००३

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

वैश्वानरा᳓य पृथुपा᳓जसे वि᳓पो
र᳓त्ना विधन्त धरु᳓णेषु गा᳓तवे
अग्नि᳓र् हि᳓ देवाँ᳓ अमृ᳓तो दुवस्य᳓ति
अ᳓था ध᳓र्माणि सन᳓ता न᳓ दूदुषत्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
pr̥thupā́jase ← pr̥thupā́jas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vaiśvānarā́ya ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vípaḥ ← víp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dharúṇeṣu ← dharúṇa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

gā́tave ← √gā- (root)
{case:DAT, number:SG}

rátnā ← rátna- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vidhanta ← √vidh- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

amŕ̥taḥ ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

duvasyáti ← √duvasy- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)

átha ← átha (invariable)

dhármāṇi ← dhárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

dūduṣat ← √dūṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

sanátā ← sanátā (invariable)

वै॒श्वा॒न॒राय॑ । पृ॒थु॒ऽपाज॑से । विपः॑ । रत्ना॑ । वि॒ध॒न्त॒ । ध॒रुणे॑षु । गात॑वे ।
अ॒ग्निः । हि । दे॒वान् । अ॒मृतः॑ । दु॒व॒स्यति॑ । अथ॑ । धर्मा॑णि । स॒नता॑ । न । दू॒दु॒ष॒त् ॥

• vaiśvānarāya ← vaiśvānara
• [noun], dative, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• pṛthupājase ← pṛthu
• [noun]
• “broad; wide; great; flat; pṛthu [word]; far.”

• pṛthupājase ← pājase ← pājas
• [noun], dative, singular, masculine
• “luminosity; look.”

• vipo ← vipaḥ ← vip
• [noun], accusative, plural, feminine

• ratnā ← ratna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

• vidhanta ← vidh
• [verb], plural, Imperfect
• “worship; offer.”

• dharuṇeṣu ← dharuṇa
• [noun], locative, plural, neuter
• “prop; foundation.”

• gātave ← gā
• [verb noun]
• “go; enter (a state); arrive.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• devāṃ ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• amṛto ← amṛtaḥ ← amṛta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• duvasyaty ← duvasyati ← duvasy
• [verb], singular, Present indikative
• “worship.”

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• dharmāṇi ← dharma
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Dharma; custom; dharma [word]; regulation; duty; Dharma; Dharma; Dharma; Dharma; law; law; peculiarity; justice.”

• sanatā
• [adverb]

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dūduṣat ← duṣ
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “corrupt; sin; damage; corrupt; spoil; injure.”

विपोमेधाविनः स्तोतारः पृथुपाजसे बहुबलायबह्वन्नायवापाजः शब्दस्यबलान्ननाम्नोःपाठात् वैश्वानरायाग्नये धरुणेषुधर्मेषुयज्ञेषु रत्ना रमणीयानिस्तोत्राणि गातवे सन्मार्गलाभाय विधन्त परिचरन्तिकुर्वन्ति अमृतः मरणरहितोग्निः देवानदुवस्यति हविषाम्प्रदानेनपरिचरतिहिः प्रसिद्धौ अथअतःकारणात कोपिसनता सनातनानि धर्माणि यज्ञान् नदूदुषत् नदूषयति ॥ १ ॥

English translation:

“Intelligent (worshippers), offer to the powerful Vaiśvānara precious things at holy rites, that they may go (the way of the good), for the immortal Agni worships the gods; therefore, let no one violate eternal duties.”

To honor Vaiśvānara of broad visage, our inspired words offer him treasures so that he goes upon strong supports.
Since immortal Agni befriends the gods, therefore, from of old, he has never corrupted the foundations (of the sacrifice).

To him who shines afar, Vaisvanara, shall bards give precious things that he may go on certain paths:
For Agni the Immortal serves the Deities, and therefore never breaks their everlasting laws.

They have worshipped Vaisvânara with his broad stream of light with prayers 1 and treasures in order that he may walk on firm ground. For immortal Agni honours the gods, and from of old he has not violated the laws.

Dem Vaisvanara von breiter Gestalt weihen sie die Redeperlen, um auf sicherem Grunde zu wandeln, denn der unsterbliche Agni bevorzugt die Götter, und er entweiht von jeher nicht die Satzungen.

Dem Männerhort, der weithin schimmert, mögen weihn die Priester Gaben, dass er zu den starken geh’; Denn Agni ehrt die Götter der unsterbliche, und nimmermehr verletzt er ihre Ordnungen.

Вайшванаре с широкой грудью они посвятили
Слова-сокровища, чтобы добраться до оснований (закона).
Ведь это Агни бессмертный почитает богов
И издревле не нарушает установлений.

• वैश्वानरोऽग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• निचृज्जगती
• निषादः

अब ग्यारह ऋचावाले तीसरे सूक्त का प्रारम्भ है। इसके प्रथम मन्त्र में विद्वानों का विषय वर्णन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे (अमृतः) मरणधर्मरहित (अग्निः) अग्नि के समान विद्वान् (हि) ही (देवान्) दिव्य गुणोंवाले पृथिव्यादिकों की (दुवस्यति) सेवा करता (अथ) अनन्तर इसके (न) नहीं (दूदुषत्) दूषित काम कराता वैसे (विपः) मेधावी जन (वैश्वानराय) समस्त मनुष्यों में प्रकाशमान (पृथुपाजसे) महाबली (गातवे) और स्तुति करनेवाले के लिये (सनता) सनातन (रत्ना) रमणीय रत्नों (धर्माणि) और धर्मों को तथा (धरुणेषु) आधारों में रत्नरूपी रमणीय धनों को (विधन्त) सेवन करते हैं ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे अग्नि अपने सनातन गुण, कर्म, स्वभावों को सेवता है, कभी दोषी नहीं होता, वैसे विद्वान् जन जिज्ञासुओं के हित के लिये विद्या देके अपने-अपने स्वभावों को भूषित करते हैं, कभी धर्माचरण से दूषित नहीं होते हैं ॥१॥

अन्वय: यथाऽमृतोऽग्निर्हि देवान् पृथिव्यादीन् दुवस्यत्यथ न दूदुषत्तथा विपो वैश्वानराय पृथुपाजसे गातवे सनता रत्ना धर्माणि च धरुणेषु रत्ना विधन्त ॥१॥

अथ विद्वद्विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (वैश्वानराय) विश्वेषु नरेषु राजमानाय (पृथुपाजसे) महाबलाय (विपः) मेधाविनः (रत्ना) रत्नानि रमणीयानि धनानि (विधन्त) सेवन्ते (धरुणेषु) आधारेषु (गातवे) स्तावकाय (अग्निः) पावक इव (हि) खलु (देवान्) दिव्यान् गुणान् (अमृतः) मरणधर्मरहितः (दुवस्यति) परिचरति (अथ) आनन्तर्ये। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (धर्माणि) (सनता) सनतानि सनातनानि (न) निषेधे (दूदुषत्) दूषयति ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा पावकः स्वकीयान् सनातनान् गुणकर्मस्वभावान् सेवते कदाचिन्न दुष्यति तथैव विद्वांसो जिज्ञासुहिताय विद्या दत्वा स्वस्वभावान् भूषयन्ति न कदाचिदधर्माचरणेन दुष्यन्ति ॥१॥

या सूक्तात अग्नी व विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा अग्नी आपल्या सनातन गुणकर्म स्वभावाचे ग्रहण करतो, कधी दोषी नसतो तसे विद्वान जिज्ञासूंच्या हितासाठी विद्या शिकवितात व आपापल्या स्वभावाला भूषणावह ठरतात. कधी अधर्माचरण करीत नाहीत. ॥ १ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

अन्त᳓र् दूतो᳓ रो᳓दसी दस्म᳓ ईयते
हो᳓ता नि᳓षत्तो म᳓नुषः पुरो᳓हितः
क्ष᳓यम् बृह᳓न्तम् प᳓रि भूषति द्यु᳓भिर्
देवे᳓भिर् अग्नि᳓र् इषितो᳓ धिया᳓वसुः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
antár ← antár (invariable)

dasmáḥ ← dasmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dūtáḥ ← dūtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īyate ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mánuṣaḥ ← mánus- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

níṣattaḥ ← √sad- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

puróhitaḥ ← puróhita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhūṣati ← √bhūṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

br̥hántam ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dyúbhiḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

kṣáyam ← kṣáya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pári ← pári (invariable)

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devébhiḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

dhiyā́vasuḥ ← dhiyā́vasu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iṣitáḥ ← √iṣ- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

अ॒न्तः । दू॒तः । रोद॑सी॒ इति॑ । द॒स्मः । ई॒य॒ते॒ । होता॑ । निऽस॑त्तः । मनु॑षः । पु॒रःऽहि॑तः ।
क्षय॑म् । बृ॒हन्त॑म् । परि॑ । भू॒ष॒ति॒ । द्युऽभिः॑ । दे॒वेभिः॑ । अ॒ग्निः । इ॒षि॒तः । धि॒याऽव॑सुः ॥

• antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• dūto ← dūtaḥ ← dūta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• dasma ← dasmaḥ ← dasma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “overlord.”

• īyate ← ī ← √i
• [verb], singular, Present indikative
• “beg; solicit.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• niṣatto ← niṣattaḥ ← niṣad ← √sad
• [verb noun], nominative, singular
• “sit down; sit; put.”

• manuṣaḥ ← manus
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Manu; man.”

• purohitaḥ ← purohita
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Purohita; purohita [word].”

• kṣayam ← kṣaya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “dwelling; house; kṣaya [word]; home; family.”

• bṛhantam ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• bhūṣati ← bhūṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “endeavor; attend; strive.”

• dyubhir ← dyubhiḥ ← div
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• devebhir ← devebhiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• iṣito ← iṣitaḥ ← iṣay ← √iṣ
• [verb noun], nominative, singular

• dhiyāvasuḥ ← dhiyāvasu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wise.”

दस्मोदर्शनीयोहोताग्निः दूतः देवानान्दूतःसन् रोदसीरोदस्योर्द्यावापृथिव्योः अन्तर्मध्ये ईयते गच्छति मनुषः मनोर्जातस्य मनुष्यस्यपुरोहितः आहवनीयादिरूप्;एणपुरतःस्थापितः निषत्तो निषण्णःसन् अग्निर्द्युभिःदीप्तिभिः बृहःतं महान्तं क्षयं यज्ञगृहं परिभूषति अलङ्कुरुते देवेभिः देवैः इषितः प्रेषितोधियावसुः प्रज्ञयाव्याप्तः एतेद्वे अग्निविशेषणे ॥ २ ॥

English translation:

“The graceful messenger (of the gods) goes between heaven and earth; sitting (on the altar), and plural ced before men, he ornaments, the spacious chambers (of sacrifice) with his rays, animated by the gods, and affluent in wisdom.”

The wondrous messenger journeys between the two world-halves. The Hotar of Manu has taken his seat, placed to the fore.
He attends upon his lofty dwelling place throughout the days. Bringing goods through his insight, Agni is urged on by the gods.

