᳓ देवा᳓नाम् अ᳓पि यन्ति पा᳓थः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
haṁsā́ḥ ← haṁsá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

iva ← iva (invariable)

śreṇiśás ← śreṇiśás (invariable)

yátānāḥ ← √yat- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:AOR, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)

aguḥ ← √gā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śukrā́ ← śukrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

sváravaḥ ← sváru- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vásānāḥ ← √vas- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

kavíbhiḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

purástāt ← purástāt (invariable)

unnīyámānāḥ ← √nī- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:PASS}

ápi ← ápi (invariable)

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

pā́thaḥ ← pā́thas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yanti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

हं॒साःऽइ॑व । श्रे॒णि॒ऽशः । यता॑नाः । शु॒क्रा । वसा॑नाः । स्वर॑वः । नः॒ । आ । अ॒गुः॒ ।
उ॒त्ऽनी॒यमा॑नाः । क॒विऽभिः॑ । पु॒रस्ता॑त् । दे॒वाः । दे॒वाना॑म् । अपि॑ । य॒न्ति॒ । पाथः॑ ॥

• haṃsā ← haṃsāḥ ← haṃsa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “goose; Vishnu; sun.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• śreṇiśo ← śreṇiśas
• [adverb]

• yatānāḥ ← yat
• [verb noun], nominative, plural
• “strive; endeavor; join; equal; rival.”

• śukrā ← śukra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “bright; clear; white; light; pure.”

• vasānāḥ ← vas
• [verb noun], nominative, plural
• “wear.”

• svaravo ← svaravaḥ ← svaru
• [noun], nominative, plural, masculine
• “post.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• āguḥ ← āgā ← √gā
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “come; arrive.”

• unnīyamānāḥ ← unnī ← √nī
• [verb noun], nominative, plural
• “detect; describe; deduce.”

• kavibhiḥ ← kavi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• purastād ← purastāt
• [adverb]
• “ahead; eastward; earlier; above; above.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• api
• [adverb]
• “besides; even; surely; though; furthermore; among; contrastingly; assuredly.”

• yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• pāthaḥ ← pāthas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “pāthas [word]; water; place.”

शुक्रा शुक्राणि दीप्तानि वासांसि वसना आच्छादयन्तः स्वरवः स्वरुमन्तः श्रेणिश पङ्क्तिशो यतानाः प्रवर्तमानाः । अत्र दृष्टान्तः । हंसा इवेति । यथा नभसि पङ्किशः पतन्तो हंसाः शोभन्ते तद्वत् शोभमानास्ते यूपा नोऽस्मानागुः । प्रापुः । अपि च कवभिर्मेधाविभिरध्वर्व्यादिभिः पुरस्तादाहवनीयस्य पूर्वभाग उन्नीयमाना उच्छ्रीयमाणा देवा दीप्यमानास्ते यूपा देवानां पाथो देवानां स्थानमन्तरिक्षम् । पाथोऽन्तरिक्षं पथा व्याख्यातमिति यास्कः । पाथोनदीभ्यां ड्यङ् । पा. ४-४-१११ । इति सूत्रे पाथोऽन्तरिक्षमिति वृत्तिकारोऽप्यवादीत् । तादृशमन्तरिक्षमपियन्ति । प्राप्नुवन्ति । अध्वर्व्यादिभिरुच्छ्रीयमाणा यूपा अतिदैर्घ्यादन्तरिक्षं व्याप्य वर्तन्त इत्यर्थः । हंसा इव । इवेन विभक्त्यलोप इति वचनात्पूर्वपदस्वरः । श्रेणितः । बह्वल्पार्थदिति शस् । प्रत्ययस्वरः । श्रेणिशः । बहुल्पार्थादिति शस् । प्रत्ययस्वरः । शुक्रा । शुच दीप्तावित्यस्मादृज्रेन्द्राग्रेत्यादिना रन्प्रत्ययान्तत्वेन निपातनादन्तोदात्तः । आगुः । इण् गतौ । अस्माल्लुङ् रूपम् । निघातः ॥ ९ ॥

English translation:

“Arrayed in bright (garments), entire (in their parts), these pillars ranging in rows like swans, have come to us erected by pious sages on the east( of the fire); they proceed resplendent on the path of the gods.”

