०४१

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
सायण-भाष्यम्

’ वायो ये ते ’ इत्येकविंशत्यृचं नवमं सूक्तं गार्त्समदं गायत्रम् । ’ अम्बितमे ’ इति षष्ठस्य तृचस्य आदितो द्वे अनुष्टुभौ तृतीया बृहती । ’ वायो ये ते ’ इत्यादिके द्वे ऋचौ वायव्यौ । ’ शुक्रस्याद्य ’ इत्येषा ऐन्द्रवायवी । ’ अयं वां मित्रावरुणा ’ इति पञ्चानां तृचानां मित्रावरुणौ अश्विनौ इन्द्रः विश्वे देवाः सरस्वती इति क्रमेण देवताः । ’ प्रेतां यज्ञस्य ’ इत्यन्त्यस्तृचो ब्राह्मणसूत्रयोर्हविर्धानप्रवर्तने द्यावापृथिव्यनिविद्धानत्वेन च विनियुक्तत्वात् द्यावापृथिव्यो हविर्धानदेवत्यो वा । ’ अग्निं च हव्यवाहनम् ’ इति पादोऽग्निदेवत्यो वा । तथा चानुक्रान्तं-’ वायो सैका गायत्रमुक्ता देवताः प्रउगेणाद्ये तु तृचेऽनयैन्द्रवायवी द्यावापृथिव्योऽनयस्तृचो हाविर्धानो वा तृतीयः पादो वाग्नेयोऽम्बितमेऽनुष्टुभौ बृहती च ’ इति । पृष्ठयाभिप्लवषडहयोर्द्वितीयेऽहनि प्रउगेऽन्त्यतृचवर्जमेतत्सूक्तम् । वायव्यतृचस्य ’ वायो ये ते सहस्रिणः ’ इत्याद्ये द्वे ऋचौ ऐन्द्रवायवतृचस्य ’ शुक्रस्याद्य ’ इत्येषा तृतीया । तथा च सूचितं- ’ वायो ये ते सहस्रिण इति द्वे तीव्राः सोमास आ गहीत्येकोभा देवा दिविस्पृशेति द्वे शुक्रस्याद्य गवाशिर इत्येकायं वां मित्रावरुणेति पञ्च तृचाः ’ (आश्व. श्रौ. ७. ६) इति । चातुर्विंशिकेऽहनि प्रातःसवने मैत्रावरुणशस्त्रे ’ अयं वां मित्रावरुणा ’ इति षळहस्तोत्रियसंज्ञकः । ’ चतुर्विंशे होताजनिष्ट ’ इति खण्डे सूत्रितम्-’ अयं वां मित्रावरुणा पुरूरुणा चिद्ध्यस्ति ’ ( आश्व. श्रौ. ७. २) इति । आभिप्लविकेष्वहःसु प्रातःसवने मैत्रावरुणशस्त्रेऽयमेव तृचः पञ्चदशादिस्तोमनिमित्तमावापनीयः । ’ अयं वां मित्रावरुणा नो मित्रावरुणेति तृचाः ’ ( आश्व. श्रौ. ७.५) इति सूत्रितत्वात् । आद्या मैत्रावरुणग्रहस्यानुवाक्या । सूत्रितं च-’ मैत्रावरुणस्य अयं वां मित्रावरुणा ’ ( आश्व. श्रौ. ५.५) इति । प्रातरनुवाकाश्विनशस्त्रयोर्गायत्रे छन्दसि ’ गोमदू षु ’ इति तृचो विनियुक्तः । ’ गोमदू षु नासत्येति तृचा ’ ( आश्व. श्रौ. ४.१५) इति सूत्रितत्वात् । अतिरात्रे प्रथमे पर्याये ब्राह्मणाच्छंसिशस्त्रे ’ इन्द्रो अङ्ग महद्भयम् ’ इति तृचः । ’ अतिरात्रे पर्यायाणाम् ’ इति खण्डे सूत्रितम्-’ इन्द्रो अङ्ग महद्भयमभि न्यू षु वाचम् ’ (आश्व. श्रौ. ६ .४) इति । आग्रयणे वैश्वदेवस्य हविषः ’ विश्वे देवासः ’ इत्यनुवाक्या । ’ आग्रयणम् ’ इति खण्डे सूत्रितं-’ विश्वे देवास आ गत ये के च ज्मा महिनो अहिमायाः ’ ( आश्व श्रौ. २. ९) इति । दशरात्रे प्रथमेऽहनि प्रउगशस्त्रे ’ अम्बितमे नदीतमे ’ इति सारस्वतः सप्तमस्तृचः । ’ चतुर्थेऽहनि ’ इति खण्डे सूत्रितम्–’ अम्बितमे नदीतम इत्यानुष्टुभं प्रउगम् ’ ( आश्व. श्रौ. ७.११) इति । व्यूढे दशरात्रे प्रथमे छन्दोमे वैश्वदेवशस्त्रे ’ प्रेतां यज्ञस्य शंभुवा ’ इति द्यावापृथिव्यनिविद्धानीयस्तृचः । ’ अथ छन्दोमाः ’ इति खण्डे सूत्रितं- ’ प्रेतां यज्ञस्य शंभुवायं देवाय जन्मन इति तृचाः ’ ( आश्व. श्रौ. ८.९) इति । हविर्धानप्रवर्तनेऽप्ययं तृचो विनियुक्तः । सूत्रितं च-’ प्रेतां यज्ञस्य शंभुवा यमे इव यतमाने यदैतम् ’ ( आश्व. श्रौ ४. ९; ऐ.ब्रा. १ २९) इति ।।