He, wondrous envoy, goes between the earth and heaven, firm seated as the Herald, great High Priest of men.
He compassethwith rays the lofty dwelling-place, Agni, sent forward by the Gods, enriched with piayer.

The wonderful messenger goes between the two worlds (heaven and earth), the Hotri who has sat down, the Purohita of Manus. He takes care of his wide dwelling day by day, Agni who, incited by the gods, gives wealth for our prayers.

Als Bote verkehrt der Meister zwischen beiden Welten, zum Hotri eingesetzt, als Bevollmächtigter des Menschen. Mit jedem neuen Tag nimmt Agni seinen hohen Wohnsitz ein, von den Göttern geheißen, der Gedankenreiche.

Als Bote eilt von Welt zu Welt er wunderbar, als Opferpriester für den Menschen eingesetzt, Mit Strahlen schmückt er rings den hocherhabnen Sitz gesandt von Göttern Agni reich an Achtsamkeit.

Удивительный движется как вестник между двух миров,
Посаженный как хотар, установленный впереди человека.
День за днем он украшает высокое жилище,
Вдохновленный богами, богатый мыслью.

• वैश्वानरोऽग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! आप जैसे (होता) ग्रहण करनेवाला (निषत्तः) निश्चित स्थित (मनुषः) मनुष्यों का (पुरोहितः) पहिले हित करनेवाला (धियावसुः) जो प्रबल बुद्धियों और कर्मों को वास देता (इषितः) ढूँढा हुआ (दस्मः) मूर्तिमान् पदार्थों का छिन्न-भिन्न करनेहारा और (अन्तः) बीच में (दूतः) दूत के समान वर्त्तमान (अग्निः) अग्नि (द्युभिः) देदीप्यमान (देवेभिः) किरणों के साथ (रोदसी) प्रकाश और पृथिवी को (ईयते) प्राप्त होता और (बृहन्तम्) महान् (क्षयम्) निवासस्थान को (परि, भूषति) सब ओर से भूषित करता है, वैसे तुमको सब मनुष्य सुभूषित करने चाहिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को देश के अवयवों को प्राप्त होकर उत्तम विद्याध्ययन, अध्यापन और उपदेशादि कर्मों के साथ समस्त मनुष्य सुभूषित करने चाहिये और इससे सबका हित सिद्ध करना चाहिये ॥२॥

अन्वय: हे विद्वांसो भवन्तो यथा होता निषत्तो मनुषः पुरोहितो धियावसुरिषितो दस्मोऽन्तर्दूतोऽग्निर्द्युभिर्देवेभिः सह रोदसी ईयते बृहन्तं क्षयं परिभूषति तथा युष्माभिः सर्वे मनुष्यास्सभूषणीयाः ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अन्तः) मध्ये (दूतः) दूत इव वर्त्तमानः (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (दस्मः) मूर्त्तद्रव्याणामुपक्षयिता (ईयते) प्राप्नोति (होता) आदाता (निषत्तः) निषण्णो निश्चितः स्थितः (मनुषः) मनुष्याणाम् (पुरोहितः) पुरस्ताद्धितकारी (क्षयम्) निवासस्थानम् (बृहन्तरम्) महान्तम् (परि) सर्वतः (भूषति) अलंकरोति (द्युभिः) देदीप्यमानैः (देवेभिः) किरणैः (अग्निः) पावकः (इषितः) अन्वेषितः (धियावसुः) यः प्रज्ञाः कर्माणि च वासयति सः ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्देशावयवान् प्राप्य सोत्तमैर्विद्याध्यापनोपदेशादिभिः कर्मभिः सर्वे मनुष्याः सुभूषणीयाः। अनेन सर्वेषां हितं संपादनीयम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी देशोदेशी उत्तम विद्याध्ययन, अध्यापन व उपदेश इत्यादी कर्म करून संपूर्ण मानवजातीला भूषणावह ठरावे. त्यामुळे सर्वांचे हित साधले पाहिजे. ॥ २ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

केतुं᳓ यज्ञा᳓नां विद᳓थस्य सा᳓धनं
वि᳓प्रासो अग्नि᳓म् महयन्त चि᳓त्तिभिः
अ᳓पांसि य᳓स्मिन्न् अ᳓धि संदधु᳓र् गि᳓रस्
त᳓स्मिन् सुम्ना᳓नि य᳓जमान आ᳓ चके

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ketúm ← ketú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sā́dhanam ← sā́dhana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vidáthasya ← vidátha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

yajñā́nām ← yajñá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

cíttibhiḥ ← cítti- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

mahayanta ← √mahay- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

víprāsaḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ádhi ← ádhi (invariable)

ápāṁsi ← ápas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

saṁdadhúḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yásmin ← yá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

cake ← √kā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

sumnā́ni ← sumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

tásmin ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

yájamānaḥ ← √yaj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

के॒तुम् । य॒ज्ञाना॑म् । वि॒दथ॑स्य । साध॑नम् । विप्रा॑सः । अ॒ग्निम् । म॒ह॒य॒न्त॒ । चित्ति॑ऽभिः ।
अपां॑सि । यस्मि॑न् । अधि॑ । स॒म्ऽद॒धुः । गिरः॑ । तस्मि॑न् । सु॒म्नानि॑ । यज॑मानः । आ । च॒के॒ ॥

• ketuṃ ← ketum ← ketu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• yajñānāṃ ← yajñānām ← yajña
• [noun], genitive, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• vidathasya ← vidatha
• [noun], genitive, singular, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• sādhanaṃ ← sādhanam ← sādhana
• [noun], accusative, singular, masculine
• “effective; performing.”

• viprāso ← viprāsaḥ ← vipra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• mahayanta ← mahay ← √mah
• [verb], plural, Imperfect
• “glorify.”

• cittibhiḥ ← citti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “purpose.”

• apāṃsi ← apas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “work; deed.”

• yasminn ← yasmin ← yad
• [noun], locative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• saṃdadhur ← saṃdadhuḥ ← saṃdhā ← √dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “connect; refer; aim; grow together; compress; ally; unite; operate on.”

• giras ← giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• tasmin ← tad
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sumnāni ← sumna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• yajamāna ← yajamānaḥ ← yaj
• [verb noun], nominative, singular
• “sacrifice; worship; worship.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• cake ← kan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “like; delight; desire.”

यज्ञानाङ्केतुम्प्रज्ञापकंविदथस्ययज्ञस्यगृहस्यवासाधनं प्राप्तिसाधनं असाधारणकारणं सन्तमग्निं विप्रासोविप्राः चित्तिभिः स्वकर्मभिः महयन्त पूजयन्ति किञ्च गिरः स्तोतारः यस्मिन्नग्नौअपां सिस्वानुष्ठेयानिकर्माणिअधिसन्दधुः सन्दधते यजमानः तस्मिन्नग्नौ सुम्नानिसुखानि प्राप्तुं आचके कामयते ॥ ३ ॥

English translation:

“The wise worship, with (pious) rites, Agni, the sign of sacrifices, the accomplishment of the solemnity, in whom the reciters of (his) praises have accusative ulated (their) acts (of devotion), and from whom the worshipper hopes for happiness.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The sign of sacrifices: ketum yajñānām: ketu = a banner; it is often used in the Veda in the sense of prajñāpaka, a sign, a signal, that which makes any thing known

Beacon of the sacrifices, bringer of success to the ritual distribution— Agni do the inspired poets exalt with their thoughts.
In whom they have gathered their tasks and their songs, in him the
sacrificer desires to find favors.

Sages shall glorify Agni with earnest thoughts, ensign of sacrifice, who fills the synod full:
In whom the singers have stored up their holy acts to him the worshipper looks for joy and happiness.

The priests have exalted with their thoughts Agni, the banner of sacrifices, the achiever of sacrifice 1. From him in whom they have put together their (sacrificial) works and their prayers, the sacrificer desires blessings.

Das Banner der Opfer, den Erwirker von Weisheit, den Agni verherrlichen die Redekundigen nach ihrer Einsicht, auf den sie ihre Werke, ihre Lobesworte vereinigt haben; von ihm bittet sich der Opfernde Gunstbeweise aus.

Der Opfer Fahne, ihn, des Fests Verherrlicher, den Agni ehrte andachtsvoll die Priesterschar; In den die Sänger niederlegten all ihr Thun, in ihm erhofft Befriedigung der Opfernde.

Знамя жертв, (того,) кто приводит к цели жертвенные раздачи, –
Агни возвеличивают вдохновенные усилиями мысли.
На ком они сосредоточили (свои) труды (и) песни,
У того жертвователь любит (получать) милости.

• वैश्वानरोऽग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (विप्रासः) विद्वान् मेधावी जन (यस्मिन्) जिस अग्नि में (गिरः) वाणी और (अपांसि) कर्मों को (चित्तिभिः) काष्ठ आदि के इकट्ठे समूहों से (अग्निम्) अग्नि के समान (अधि, सन्दध्युः) अच्छे प्रकार धारण करें वा जिसमें (यज्ञानाम्) मिले हुए व्यवहारों का (केतुम्) उत्तमता से ज्ञान दिलाने और (विदथस्य) दूसरे के लिये विद्वान् के (साधनम्) सिद्ध करानेवाले का (महयन्त) सत्कार करें वा (सुम्नानि) सुखों को अच्छे प्रकार धारण करें वा जिसमें (यजमानः) विद्वानों की सेवा और सङ्गति का करनेवाला जन (सुम्नानि) सुखों की (आ, चके) अच्छे प्रकार कामना करता है (तस्मिन्) उसमें सब मनुष्य सुखों का अच्छे प्रकार धारण करें ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। समस्त पदार्थविद्या के बीच अग्नि के तुल्य कोई और पदार्थ कार्यसाधक नहीं है, इससे इस अग्नि का ही परिज्ञान उत्तम यत्न के साथ लोगों को करना चाहिये ॥३॥

अन्वय: विप्रासो यस्मिन् गिरोऽपांसि च चित्तिभिरग्निमिवाधिसन्दधुर्यस्मिन् यज्ञानां केतुं विदथस्य साधनं महयन्त सुम्नानि सन्दधुर्यस्मिन्यजमानः सुम्नान्या चके तस्मिन्सर्वे मनुष्याः सुखानि सन्दध्युः ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (केतुम्) प्रज्ञापकम् (यज्ञानाम्) सङ्गतानां व्यवहाराणाम् (विदथस्य) परार्थविज्ञानस्य (साधनम्) (विप्रासः) मेधाविनः (अग्निम्) पावकम् (महयन्त) पूजयेयुः (चित्तिभिः) काष्ठादिचयनैः (अपांसि) कर्माणि (यस्मिन्) वह्नौ (अधि) (सन्दधुः) सन्दधुः (गिरः) वाचः (तस्मिन्) (सुम्नानि) सुखानि (यजमानः) विद्वत्सेवासङ्गतेः कर्ता (आ) समन्तात् (चके) कामयते। अत्र छान्दसो वर्णलोपो वेति यलोपः ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। सर्वस्याः पदार्थविद्यायाः मध्ये अग्निना तुल्यः कश्चिदन्यः पदार्थः कार्यसाधको न विद्यतेऽतोऽस्यैव परिज्ञानं सर्वैर्मनुष्यैः प्रयत्नेन कार्य्यम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. संपूर्ण पदार्थ विद्येमध्ये अग्नीप्रमाणे कोणताही दुसरा पदार्थ कार्यसाधक नाही. त्यामुळे उत्तम प्रयत्नाने या अग्नीचेच परिज्ञान सर्व लोकांनी केले पाहिजे. ॥ ३ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

