०४०

• देवता - सोमापूषणौ
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सो᳓मापूषणा ज᳓नना रयीणां᳓
ज᳓नना दिवो᳓ ज᳓नना पृथिव्याः᳓
जातउ᳓ वि᳓श्वस्य भु᳓वनस्य गोपउ᳓
देवा᳓ अकृण्वन्न् अमृ᳓तस्य ना᳓भिम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
jánanā ← jánana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

rayīṇā́m ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

sómāpūṣaṇā ← somāpūṣán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jánanā ← jánana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

jánanā ← jánana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

bhúvanasya ← bhúvana- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

gopaú ← gopā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

jātaú ← √janⁱ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:DU, non-finite:PPP}

víśvasya ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

akr̥ṇvan ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

amŕ̥tasya ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nā́bhim ← nā́bhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

सोमा॑पूषणा । जन॑ना । र॒यी॒णाम् । जन॑ना । दि॒वः । जन॑ना । पृ॒थि॒व्याः ।
जा॒तौ । विश्व॑स्य । भुव॑नस्य । गो॒पौ । दे॒वाः । अ॒कृ॒ण्व॒न् । अ॒मृत॑स्य । नाभि॑म् ॥

• somāpūṣaṇā ← somāpūṣan
• [noun], vocative, dual, masculine

• jananā ← janana
• [noun], accusative, dual, masculine
• “causing; producing.”

• rayīṇāṃ ← rayīṇām ← rayi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “wealth; property.”

• jananā ← janana
• [noun], accusative, dual, masculine
• “causing; producing.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• jananā ← janana
• [noun], accusative, dual, masculine
• “causing; producing.”

• pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• jātau ← jan
• [verb noun], accusative, dual
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• viśvasya ← viśva
• [noun], genitive, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanasya ← bhuvana
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• gopau ← gopa
• [noun], accusative, dual, masculine
• “cowboy; Gopa; defender.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• akṛṇvann ← akṛṇvan ← kṛ
• [verb], plural, Imperfect
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• amṛtasya ← amṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “amṛta; immortality; vatsanābha; ambrosia; mercury; medicine; vighasa; calcium hydroxide.”

• nābhim ← nābhi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “navel; hub; kinship; beginning; origin; umbilical cord; nābhi [word]; friendship; center.”

सोमापूषणा हे सोमापूषणौ युवांरयीणान्धनानां जनना जनयितारौ दिवः द्युलोकस्यापि जनना जनयितारौ पृथिव्याः प्रथितायाश्च जनना जनयितारौभवतः किञ्च जातौजातमात्रावेव युवांविश्वस्यभुवनस्य कृत्स्नस्यजगतः गोपौ गोप्तारौ देवाअमृतस्यामरणस्यनाभिं हेतुमकृण्वन् अकार्षुः ॥ १ ॥

हे सोमापूषणौ । पूर्ववदाकारः । रयीणां धनानां जनना जननौ जनयितारौ युवाम् । ‘नामन्यतरस्यां’ इति नाम उदात्तत्वम् । दिवश्च पृथिव्याश्च जनयितारौ । ‘ऊडिदम्’ इति दिवो विभक्तिरुदात्ता । ‘उदात्तयणः’ इति पृथिव्याः । जातौ जातमात्रावेव युवां विश्वस्य भुवनस्य भूतजातस्य गोपा गोपयितारौ । इर्दृशौ युवां देवा अकृण्वन् अकुर्वन् । अमृतस्य नाभिं नहनौ बन्धनौ ॥

21’यः पशुकामस्स्यात्तस्मा एतं सोमापौष्णं गार्मुतं चरुं निर्वपेत्’ इत्यस्य पुरोनुवाक्या - सोमापूषणा जनाना रयीणामिति त्रिष्टुप् ॥ इयं च व्याख्याता ‘अग्नाविष्णू महि’ इत्यत्र प्रतीकग्रहणमस्या अप्यत्र । सोमापूषणौ रयीणां धनानां जनना जनयितारौ द्यावापृथिव्योश्च जनयितारौ । विश्वस्य भूतजातस्य जातमात्रावेव गोपौ एवं महानुभावाविमौ देवाः कृतवन्तः अमृतत्वस्य नाभिं नहनभूतौ देवाः कृतवन्तः ॥

• सोमा॑पूषणा॒ जन॑ना रयी॒णाञ्जन॑ना दि॒वो जन॑ना पृथि॒व्याः ।
  जा॒तौ विश्व॑स्य॒ भुव॑नस्य गो॒पौ दे॒वा अ॑कृण्वन्न॒मृत॑स्य॒ नाभि॑म् ॥
• यदि बिभीयद्दुश्चर्मा भविष्यामीति सोमापौष्णं चरुं निर्वपेत्’ इत्यस्य पुरोनुवाक्या - सोमापूषणेति त्रिष्टुप् ॥ हे सोमापूषणौ । पूर्ववदाकारः । रयीणां धनानां जनना जननौ जनयितारौ युवाम् । ‘नामन्यतरस्यां’ इति नाम उदात्तत्वम् । दिवश्च पृथिव्याश्च जनयितारौ । ‘ऊडिदम्’ इति दिवो विभक्तिरुदात्ता । ‘उदात्तयणः’ इति पृथिव्याः । जातौ जातमात्रावेव युवां विश्वस्य भुवनस्य भूतजातस्य गोपा गोपयितारौ । इर्दृशौ युवां देवा अकृण्वन् अकुर्वन् । अमृतस्य नाभिं नहनौ बन्धनौ ॥

English translation:

“Soma and Pūṣaṇ, you two are the genitive rators of riches, the genitive rators of heaven, the genitive rators of earth; as soon as born you are the guardians of the whole world; the gods have made you the source of immortality.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Soma: by this we are to understand both the moon and the Soma, as further intimated in the fourth hymn; the source of immortality: akṛṇvan amṛtasya nābhim: ketum, the cause or source, amaraṇasya, of not dying

O Soma and Pūṣan, you, the two begetters of riches, begetters of heaven, begetters of earth,
born as the herdsmen of every living thing, did the gods make as the navel of the immortal.

The published translation does not capture the etymological play between the transitive nominal jánana- (3x in ab) and the first word of the 2nd hemistich, intrans.-passive jātá-, which could have been tr. ‘begotten’ to reflect this etym. figure. However, this tr. seems a little stiff and would not work with jā́yamānau in 2a.

It is only in d that it becomes clear that the dual nominal phrases in the first 3 pādas are in the acc. and are the obj. of akṛṇvan.