Jamison Brereton

41 (232)
Various Gods
Gr̥tsamada
21 verses: gāyatrī, except anuṣṭubh 16–17, and br̥hatī 18, arranged in trcas ̥
This is a composite hymn: its composite nature is clear from its position in the maṇḍala, for with twenty-one verses it is far longer than the preceding hymn, which contains six. The hymn has been assembled from the three-verse units known as tr̥cas. It is also of mixed meter, though gāyatrī prevails for most of the hymn (vss. 1–15 and 19–21).
Nonetheless, with the exception of the final three verses (19–21), the hymn forms a ritual unity, treating in order the gods addressed in a structured recitation form ing part of the Morning Pressing, which is found also in later Vedic śrauta ritual, known as the Praügaśastra. Other instantiations of this recitation in the Ṛgveda are found in I.2–3 (see remarks there) and I.23. The order of divinities is Vāyu (1–2), Indra-Vāyu (3), Mitra-Varuṇa (4–6), Aśvins (7–9), Indra (10–12), the All Gods (13– 15), Sarasvatī (16–18). The last three verses (19–21) are, according to Oldenberg (1888: 197 and n. 4), an independent tr̥ca, relating to the carts holding the oblation (havirdhāna carts), that was mistakenly incorporated into the hymn. Even if this last tr̥ca was a late addition, it is worth noting that the first and last verses of the hymn end with the word sómapītaye “for soma-drinking,” forming at least a nominal ring.

Jamison Brereton Notes

Various gods

01 वायो ये - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

वा᳓यो ये᳓ ते सहस्रि᳓णो
र᳓थासस् ते᳓भिर् आ᳓ गहि
नियु᳓त्वान् सो᳓मपीतये

02 नियुत्वान्वायवा गह्ययम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

नियु᳓त्वान् वायव् आ᳓ गहि
अयं᳓ शुक्रो᳓ अयामि ते
ग᳓न्तासि सुन्वतो᳓ गृह᳓म्

03 शुक्रस्याद्य गवाशिर - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

शुक्र᳓स्याद्य᳓ ग᳓वाशिर
इ᳓न्द्रवायू नियु᳓त्वतः
आ᳓ यातम् पि᳓बतं नरा

04 अयं वाम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अयं᳓ वां मित्रा-वरुणा
सुतः᳓ सो᳓म ऋता-वृधा ।
म᳓मे᳓द् इह᳓ श्रुतं+++(=श्रृणुतम्)+++ ह᳓वम्+++(=ह्वानम्)+++ ॥

05 राजानावनभिद्रुहा ध्रुवे - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