पिता᳓ यज्ञा᳓नाम् अ᳓सुरो विपश्चि᳓तां
विमा᳓नम् अग्नि᳓र् वयु᳓नं च वाघ᳓ताम्
आ᳓ विवेश रो᳓दसी भू᳓रिवर्पसा
पुरुप्रियो᳓ भन्दते धा᳓मभिः कविः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ásuraḥ ← ásura- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pitā́ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vipaścítām ← vipaścít- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

yajñā́nām ← yajñá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

vāghátām ← vāghát- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

vayúnam ← vayúna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vimā́nam ← vimā́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

bhū́rivarpasā ← bhū́rivarpas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

viveśa ← √viś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

bhandate ← √bhand- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

dhā́mabhiḥ ← dhā́man- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

kavíḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

purupriyáḥ ← purupriyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पि॒ता । य॒ज्ञाना॑म् । असु॑रः । वि॒पः॒ऽचिता॑म् । वि॒ऽमान॑म् । अ॒ग्निः । व॒युन॑म् । च॒ । वा॒घता॑म् ।
आ । वि॒वे॒श॒ । रोद॑सी॒ इति॑ । भूरि॑ऽवर्पसा । पु॒रु॒ऽप्रि॒यः । भ॒न्द॒ते॒ । धाम॑ऽभिः । क॒विः ॥

• pitā ← pitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• yajñānām ← yajña
• [noun], genitive, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• asuro ← asuraḥ ← asura
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• vipaścitāṃ ← vipaścitām ← vipaścit
• [noun], genitive, plural, masculine
• “wise; expert.”

• vimānam ← vimāna
• [noun], nominative, singular, neuter

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vayunaṃ ← vayunam ← vayuna
• [noun], nominative, singular, neuter
• “convention; custom; means.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• vāghatām ← vāghant
• [noun], genitive, plural, masculine

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• viveśa ← viś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “enter; penetrate; settle; settle.”

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• bhūrivarpasā ← bhūri
• [noun]
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• bhūrivarpasā ← varpasā ← varpas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “form; look; disguise.”

• purupriyo ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• purupriyo ← priyaḥ ← priya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• bhandate ← bhand
• [verb], singular, Present indikative

• dhāmabhiḥ ← dhāman
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

• kaviḥ ← kavi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mental; wise; mental; enlightened.”

यज्ञानां पितापालयिता विपश्चितां विदुषांस्तोतॄणां असुरोबलप्रदः वाघतां ऋत्विजां वयुनं ज्ञानसाधनं विमानं विमीयतेनेनफलमितिविमानंयज्ञादिकर्मसाधनञ्चसोऽग्निः भूरिवर्पसा पार्थि ववैद्युतादिबहुविधरूपेण रोदसीद्यावापृथिव्यौ आविवेश प्रविशति पुरुप्रियः मनुष्येषु अधिकं प्रियः अथवापुरूणां श्रेष्ठानां प्रियः धामभिस्तेजोभिर्युक्तः कविरग्निर्भन्दते यजमानेन स्तयते ॥ ४ ॥

English translation:

“The parent of sacrifices, the invigorator of the wise, the end (of the rite), the instrumental uction of the priests, Agni, who has pervaded heaven and earth in many forms, the friend of man, wise, (and endowed) with splendours, is glorified (by the worshipper).”

The father of sacrifices and the lord of those perceiving the inspired words, Agni is the measure and pattern for the chanters.
He has entered the two world-halves with their abundant forms. Dear to many, the poet becomes joyful through his manifestations.

The Sire of sacrifice, great God of holy bards, Agni, the measure and the symbol of the priests,
Hath entered heaven and earth that show in varied form: the Sage whom many love rejoiceth in his might.

The father of sacrifices, the miraculous lord of those who know prayers (?) 1, Agni, is the measure and rule 2 of the sacrificers; he has entered the two manifold-shaped worlds; the sage beloved by many people is glorified in his foundations.

Der Vater der Opfer, der Gebieter der Redekundigen ist Agni, der Maßstab und die Richte der Priester. Er zog in die beiden vielgestaltigen Welten ein, der vielliebe Seher wird um seiner Eigenschaft willen gelobt.

Der Opfer Vater und der weisen Dichter Geist der Beter Richtschnur, Agni, und ihr helles Licht Ging in die beiden vielgestalt’gen Welten ein; der vielgeliebte Seher freut der Bräuche sich.

Отец жертв, асура прозорливцев,
Агни – мера и веха жрецов.
Он вошел в оба многообразных мира.
Горячо любимый поэт восхваляется за (свои) свойства.

• वैश्वानरोऽग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे ईश्वर (यज्ञानाम्) प्राप्त हुए व्यवहारों का (पिता) पालनेवाला (असुरः) समस्त भूगोलादि पदार्थों का यथाक्रम अर्थात् यथास्थान फेंकनेवाला (विपश्चिताम्) विद्वानों के लिये (विमानम्) विमान के समान (वाघताम्) (च) और मेधावी जनों के (वयुनम्) उत्तम ज्ञान (भूरिवर्पसा) बहुत पराक्रम के (धामभिः) स्थानों के साथ (पुरुप्रियः) बहुतों को तृप्त करनेवाला (कविः) विशेष क्रम से जिसका दर्शन होता वह (भन्दते) प्रसन्न करता है और (रोदसी) आकाश और पृथिवी को (आ, विवेश) प्रविष्ट हुआ है वैसे (अग्निः) अग्नि भी तुम लोगों को जानने योग्य है ॥४॥

भावार्थभाषाः - जैसे ईश्वर सर्वत्र व्याप्त होकर सबकी व्यवस्था करता है, वैसे अग्नि पृथिव्यादिकों को अभिव्याप्त होकर आकर्षण से सब पदार्थों की व्यवस्था करता है। जैसे अग्नि अच्छे प्रकार युक्त किये हुए विमान को आकाश में शीघ्र चलाता है, वैसे विद्वानों की सेवापूर्वक योगाभ्यास के विज्ञान से सेवा किया हुआ जगदीश्वर चिदाकाश में मुक्तजनों को शीघ्र प्रवेश कर विहार कराता है ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या यथेश्वरो यज्ञानां पिताऽसुरो विपश्चितां विमानं वाघतां च वयुनं भूरिवर्पसा धामभिः पुरुप्रियः कविर्भन्दते रोदसी आ विवेश तथाऽग्निरपि भवद्भिर्विज्ञेयः॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (पिता) पालकः (यज्ञानाम्) सङ्गतानां व्यवहाराणाम् (असुरः) सर्वेषां भूगोलादिपदार्थानाम् यथाक्रमं प्रक्षेपकः (विपश्चिताम्) विदुषाम् (विमानम्) विमानमिव (अग्निः) पावकइव परमेश्वरः ( वयुनम्) प्रज्ञाम् (च) (वाघताम्) मेधाविनाम् (आ) (विवेश) प्रविष्टवान् (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (भूरिवर्पसा) भूरि बहु च तद्वर्पश्च तेन सह (पुरुप्रियः) यः पुरून् बहून् प्रीणाति (भन्दते) सुखयति (धामभिः) स्थानैः सह (कविः) विक्रान्तदर्शनः ॥४॥

भावार्थभाषाः - यथेश्वरः सर्वत्र व्याप्य सर्वान् व्यवस्थापयति तथाग्निः पृथिव्यादीनभिव्याप्याकर्षणेन सर्वान् व्यवस्थापयति, यथाग्निः प्रयुक्तं विमानमाकाशे सद्यो गमयति तथा विद्वत्सेवापुरःसरेण योगाभ्यासविज्ञानेन सेवितो जगदीश्वरश्चिदाकाशे मुक्तान् सद्यः प्रवेश्य विहारयति ॥४॥

भावार्थभाषाः - जसा ईश्वर सर्वत्र व्याप्त असून सर्वांची व्यवस्था करतो, तसा अग्नी पृथ्वी इत्यादीमध्ये अभिव्याप्त असून आकर्षणाने सर्व पदार्थांची व्यवस्था करतो. जसे अग्नीने प्रयुक्त केलेले विमान आकाशातून जाते तसा विद्वानांनी योगाभ्यासाने सेवित केलेला ईश्वर चिदाकाशात मुक्त लोकांना शीघ्र प्रवेश करवून विहार करवितो. ॥ ४ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

चन्द्र᳓म् अग्निं᳓ चन्द्र᳓रथं ह᳓रिव्रतं
वैश्वानर᳓म् अप्सुष᳓दं सुवर्वि᳓दम्
विगाहं᳓ तू᳓र्णिं त᳓विषीभिर् आ᳓वृतम्
भू᳓र्णिं देवा᳓स इह᳓ सुश्रि᳓यं दधुः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

candrám ← candrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

candráratham ← candráratha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hárivratam ← hárivrata- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

apsuṣádam ← apsuṣád- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

svarvídam ← svarvíd- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaiśvānarám ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́vr̥tam ← √vr̥- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

táviṣībhiḥ ← táviṣī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

tū́rṇim ← tū́rṇi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vigāhám ← vigāhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhū́rṇim ← bhū́rṇi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dadhuḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

devā́saḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ihá ← ihá (invariable)

suśríyam ← suśrī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

च॒न्द्रम् । अ॒ग्निम् । च॒न्द्रऽर॑थम् । हरि॑ऽव्रतम् । वै॒श्वा॒न॒रम् । अ॒प्सु॒ऽसद॑म् । स्वः॒ऽविद॑म् ।
वि॒ऽगा॒हम् । तूर्णि॑म् । तवि॑षीभिः । आऽवृ॑तम् । भूर्णि॑म् । दे॒वासः॑ । इ॒ह । सु॒ऽश्रिय॑म् । द॒धुः॒ ॥

• candram ← candra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “aglitter(p); shining.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• candrarathaṃ ← candra
• [noun]
• “aglitter(p); shining.”

• candrarathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• harivrataṃ ← hari
• [noun]
• “reddish brown; yellow; pale; yellow; aureate.”

• harivrataṃ ← vratam ← vrata
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• vaiśvānaram ← vaiśvānara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• apsuṣadaṃ ← apsuṣadam ← apsuṣad
• [noun], accusative, singular, masculine

• svarvidam ← svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• svarvidam ← vidam ← vid
• [noun], accusative, singular, masculine
• “finding.”

• vigāhaṃ ← vigāham ← vigāha
• [noun], accusative, singular, masculine

• tūrṇiṃ ← tūrṇim ← tūrṇi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “agile.”

• taviṣībhir ← taviṣībhiḥ ← taviṣī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “strength; power.”

• āvṛtam ← āvṛ ← √vṛ
• [verb noun], accusative, singular
• “envelop; accompany; surround; obstruct; cover; close; surround; endow; overwhelm; mix; coat.”