O Soma and Pusan, begetters of wealth,
Begetters, of sky, begetters of earth,
Born as protectors of the whole world,
The gods have made (you) the navel of immortality.

SOMA and Pusan, Parents of all riches, Parents of earth and Parents of high heaven,
You Twain, brought forth as the whole world’s protectors, the Gods have made centre of life eternal.

Soma und Pusan, euch Schöpfer der Reichtümer, Schöpfer des Himmels und der Erde die geborenen Hirten der ganzen Welt, machten die Götter zum Nabel der Unsterblichkeit.

O Soma, Puschan, ihr des Reichthums Zeuger, des Himmels Zeuger und der Erde Zeuger, Euch, die gebornen als des Weltalls Hüter, ersahn die Götter als des Himmels Nabel.

О Сома-Пушан, породители богатств,
Породители неба, породители земли,
(Как только) вы родились (и стали) пастухами всего мироздания,
Боги сделали (вас) пупом бессмертия.

• सोमापूषणावदितिश्च
• गृत्समदः शौनकः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब चालीसवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में पवन के गुणों का उपदेश कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (देवाः) विद्वान् जन जिन (रयीणाम्) धनों को (जनना) सुखपूर्वक उत्पन्न करनेवाले वा (दिवः) प्रकाश के (जनना) उत्पन्न करनेवाले (पृथिव्याः) पृथिवी के (जनना) उत्पन्न करनेवाले (जातौ) उत्पन्न हुए (विश्वस्य) समस्त (भुवनस्य) संसार की (गोपौ) रक्षा करनेवाले (सोमापूषणा) प्राण और अपान (अमृतस्य) नाशरहित पदार्थ के (नाभिम्) मध्यभाग को (अकृण्वन्) प्रकट करें उनको विशेषता से जानो ॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को प्रकाश पृथिवी और धनों के निमित्त होकर सबकी रक्षा करनेवाले परमात्मा का विज्ञान करानेवाले प्राण और अपान वर्त्तमान हैं, यह जानना चाहिये ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या देवा यौ रयीणां जनना दिवो जनना पृथिव्या जनना जातौ विश्वस्य भुवनस्य गोपौ सोमापूषणाऽमृतस्य नाभिमकृण्वन् तौ विजानीत ॥१॥

अथ वायुगुणनाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (सोमापूषणा) प्राणाऽपानौ (जनना) सुखजनकौ (रयीणाम्) धनानाम् (जनना) उत्पादकौ (दिवः) प्रकाशस्य (जनना) (पृथिव्याः) (जातौ) उत्पन्नौ (विश्वस्य) सर्वस्य (भुवनस्य) संसारस्य (गोपौ) रक्षकौ (देवाः) विद्वांसः (अकृण्वन्) कुर्य्युः (अमृतस्य) नाशरहितस्य (नाभिम्) मध्यम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः प्रकाशपृथिवीधनानां निमित्ते भूत्वा सर्वस्य रक्षकौ परमात्मनो ज्ञापकौ प्राणापानौ वर्त्तेत इति वेद्यम् ॥१॥

x

भावार्थभाषाः - प्राण व अपान प्रकाश, पृथ्वी व धनाचे निमित्त असून सर्वांचा रक्षक असलेल्या परमेश्वराचे ज्ञापक असतात हे माणसांनी जाणले पाहिजे. ॥ १ ॥

• देवता - सोमापूषणौ
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इमउ᳓ देवउ᳓ जा᳓यमानौ जुषन्त
इमउ᳓ त᳓मांसि गूहताम् अ᳓जुष्टा
आभ्या᳓म् इ᳓न्द्रः पक्व᳓म् आमा᳓सु अन्तः᳓
सोमापूष᳓भ्यां जनद् उस्रि᳓यासु

Strata
Cretic

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
devaú ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

imaú ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

jā́yamānau ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:MED}

juṣanta ← √juṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

ájuṣṭā ← ájuṣṭa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

gūhatām ← √guh- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

imaú ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

támāṁsi ← támas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ābhyā́m ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:DU}

āmā́su ← āmá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

antár ← antár (invariable)

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pakvám ← pakvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

janat ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

somāpūṣábhyām ← somāpūṣán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:DU}

usríyāsu ← usríya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

इ॒मौ । दे॒वौ । जाय॑मानौ । जु॒ष॒न्त॒ । इ॒मौ । तमां॑सि । गू॒ह॒ता॒म् । अजु॑ष्टा ।
आ॒भ्याम् । इन्द्रः॑ । प॒क्वम् । आ॒मासु॑ । अ॒न्तरिति॑ । सो॒मापू॒षऽभ्या॑म् । ज॒न॒त् । उ॒स्रिया॑सु ॥

• imau ← idam
• [noun], accusative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• devau ← deva
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• jāyamānau ← jan
• [verb noun], accusative, dual
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• juṣantemau ← juṣanta ← juṣ
• [verb], plural, Present injunctive
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• juṣantemau ← imau ← idam
• [noun], nominative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• tamāṃsi ← tamas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• gūhatām ← guh
• [verb], dual, Imperfect
• “hide; cover; conceal; shroud; obscure.”

• ajuṣṭā ← ajuṣṭa
• [noun], accusative, plural, neuter
• “unpleasant.”

• ābhyām ← idam
• [noun], instrumental, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pakvam ← pakva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “heated; pakva; ripe; cooked; festering; baked; developed; doomed; digested; pakva [word]; suppurative; gray; fruiting; done.”

• āmāsv ← āmāsu ← āma
• [noun], locative, plural, feminine
• “uncooked; unfestering; unburnt; green; undigested; fusty; raw.”

• antaḥ ← antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• somāpūṣabhyāṃ ← somāpūṣabhyām ← somāpūṣan
• [noun], instrumental, dual, masculine

• janad ← janat ← jan
• [verb], singular, Present injunctive
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• usriyāsu ← usriyā
• [noun], locative, plural, feminine
• “cow; dairy product.”

