००५

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
सायण-भाष्यम्

’ प्रत्यग्निरुषसः ’ इत्येकादशर्चं पञ्चमं सूक्तं वैश्वामित्रं त्रैष्टुभमाग्नेयम् । अत्रानुक्रमणिका- ’ प्रत्यग्निः ’ इति । प्रातरनुवाकाश्विनशस्त्रयोरिदमादिसूक्तत्रयस्य’ विनियोगः । सूत्रितं च- ’ प्रत्यग्निरुषस इति त्रीणि ’ ( आश्व. श्रौ. ४. १३) इति । ’ इळामग्ने ’ इत्यस्योक्तो विनियोगः ।।

Jamison Brereton

5 (239)
Agni
Viśvāmitra Gāthina
11 verses: triṣṭubh
The address is to Agni as the fire kindled in the morning rites, whose appearance anticipates that of the dawns and the sun. His advent inspires the recitations of the priests and Agni himself grows stronger through those recitations and through the rites, if Geldner has rightly identified “the many manifestations of truth” in verse 2 as the acts of the sacrifice. The poet’s major theme, though, is the identification of Agni with various deities whose functions intersect with those of Agni. In verse 4 and briefly reprised toward the end of the hymn in verse 9, Agni is Mitra, the god of alliances, because his kindling marks the re-creation of the alliance between gods and mortals through the performance of the sacrifice. Agni’s identification with the Adhvaryu, the priest in charge of the action of the rite, follows from his role as Mitra. In 4d, however, the appella tive sense of mitrá “ally” comes to the fore, and Agni is not only part of the rite and household, but the ally of the rivers and mountains, all the territories of the earth. More unusually, in verse 4 he is also identified in his form as Jātavedas as Varuṇa, the god of commandments. Neither Agni’s identification as Jātavedas nor his authority to command are central to this hymn, so the introduction of Varuṇa here is the result of Varuṇa’s close connection with Mitra, and Jātavedas, although normally a name of Agni, is here semiautonomous from him, like Tanūnapāt in the previous hymn.
Verses 5 and 6, occupying the mysterious middle of the hymn, are the most difficult. Verse 5ab might continue from 4d, proclaiming that the highest limits of the earth and even the sky are governed by Agni. Alternatively, the “summit’s tip” could be the reach of the sacrificial fire and the track of the bird could be the track of the sun. In the latter case the verses connect two forms of Agni as the sacrificial fire and as the sun. In verse 6 Agni is identified with another deity, R̥bhu or the R̥bhu, the craftsman, who, like Agni, is also a priest. The “hide of the grain” is puzzling, but as also in IV.7.7, it might refer to the ritual grass and the “track of the bird” again to Agni as the sun, appearing during the kindling of the morning sacrificial fire.
Verse 7 once more takes up the theme of the birth of Agni. His parents might be Heaven and Earth, as Sāyaṇa and other interpreters suggest, or, more likely, the two fire-churning sticks, which are Agni’s new parents with his every birth. Once Agni is born, the plants—the kindling chips—nurture him and he becomes strong in the lap of his parents. Then in verse 9 Agni, now flaring up, appears both in heaven as the sun and in the sacrificial area, the navel of the earth, as the fire of the sacrifice. The poem ends with one last identification: Agni is Mātariśvan, the fire-bringer, for fire gives rise to fire.

01 प्रत्यग्निरुषसश्चेकितानोऽबोधि विप्रः - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

प्र᳓ति अग्नि᳓र् उष᳓सश् चे᳓कितानो
अ᳓बोधि वि᳓प्रः पदवीः᳓ कवीना᳓म्
पृथुपा᳓जा देवय᳓द्भिः स᳓मिद्धो
अ᳓प द्वा᳓रा त᳓मसो व᳓ह्निर् आवः

02 प्रेद्वग्निर्वावृधे स्तोमेभिर्गिर्भि - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

प्र᳓ इ᳓द् उ अग्नि᳓र् वावृधे स्तो᳓मेभिर्
गीर्भि᳓ स्तोतॄणां᳓ नमसि᳓य उक्थइः᳓
पूर्वी᳓र् ऋत᳓स्य संदृ᳓शश् चकानः᳓
सं᳓ दूतो᳓ अद्यौद् उष᳓सो विरोके᳓