• bhūrṇiṃ ← bhūrṇim ← bhūrṇi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “impatient; restless.”

• devāsa ← devāsaḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• suśriyaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśriyaṃ ← śriyam ← śrī
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• dadhuḥ ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

देवासोदेवाः माह्लादकरं चन्द्ररथं हिरण्मयरथं चन्द्रआह्लादकोरथोयस्येति वा तंहरिव्रतं पिङ्गलवण हरित्त्वचंवा हरित्त्वचमितिशाखान्तरं अप्सुषदं अप्सुसीदन्तं स्वर्विदं सर्वज्ञं विगाहं विगाहमानं सर्वत्रव्याप्तं तूर्णि क्षिप्रगामिनं शत्रूणां हिंसितारंवा तविषीभिः बलैरावृतं भूर्णि भर्तारं सुश्रियं शोभनदीप्तिं वैश्वानरं अग्निं इह इहलोके दधुः आदधुः ॥ ५ ॥

English translation:

“The gods have plural ced in this world the delightful Agni in a delightful chariot, the tawny-hued Vaiśvānara, the sitter in the waters, the omniscient, the all-pervading, the endowed with energies, the cherisher, the illustrious.”

Shimmering Agni, whose chariot is shimmering and whose
commandments are golden, Vaiśvānara, who sits amid the waters
and finds the sun,
the one who sinks deep and moves swiftly, surrounded by his powers— him, ardent and very splendid, have the gods placed here.

Bright Agni with the bright car, Lord of green domains, Vaisvanara dweller in the floods, who finds the light,
Pervading, swift and wild, encompassed round with powers, him very glorious have the Gods established here.

The gods have established here in great beauty Agni the bright with his bright chariot, whose every law is golden 1, Vaisvânara who dwells in the waters, who finds the sun, the diver, the swift one covered with strength, the quick one.

Den schimmernden Agni mit schimmerndem Wagen, dessen Werk golden ist, den Vaisvanara, der im Wasser wohnt, der das Sonnenlicht findet, den untertauchenden, zielerreichenden, von Stärken umgebenen, ungeduldigen, herrlichen haben die Götter hierhergesetzt.

Den hellen Agni hellen Wagens, goldnen Werks, den Männerhort, der Flut bewohnt und Glanz gewinnt, Den schnellen Taucher, der mit Kräften sich umhüllt, den eifervollen schmückten schön die Götter aus.

Яркого Агни, с яркой колесницей, золотистого цвета,
Вайшванару, сидящего в водах, нашедшего солнце,
Скрывающегося, стремительного, окруженного силами,
Неистового – боги устроили здесь, прекрасного.

• वैश्वानरोऽग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• निचृज्जगती
• निषादः

अब अग्नि विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (देवासः) विद्वान् जन (इह) इस संसार के बीच (चन्द्ररथम्) जिससे चन्द्रमा के समान रथ बनता है (हरिव्रतम्) वा जिसके घोड़े शीलरूप (अप्सुसदम्) वा प्राण और जलों में स्थिर होता (स्वर्विदम्) वा जिससे जीव सुख को प्राप्त होता (विगाहम्) वा जिसके निमित्त से विविध प्रकार के पदार्थों को विलोडता वा (तूर्णिम्) जो शीघ्र गमन करानेवाला (तविषीभिः) बलादि गुणों के साथ (आवृतम्) संयुक्त (भूर्णिम्) और पदार्थों का धारण करनेवाला (सुश्रियम्) जिससे उत्तम श्री लक्ष्मी उत्पन्न होती वा (वैश्वानरम्) समस्त प्राप्त पदार्थों में व्याप्त (चन्द्रम्) आनन्द करनेवाला निरन्तर प्रकाशमान (अग्निम्) अग्नि को (दधुः) धारण करें वैसे इसको तुम भी धारण करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जब तक पदार्थ-विद्या में अग्नि-विद्या न हो, तब तक आभूषणरहित स्त्री के समान नहीं शोभती है ॥५॥

अन्वय: हे मनुष्या यथा देवास इह चन्द्ररथं हरिव्रतमप्सुसदं स्वर्विदं विगाहं तूर्णिन्तविषीभिरावृतं भूर्णिं सुश्रियं वैश्वानरं चन्द्रमग्निं दधुस्तथैनं यूयमपि धरत ॥५॥

अथाग्निविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (चन्द्रम्) आनन्दकरं देदीप्यमानं सुवर्णमिव वर्त्तमानम्। चन्द्रमिति हिरण्यनाम। निघं०१। २। (अग्निम्) वह्निम् (चन्द्ररथम्) चन्द्रमिव रथं यस्य तम् (हरिव्रतम्) हरयोऽश्वा व्रतं शीलं यस्य तम् (वैश्वानरम्) सर्वेषु नरेषु नीतेषु प्राप्तेषु पदार्थेषु व्याप्तम् (अप्सुसदम्) योऽप्सु प्राणेषु जलेषु वा सीदति तम् (स्वर्विदम्) स्वः सुखं विन्दति यस्मात्तम् (विगाहम्) विविधान् पदार्थान् गाहन्ते विलोडयन्ति येन तम् (तूर्णिम्) सद्योगमकम् (तविषीभिः) बलादिभिर्गुणैः (आवृतम्) संयुक्तम् (भूर्णिम्) धर्त्तारम् (देवासः) विद्वांसः (इह) अस्मिन् जगति (सुश्रियम्) शोभना श्रीर्यस्मात्तम् (दधुः) धरन्तु ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यावत्पदार्थविद्याष्वग्निविद्या न स्यात्तावदनलंकृता स्त्रीव न शोभते ॥५॥

भावार्थभाषाः - भावार्थ -या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जोपर्यंत पदार्थ विद्येत अग्निविद्या नसते तोपर्यंत ती आभूषणरहित स्त्रीप्रमाणे असते. ॥ ५ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

अग्नि᳓र् देवे᳓भिर् म᳓नुषश् च जन्तु᳓भिस्
तन्वानो᳓ यज्ञ᳓म् पुरुपे᳓शसं धिया᳓
रथी᳓र् अन्त᳓र् ईयते सा᳓धदिष्टिभिर्
जीरो᳓ द᳓मूना अभिशस्तिचा᳓तनः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

devébhiḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

jantúbhiḥ ← jantú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

mánuṣaḥ ← mánus- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dhiyā́ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

purupéśasam ← purupéśas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tanvānáḥ ← √tan- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

antár ← antár (invariable)

īyate ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

rathī́ḥ ← rathī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sā́dhadiṣṭibhiḥ ← sā́dhadiṣṭi- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

abhiśasticā́tanaḥ ← abhiśasticā́tana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dámūnāḥ ← dámūnas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jīráḥ ← jīrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अ॒ग्निः । दे॒वेभिः॑ । मनु॑षः । च॒ । ज॒न्तुऽभिः॑ । त॒न्वा॒नः । य॒ज्ञम् । पु॒रु॒ऽपेश॑सम् । धि॒या ।
र॒थीः । अ॒न्तः । ई॒य॒ते॒ । साध॑दिष्टिऽभिः । जी॒रः । दमू॑नाः । अ॒भि॒श॒स्ति॒ऽचात॑नः ॥

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• devebhir ← devebhiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• manuṣaś ← manuṣaḥ ← manus
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Manu; man.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• jantubhis ← jantubhiḥ ← jantu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “man; worm; being; child; Jantu; offspring; insect; vermin; animal.”

• tanvāno ← tanvānaḥ ← tan
• [verb noun], nominative, singular
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• purupeśasaṃ ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• purupeśasaṃ ← peśasam ← peśas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “decoration; shape.”

• dhiyā ← dhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• rathīr ← rathīḥ ← rathī
• [noun], nominative, singular, masculine

• antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• īyate ← ī ← √i
• [verb], singular, Present indikative
• “beg; solicit.”

• sādhadiṣṭibhir ← sādhat ← sādh
• [verb noun]
• “promote; succeed.”

• sādhadiṣṭibhir ← iṣṭibhiḥ ← iṣṭi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “yajña; offering; brick.”

• jīro ← jīraḥ ← jīra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “agile; quick; fast.”

• damūnā ← damūnāḥ ← damūnas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “master.”

• abhiśasticātanaḥ ← abhiśasti
• [noun], feminine
• “hex; accusation; defamation; blame; aspersion.”

• abhiśasticātanaḥ ← cātanaḥ ← cātana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “removing.”

देवेभिः देवैः साधदिष्टिभिः साधितयज्ञैर्जन्तुभिः ऋत्विग्भिश्च धियाकर्मणा मनुषोयजमान स्य पुरुपेशसं बहुरूपं पेशइतिरूपनाम पुरोडासापशुसोमहविर्भेदैः एकाहाहीनसत्रात्मकभेदैश्च नानाविधरूपं यज्ञं तन्वानः कुर्वन् रथीः सर्वस्यलोकस्यनेता जीरः क्षिप्रकारी दमूनाः दान्त- मनाः दानमनावा अभिशस्तिचातनः अभिशस्तीनामरातीनां यज्ञविघ्नकारिणां रक्षसां चात- यितानाशयिताग्निः अन्तः द्यावापृथिव्योर्मध्ये ईयतेगच्छति ॥ ६ ॥

English translation:

“Perfecting the performance the multiform sacrifice of the worshipper, along with the gods to whom solemnities have been addressed, and together withthe priests, Agni, the charioteer, the swift-moving, the humble-minded, the destroyer of foes, passes along between (heaven and earth).”

Agni, who, together with the gods and with the kin of Manu, extends the much-adorned sacrifice by his insight,
speeds between (the two worlds) as a charioteer by means of those
[=the gods and the kin of Manu] who bring the offerings to
success—he the lively houselord, who dispels curses.

Agni, together with the Gods and Manu’s folk by thought extending sacrifice in varied form,
Goes, car-borne, to and fro with those who crown each rite, the fleet, the Household Friend, who turns the curse aside.

Agni, spreading out with his thought the manifold-adorned sacrifice, together with the gods and with the people of Manus, goes as a charioteer to and fro with (gods and men) who accomplish the sacrifice, the quick, domestic (god), the dispeller of curses.

Agni, der das durch die Dichtung reich verzierte Opfer wie ein Gewebe aufzieht, von den Göttern und den Nachkommen Manu´s die das Opfer vollstrecken, aufgefordert, er verkehrt zwischen beiden als Wagenlenker, der flinke Gebieter, der üble Nachrede entfernt.

Das reichgeschmückte Opfer webend mit Verstand für Götter Agni und auch für des Manu Stamm, Eilt auf und ab er fahrend mit den Segnenden, der rege Hausfreund, der die Flucher weit verscheucht.

Агни, который с помощью богов и живых существ - потомков Ману, приводящих жертву к цели,
Тянет, (словно нить,) жертву, обильно украшенную молитвой,
Движется как колесничий между (двух миров),
Живой домашний (бог), прогоняющий проклятия.