इमौ सोमापूषणौ देवौ द्योतमानौ जायमानौ उत्पन्नमात्रावेव जुषन्त सर्वेदेवाः अजुषन्त सेवितवन्तइतियावत् किञ्च इमौ सोमापूषणौ अजुष्टा आसेव्यानितमांसि गूहतान्नाशयतः किञ्च आभ्यामेताभ्यां सोमापूषभ्यांसहइन्द्रः आमासुतरुणीषुउस्रियासुगोष्वन्तर्मध्येऊधःप्रदेशेपक्वं परि क्वम्पयोजनत् जनयति ॥ २ ॥

इमौ देवाविति त्रिष्टुप् ॥ इमौ देवौ सोमापूषणौ जायमानाव् एवावस्थितौ जुषन्त अजुषन्त सेवितवन्तः सर्वे देवाः । ‘बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेपि’ इत्यडभावः ।
किञ्च - इमौ देवौ तमांसि अजुष्टा अजुष्टानि अप्रियाणि । ‘शेश्छन्दसि’ इति लोपः । अजुष्टा अजुष्टौ तमोभिरसेवितारौ । पूर्ववदाकारः । गूहताम् अनाशयताम् । छान्दसो लिङ्, ‘ऊदुपधाया गोहः’ । यद्वा - इमौ खलु सर्वस्य तमांसि गूहतां गूहयतः । लडर्थे लिङ् ।
किञ्च – आभ्यां सोमापूषभ्यां सह । अन्वादेशत्वेपि व्यत्ययेन निघाताभावः, ‘ऊडिदम्’ इति विभक्त्युदात्तत्वमेव प्रवर्तते । आभ्यां सहेन्द्रः, आमासु तरुणीषु उस्रियासु गोषु अन्तः परिपक्वं पयो जनत् जनयति उत्पादयति । जनेर्ण्यन्तात्पूर्ववल्लङ्, पूर्ववदडभावः, ‘छन्दस्युभयथा’ इति शप आर्धधातुकत्वाण्णिलोपः । ताविमावेवम्महानुभावौ अस्माकं दुश्चर्मतां नाशयतां शोभनानि दत्तामित्यर्थः ॥

इति भट्टभास्करमिश्रविरचिते यजुर्वेदभाष्ये ज्ञानयज्ञाख्ये प्रथमे काण्डे अष्टमे प्रपाठके द्वाविंशोनुवाकः ॥ प्रपाठकस्समाप्तः काण्डश्च ॥

हरिः ओम् ॥

English translation:

“(The gods) propitiate these two divinities at the moment of the ir birth, for they drive away the disagreeable glooms; with these two, Soma and Pūṣaṇ, Indra genitive rates the mature (milk) in the immature heifers.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The mature milk: i.e. the rain inthe clouds

These two gods here, as they were being born, did (the gods) enjoy. These two hid the unenjoyable shades of darkness.
For these two, for Soma and Pūṣan, Indra begot the cooked [=milk] within the raw, within the ruddy ones [=cows].

The etym. figure involving √jan noted ad vs. 1 continues here with intrans.- pass. jā́yamānau (a) and transitive janat (d). Another figure involves √juṣ ‘enjoy’, likewise with trans. vs. pass. manifestations: juṣanta (a), ájuṣtā (b), both pāda-final.

This vs. contains three injunctives: juṣanta (a), gūhatām (b), janat (d), the middle one of which could also be an impv. Geldner takes all three as preterital, a course I also follow, but Renou takes gūhatām as impv. (flg. Grassmann); Witzel Gotō take the first two as presential and the last as preterital. There seems no decisive evidence for or against any of these choices (or the others that could be made). On the one hand imaú (2x, ab) and ābhyā́m (c) ‘these two (here)’ would support a here-and-now presential and/or imperatival reading, as perhaps also the pres. part. jā́yamānau in a. On the other, it seems unlikely that the gods would be currently celebrating the birth of Pūṣan (Soma might be another story), and, as for b, inserting an imperative into the mix seems odd to me.

Another ambiguity is posed by ābhyā́m … somāpūṣ́abhyām in cd, which can be instr., dat., or abl. dual. Geldner takes it as instr.: Indra performed this feat along with the two gods; Renou and Witzel Gotō (see also Hoffmann, Injunk. 124, 193-94) as a dat.: Indra did it for them. I also interpr. the phrase as a dat. – though not with any strong conviction. On the one hand this deed (putting “raw” milk into “cooked” cows) is almost always attributed to Indra alone, so having Soma and Pūṣan as his accomplices seems somewhat unlikely. But on one occasion (VI.72.4) it’s attributed to Indra and Soma in a dual dvandva índrāsomā. However, that hymn basically lays out Indra’s great deeds and attributes them to Indra and Soma jointly, so there’s no independent evidence of Soma’s involvement in this action. As for how they could benefit from the exploit and thus be in the dative – Soma would benefit from the creation of milk because he (or the ritual substance bearing his name) is mixed with milk in the Soma Sacrifice (a point also made by Witzel Gotō). But what Pūṣan would gain from it isn’t clear – unless he likes milk with his habitual food, porridge (karambhá- ). (We should probably be wary of reading Anglo-American breakfast habits back into Vedic India.)

In the birth of these gods they rejoiced;
They concealed the hateful darkness;
Through these two, Soma and Pusan,
The Indra made the cooked (milk) among the raw cows.

At birth of these two Gods all Gods are joyful: they have caused darkness, which we hate, to vanish.
With these, with Soma and with Pusan, India generates ripe warm milk in the raw milch-cows.

Über die Geburt dieser beiden Götter freuten sich alle Götter; sie beseitigten die unerfreuliche Finsternis. Mit beiden, mit Soma und Pusan erzeugte Indra die gekochte Milch in den rohen Kühen.

Sie seien hold uns, die gebornen Götter, sie mögen bergen das verhasste Dunkel; Für diese beiden: Soma, Puschan, zeuge die gare Milch in rohen Kühen Indra.

Они радовались, когда эти два бога рождались:
“Пусть эти двое скроют безрадостный мрак!”
Вместе с обоими, с Сомой (и) Пушаном, Индра
Породил вареное (молоко) в сырых коровах.

• सोमापूषणावदितिश्च
• गृत्समदः शौनकः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब अग्नि के विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! सब पदार्थ (इमौ) इन प्रत्यक्ष (जायमानौ) उत्पन्न होते हुए (देवी) मनोहरों को (जुषन्त) सेवते हैं जो (इमौ) ये दोनों (अजुष्टा) न सेवन किये हुए (तमांसि) रात्रियों को (गूहताम्) अच्छे प्रकार ढाँपते हैं (आभ्याम्) इन (सोमापूषभ्याम्) चन्द्र और ओषधि गणों के साथ (इन्द्रः) बिजली वा सूर्य (आमासु) अपक्व (उस्रियासु) भूमियों के (अन्तः) बीच (पक्वम्) पके पदार्थ को (जनत्) उत्पन्न कराता उनका अच्छे प्रकार उपयोग करो ॥२॥