रा᳓जानाव् अ᳓नभिद्रुहा
ध्रुवे᳓ स᳓दसि उत्तमे᳓
सह᳓स्रस्थूण आसते°

06 ता सम्राजा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ता᳓ सम्रा᳓जा घृता᳓सुती
आदित्या᳓ दा᳓नुनस् प᳓ती
स᳓चेते अ᳓नवह्वरम्

07 गोमदू षु - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

गो᳓मद् ऊ षु᳓ नासतिया
अ᳓श्वावद् यातम् अश्विना
वर्ती᳓ रुद्रा नृपा᳓यियम्

08 न यत्परो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

न᳓ य᳓त् प᳓रो न᳓ अ᳓न्तर
आदध᳓र्षद् वृषण्वसू
दुःशं᳓सो म᳓र्तियो रिपुः᳓

09 ता न - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ता᳓ न आ᳓ वोळ्हम् अश्विना
रयि᳓म् पिश᳓ङ्गसंदृशम्
धि᳓ष्णिया वरिवोवि᳓दम्

10 इन्द्रो अङ्ग - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ᳓न्द्रो अङ्ग᳓ मह᳓द् भय᳓म्
अभी᳓ ष᳓द् अ᳓प चुच्यवत्
स᳓ हि᳓ स्थिरो᳓ वि᳓चर्षणिः

11 इन्द्रश्च मृळयाति - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ᳓न्द्रश् च मॄळ᳓याति+ नो
न᳓ नः पश्चा᳓द् अघं᳓ नशत्
भद्र᳓म् भवाति नः पुरः᳓

12 इन्द्र आशाभ्यस्परि - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ᳓न्द्र आ᳓शाभियस् प᳓रि
स᳓र्वाभ्यो अ᳓भयं करत्
जे᳓ता श᳓त्रून् वि᳓चर्षणिः

13 विश्वे देवास - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

वि᳓श्वे देवास आ᳓ गत
शृणुता᳓ म इमं᳓ ह᳓वम्
ए᳓द᳓म् बर्हि᳓र् नि᳓ षीदत

14 तीव्रो वो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तीव्रो᳓ वो म᳓धुमाँ अयं᳓
शुन᳓होत्रेषु मत्सरः᳓
एत᳓म् पिबत का᳓मियम्

15 इन्द्रज्येष्टा मरुद्गणा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ᳓न्द्रज्येष्ठा म᳓रुद्गणा
दे᳓वासः पू᳓षरातयः
वि᳓श्वे म᳓म श्रुता ह᳓वम्

16 अम्बितमे नदीतमे - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ᳓म्बितमे न᳓दीतमे
दे᳓वितमे स᳓रस्वति
अप्रशस्ता᳓ इव स्मसि
प्र᳓शस्तिम् अम्ब नस् कृधि

17 त्वे विश्वा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तुवे᳓ वि᳓श्वा सरस्वति
श्रिता᳓ आ᳓यूंषि देविया᳓म्
शुन᳓होत्रेषु मत्सुव
प्रजां᳓ देवि दिदिड्ढि नः

18 इमा ब्रह्म - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इमा᳓ ब्र᳓ह्म सरस्वति
जुष᳓स्व वाजिनीवति
या᳓ ते म᳓न्म गृत्समदा᳓ ऋतावरि
प्रिया᳓ देवे᳓षु जु᳓ह्वति

19 प्रेतां यज्ञस्य - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

प्रे᳓तां यज्ञ᳓स्य शम्भु᳓वा
युवा᳓म् इ᳓द् आ᳓ वृणीमहे
अग्निं᳓ च हव्यवा᳓हनम्

20 द्यावा नः - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

द्या᳓वा नः पृथिवी᳓ इमं᳓
सिध्र᳓म् अद्य᳓ दिविस्पृ᳓शम्
यज्ञं᳓ देवे᳓षु यछताम्

21 आ वामुपस्थमद्रुहा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

आ᳓ वाम् उप᳓स्थम् अद्रुहा
देवाः᳓ सीदन्तु यज्ञि᳓याः
इहा᳓द्य᳓ सो᳓मपीतये