• वैश्वानरोऽग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• जगती
• निषादः

फिर अग्निविद्या के उपदेश को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (अभिशस्तिचातनः) सब ओर से हिंसा की याचना करता (दमूनाः) और दमनशील (साधदिष्टिभिः) अच्छे प्रकार सिद्ध किई हुई इच्छाओं के साथ (जीरः) वेगवान् (रथीः) जिसके बहुत रथ विद्यमान (जन्तुभिः) मनुष्यों के साथ (मनुषः) मनुष्यों को (तन्वानः) विस्तार अर्थात् उनको वृद्धि देता हुआ और (देवेभिः) दिव्यगुणों के साथ (अग्निः) अग्नि (ईयते) जाता है तथा (धिया) कर्म से (पुरुपेशसम्) बहुत रूपोंवाले (यज्ञम्) प्राप्त संसार को सिद्ध करता है, उसको जानो ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को जो अग्नि सामान्य रूप से सब पदार्थों को पुष्ट करता वा विशेष रूप से उनको नष्ट करता वा पृथिव्यादिकों के भीतर व्याप्त है अर्थात् उनके प्रत्येक परमाणु के साथ है वा जिससे बहुत व्यवहार सिद्ध होते हैं, वह अग्नि विशेषता से जानने योग्य है ॥६॥

अन्वय: हे मनुष्या योऽभिशस्तिचातनो दमूनाः साधदिष्टिभिः सह जीरो रथीर्जन्तुभिः सह मनुषस्तन्वानो देवेभिः सहाग्निरन्तरीयते धिया पुरुपेशसं यज्ञं साध्नोति तं विजानीत॥६॥

पुनरग्निविद्यामाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) पावकः (देवेभिः) दिव्यैर्गुणैः (मनुषः) मनुष्यान् (च) अन्यान् भूतिमतः पदार्थान् (जन्तुभिः) मनुष्यैः। जन्तव इति मनुष्यना०। निघं०२। ३। (तन्वानः) विस्तृणानः (यज्ञम्) सङ्गतं संसारम् (पुरुपेशसम्) बहुरूपम् (धिया) कर्मणा (रथीः) बहवो रथा विद्यन्ते यस्य सः (अन्तः) मध्ये (ईयते) गच्छति (साधदिष्टिभिः) साधाः संसिद्धा दिष्टयश्च ताभिः (जीरः) वेगवान् (दमूनाः) दमनशीलः (अभिशस्तिचातनः) योऽभिशस्ति हिंसां चातयति सः ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्योऽग्निः सामान्यरूपेण सर्वान् पुष्णाति विशेषरूपेण हिनस्ति पृथिव्यादीनामन्तः प्राप्तोऽस्ति येन बहवो व्यवहाराः सिध्यन्ति सोऽग्निर्विज्ञातव्यः॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जो अग्नी सामान्यरूपाने सर्व पदार्थांना पुष्ट करतो किंवा विशेष रूपाने नष्ट करतो व पृथ्वी इत्यादीमध्ये व्याप्त आहे, ज्याच्यामुळे पुष्कळ व्यवहार सिद्ध होतात, तो अग्नी माणसांनी विशेषत्वाने जाणावा. ॥ ६ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

अ᳓ग्ने ज᳓रस्व सुअपत्य᳓ आ᳓युनि
ऊर्जा᳓ पिन्वस्व स᳓म् इ᳓षो दिदीहि नः
व᳓यांसि जिन्व बृहत᳓श् च जागृव
उशि᳓ग् देवा᳓नाम् अ᳓सि सुक्र᳓तुर् विपा᳓म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́yuni ← ā́yu- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

járasva ← √gr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

svapatyé ← svapatyá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

didīhi ← √dī- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pinvasva ← √pinv- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

sám ← sám (invariable)

ūrjā́ ← ū́rj- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

br̥hatáḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

jāgr̥ve ← jā́gr̥vi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jinva ← √ji- 2 ~ jinv- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

váyāṁsi ← váyas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ási ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

sukrátuḥ ← sukrátu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

uśík ← uśíj- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vipā́m ← víp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

अग्ने॑ । जर॑स्व । सु॒ऽअ॒प॒त्ये । आयु॑नि । ऊ॒र्जा । पि॒न्व॒स्व॒ । सम् । इषः॑ । दि॒दी॒हि॒ । नः॒ ।
वयां॑सि । जि॒न्व॒ । बृ॒ह॒तः । च॒ । जा॒गृ॒वे॒ । उ॒शिक् । दे॒वाना॑म् । असि॑ । सु॒ऽक्रतुः॑ । वि॒पाम् ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• jarasva ← jṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “jṛ; digest; age; cook; boil down; decay; decay; ripen.”

• svapatya ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svapatya ← apatye ← apatya
• [noun], locative, singular, neuter
• “child; offspring; patronymic; descendant.”

• āyuny ← āyuni ← āyu
• [noun], locative, singular, neuter
• “life; life; age.”

• ūrjā ← ūrj
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “strength; refreshment; vigor; food; strengthening.”

• pinvasva ← pinv
• [verb], singular, Present imperative
• “swell; swell; overflow; abound.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• iṣo ← iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• didīhi ← dīdī
• [verb], singular, Present imperative
• “shine; glitter.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• vayāṃsi ← vayas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• jinva ← jinv
• [verb], singular, Present imperative
• “enliven; animate.”

• bṛhataś ← bṛhataḥ ← bṛhat
• [noun], accusative, plural, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• jāgṛva ← jāgṛvaḥ ← jāgṛ
• [verb noun], vocative, singular
• “wake; watch; awaken; wake up; oversee.”

• uśig ← uśij
• [noun], nominative, singular, masculine

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• sukratur ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukratur ← kratuḥ ← kratu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• vipām ← vip
• [noun], genitive, plural, feminine

हेअग्ने स्वपत्येसुपुत्रे आयुनि आयुषि निमित्तसप्तम्येषा आयुषिनिमित्ते जरस्व देवान् स्तुहि होतारमधिष्ठाय ऊर्जा रसेनअन्नेनवा पिन्वस्वदेवान् प्रीणय नोस्माकं इषः सस्यार्थं वृष्टीः सन्दि दीहि सन्दीपय वयांसिअन्नानिच वयः क्षद्मेत्यन्ननामसुपाठात् जिन्वदेहि हेजागृवेसर्वदाजागरणशी- ल बृहतःमहतोयजमानस्य जिन्वेतिसम्बन्धः सुक्रतुःशोभनकर्माशोभनयज्ञोवात्वं विपाम्मेधाविनां देवानां उशिक् कान्तोसि ॥ ७ ॥

English translation:

“Agni, praise (the gods that we may enjoy) good offspring and long life; propitiate them by libations; bestow upon us plural ntiful crops; ever vigilant, gran tfood to the respectable (instrumental tutor of this ceremony), for you are the desired of the gods, the object of the pious acts of the devout.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Grant food: vay_msi annāni; vayaḥ kṣadma (Nirukta 2.7.7)

O Agni, be awake to a lifetime rich with descendants (for us). Swell with nourishment, and shine refreshments on us.
Quicken our vital powers and the (gods) on high, o you who are awake, as the fire-priest of the gods. You are the one of strong resolve for
inspired words.

Sing, Agni, for long life to us and noble sons: teem thou with plenty, shine upon us store of food.
Increase the great man’s strength, thou ever-vigilant: thou, longing for the Gods, knowest their hymns full well.

Agni, be wakeful 1 in our life which may be blessed with offspring; swell with sap; shine upon us (plenty of) food. Stir up vigour and the great ones, O watchful (god). Thou art the Usig (or willing one) of the gods, the good-minded (lord) of prayers.

Agni! Wache während eines kindergesegneten Lebens, schwill von Kraft, bring uns Labsal mit deinem Lichte! Errege die Kräfte und zwar große, du Wachsamer! Du bist der Fürbitter bei den Göttern, der gute Berater der Reden.

O Agni rausche uns zu kinderreicher Kraft, an Nahrung strotze, Tränke strahle uns herbei; Vermehr die Kraft des Starken auch, o emsiger, die Götter liebst du, und den Sängern thust du wohl.

О Агни, пробудись, чтобы (дать) срок жизни, благословенный потомством!
Налейся силой! Воссвети нам жертвенные услады!
Оживи жизненные силы и высокие (силы), о бдительный!
Ты Ушидж среди богов, ты наделен прекрасной силой духа вдохновенных слов.

• वैश्वानरोऽग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• विराड्जगती
• निषादः

अब विद्वानों के विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जागृवे) जागते हुए के तुल्य (अग्ने) जाननेवाले महाशय ! आप (स्वपत्ये) अपने सन्तान के निमित्त (आयुनि) प्राप्त हुए पीछे (ऊर्जा) अन्न से (पिन्वस्व) सेवो, विद्वानों की (जरस्व) स्तुति करो (नः) हमलोगों की (इषः) चाहना करो और (वयांसि) अच्छे-अच्छे अन्नों को (सं, दिदीहि) अच्छे प्रकार प्राप्त हूजिये (च) और (बृहतः) बहुतों को (जिन्व) तृप्त कीजिये जिससे आप (विपाम्) बुद्धिमान् (देवानाम्) विद्वानों के बीच (उशिक्) मनोहर (सुक्रतुः) सुन्दर बुद्धिमान् (असि) हैं उससे विद्वान् हुए हो ॥७॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य अपने सन्तानों को योग्य आहार-विहार से अच्छे प्रकार पाल के उत्तम शिक्षा और विद्या के दान से विद्वान् करते हैं, वे सदैव विद्वानों के सत्सङ्ग की कामना करनेवाले धर्म के चाहनेवाले होकर बुद्धिमान् होते हैं ॥७॥

अन्वय: हे जागृवेऽग्ने त्वं स्वपत्य आयुन्यूर्जा पिन्वस्व विदुषो जरस्व न इषो वयांसि च संदिदीहि बृहतश्च जिन्व यतस्त्वं विपां देवानामुशिक् सुक्रतुरसि तस्माद्विद्वान् जातोऽसि॥७॥

अथ विद्वद्विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) विद्वन् (जरस्व) स्तुहि। अत्र व्यत्ययेनात्मनेपदम्। जरतीति स्तुतिकर्मा। निघं०३। १४। (स्वपत्ये) स्वकीये सन्ताने (आयुनि) प्राप्ते (ऊर्जा) अन्नेन (पिन्वस्व) सेवस्व (सम्) (इषः) इच्छ (दिदीहि) प्राप्नुहि। अत्र दिव्धातोः शपः श्लुः। (नः) अस्मान् (वयांसि) कमनीयान्यन्नानि (जिन्व) प्रीणीहि (बृहतः) (च) अन्यान् (जागृवे) जागृतः (उशिक्) कमिता (देवानाम्) विदुषाम् (असि) (सुक्रतुः) सुष्ठुप्रज्ञः (विपाम्) मेधाविनाम् ॥७॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः स्वसन्तानान् युक्ताहारविहारेण संपाल्य सुशिक्षाविद्यादानेन विदुषः कुर्वन्ति ते सदैव विद्वत्सङ्गकामा धर्मेच्छा भूत्वा धीमन्तो भवन्ति ॥७॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे युक्त आहार-विहाराने संतानांना विद्वान करतात ती सदैव विद्वानांचा संग व धर्माची इच्छा बाळगणारी असून बुद्धिमान असतात. ॥ ७ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

विश्प᳓तिं यह्व᳓म् अ᳓तिथिं न᳓रः स᳓दा
यन्ता᳓रं धीना᳓म् उशि᳓जं च वाघ᳓ताम्
अध्वरा᳓णां चे᳓तनं जात᳓वेदसम्
प्र᳓ शंसन्ति न᳓मसा जूति᳓भिर् वृधे᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
átithim ← átithi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sádā ← sádā (invariable)

viśpátim ← viśpáti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yahvám ← yahvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

dhīnā́m ← dhī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

uśíjam ← uśíj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vāghátām ← vāghát- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

yantā́ram ← yantár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

adhvarā́ṇām ← adhvará- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

cétanam ← cétana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jātávedasam ← jātávedas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jūtíbhiḥ ← jūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)

śaṁsanti ← √śaṁs- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vr̥dhé ← vŕ̥dh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

वि॒श्पति॑म् । य॒ह्वम् । अति॑थिम् । नरः॑ । सदा॑ । य॒न्तार॑म् । धी॒नाम् । उ॒शिज॑म् । च॒ । वा॒घता॑म् ।
अ॒ध्व॒राणा॑म् । चेत॑नम् । जा॒तऽवे॑दसम् । प्र । शं॒स॒न्ति॒ । नम॑सा । जू॒तिऽभिः॑ । वृ॒धे ॥

• viśpatiṃ ← viśpatim ← viśpati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “overlord; head.”