Like geese, taking their places in a row, wearing gleaming (garments) the posts have come here to us.
Being led upward by the poets in front, the gods go into the fold of the gods.

Like swan’s that flee in lengthened line, the Pillars have come to us arrayed in brilliant coIour.
They, lifted up on high, by sages, eastward, go forth as Gods to the God’s dwelling-places.

Like swans ranging themselves in rows, arraying themselves in brightness the sacrificial posts have come to us. Led up by the sages they go forward as gods to the abode of the gods.

Wie die Gänse in einer Reihe ziehend, weißgekleidet sind die Pfosten zu uns gekommen. Von den Weisen vorne aufgerichtet begeben sich die Götter in den Schutz der Götter.

Wie Gänsescharen, die in Reihen fliegen, so kamen unsre Säulen lichtumkleidet, Emporgerichtet vorne von den Priestern, als Götter gehn sie zu der Götter Wohnsitz.

Словно гуси, выстроившиеся рядами,
Прибыли к нам столбы, одетые в светлое.
Поднимаемые перед (огнем) поэтами,
Боги вступают на путь богов.

• विश्वेदेवा:
• गाथिनो विश्वामित्रः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर कौन पूर्ण सुख को प्राप्त होते हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (देवाः) उत्तम गुण-कर्म-स्वभाववाले पण्डित लोग (श्रेणिशः) पंक्ति बाँधे (यतानाः) यत्न करते और (शुक्राः) जलों को (वसानाः) आच्छादन करते हुए (स्वरवः) सुन्दर स्वरों का सेवन करनेहारे (हंसाइव) हंसों के तुल्य दर्शनीय (नः) हमको (उन्नीयमानाः) उत्तम गुणों को प्राप्त करते हुए (पुरस्तात्) पहिले से (कविभिः) बुद्धिमानों के साथ वर्त्तमान (देवानाम्) विद्वानों के (पाथः) मार्ग को (अपि, यन्ति) चलते हैं वे भी हमको (आ, अगुः) अच्छे प्रकार प्राप्त होते हैं ॥९॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो हंसों के तुल्य मिल के प्रयत्न से सबकी उन्नति कर अपने आप उन्नति को प्राप्त हुए आप्त सत्यवादियों के मार्ग में चल के पराक्रम बढ़ाते हैं, वे ही पूर्ण सुख को भोगते हैं ॥९॥

अन्वय: ये देवाः श्रेणिशो यतानाः शुक्रा वसानाः स्वरवो हंसाइव न उन्नीयमानाः पुरस्तात्कविभिः सह वर्त्तमानानां देवानां पाथोऽपि यन्ति तेऽप्यस्मानागुः ॥९॥

पुनः के पूर्णं सुखमाप्नुवन्तीत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (हंसाइव) यथा पक्षिविशेषाः (श्रेणिशः) कृतश्रेणयो विहितपङ्क्तयः (यतानाः) प्रयतमानाः (शुक्रा) शुक्राण्युदकानि (वसानाः) आच्छादयन्तः (स्वरवः) सुस्वरान् सेवमानाः (नः) अस्मान् (आ) समन्तात् (अगुः) प्राप्नुवन्ति (उन्नीयमानाः) उत्कृष्टान् गुणान् प्रापयन्तः (कविभिः) मेधाविभिः (पुरस्तात्) प्रथमतः (देवाः) दिव्यगुणकर्मस्वभावा विपश्चितः (देवानाम्) विदुषाम् (अपि) (यन्ति) गच्छन्ति (पाथः) मार्गम् ॥९॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये हंसाइव संहता भूत्वा प्रयत्नेन सर्वानुन्नीय स्वयमुन्नताः सन्त आप्तमार्गं गत्वा वीर्य्यं वर्धयन्ति त एव पुष्कलं सुखमश्नुवते ॥९॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे हंसाप्रमाणे एकत्रितपणे प्रयत्नपूर्वक सर्वांची उन्नती करतात व स्वतः उन्नती करून घेऊन विद्वान सत्यवादी लोकांच्या मार्गाने जातात ते पराक्रम वाढवून पूर्ण सुख भोगतात. ॥ ९ ॥