भावार्थभाषाः - जो अग्नि सबके भीतर स्थित प्रकाशकारक है, वह जिन चन्द्रमा और ओषधिगणों के बिना अकिंचित् कर होता अर्थात् संसार का सुख करनेवाला नहीं होता, उनको जान कार्य्यसिद्धि करनी चाहिये ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या सर्वे पदार्था याविमौ जायमानौ देवौ जुषन्त। याविमावजुष्टा तमांसि गूहतामाभ्यां सोमापूषभ्यां सहेन्द्र आमासूस्रियास्वन्तः पक्वं जनत्तौ सम्यगुपयुञ्जत ॥२॥

अथ वह्निविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इमौ) प्रत्यक्षौ (देवौ) कमनीयौ (जायमानौ) (जुषन्त) (इमौ) वर्त्तमानौ (तमांसि) रात्रीः (गूहताम्) समावृणुतः (अजुष्टा) असेवितौ (आभ्याम्) (इन्द्रः) विद्युत् सूर्य्यो वा (पक्वम्) (आमासु) अपक्वासु (अन्तः) मध्ये (सोमापूषभ्याम्) चन्द्रौषधिगणाभ्याम् (जनत्) जनयति। अत्राडभावो विकरणात्मनेपदव्यत्ययश्च। (उस्रियासु) भूमिषु ॥२॥

भावार्थभाषाः - योऽग्निः प्रकाशमन्तर्हितं करोति स याभ्यां चन्द्रौषधिगणाभ्यां विना किञ्चित्करौ भवति तौ विज्ञाय कार्य्यसिद्धिः कार्य्या ॥२॥

भावार्थभाषाः - अग्नी सर्व पदार्थात स्थित असून प्रकाश देणारा आहे. तो या जगात चंद्र व औषधीशिवाय सुखकारक होत नाही. त्यांना जाणून कार्यसिद्धी करावी. ॥ २ ॥

• देवता - सोमापूषणौ
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सो᳓मापू᳓षणा र᳓जसो विमा᳓नं
सप्त᳓चक्रं र᳓थम् अ᳓विश्वमिन्वम्
विषूवृ᳓तम् म᳓नसा युज्य᳓मानं
तं᳓ जिन्वथो वृ᳓षणा प᳓ञ्चरश्मिम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
rájasaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sómāpūṣaṇā ← somāpūṣán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vimā́nam ← vimā́na- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áviśvaminvam ← áviśvaminva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

saptácakram ← saptácakra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

viṣūvŕ̥tam ← viṣūvŕ̥t- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yujyámānam ← √yuj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:PASS}

jinvathaḥ ← √ji- 2 ~ jinv- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

páñcaraśmim ← páñcaraśmi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥ṣaṇā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

सोमा॑पूषणा । रज॑सः । वि॒ऽमान॑म् । स॒प्तऽच॑क्रम् । रथ॑म् । अवि॑श्वऽमिन्वम् ।
वि॒षु॒ऽवृत॑म् । मन॑सा । यु॒ज्यमा॑नम् । तम् । जि॒न्व॒थः॒ । वृ॒ष॒णा॒ । पञ्च॑ऽरश्मिम् ॥

• somāpūṣaṇā ← somāpūṣan
• [noun], vocative, dual, masculine

• rajaso ← rajasaḥ ← rajas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• vimānaṃ ← vimānam ← vimā ← √mā
• [verb noun], accusative, singular
• “arrange; distribute; barter; measure; fixate.”

• saptacakraṃ ← sapta ← saptan
• [noun]
• “seven; seventh.”

• saptacakraṃ ← cakram ← cakra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

• ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• aviśvaminvam ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• aviśvaminvam ← viśvaminvam ← viśvaminva
• [noun], accusative, singular, masculine

• viṣūvṛtam ← viṣūvṛt
• [noun], accusative, singular, masculine

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• yujyamānaṃ ← yujyamānam ← yuj
• [verb noun], accusative, singular
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• jinvatho ← jinvathaḥ ← jinv
• [verb], dual, Present indikative
• “enliven; animate.”

• vṛṣaṇā ← vṛṣan
• [noun], nominative, dual, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• pañcaraśmim ← pañca ← pañcan
• [noun]
• “five; fifth; pañcan [word].”

• pañcaraśmim ← raśmim ← raśmi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “beam; rein; sunbeam; shininess; cord.”

वृषणा वृषणौ कामानांवर्षितारौ सोमापूषणा हेसोमापूषणौ रजसोलोकस्य लोकारजांस्यु च्यन्तइतियास्कः । विमानम्परिच्छेदकंसर्वमानमित्यर्थः सप्तचक्रं सप्तर्तुचक्रं त्रयोदशोमासः सप्त- मऋतुः अस्तित्रयोदशोमासइतिश्रुतेः । अविश्वमिन्वं विश्वस्यापरिच्छेद्यं विषुवृतं विष्वक् सर्वत्र परिवर्तमानं पञ्चरश्मिम्पञ्चर्तुरश्मिं हेमन्तशिशिरयोः समासेनर्तवःपञ्च तथाचश्रूयते—द्वादशवैमा- साःपञ्चर्तवोहेमन्तशिशिरयोःसमासेनेति । मनसायुज्यमानं मनोमात्रेणयुज्यमानन्तम्प्रसिद्धंरथं जि- न्वथः अस्मान्प्रतिप्रेरयथः ॥ ३ ॥

English translation:

“Soma and Pūṣaṇ, showerers (of benefits)m direct towards us the seven-wheeled car, the measure of the spheres, undistinguishable from the universe, everywhere existing, (guided) by five reins, and to be harnessed by the mind.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The seven-wheeled car: sapra-cakra, the year, of seven seasons, reckoning the intercalary month as an additional ṛtu or season; five reins: again, a reference to the solar year, reduced by the amalgamation of the cold and dewy seasons into one, to five seasons: dvādaśa vai māsāḥ pañcartavo hemantaśiśirayoḥ samāsena, the twelve months are verily five seasons by the combination of the cold and dewy seasons

O Soma and Pūṣan, the chariot [=sacrifice?] with seven wheels and five reins that measures out the airy realm but does not speed everyone,
rolling in various directions, being yoked with mind, that do you
quicken, you bulls.

The referent of this marvellous chariot is disputed. Sāyaṇa suggested the year, Lüders (Varuṇa, 690) the sun, Geldner the praise-song, the sacrifice, or the wish that the gods bring. As Renou points out, a choice does not have to be made; the interpretation is “volontairement polyvalente.” However, I assume that the primary reading is the sacrifice and its associated verbal expression, as so often.