• yahvam ← yahva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “youngest; youthful; active.”

• atithiṃ ← atithim ← atithi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “guest; atithi [word]; Atithi.”

• naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• sadā
• [adverb]
• “always; continually; always; perpetually.”

• yantāraṃ ← yantāram ← yantṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “charioteer; ruler.”

• dhīnām ← dhī
• [noun], genitive, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• uśijaṃ ← uśijam ← uśij
• [noun], accusative, singular, masculine

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• vāghatām ← vāghant
• [noun], genitive, plural, masculine

• adhvarāṇāṃ ← adhvarāṇām ← adhvara
• [noun], genitive, plural, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• cetanaṃ ← cetanam ← cetana
• [noun], accusative, singular, masculine
• “noteworthy; remarkable; memorable; conspicuous; conscious; sentient.”

• jātavedasam ← jātavedas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• śaṃsanti ← śaṃs
• [verb], plural, Present indikative
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• jūtibhir ← jūtibhiḥ ← jūti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “jūti [word].”

• vṛdhe ← vṛdh
• [verb noun]
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

नरोनेतारः स्तोतारोवा विश्पतिं विशाम्मनुष्याणाम्पतिंविश्वस्यपतिमितिवायह्वम्महान्तं अतिथिंसर्वस्यातिथिभूतं धीनाम्बुद्धीनाङ्कर्मणांवा यन्तारन्नियन्तारं वाघताञ्चऋत्विजाञ्च उशिजं कान्तम्मनोज्ञं अध्वराणांयागानाञ्चेतनं प्रज्ञापकं जूतिभिर्वेगैर्युक्तं जातवेदसमग्निं वृधेवृद्धयेसमृद्ध- ये नमसानमस्कारेणस्तुतिभिश्च सदासर्वकालं प्रशंसन्ति प्रशंसाङ्कुर्वन्ति ॥ ८ ॥

English translation:

“The leaderes (of holy rites) praise with prostration, for (the sake of) increase, the mighty lord of people, the guest (of men), the regulator eternally of acts, he desired of the priests, the exposition of sacrifices, Jātavedas, endowed with (divine) energies.”

Clanlord, youthful guest, controller of insights, and fire-priest of the chanters,
sign of the rites, and Jātavedas—him do our men ever proclaim with reverence, (for him) to give strength by his spur.

The Mighty One, Lord of the people and their guest, the leader of their thoughts, devoted Friend of priests,
Our solemn rites’ announcer, Jatavedas, men with worship ever praise, with urgings for their weal.

The lord of the tribe, the vigorous 1 guest, the guider of prayers, the Usig (or willing one) of those who invoke him, Gâtavedas, the light of worship—him men constantly praise with adoration, with solicitations for their welfare.

Den Stammesfürsten, den jüngsten Gast, den Lenker der Gedanken und der Fürbitter der Priester, das Wahrzeichen des Opfers, den Jatavedas preisen immerdar die Männer unter Verneigung mit Aufmunterungen, daß das Opfer gedeihlich werde.

Den raschen Herrn und Gast, der die Gebete lenkt, den Betern hold, ihn preiset stets der Männer Schar, Den Wesenkenner, ihn, der Opferfeste Schmuck, mit Ehrerbietung und mit Eifer uns zum Heil.

Господина племен, юного гостя, правителя молитв,
Ушиджа среди жрецов, символ обрядов,
Джатаведаса мужи всегда воспевают
С поклонением (и) подбадриваниями, чтобы (жертва) возрастала

• वैश्वानरोऽग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• जगती
• निषादः

फिर विद्वान् के विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (नरः) अपने आत्मा, इन्द्रियाँ और शरीरों को धर्म की ओर पहुँचानेवाले जन (वृधे) वृद्धि के लिये (जूतिभिः) वेगादि गुणों से (विश्पतिम्) समस्त प्रजा के पालनेवाले (यह्वम्) बड़े (यन्तारम्) नियन्ता अर्थात् सब कामों को यथानियम पहुँचानेवाले (अतिथिम्) अतिथि के समान सत्कार करने योग्य (धीनाम्) उत्तम कर्म और बुद्धियों वा (वाघताम्) बुद्धिमान् (च) और (अध्वराणाम्) अहिंसनीय व्यवहारों के बीच (उशिजम्) कामना की ओर (जातवेदसम्) उत्पन्न हुए सब पदार्थों में अपनी व्याप्ति से विद्यमान अथवा उत्पन्न हुए समस्त पदार्थों को जाननेवाले (चेतनम्) अच्छे प्रकार ज्ञानस्वरूप परमात्मा की (नमसा) सत्कार से (सदा) सदैव (प्र, शंसन्ति) प्रशंसा करते हैं, वे ब्रह्मवेत्ता होते हैं ॥८॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को आप्त विद्वानों ने =से स्तुति किया हुआ महान् प्रजापालक ज्ञानस्वरूप परमेश्वर स्तुति करने योग्य है, इसकी उपासना के विना किसी को पूरा लाभ प्राप्त नहीं होता ॥८॥

अन्वय: ये नरो वृधे जूतिभिर्विश्पतिं यह्वं यन्तारमतिथिं धीनां वाघतामध्वराणां चोशिजं जातवेदसं चेतनं परमात्मानं नमसा सदा प्रशंसन्ति ते ब्रह्मविदो भवन्ति ॥८॥

पुनर्विद्वद्विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्पतिम्) विशः सर्वस्याः प्रजायाः पालकं स्वामिनम् (यह्वम्) महान्तम् (अतिथिम्) अतिथिवत् सत्कर्तव्यम् (नरः) स्वात्मेन्द्रियशरीराणि धर्मं प्रति नेतारः (सदा) (यन्तारम्) नियन्तारमुपरतम् (धीनाम्) सत्कर्मणां प्रज्ञानाम् च (उशिजम्) कामयमानम् (च) (वाघताम्) मेधाविनाम् (अध्वराणाम्) अहिंसनीयानाम् (चेतनम्) सम्यग् ज्ञानस्वरूपम् (जातवेदसम्) यो जातेषु सर्वेषु स्वव्याप्त्या विद्यतेऽथवा जातान् सर्वान् पदार्थान् वेत्ति तम् (प्रशंसन्ति) स्तुवन्ति (नमसा) सत्कारेण (जूतिभिः) वेगादिभिर्गुणैः (वृधे) वर्धनाय ॥८॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैराप्तैर्विद्वद्भिः स्तुतो महान् प्रजापालको ज्ञानस्वरूपः परमेश्वरः स्तोतव्योऽस्ति नैतदुपासनेन विना कञ्चित्पूर्णो लाभः प्राप्नोति ॥८॥

भावार्थभाषाः - आप्त विद्वानांनी स्तुती केलेला, महान प्रजापालक, ज्ञानस्वरूप परमेश्वर स्तुती करण्यायोग्य आहे. माणसांनी त्याची उपासना केल्याशिवाय पूर्ण लाभ मिळू शकत नाही. ॥ ८ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

विभा᳓वा देवः᳓ सुर᳓णः प᳓रि क्षिती᳓र्
अग्नि᳓र् बभूव श᳓वसा सुम᳓द्रथः
त᳓स्य व्रता᳓नि भूरिपोषि᳓णो वय᳓म्
उ᳓प भूषेम द᳓म आ᳓ सुवृक्ति᳓भिः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kṣitī́ḥ ← kṣití- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

pári ← pári (invariable)

suráṇaḥ ← suráṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vibhā́vā ← vibhā́van- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

babhūva ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

śávasā ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sumádrathaḥ ← sumádratha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhūripoṣíṇaḥ ← bhūripoṣín- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

vratā́ni ← vratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

bhūṣema ← √bhūṣ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

dáme ← dáma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

suvr̥ktíbhiḥ ← suvr̥ktí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)

वि॒भाऽवा॑ । दे॒वः । सु॒ऽरणः । परि॑ । क्षि॒तीः । अ॒ग्निः । ब॒भू॒व॒ । शव॑सा । सु॒मत्ऽर॑थः ।
तस्य॑ । व्र॒तानि॑ । भू॒रि॒ऽपो॒षिणः॑ । व॒यम् । उप॑ । भू॒षे॒म॒ । दमे॑ । आ । सु॒वृ॒क्तिऽभिः॑ ॥

• vibhāvā ← vibhāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “illuminating; shining.”

• devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• suraṇaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suraṇaḥ ← raṇaḥ ← raṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “battle; fight; pleasure; joy; war; combat.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• kṣitīr ← kṣitīḥ ← kṣiti
• [noun], accusative, plural, feminine
• “floor; Earth; earth; pṛthivī; people; dwelling; battlefield; Earth; estate; colony; house.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• babhūva ← bhū
• [verb], singular, Perfect indicative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• śavasā ← śavas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• sumadrathaḥ ← sumat
• [adverb]
• “together.”

• sumadrathaḥ ← rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vratāni ← vrata
• [noun], accusative, plural, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• bhūripoṣiṇo ← bhūri
• [noun]
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• bhūripoṣiṇo ← poṣiṇaḥ ← poṣin
• [noun], genitive, singular, masculine

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• bhūṣema ← bhūṣ
• [verb], plural, Present optative
• “endeavor; attend; strive.”

• dama ← dame ← dama
• [noun], locative, singular, masculine
• “dwelling; home.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• suvṛktibhiḥ ← suvṛkti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “praise.”