• देवता - यूपाः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

शृ᳓ङ्गाणीवे᳓च् छृङ्गि᳓णां सं᳓ ददृश्रे
चषा᳓लवन्तः स्व᳓रवः पृथिव्या᳓म्
वाघ᳓द्भिर् वा विहवे᳓ श्रो᳓षमाणा
अस्माँ᳓ अवन्तु पृतना᳓जियेषु

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
dadr̥śre ← √dr̥ś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ít ← ít (invariable)

iva ← iva (invariable)

sám ← sám (invariable)

śŕ̥ṅgāṇi ← śŕ̥ṅga- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

śr̥ṅgíṇām ← śr̥ṅgín- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

caṣā́lavantaḥ ← caṣā́lavant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pr̥thivyā́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

sváravaḥ ← sváru- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śróṣamāṇāḥ ← √śruṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

vā ← vā (invariable)

vāghádbhiḥ ← vāghát- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vihavé ← vihavá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

avantu ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

pr̥tanā́jyeṣu ← pr̥tanā́jya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

शृङ्गा॑णिऽइव । इत् । शृ॒ङ्गिणा॑म् । सम् । द॒दृ॒श्रे॒ । च॒षाल॑ऽवन्तः । स्वर॑वः । पृ॒थि॒व्याम् ।
वा॒घत्ऽभिः॑ । वा॒ । वि॒ऽह॒वे । श्रोष॑माणाः । अ॒स्मान् । अ॒व॒न्तु॒ । पृ॒त॒नाज्ये॑षु ॥

• śṛṅgāṇīvecchṛṅgiṇāṃ ← śṛṅgāṇi ← śṛṅga
• [noun], nominative, plural, neuter
• “peak; horn; tusk; śṛṅga [word].”

• śṛṅgāṇīvecchṛṅgiṇāṃ ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• śṛṅgāṇīvecchṛṅgiṇāṃ ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• śṛṅgāṇīvecchṛṅgiṇāṃ ← śṛṅgiṇām ← śṛṅgin
• [noun], genitive, plural, masculine
• “horned; peaked.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• dadṛśre ← dṛś
• [verb], plural, Perfect indicative
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• caṣālavantaḥ ← caṣālavat
• [noun], nominative, plural, masculine

• svaravaḥ ← svaru
• [noun], nominative, plural, masculine
• “post.”

• pṛthivyām ← pṛthivī
• [noun], locative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• vāghadbhir ← vāghadbhiḥ ← vāghant
• [noun], instrumental, plural, masculine

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• vihave ← vihava
• [noun], locative, singular, masculine
• “invocation.”

• śroṣamāṇā ← śroṣamāṇāḥ ← śruṣ
• [verb noun], nominative, plural

• asmāṃ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• avantu ← av
• [verb], plural, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• pṛtanājyeṣu ← pṛtanājya
• [noun], locative, plural, neuter
• “fight; combat.”