The surprising descriptor of this chariot is áviśvaminva- ‘not speeding/moving everyone’. This word has to be evaluated alongside its positive counterpart, viśvaminvá-, used of Pūṣan in 6a. In both that verse and this one Pūṣan (in this vs. along with Soma) is the subj. of √jinv ‘quicken’. This oppositional phraseology favors Oldenberg’s suggestion that the chariot lacks something required to “move everyone” until Pūṣan (and Soma) provide the enlivening push. However, Geldner’s quite different suggestion, that the chariot only carries gods and qualified priests, gets support from the only other occurrence of áviśvaminva-, in the riddle hymn, I.164.10, where the gods (probably) speak speech that knows everything but does not move everyone (viśvavídaṃ vā́cam áviśvaminvām), a formulation that probably refers to profound speech that only affects initiates or those with already prepared minds. As with the identity of the chariot itself, probably both interpr. can be simultaneously applied. In the published translation vṛ́ṣaṇā appears to be tr. as a voc.; it is not, and the tr. might be clearer as “that do you two bulls quicken.”

Soma and Pusan, urge your chariot hither, the seven-wheeIed car that measures out the region,
That stirs not all, that moves to every quarter, fivc-reined and harnessed by the thought, ye Mighty.

Soma und Pusan, den den Raum durchmessenden Wagen mit sieben Rädern, der nicht jeden befördert, der nach verschiedenen Richtungen fährt, mit dem bloßen Gedanken geschirrt wird, den treibet ihr Bullen an, der fünf Zügel hat.

O Soma, Puschan treibet her den Wagen, der siebenrädrig durch die Lüfte eilet, Und alldurchdringend rollt nach vielen Seiten, Gebet-geschirrt fünf Stränge hat, o Stiere.

О Сома-Пушан, меряющую пространство
Семиколесную колесницу, которой может править не каждый,
Поворачивающую в разные стороны, запрягаемую мыслью, -
Поторопите ее, имеющую пять поводьев, о два быка!

• सोमापूषणावदितिश्च
• गृत्समदः शौनकः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब अग्नि और वायु के गुणों को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृषणा) बलिष्ठ वायु और अग्नि के समान वर्त्तमान विद्वानो ! तुम (सोमापूषणा) अग्नि और वायु (रजसः) लोकसमूह के (अविश्वमिन्वम्) जिससे अविद्यमान समस्त पदार्थों को अलग करते हैं जो (विषूवृतम्) व्यापक गमन से ढपा हुआ (सप्तचक्रम्) जिसमें सात चक्र (पञ्चरश्मिम्) तथा पाँच प्राण-अपान-व्यान-उदान और समान रश्मि के तुल्य विद्यमान (मनसा) जो अन्तःकरणस्थ विचार से (युज्यमानम्) युक्त किया जाता उस (विमानम्) आकाश में गमन करानेवाले (रथम्) रमणीय यान को (जिन्वथः) चलाते हैं (तम्) उसको जानो ॥३॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि अन्तरिक्ष में गमन करानेवाले सात कलायन्त्र घुमाने के जिसमें निमित्त, ऐसे शीघ्र गमन करानेवाले रथ को बनाकर सुख पावें ॥३॥

अन्वय: हे वृषणा वाय्वग्निवद्वर्त्तमानौ विद्वांसौ युवां सोमापूषणा रजसोऽविश्वमिन्वं विषूवृतं सप्तचक्रं पञ्चरश्मिं मनसा युज्यमानं विमानं रथं जिन्वथः प्रापयतस्तं विजानीत ॥३॥

अथाग्निवायुगुणानाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (सोमापूषणा) अग्निवायू (रजसः) लोकसमूहस्य (विमानम्) वियतिगमकम् (सप्तचक्रम्) सप्तचक्राणि यस्मिँस्तम् (रथम्) रमणीयं यानम् (अविश्वमिन्वम्) अविद्यमानानि विश्वानि मिन्वन्ति येन तम् (विषूवृतम्) विषुणा व्यापकेन गमनेन वृतम् (मनसा) अन्तःकरणेन विचारेण (युज्यमानम्) (तम्) (जिन्वथः) गमयतः (वृषणा) बलिष्ठौ (पञ्चरश्मिम्) पञ्च प्राणाऽपानव्यानोदानसमाना रश्मय इव यस्मिँस्तम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैरन्तरिक्षे गमयितारं सप्तकलायन्त्रभ्रामणनिमित्तं सद्यो गमयितारं रथं कृत्वा सुखमाप्तव्यम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी अंतरिक्षात गमन करविणाऱ्या सात यंत्रांना फिरवून तात्काळ गमन करणारे रथ तयार करून सुखी व्हावे. ॥ ३ ॥

• देवता - सोमापूषणौ
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

दिवि᳓ अन्यः᳓ स᳓दनं चक्र᳓ उच्चा᳓
पृथिव्या᳓म् अन्यो᳓ अ᳓धि अन्त᳓रिक्षे
ता᳓व् अस्म᳓भ्यम् पुरुवा᳓रम् पुरुक्षुं᳓
राय᳓स् पो᳓षं वि᳓ ष्यतां ना᳓भिम् अस्मे᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
anyáḥ ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cakré ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sádanam ← sádana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

uccā́ ← uccā́ (invariable)

ádhi ← ádhi (invariable)

antárikṣe ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

anyáḥ ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥thivyā́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

purukṣúm ← purukṣú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

puruvā́ram ← puruvā́ra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

taú ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

nā́bhim ← nā́bhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

póṣam ← póṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

syatām ← √sā- ~ si- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

दि॒वि । अ॒न्यः । सद॑नम् । च॒क्रे । उ॒च्चा । पृ॒थि॒व्याम् । अ॒न्यः । अधि॑ । अ॒न्तरि॑क्षे ।
तौ । अ॒स्मभ्य॑म् । पु॒रु॒ऽवार॑म् । पु॒रु॒ऽक्षुम् । रा॒यः । पोष॑म् । वि । स्य॒ता॒म् । नाभि॑म् । अ॒स्मे इति॑ ॥

• divy ← divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• anyaḥ ← anya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• sadanaṃ ← sadanam ← sadana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “seat; weakness; inertness; dwelling; exhaustion; numbness; home; residence; seat; inanition; location.”

• cakra ← cakre ← kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• uccā
• [adverb]
• “above.”

• pṛthivyām ← pṛthivī
• [noun], locative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• anyo ← anyaḥ ← anya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• adhy ← adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• antarikṣe ← antarikṣa
• [noun], locative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• tāv ← tau ← tad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• puruvāram ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• puruvāram ← vāram ← vāra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “treasure; choice.”