विभावादीप्तिमान् देवः स्तूयमानः सुरणः अत्रवर्णलोपश्छान्दसः शोभनंरमयतीति सुरमणः सुदद्रथः शोभनरथः अग्निः शवसाबलेन क्षितीः सर्वाः प्रजाः परिबभूव परितोगृह्णाति अत्रभव तेरुपसर्गवशात्परिग्रहार्थत्वं भूरिपोषिणः बहूनाम्पोषयितुः पालयितुः दमे यज्ञगृहे दमइतिगृह नामसुपाठात् निवसतः तस्याग्नेर्व्रतानिकर्माणि वयंसुवृक्तिभिः स्तोत्रैः आसर्वतःउपभूषेम उपभू षयामः प्रकाशयामः ॥ ९ ॥

English translation:

“The resplendent and adorable Agni, riding in an auspicious chariot, has comprehended the whole earth by his vigour; let us glorify with fit praises the acts of that cherisher of multitudes in his own abode.”

The far-radiant god, the great delight, Agni with his chariot and through his vast power has surrounded the settlements.
We would attend to the commandments of him who prospers
abundantly here in our house by means of our well-twisted hymns.

Agni the God resplendent, giver of great joy, hath on his lovely car compassed the lands with, might.
Let us with pure laudations in his house approach the high laws of the nourisher of multitudes.

The resplendent, joyous god, Agni on his chariot, has with his might encompassed the dwellings. May we honour in our house with beautiful prayers 1 his commands who is rich in manifold prosperity.

Der strahlende erfreuliche Gott Agni umfängt schützend die Wohnsitze mit seiner Macht auf schönem Wagen. Wir wollen seiner Dienste, des Viellabenden im Hause mit Lobesliedern warten.

Erfreuend weilte Agni in den Wohnungen, der lichte Gott mit seinem Wagen voller Kraft; Befolgen lasst uns in dem Haus mit Lobgesang des nahrungsreichen Agni heil’ge Satzungen.

Бог, сверкающий далеко, благоприятный в сражениях, Агни
Охватил (своей) силой поселения (людей), (он) с прекрасной колесницей,
Заветам этого обильно кормящего (бога) мы
Хотим служить в доме прекрасно сложенными гимнами!

• वैश्वानरोऽग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! जैसे आप (विभावा) विविध दीप्तिमान् (देवः) मनोहर (सुरणः) सुन्दर रण जिससे होता वा (सुमद्रथः) जिससे प्रशंसित ज्ञानों का रथ के समान रथ होता (अग्निः) ऐसा अग्नि (सुवृक्तिभिः) सुन्दर वार्ताओं से और (शवसा) बल से (क्षितीः) पृथिवियों को (परि, बभूव) सब ओर से व्याप्त होता अर्थात् उनका तिरस्कार करता (तस्य) उसके (व्रतानि) शीलों को (भूरिपोषिणः) बहुत प्रकार पोषण पुष्टि जिनके विद्यमान वे (वयम्) हम लोग (दमे) घर में (उपाभूषेम) अपने समीप अच्छे प्रकार भूषित करते हैं ॥९॥

भावार्थभाषाः - जैसे विद्वान् जन मनुष्यों के बीच बहुत पुष्टि देने और ऐश्वर्य की प्राप्ति करानेवाले तथा परोपकार से अलङ्कृत हों, वे राज्य के ऐश्वर्य को प्राप्त हों ॥९॥

अन्वय: हे विद्वन् यथा त्वं विभावा देवः सुरणः सुमद्रथोऽग्निः सुवृक्तिभिः शवसा क्षितीः परिबभूव तस्य व्रतानि भूरिपोषिणो वयं दम उपा भूषेम ॥९॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (विभावा) विविधदीप्तिमान् (देवः) कमनीयः (सुरणः) शोभनो रणः सङ्ग्रामो यस्मात्सः (परि) सर्वतः (क्षितीः) पृथिवीः (अग्निः) पावकः (बभूव) भवति (शवसा) बलेन (सुमद्रथः) सुमतां प्रशस्तज्ञानानां रथ इव रथो यस्मात्सः (तस्य) (व्रतानि) शीलानि (भूरिपोषिणः) भूरि बहुविधः पोषो पुष्टिर्विद्यते येषां ते (वयम्) (उप) समीपे (भूषेम) (दमे) गृहे (आ) (सुवृक्तिभिः) शोभनाश्च ते वृक्तयो वर्तनानि च ताभिः ॥९॥

भावार्थभाषाः - यथा विद्वांसो मनुष्याणां बहुपुष्टिप्रदा ऐश्वर्यप्रापकाः परोपकारेणालङ्कृता भवेयुस्ते राज्यैश्वर्यमाप्नुयुः ॥९॥

भावार्थभाषाः - विद्वान लोक माणसांना पुष्ट करून ऐश्वर्यप्रापक बनतात व परोपकाराने अलंकृत होतात, तेव्हा ते राज्याचे ऐश्वर्य प्राप्त करतात. ॥ ९ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

वइ᳓श्वानर त᳓व धा᳓मानि आ᳓ चके
ये᳓भिः सुवर्वि᳓द् अ᳓भवो विचक्षण
जात᳓ आ᳓पृणो भु᳓वनानि रो᳓दसी
अ᳓ग्ने ता᳓ वि᳓श्वा परिभू᳓र् असि त्म᳓ना

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

cake ← √kā- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

dhā́māni ← dhā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

vaíśvānara ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ábhavaḥ ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

svarvít ← svarvíd- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vicakṣaṇa ← vicakṣaṇá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yébhiḥ ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

apr̥ṇaḥ ← √pr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

bhúvanāni ← bhúvana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

jātáḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

paribhū́ḥ ← paribhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

tmánā ← tmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

वैश्वा॑नर । तव॑ । धामा॑नि । आ । च॒क्रे॒ । येभिः॑ । स्वः॒ऽवित् । अभ॑वः । वि॒ऽच॒क्ष॒ण॒ ।
जा॒तः । आ । अ॒पृ॒णः॒ । भुव॑नानि । रोद॑सी॒ इति॑ । अग्ने॑ । ता । विश्वा॑ । प॒रि॒ऽभूः । अ॒सि॒ । त्मना॑ ॥

• vaiśvānara
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• dhāmāny ← dhāmāni ← dhāman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• cake ← kan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “like; delight; desire.”

• yebhiḥ ← yad
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• svarvid ← svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• svarvid ← vid
• [noun], nominative, singular, masculine
• “finding.”

• abhavo ← abhavaḥ ← bhū
• [verb], singular, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• vicakṣaṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “expert; wise; discerning; clear-sighted; conversant(p); bright.”

• jāta ← jātaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• āpṛṇo ← āpṛṇaḥ ← āpṛṇ ← √pṛṇ
• [verb], singular, Imperfect

• bhuvanāni ← bhuvana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• tā ← tad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• paribhūr ← paribhūḥ ← paribhū
• [noun], nominative, singular, masculine
• “extended.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• tmanā ← tman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “self.”

हेवैश्वानर तवधामानित्वत्सम्बन्धीनितेजांसि आचके अभिष्टौमि हेविचक्षण प्राज्ञ त्वं येभिः यैस्तेजोभिः स्वर्वित् सर्ववित् सर्वज्ञः अभवः भवसि जातः जातमात्रस्त्वं भुवनानि भूतजाता नि रोदसीद्यावापृथिव्यौ आपृणः आपूरयः हेअग्ने विश्वाविश्वानिसर्वाणि ता तानि भुवनानिभूत जातानि त्मनाआत्मना परिभूरसि परिग्रहीतासि ॥ १० ॥

English translation:

“Vaiśvānara, I celebrate your energies, whereby, O sage, you have become omniscient; as soon as born, Agni, you have occupied the realms (of space), and heaven and earth, and have comprehended all these with yourself.”

Vaiśvānara, I desire your manifestations, by which you became the one who finds the sun, o far-gazing one.
As soon as you were born, you filled the living worlds and the two
world-halves. Agni, you surround all these in your own person.

I celebrate thy glories, O Vaisvanara, wherewith thou, O farsighted God, has found the light.
Thou filledst at thy birth both worlds, the earth and heaven: all this, O Agni, hast thou compassed of thyself.

O Vaisvânara, I love thy statutes by which thou hast found the sun, O far-seeing one. When born thou hast filled the worlds, heaven and earth; Agni, thou encompassest all these (beings) by thyself.

Vaisvanara! Deine Eigenschaften wünsche ich mir, durch die du Hellsehender der Erfinder des Himmelslichtes wardst. Eben geboren hast du die Welten, Himmel und Erde erfüllt. Agni! Alle diese Welten umspannst du in eigner Person.

O Männerhort, an deinen Werken hab’ ich Lust, durch die den Himmel du gewannst, vollsehender; Geboren fülltest Wesen du und Welten an und alles das, o Agni, überragst du noch.

О Вайшванара, я люблю твои свойства,
С помощью которых ты стал тем, кто нашел солнце, о далеко смотрящий,
(Едва) родившись, ты заполнил (все) существа, оба мира.
О Агни, все эти (миры) ты охватил самим собой.

• वैश्वानरोऽग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (विचक्षण) अतिचतुर (वैश्वानर) प्रधानपुरुष ! (अग्ने) अग्नि के समान वर्त्तमान आप (त्मना) अपने से जिन (विश्वा) समस्त (भुवनानि) लोकों को (आ, अपृणः) अच्छे प्रकार पुष्ट करें, जैसे अग्नि समस्त लोकों वा (रोदसी) आकाश और पृथिवी को अभिव्याप्त है वैसे आप (परिभूः) सब ओर से होनेवाले (असि) हैं, वह आप मनुष्य (तव) आपके (येभिः) जिन (धामानि) जन्म स्थान नामों को (आचके) अच्छे प्रकार कामना करे (ता) उनको जानकर (जातः) प्रसिद्ध होते हुए (स्वर्वित्) प्राप्त सुख (अभवः) हूजिये ॥१०॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य अग्नि के समान धर्म और विद्याओं के प्रकाश करनेवाले सबके बीच प्राणियों के सुख-दुःख की व्यवस्था से अपने समान बुद्धि रखनेवाले हैं, वे सुखी होते हैं ॥१०॥

अन्वय: हे विचक्षण वैश्वानराग्ने त्वं त्मना यानि विश्वा भुवनान्यापृणो यथाऽग्निर्विश्वा भुवनानि रोदसी चाभिव्याप्नोति तथा त्वं परिभूरसि स त्वं मनुष्यस्तव येभिर्धामान्याचके ता तानि विदित्वा जातः सन् स्वर्विदभवः ॥१०॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (वैश्वानर) प्रधानपुरुष (तव) (धामानि) जन्मस्थाननामानि (आ) (चके) समन्तात्कामयेत (येभिः) यैः (स्वर्वित्) प्राप्तसुखः (अभवः) भवेः (विचक्षण) अतिचतुर (जातः) प्रसिद्धः (आ) (अपृणः) पुष्णीयाः (भुवनानि) लोकान् (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (अग्ने) पावकइव वर्त्तमान (ता) तानि (विश्वा) सर्वाणि (परिभूः) यः परितः सर्वतो भवति सः (असि) (त्मना) आत्मना ॥१०॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये मनुष्या अग्निवद्धर्मविद्याप्रकाशकाः सर्वेषु प्राणिषु सुखदुःखव्यवस्थया स्वात्मवद्बुद्धयः सन्ति ते सुखिनो भवन्ति ॥१०॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे अग्नीप्रमाणे धर्म व विद्येचा प्रकाश करणारी असतात, आपल्या सुख-दुःखाप्रमाणेच सर्व प्राण्यांचे सुख-दुःख समजतात ती सुखी होतात. ॥ १० ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