स्वरवः स्वरमन्तश्चाषालवन्तः प्रतिमुक्तकण्टकाः । एवं विधा य़ूपाः पृथिव्यां शृङ्गिणां महषादीनां शृङ्णाणीवेत् विषाणानिव सन्ददृश्रे । सम्यक् दृश्यन्त एव । वा अपि च विहवे । विविधं हूयन्ते हवींष्यत्रेति विहवो यज्ञः । तस्म्न्न्यज्ञे वाघद्भिरृत्विभिः । वाघतो वृक्तबर्हिष इत्यृत्विङ्नामसु पाठात् । श्रोषमाणास्तैः क्रियमाणं स्तुतिलक्षणं शब्दं शृण्वन्तः । तादृशा यूपाः पृतनाज्येषु । पृतनाज्यशब्दः सङ्रामवाची । अदौ पृतनाज्यमिति सङ्रामनामसु पठितत्वात् । पृतनाज्येषु सङ्रामेषु । वधस्थलेष्विति यावत् । अस्मान्यजमानानवन्तु । रक्षन्तु । शृङ्गाणि । शॄ हिंसायामित्यस्माच्छृणातेर्ह्रस्वश्च । उ. १-१२५ । इति गन् नुडागमो धातोर्ह्रस्वश्च । नित्स्वरः । ददृश्रे । छन्दसि लुङ्ल लुङ्लिट इति लङर्थे लिट् । इरयो र इतीरेचो रे त्यादेशः । निघातः ॥ १० ॥

English translation:

“Entire in all parts and girded with rings, they appear upon the earth like the horns of horned cattle; hearing (their praises) by the priests; may they protect us in battles.”

Just like the horns of horned beasts they appear—the posts, with their knobs, (standing) on the earth.
Or listening attentively at the competing invocation by the cantors, let (the gods) help us at the battle drives.

Contrary to the standard tr., I think there is a change of subject in the 2nd half-verse. Rather than calling on the posts to help us, we turn again to the gods, who are the likely subject of avantu, just as they were in 8c. The types of help we ask them for are distinct but complementary: help for our sacrifice in 8c, help in battle and competition in 10d, a theme introduced by the vihavá- ‘competing invocation’ in 10c. The vā of 10c signals this disjunction and the return of the gods as subject.

Although Klein (DGRV II.203) suggests reading vā here as if for vaí, given that the hymn contains several loosely construed vā-s (1d, 6b), this does not seem like a good idea.

[III.9-29 JPB]

Those Stakes upon the earth with rings that deck them seem to the eye like horns of horned creatures;
Or, as upraised by priests in invocation, let them assist us in the rush to battle.

Like horns of horned animals the sacrificial posts with their head-pieces 1 are seen on the earth. Hearing (us) in the emulating call of the invoking (priests) may they protect us in the racings of battles.

Wie die Hörner der gehörnten Tiere sehen die Pfosten aus, wenn sie mit dem Knauf versehen auf der Erde stehen. Im Wettkampf mit anderen Priestern uns vielleicht erhörend, sollen sie uns in den Kämpfen ihre Gunst schenken.

Sie sehen aus wie Hörner der Gehörnten, die knaufgezierten Säulen auf der Erde, Den Betern lauschend bei dem Götteranruf, sie sein uns hülfreich, wenn zum Kampf wir eilen.

Они выглядят, как рога рогатых (животных),
Столбы с навершиями, (стоящие) на земле.
Прислушиваясь к перекличке жрецов,
Пусть помогут они нам в состязаниях!

• विश्वेदेवा:
• गाथिनो विश्वामित्रः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर कौन विद्वान् जन सत्कार पाते हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (चषालवन्तः) बहुत भोगोंवाले (स्वरवः) प्रशंसक लोग (विश्वे) विशेषकर जहाँ पठन-पाठनादि का शब्द करते उस स्थान में (श्रोषमाणाः) सुनते हुए (वाघद्भिः) ऋत्विजों के साथ वर्त्तमान (पृथिव्याम्) पृथिवी पर (शृङ्गिणाम्) भैंसा आदि के (शृङ्गाणीव) सींगों के तुल्य (सं ददृश्रे) सम्यक् दीख पडते हैं वे (इत्) ही (पृतनाज्येषु) संग्रामों (वा) अथवा अन्य व्यवहारों में (अस्मान्) हमको (अवन्तु) रक्षित करें ॥१०॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो बहुश्रुत विद्वान् लोग अपने आत्मा के तुल्य सबकी रक्षा करते हैं, वे उत्तम कीर्ति से श्रेष्ठाङ्ग मस्तक में वर्त्तमान सब पशुओं के सींगों के तुल्य उत्तम पद को प्राप्त होकर संसार में स्तुति किये हुए के सत्कार को प्राप्त होते हैं ॥१०॥