• purukṣuṃ ← purukṣum ← purukṣu
• [noun], accusative, singular, masculine

• rāyas ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• poṣaṃ ← poṣam ← poṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prosperity; poṣa [word].”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• ṣyatāṃ ← syatām ← sā
• [verb], dual, Present imperative
• “tie.”

• nābhim ← nābhi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “navel; hub; kinship; beginning; origin; umbilical cord; nābhi [word]; friendship; center.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

अन्यः तयोरेकः पूषाउच्चाउच्चैः उच्छ्रितेदिविद्युलोकेसदनंस्थानञ्चक्रेचकार अन्यः अपरः सोमः पृथिव्यामोषषिरूपेणअध्यन्तरिक्षेचचन्द्ररूपेणसदनञ्चक्रे तौ सोमापूषणौयुवाम्पुरुवारं बहुभिर्वरणी यं पुरुक्षुं बहुकीर्तिंरायस्पोषन्धनस्यपुष्टिं पश्वात्मकन्धनमित्यर्थः तथाचब्राह्मणं—पशवोवैरायस्पोष इति । अस्मेअस्माकं नाभिंविश्वस्यभोगस्यहेतुभूतमस्मभ्यंविष्यतां विमुञ्चताम्प्रयच्छतामित्यर्थः ॥ ४ ॥

English translation:

“One of them, (Pūṣaṇ), has made his dwelling above in the heaven; the other (Soma), upon earth, and in the firmament; may they both grant us much-desired and much-commended abundant wealth of cattle, the source to us (of enjoyment).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Upon earth and in the firmament: Soma abides on earth; on the firmament, he is the moon

The one made his seat in heaven high above; the other on earth and in the midspace.
Let those two unleash for us thriving of wealth that brings many rewards and many cattle; let them unloose the navel for us.

The standard assumption (Geldner [/Witzel Gotō], Renou) is that pāda a refers to Pūṣan and b to Soma, but the opposition between celestial and terrestrial/atmospheric dwelling places doesn’t seem to me to divide so neatly. Pūṣan seems often to be an earthly god, accompanying us on the ragged roads, finding our lost cattle, and Soma certainly has a celestial presence throughout the IXth Maṇḍala. I imagine that this contrastive pairing is meant to be a genuine riddle, which would require its audience to try out different solutions by bringing to mind everything they know about both gods and trying to match those characteristics with the description in this vs. The two different acc. phrases in cd can both be construed with the verb that lies between them, ví ṣyatām. There seems no reason to supply a diff. verb to govern the first acc. phrase as Geldner and Renou do. The slightly diff. renderings “unleash” and “unloose” in the pub. tr. were simply adapted to better fit their objects.

One in the heaven on high hath made his dwelling, on earth and in the firmament the other.
May they disclose to us great store of treasure, much-longed for, rich in food, source of enjoyment.

Der eine nahm seinen Sitz hoch im Himmel, der andere auf der Erde, in der Luft. Die beiden sollen uns vielbegehrten viehreichen Besitzzuwachs geben; sie sollen unseren Nabel von Nachkommenschaft entbinden.

Der eine schuf am Himmel hoch den Sitz sich, der andre in der Luft und auf der Erde; Ergiesset beid’ uns reichen Gutes Fülle an Schatz und Nahrung reiche, edle Sippe.

Один устроил себе сиденье высоко на небе,
Другой на земле (и) в воздушном пространстве.
Оба они (пусть даруют) нам процветание богатства
Очень желанное, связанное с обильным скотом! Пусть развяжут они у нас пуповину!

• सोमापूषणावदितिश्च
• गृत्समदः शौनकः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब अग्नि के विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! अग्नि का भाग (अन्यः) और है और वह (उच्चा) ऊपर जो स्थित (दिवि) आकाश उसमें (सदनम्) स्थान (अधि,चक्रे) किये हुए है तथा (अन्यः) और (पृथिव्याम्) पृथिवी में और (अन्तरिक्षे) अन्तरिक्ष में स्थान को (अधि) अधिकता से किये हुए है (तौ) वे दोनों (अस्मभ्यम्) हम लोगों के लिये (पुरुवारम्) बहुतों से स्वीकार करने योग्य (पुरुक्षुम्) बहुतों ने शब्दित किये अर्थात् कहे सुने (रायः) धनादि पदार्थों के (पोषम्) पुष्ट करनेवाले और (अस्मे) हमारे (नाभिम्) मध्य बन्धन के (वि,स्यताम्) निकट हों उनको तुम जानो ॥४॥

भावार्थभाषाः - अग्नि के तीन स्थान हैं, एक ऊपर आकाश में दूसरा पृथिवी में और तीसरा बीच में, उन तीनों में सूर्य्यरूप से अन्तरिक्ष में, निकट स्थित प्रत्यक्ष पृथिवी में और गुप्त अन्तरिक्ष में वर्त्तमान है, उस अग्नि को मनुष्य जानें ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या अग्नेर्भागोऽन्य उच्चा दिवि सदनं चक्रेऽन्यः पृथिव्यामन्योऽन्तरिक्षे सदनमधिचक्रे तावस्मभ्यं पुरुवारं पुरुक्षुं रायस्पोषमस्मे नाभिं च विष्यतां तौ यूयं विजानीत ॥४॥

अथाग्निविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (दिवि) आकाशे (अन्यः) (सदनम्) स्थानम् (चक्रे) कृतवान् (उच्चा) उच्चे ऊर्ध्वस्थिते (पृथिव्याम्) (अन्यः) भिन्नः (अधि) (अन्तरिक्षे) (तौ) (अस्मभ्यम्) (पुरुवारम्) बहुभिर्वरणीयम् (पुरुक्षुम्) पुरुभिः शब्दितम् (रायः) धनादेः (पोषम्) पोषकम् (वि) (स्यताम्) अन्ते भवताम् (नाभिम्) मध्यं बन्धनम् (अस्मे) अस्माकम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - अग्नेस्त्रीणि स्थानानि उपर्य्याकाशे पृथिव्यां मध्ये च तत्र सूर्यरूपेणान्तरिक्षे निकटे स्थितः प्रत्यक्षः पृथिव्यां गुप्तोऽन्तरिक्षे वर्त्तते तं मनुष्या विजानन्तु ॥४॥

भावार्थभाषाः - अग्नीची तीन स्थाने आहेत. एक आकाशात, दुसरे पृथ्वीवर व तिसरे अंतरिक्षात. या तिन्हीमध्ये सूर्यरूपाने आकाशात, पृथ्वीवर प्रत्यक्ष व अंतरिक्षात गुप्त आहे. त्या अग्नीला माणसांनी जाणावे. ॥ ४ ॥