वैश्वानर᳓स्य दंस᳓नाभियो बृह᳓द्
अ᳓रिणाद् ए᳓कः सुअपस्य᳓या कविः᳓
उभा᳓ पित᳓रा मह᳓यन्न् अजायत
अग्नि᳓र् द्या᳓वापृथिवी᳓ भू᳓रिरेतसा

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

daṁsánābhyaḥ ← daṁsánā- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:PL}

vaiśvānarásya ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

áriṇāt ← √rī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kavíḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svapasyáyā ← svapasyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ajāyata ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

maháyan ← √mahay- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

pitárā ← pitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ubhā́ ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhū́riretasā ← bhū́riretas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

dyā́vāpr̥thivī́ ← dyā́vāpr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

वै॒श्वा॒न॒रस्य॑ । दं॒सना॑भ्यः । बृ॒हत् । अरि॑णात् । एकः॑ । सु॒ऽअ॒प॒स्यया॑ । क॒विः ।
उ॒भा । पि॒तरा॑ । म॒हय॑न् । अ॒जा॒य॒त॒ । अ॒ग्निः । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । भूरि॑ऽरेतसा ॥

• vaiśvānarasya ← vaiśvānara
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• daṃsanābhyo ← daṃsanābhyaḥ ← daṃsanā
• [noun], ablative, plural, feminine
• “wonder; power.”

• bṛhad ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• ariṇād ← ariṇāt ← ri
• [verb], singular, Imperfect
• “free; liberate; run; let go of.”

• ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• svapasyayā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svapasyayā ← apasyayā ← apasyā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “activity.”

• kaviḥ ← kavi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• ubhā ← ubh
• [noun], accusative, dual, masculine
• “both(a).”

• pitarā ← pitṛ
• [noun], accusative, dual, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• mahayann ← mahayan ← mahay ← √mah
• [verb noun], nominative, singular
• “glorify.”

• ajāyatāgnir ← ajāyata ← jan
• [verb], singular, Imperfect
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• ajāyatāgnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• dyāvāpṛthivī
• [noun], accusative, dual, feminine
• “heaven and earth; dyāvāpṛthivī [word].”

• bhūriretasā ← bhūri
• [noun]
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• bhūriretasā ← retasā ← retas
• [noun], accusative, dual, feminine
• “semen; sperm.”

वैश्वानरस्याग्नेः दंसनाभ्यः तोषकारीभ्यः क्रियाभ्यः बृहन्महद्धनम्भवतीतियत् तदवितथं यतःकारणात् एकोमुख्यः कविरग्निः स्वपस्यया शोभनयज्ञादिकर्मेच्छयायजमानादिभ्योधनमरि णात् ददातिसोयमग्निः भूरिरेतसा बहुरेतस्कौ उभाउभौ पितरापितरौ मातापितरौद्यावापृथि वी द्यावापृथिव्यौ महयन् पूजयन् अजायत ॥ ११ ॥समित्समिदित्येकादशर्चञ्चतुर्थंसूक्तं वैश्वामित्रं त्रैष्टुभं अत्रानुक्रमणिका समित्समिदाप्रियइति इध्मादिस्वाहाकृत्यन्ताःपूर्वोक्ताः प्रत्यृचन्देवताः पशौवैश्वामित्राणांआप्रीसूक्तं दर्शपूर्णमासयोः पत्नी संयाजेषुत्व्ष्टुर्याज्या तन्नइत्येषा सूत्रितञ्च—इहत्वष्टारमग्रियन्तन्नस्तुरीपमधपोषयित्न्विति । त्वाष्ट्रे पशौ पुरोडाशस्यानुवाक्या सूत्रितञ्च—तन्नस्तुरीपमधपोषयित्नुदेवस्त्वष्टासविताविश्वरूपइति ।

बृहदिति प्रथमपादान्तः । तेन अरिणादिति पादादित्वान् न निहन्यते ।

वैश्वानरस्य दंसनाभ्यः कर्मभ्यः बृहन् महत् एकः कविर् मेधावी किम् अरिणाद् अधिगच्छति?
किम् इति सामर्थ्याल् लभ्यते, इतोन्यन्महदस्तीति कविर्मेधावी कश्चिदवबुध्यते किं? न कश्चिदित्यर्थः । यो मेधावी न भवति स कामं मिथ्यावबुध्यतां, मेधावी नैव बोद्धुमर्हतीति । री गतिरेषणयोः क्रैयादिकः, छान्दसो लुङ्, ‘प्वादीनां ह्रस्वः’ इति ह्रस्वत्वम् ।

कीदृशं महत्त्वमित्याह - स्वपस्यया शोभनकर्मतया महदाभ्योन्यन्नास्त्येवेत्यर्थः । वैस्वानरस्य कर्मसदृशमन्यच्छोभनत्वेन महत्कर्म कश्चिदपि मेधवी जनो न जानातीत्युक्तं भवति । अप इति कर्मनाम, शोभनकर्म स्वपः, तस्य भावस्स्वपस्यम् । छान्दसो यत्, ‘सुपां सुलुक्’ इति तृतीयाया यादेशः ।

तर्हि तेषामस्य कर्मणां मध्ये शोभनमेकं कर्मोदाह्रियतामित्याह - अयं खल्वग्निः उभा उभौ पितरा पितरौ, मातापितृस्थानीयौ वा । उभयत्रापि ‘सुपां सुलुक्’ इत्याकारः । द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ । द्विवचनस्य पूर्वसवर्ण ईकारः, ‘दिवो द्यावा’ इति द्यावादेशः, ‘देवताद्वन्द्वे च’ इति पूर्वोत्तरपदयोर्युगपत् प्रकृतिस्वरत्वम् । भूरिरेतसा भूरिरेतसौ स्थावरजङ्गमात्मकबहुविकारे महयन् पूजयन् प्रकाशयन् अजायत जायते । छान्दसो लङ् । यथा खलु कश्चित्सुजातः पुत्रः मातापितरौ भूरिरेतसौ युवानौ निजजन्मनालङ्कुर्वन् जायते एवमसौ जायते । इत्थं जन्मकाल एवास्य कुर्वाणस्य किन्नाम कर्म महच्छोभनं न भवतीति भावः । तस्मादीदृशोयमग्निरस्माकं जातं तमिमं पुत्रं पूतत्वतेजस्वित्वादिगुणं करोतु ॥

English translation:

“From acts that are acceptable to Vaiśvānara comes great (wealth); for he, the sage (Agni) alone, bestows (the reward) of zeal in (the performance of) his worship; adoring both his prolific friends, heaven and earth, Agni was born.”

By the wondrous powers of Vaiśvānara and by his good work, the single poet [=Agni?] made it [=his semen?] flow on high.
Agni was born, exalting both his parents, Heaven and the Earth, who have abundant semen.

By his great skill the Sage alone hath brought to pass a great deed, mightier than Vaisvanara’s wondrous acts.
Agni sprang into being, magnifying both his Parents, Heaven and Earth, rich in prolific seed.

For Vaisvânara’s wonderful deeds he the sage alone has by his great skill mightily 1 let loose (his powers?). Agni has been born exalting. both his parents, Heaven and Earth, rich in seed.

A greater than the marvels of Vaiśvanara
By his craftsmanship the sage hath performed alone;
Magnifying both parents, sky and earth,
Rich in seed, was Agni born.

Aus den Meisterkräften des Vaisvanara ließ der einzige Seher mit schöner Schöpferkraft den hehren Samen fließen. Beide Eltern, die samenreichen Himmel und Erde, erhöhend wurde Agni geboren.

Der Menschenhort liess strömen durch des Schaffens Kunst aus seiner Fülle Grosses, weise er allein; Als er geboren, machte beide Aeltern er die samenreichen Erd’ und Himmel Agni gross.

Из чудесных сил Вайшванары один поэт
Выпустил течь высокое (пламя) с помощью прекрасной деятельности (своей).
Возвеличивая обоих родителей, Небо и Землю,
Обильных семенем, родился Агни.

• वैश्वानरोऽग्निः
• गाथिनो विश्वामित्रः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (एकः) एकाकी (कविः) सर्वशास्त्रों को जाननेवाला (स्वपस्यया) अपने को उत्तम की इच्छा से (वैश्वानरस्य) सर्वत्र प्रकाशमान अग्नि को (दंसनाभ्यः) सुख करनेवाली क्रियाओं से (बृहत्) महान् कार्य को (अरिणात्) प्राप्त होवे वा (अग्निः) अग्नि (भूरिरेतसा) बहुत जल जिसमें विद्यमान उस अन्तरिक्ष के साथ वर्त्तमान (द्यावापृथिवी) सूर्य और पृथिवी को प्रकाशित करता हुआ (अजायत) प्रसिद्ध होता है वैसे (उभा) दोनों (पितरा) माता-पिता को (महयन्) सत्कार करता हुआ वर्त्तमान है, वह सुखी कैसे न होवे? ॥११॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य विद्वानों के तुल्य कर्म और माता-पिताओं का सत्कार करते, वे पृथिवी और सूर्य के समान उत्तम गुणवाले होते हैं ॥११॥ इस सूक्त में अग्नि और विद्वानों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्तार्थ के साथ संगति समझनी चाहिये ॥११॥ यह तीसरा सूक्त और इक्कीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: य एकः कविः स्वपस्यया वैश्वानरस्य दंसनाभ्यो बृहदरिणाद्यथाग्निर्भूरिरेतस सह वर्त्तमानो द्यावापृथिवी प्रकाशयन्नजायत तथोभा पितरा महयन् वर्त्तेते स सुखी कथन्न जायेत ॥११॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (वैश्वानरस्य) सर्वत्र राजमानस्य (दंसनाभ्यः) सुखकरक्रियाभ्यः (बृहत्) महत् (अरिणात्) प्राप्नुयात् (एकः) असहायः (स्वपस्यया) आत्मनः सुष्ठुकर्मण इच्छया (कविः) सर्वशास्त्रवित् (उभा) द्वौ (पितरा) पालकौ (महयन्) सत्कुर्वन् (अजायत) जायते (अग्निः) पावकः (द्यावापृथिवी) सूर्यभूमी (भूरिरेतसा) भूरीणि बहूनि रेतांसि उदकानि यस्मिन्नन्तरिक्षे तेन ॥११॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये जना विद्वत्क्रियाकरा जनकजननीनां सत्कर्त्तारः सन्ति ते भूमिसूर्यवद्दिव्यगुणा भवन्तीति ॥११॥ अत्राग्निविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति तृतीयं सूक्तमेकविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे विद्वानांप्रमाणे कर्म करतात आणि माता-पित्याचा सत्कार करतात ती पृथ्वी व सूर्याप्रमाणे उत्तम गुण असणारी असतात. ॥ ११ ॥