अन्वय: ये चषालवन्तः स्वरवो विहवे श्रोषमाणा वाघद्भिः सह वर्त्तमानाः पृथिव्यां शृङ्गिणां शृङ्गाणीव संददृश्रे त इत्पृतनाज्येषु वेतरेषु व्यवहारेष्वस्मानवन्तु ॥१०॥

पुनः के विद्वांसः सत्कारमाप्नुवन्तीत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (शृङ्गाणीव) (इत्) एव (शृङ्गिणाम्) महिषादीनाम् (सम्) सम्यक् (ददृश्रे) दृश्यन्ते (चषालवन्तः) बहवश्चषाला भोगा विद्यन्ते येषान्ते (स्वरवः) प्रशंसकाः (पृथिव्याम्) भूमौ (वाघद्भिः) ऋत्विग्भिः (वा) पक्षान्तरे (विहवे) विशेषेण ह्वयति शब्दयति यस्मिँस्तस्मिन् (श्रोषमाणाः) शृण्वन्तः। अत्र वाच्छन्दसीति द्वित्वाभावः। (अस्मान्) (अवन्तु) (पृतनाज्येषु) सङ्ग्रामेषु ॥१०॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये बहुश्रुता विद्वांसः स्वात्मवत्सर्वान् पालयन्ति ते सुकीर्त्त्योत्तमाङ्गे मस्तके संस्थितानि पशूनां शृङ्गाणीव योग्यपदवीं प्राप्य संसारे स्तूयमानाः सर्वैः सत्क्रियन्ते ॥१०॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. बहुश्रुत विद्वान लोक स्वतःप्रमाणे सर्वांचे पालन व रक्षण करतात, ते उत्तम कीर्तीने मस्तकावरील शिंगाप्रमाणे उत्तम पद प्राप्त करतात, त्यांची जगात प्रशंसा होते व सत्कार होतो. ॥ १० ॥

• देवता - व्रश्चनः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

व᳓नस्पते शत᳓वल्शो वि᳓ रोह
सह᳓स्रवल्शा वि᳓ वयं᳓ रुहेम
यं᳓ त्वा᳓म् अयं᳓ स्व᳓धितिस् ते᳓जमानः
प्रणिना᳓य महते᳓ सउ᳓भगाय

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
roha ← √ruh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

śatávalśaḥ ← śatávalśa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vánaspate ← vánaspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

ruhema ← √ruh- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

sahásravalśāḥ ← sahásravalśa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

ví ← ví (invariable)

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svádhitiḥ ← svádhiti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

téjamānaḥ ← √tij- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mahaté ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

praṇinā́ya ← √nī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

saúbhagāya ← saúbhaga- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

वन॑स्पते । श॒तऽव॑ल्शः । वि । रो॒ह॒ । स॒हस्र॑ऽवल्शाः । वि । व॒यम् । रु॒हे॒म॒ ।
यम् । त्वाम् । अ॒यम् । स्वऽधि॑तिः । तेज॑मानः । प्र॒ऽनि॒नाय॑ । म॒ह॒ते । सौभ॑गाय ॥

• vanaspate ← vanaspati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “tree; banyan; vanaspati [word]; vanaspativarga; vaṭādi.”

• śatavalśo ← śata
• [noun], neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• śatavalśo ← valśaḥ ← valśa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “branch.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• roha ← ruh
• [verb], singular, Present imperative
• “heal; grow; cicatrize; climb; board; ascend; grow.”