• देवता - सोमापूषणौ
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वि᳓श्वानि अन्यो᳓ भु᳓वना जजा᳓न
वि᳓श्वम् अन्यो᳓ अभिच᳓क्षाण एति
सो᳓मापूषणाव् अ᳓वतं धि᳓यम् मे
युवा᳓भ्यां वि᳓श्वाः पृ᳓तना जयेम

Strata
Cretic

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
anyáḥ ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhúvanā ← bhúvana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

jajā́na ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

abhicákṣāṇaḥ ← √cakṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

anyáḥ ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ávatam ← √avⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dhíyam ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

sómāpūṣaṇau ← somāpūṣán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

jayema ← √ji- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

pŕ̥tanāḥ ← pŕ̥tanā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

yuvā́bhyām ← tvám (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:DU}

विश्वा॑नि । अ॒न्यः । भुव॑ना । ज॒जान॑ । विश्व॑म् । अ॒न्यः । अ॒भि॒ऽचक्षा॑णः । ए॒ति॒ ।
सोमा॑पूषणौ । अव॑तम् । धिय॑म् । मे॒ । यु॒वाभ्या॑म् । विश्वाः॑ । पृत॑नाः । ज॒ये॒म॒ ॥

• viśvāny ← viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• anyo ← anyaḥ ← anya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• bhuvanā ← bhuvana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• jajāna ← jan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• anyo ← anyaḥ ← anya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• abhicakṣāṇa ← abhicakṣāṇaḥ ← abhicakṣ ← √cakṣ
• [verb noun], nominative, singular

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• somāpūṣaṇāv ← somāpūṣaṇau ← somāpūṣan
• [noun], vocative, dual, masculine

• avataṃ ← avatam ← av
• [verb], dual, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• dhiyam ← dhī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• yuvābhyāṃ ← yuvābhyām ← tvad
• [noun], instrumental, dual
• “you.”

• viśvāḥ ← viśva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• pṛtanā ← pṛtanāḥ ← pṛtanā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “army; battle; pṛtanā [word]; pṛtanā.”

• jayema ← ji
• [verb], plural, Present optative
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

हेसोमापूषणौ अन्यः युवयोरेकः सोमः विश्वानिभुवनाभुवनानिभूतानिजजान अजनयत् तथाच मन्त्रः—सोमः पवतेजनितामतीनामिति । अन्यःअपरः पूषादित्योविश्वमभिचक्षाणः अभि पश्यन्नेतिगच्छति तौयुवांसोमापूषणौमेधियङ्कर्म धीःशचीतिकर्मनामसुपाठात् अवतंरक्षतं किञ्च वयं युवाभ्यांहेतुभ्यां विश्वाः पृतनाः सर्वाः शत्रुसेनाः जयेमअभिभवेम ॥ ५ ॥

English translation:

“One of you, (Soma) has genitive rated all beings; the other proceeds looking upon the universe: Soma and Pūṣaṇ, protect my (pious) rite; through you, may we overcome all the hosts of our enemies.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Has genitive rated all beings: somo janitā matīnām (Ninth maṇḍala), soma, the genitive rator of the wise or pious; the allusion is perhaps to the effects of the libations offered in sacrifice as productive of rain, and thence of nourishment, upon which existence depends

The one begat all living things; the other goes along watching over everything.
Soma and Pūṣan, give help to my insight. With you two would we win all battles.

The contrastive anyáḥ … anyáḥ is generally taken to refer to Soma (a) and Pūṣan (b) respectively (Geldner [/Witzel Gotō], Renou). But the differential characterizations in this vs. seem even less easily assigned than in the preceding vs. “Begetting all creaures” isn’t a standard action attributed to Soma; in fact the same deed is said to be Apām Napāt’s in nearby II.35.2. And Geldner can attribute “watching over everything” to Pūṣan only by identifying him with the sun god, while Soma regularly gazes on things, even with the same participle: cf. the very similar IX.57.2 víśvā cákṣāṇo arṣati “he [=Soma] rushes gazing on all (things/beings).” Again I think this differentiation is meant to be genuinely puzzling and provoke thought in the audience.

One of you Twain is Parent of all creatures, the otherjourneys onward all-beholding.
Soma and Pusan, aid my thought with favour: with you may we o’ercome in all encounters.

Der eine hat alle Wesen erschaffen, der andere wandelt alles beschauend. Soma und Pusan, begünstigt mein Gedicht! Mit euch wollen wir alle Kämpfe siegreich bestehen.

Der eine war’s, der alle Wesen zeugte, der andre wandert, alles rings beschauend, O Soma, Puschan, meine Bitt’ erfüllet; lasst alle Feinde uns durch euch besiegen.

Один породил все существа.
Другой движется, все озирая.
О Сома-Пушан, помогите моей поэтической мысли!
Да победим мы во всех сражениях вместе с вами!

• सोमापूषणावदितिश्च
• गृत्समदः शौनकः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब विद्वानों के गुणों को कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अध्यापक और उपदेशको ! जो (अन्यः) भिन्न भाग (विश्वानि) समस्त (भुवना) लोकों में प्रसिद्ध पदार्थों को (जजान) उत्पन्न करता जो (अन्यः) और (अभिचक्षाणः) प्रकट वाणी का विषय (विश्वम्) संसार को (एति) प्राप्त होता उन दोनों (सोमापूषणौ) शान्ति और पुष्टि गुणवाले वायु का उपदेश देकर (मे) मेरी (धियम्) बुद्धि की तुम दोनों (अवतम्) रक्षा करो जिससे (युवाभ्याम्) तुम दोनों के साथ हम लोग (विश्वाः) समस्त (पृतनाः) मनुष्यों को (जयेम) उत्कर्ष दें ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो वायु सब लोकों को धरता और जो शब्द प्रयोग वा श्रवण का निमित्त है, उसके विज्ञान कराने से सब मनुष्यों की उन्नति करनी चाहिये ॥५॥

अन्वय: हे अध्यापकोपदेशकौ योऽन्यो विश्वानि भुवना जजान योऽन्योऽभिचक्षाणो विश्वमेति तौ सोमापूषणा उपदिश्य मे धियं युवामवतं यतो युवाभ्यां सह वयं विश्वाः पृतना जयेम ॥५॥