03 अधाय्यग्निर्मानुषीषु विक्ष्वट्पाम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ᳓धायि अग्नि᳓र् मा᳓नुषीषु विक्षु᳓
अपां᳓ ग᳓र्भो मित्र᳓ ऋते᳓न सा᳓धन्
आ᳓ हर्यतो᳓ यजतः᳓ सा᳓नु अस्थाद्
अ᳓भूद् उ वि᳓प्रो ह᳓वियो मतीना᳓म्

04 मित्रो अग्निर्भवति - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

मित्रो᳓ अग्नि᳓र् भवति य᳓त् स᳓मिद्धो
मित्रो᳓ हो᳓ता व᳓रुणो जात᳓वेदाः
मित्रो᳓ अध्वर्यु᳓र् इषिरो᳓ द᳓मूना
मित्रः᳓ सि᳓न्धूनाम् उत᳓ प᳓र्वतानाम्

05 पाति प्रियम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

पा᳓ति प्रियं᳓ रिपो᳓ अ᳓ग्रम् पदं᳓ वेः᳓
पा᳓ति यह्व᳓श् च᳓रणं सू᳓रियस्य
पा᳓ति ना᳓भा सप्त᳓शीर्षाणम् अग्निः᳓
पा᳓ति देवा᳓नाम् उपमा᳓दम् ऋष्वः᳓

06 ऋभुश्चक्र ईड्यम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ऋभु᳓श् चक्र ई᳓डियं चा᳓रु ना᳓म
वि᳓श्वानि देवो᳓ वयु᳓नानि विद्वा᳓न्
सस᳓स्य च᳓र्म घृत᳓वत् पदं᳓ वे᳓स्
त᳓द् इ᳓द् अग्नी᳓ रक्षति अ᳓प्रयुछन्

07 आ योनिमग्निघृड़्तवन्तमस्थात्पृथुप्रगाणमुशन्तमुशानः - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

आ᳓ यो᳓निम् अग्नि᳓र् घृत᳓वन्तम् अस्थात्
पृथु᳓प्रगाणम् उश᳓न्तम् उशानः᳓
दी᳓दियानः शु᳓चिर् ऋष्वः᳓ पवाकः᳓+
पु᳓नः-पुनर् मात᳓रा न᳓व्यसी कः

08 सद्यो जातओषधीभिर्ववक्षे - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

सद्यो᳓ जात᳓ ओ᳓षधीभिर् ववक्षे
य᳓दी व᳓र्धन्ति प्रसु᳓वो घृते᳓न
आ᳓प इव प्रव᳓ता शु᳓म्भमाना
उरुष्य᳓द् अग्निः᳓ पितरो᳓र्+ उप᳓स्थे

09 उदु ष्थुतः - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उ᳓द् उ ष्टुतः᳓ समि᳓धा यह्वो᳓ अद्यौद्
व᳓र्ष्मन् दिवो᳓ अ᳓धि ना᳓भा पृथिव्याः᳓
मित्रो᳓ अग्नि᳓र् ई᳓डियो मातरि᳓श्वा
आ᳓ दूतो᳓ वक्षद् यज᳓थाय देवा᳓न्

10 उदस्तम्भीत्समिधा नाकमृष्वोथ्ऽग्निर्भवन्नुत्तमो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उ᳓द् अस्तम्भीत् समि᳓धा ना᳓कम् ऋष्वो᳓
अग्नि᳓र् भ᳓वन्न् उत्तमो᳓ रोचना᳓नाम्
य᳓दी भृ᳓गुभ्यः प᳓रि मातरि᳓श्वा
गु᳓हा स᳓न्तं हव्यवा᳓हं समीधे᳓

11 इळामग्ने पुरुदंसम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ᳓ळाम् अग्ने पुरुदं᳓सं सनिं᳓ गोः᳓
शश्वत्तमं᳓ ह᳓वमानाय साध
सिया᳓न् नः सूनु᳓स् त᳓नयो विजा᳓वा
अ᳓ग्ने सा᳓ ते सुमति᳓र् भूतु अस्मे᳓