• sahasravalśā ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasravalśā ← valśāḥ ← valśa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “branch.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• ruhema ← ruh
• [verb], plural, Present optative
• “heal; grow; cicatrize; climb; board; ascend; grow.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• ayaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• svadhitis ← svadhitiḥ ← svadhiti
• [noun], nominative, singular, masculine
• “ax; knife.”

• tejamānaḥ ← tij
• [verb noun], nominative, singular
• “sharpen.”

• praṇināya ← praṇī ← √nī
• [verb], singular, Perfect indicative
• “enforce; lead; produce.”

• mahate ← mahat
• [noun], dative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• saubhagāya ← saubhaga
• [noun], dative, singular, neuter
• “well-being.”

हे वनस्पते छिन्नमूल स्थाणो शवल्शः शतशाखः सन् विरोह । विशेषेण पादुर्भूतो भव । वयमपि सहस्रवस्शाः पुत्रपौत्रादिसन्तानपरम्परया सहस्रशाखाः सन्तो विरुहेम । विशेषेण प्रादुर्भुता भवेम । तेजमानो निशितधारोऽयं स्वधितिः परशुः हे स्थाणो यं त्वा महते सौभगाय महत्सौभाग्यं बहुशाखत्व लक्षणं प्रणिनाय । प्रकर्षेण प्रपयामास । सहस्रवल्शाः । सहस्रशब्दः कर्दमादित्वान्मध्योदात्तः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरः । रुहेम । रुह प्रादुर्भाव इत्यस्मादाशीर्लिङ् किदाशिषीति यासुडागमः । स्कोः संयोगाद्योरन्ते चेति सलोपः । लिज्याशिष्यङ्ङु त्यङ् प्रत्ययः । अतो येय इति इयादेशः । लोपो व्योर्वलिति यलोपः । गुणः । प्रणिनाय । णीञ् प्रापण इत्यस्माल्लिटि रूपम् । पादादित्वाद निघातः । लितीति प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम् ॥ ११ ॥

English translation:

“Vanaspati, mount upwith a hundred branches, that we may mount with a thousand, you whom the sharpened hatchet has brought for great auspiciousness.”

Lord of the Forest, grow forth with a hundred branches—with a thousand branches may we grow forth—
you whom this axe here, on being sharpened, has led forth for great good fortune.

Lord of the Wood, rise with a hundred branches. with thousand branches may we rise to greatness,
Tlou whom this hatchct, with an edge well whetted for great felicity, hath brought before us.

O lord of the forest, rise with a hundred branches; may we rise with a thousand branches (offspring)—thou whom this sharpened axe has led forward to great prosperity.

O Baum. Sprosse mit hundert Zweigen - mit tausend Zweigen möchten auch wir sprossen - du, den diese geschärfte Axt zu großem Glücke gebracht hat.

O steig empor mit hundert Zweigen, Waldherr, mit tausend Zweigen lass empor uns wachsen, Wie dich auch dieses Beil, das scharfgewetzte, gefördert hat zu grossem Glück und Segen.

О дерево, вырастай с сотней ветвей –
С тысячью ветвей пусть вырастем мы –
Ты, которое этот наточенный топор
Привел (сюда) на великую удачу!

• विश्वेदेवा:
• गाथिनो विश्वामित्रः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब ब्रह्मचर्य्य के अनुष्ठान से क्या होता है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वनस्पते) वनस्पति के समान वर्त्तमान परोपकारी सज्जन ! जैसे (शतवल्शः) सैकड़ों अङ्कुरवाला बाँस आदि वृक्ष विशेष बढ़ता है वैसे आप (वि, रोह) वृद्धि को प्राप्त हूजिये और सुख को (प्रणिनाय) उत्तम प्रकार से प्राप्त कीजिये। जैसे (सहस्रवल्शाः) हजारों अङ्कुरवाले वनस्पतियों के तुल्य साङ्गोपाङ्ग वर्त्तमान दूर्वा आदि बढ़ते हैं वैसे ही (वयम्) हम लोग (वि, रोह) विशेष कर बढ़ें। जैसे (अयम्) यह (तेजमानः) तीक्ष्ण किया (स्वधितिः) वज्ररूप विद्युत् अग्नि (महते) बड़े (सौभगाय) सुन्दर धन होने के लिये (यम्) जिस (त्वाम्) आपको बढ़ाता है, वैसे हम लोग भी बढ़ावे ॥११॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र मे वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य ब्रह्मचर्य्य, विद्या, सुशिक्षा, धर्म और पुरुषार्थों से युक्त हुए कार्य्यसिद्धि के अर्थ प्रयत्न करते हैं, वे बाँस आदि वृक्षों के तुल्य सब ओर से बढ़ते हैं। जैसे सुन्दर तीक्ष्ण शस्त्रों से शत्रुओं को जीत के अजातशत्रु होते हैं, उनको जैसे विद्युत् मेघ को वैसे शत्रु दलों को जलाने को समर्थ हो के महान् ऐश्वर्य्य को उत्पन्न करें ॥११॥ इस सूक्त में विद्वान् वेदपाठी और ब्रह्मचारी के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति है, यह जानना चाहिये ॥ यह आठवाँ सूक्त और चौथा वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे वनस्पते यथा शतवल्शो वंशादिवृक्षविशेषो वर्द्धते तथा त्वं विरोह सुखं प्रणिनाय च यथा सहस्रवल्शा दूर्वादयो वर्द्धन्ते तथैव वयं विरुहेम यथाऽयं तेजमानः स्वधितिर्विद्युन्महते सौभगाय यन्त्वां वर्धयति तं वयमपि वर्धयेम ॥११॥

अथ ब्रह्मचर्य्यानुष्ठानेन किं भवतीत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (वनस्पते) वनस्पतिरिव वर्त्तमान (शतवल्शः) शतानि वल्शा अंकुरा यस्य सः (वि) विशेषेण (रोह) वर्द्धयस्व (सहस्रवल्शाः) सहस्राङ्कुरा वनस्पतय इवाङ्गोपाङ्गैः सह वर्त्तमानाः (वि) (वयम्) (रुहेम) वर्द्धेमहि (यम्) (त्वाम्) (अयम्) (स्वधितिः) वज्रः (तेजमानः) तीक्ष्णीकृतः (प्रणिनाय) प्रकर्षेण प्रापय (महते) (सौभगाय) शोभनस्य धनस्य भावाय ॥११॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये मनुष्या ब्रह्मचर्य्यविद्यासुशिक्षाधर्मपुरुषार्थैर्युक्ताः सन्तः कार्य्यसिद्धये प्रयतन्ते ते वंशादयो वृक्षाइव सर्वतो वर्द्धन्ते तथा सुतीक्ष्णैः शस्त्रैः शत्रून् सञ्जित्याऽजातशत्रवः सन्ति तान् विद्युन्मेघमिव शत्रुदलानि दग्धुं समर्था भूत्वा महदैश्वर्यं जनयेयुरिति ॥११॥ अत्र विद्वच्छ्रोत्रियब्रह्मचारिगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम्॥ इत्यष्टमं सूक्तं चतुर्थो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे ब्रह्मचर्य, विद्या, सुशिक्षा, धर्म व पुरुषार्थयुक्त असून कार्यसिद्धीसाठी प्रयत्न करतात ते बांबू इ. वनस्पतीप्रमाणे वाढतात. जसे सुंदर तीक्ष्ण शस्त्रांनी शत्रूंना जिंकून अजातशत्रू होता येते, जशी विद्युत मेघांना तसे शत्रूंना दग्ध करण्यास जे समर्थ असतात ते महान ऐश्वर्य उत्पन्न करतात. ॥ ११ ॥