अथ विद्वद्गुणानाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वानि) सर्वाणि (अन्यः) भिन्नो भागः (भुवना) भुवनानि लोकजातानि (जजान) जज्ञे प्रादुर्भावयति। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदम्। (विश्वम्) (अन्यः) (अभिचक्षाणः) अभिव्यक्तवाग्विषयः (एति) गच्छति (सोमापूषणौ) (अवतम्) रक्षतम् (धियम्) प्रज्ञाम् (मे) मम (युवाभ्याम्) (विश्वाः) सर्वान् (पृतनाः) मनुष्यान् (जयेम) उत्कर्षयेम ॥५॥

भावार्थभाषाः - यो वायुः सर्वाल्ँलोकान् धरति यश्च शब्दप्रयोगश्रवणनिमित्तोऽस्ति तद्विज्ञापनेन सर्वेषां मनुष्याणामुन्नतिः कार्य्या ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो वायू सर्व गोलांना धारण करतो व जो शब्दप्रयोग किंवा श्रवणाचे निमित्त आहे, हे जाणून सर्व माणसांनी उन्नती केली पाहिजे. ॥ ५ ॥

• देवता - सोमापूषणौ;अदितिः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

धि᳓यम् पूषा᳓ जिन्वतु विश्वमिन्वो᳓
रयिं᳓ सो᳓मो रयिप᳓तिर् दधातु
अ᳓वतु देवी᳓ अ᳓दितिर् अनर्वा᳓
बृह᳓द् वदेम विद᳓थे सुवी᳓राः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D;; repeated line

Morph
dhíyam ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

jinvatu ← √ji- 2 ~ jinv- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

pūṣā́ ← pūṣán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśvaminváḥ ← viśvaminvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dadhātu ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rayipátiḥ ← rayipáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

anarvā́ ← anarvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ávatu ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

suvī́rāḥ ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vadema ← √vadⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

vidáthe ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

धिय॑म् । पू॒षा । जि॒न्व॒तु॒ । वि॒श्व॒म्ऽइ॒न्वः । र॒यिम् । सोमः॑ । र॒यि॒ऽपतिः॑ । द॒धा॒तु॒ ।
अव॑तु । दे॒वी । अदि॑तिः । अ॒न॒र्वा । बृ॒हत् । व॒दे॒म॒ । वि॒दथे॑ । सु॒ऽवीराः॑ ॥

• dhiyam ← dhī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• pūṣā ← pūṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• jinvatu ← jinv
• [verb], singular, Present imperative
• “enliven; animate.”

• viśvaminvo ← viśvaminvaḥ ← viśvaminva
• [noun], nominative, singular, masculine

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• somo ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• rayipatir ← rayi
• [noun], masculine
• “wealth; property.”

• rayipatir ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• dadhātu ← dhā
• [verb], singular, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• avatu ← av
• [verb], singular, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• devy ← devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• aditir ← aditiḥ ← aditi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• anarvā ← anarvan
• [noun], nominative, singular, feminine
• “unchallenged; unrivaled.”

• bṛhad ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• vadema ← vad
• [verb], plural, Present optative
• “describe; teach; speak; tell; say; call; name; enumerate; declare; diagnose; address; say; pronounce; express; instruct; order.”

• vidathe ← vidatha
• [noun], locative, singular, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• suvīrāḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīrāḥ ← vīrāḥ ← vīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

पूषादित्योविश्वमिन्वः विश्वस्यप्रीणयिताधियमस्माकङ्कर्मजिन्वतुतर्पयतु रयिपतिर्धनपतिः सोमः रयिन्धनन्दधातु अस्मभ्यन्ददातु किञ्च देवीद्योतमाना अनर्वा अप्रत्यृताकेनापिप्रातिकूल्यम- प्रापिता अदितिःअवतु अस्मान् रक्षतु अन्यत्सिद्धम् ॥ ६ ॥वायोयेतइत्येकविंशत्यृचन्नवमंसूक्तङ्गार्त्समदङ्गायत्रं अम्बितमइतिषष्ठस्य तृचस्य आदितोद्वेअनु ष्टुभौ तृतीयाबृहती वायोयेतेइत्यादिकेद्वेऋचौवायव्यौ शुक्रस्याद्येत्येषैन्द्रवायवी अयं वामित्रावरु णेतिपञ्चानाम्मित्रावरुणावश्विनाविन्द्रोविश्वेदेवाः सरस्वतीतिक्रमेणदेवताः प्रेतांयज्ञस्येत्यन्त्यस्तृचो ब्राह्मणसूत्रयोर्हविर्धानप्रवर्तनेद्यावापृथिव्यनिविद्धानत्वेनचविनियुक्तत्वात् द्यावापृथिव्योहविर्धान देवत्योवा अग्निञ्चहव्यवाहनमितिपादोग्निदेवत्योवा तथाचानुक्रान्तं—वायोसैकागायत्रमुक्तादेवताः प्रउगेणाद्येतुतृचेन्त्यैन्द्रवायवीद्यावापृथिव्योन्त्यस्तृचोहाविर्धानोवातृतीयःपादोवाग्नेयोम्बितमेनुष्टुभौ बहुतीचेति पृष्ठ्याभिप्लवषडहयोर्द्वितीयेहनि प्रउगेन्त्यतृचवर्जमेतत्सूक्तं वायव्यतृचस्यवायोयेते सहस्रिणइत्याद्येद्वेऋचौ ऎन्द्रवायवतृचस्यश्रुक्रस्याद्येत्येषातृतीया तथाचसूत्रितं—वायोयेतेसहस्रिण इतिद्वेतीव्राः सोमासआगहीत्येकोभादेवादिविस्पृशेतिद्वेशुक्रस्याद्यगवाशिरइत्येकाअयंवाम्मित्रावरुणे तिपञ्चतृचाइति चातुर्विंशिकेहनि प्रातः सवने मैत्रावरुणशस्त्रे अयंवाम्मित्रावरुणेतिषळहस्तोत्रिय सञ्ज्ञकः चतुर्विंशेहोताजनिष्टेतिखण्डेसूत्रितं—अयंवाम्मित्रावरुणापुरूरुणाचिद्भ्यस्तीति आभिप्लविके ष्वहस्सु प्रातःसवने मैत्रावरुणशस्त्रे अयमेवतृचः पञ्चदशादिस्तोमनिमित्तमावापनीयः अयंवाम्मि त्रावरुणाआनोमित्रावरुणेतितृचाइतिसूत्रितत्वात् आद्यामैत्रावरुणग्रहस्यानुवाक्या सूत्रितञ्च—मैत्रा वरुणस्य अयंवाम्मित्रावरुणेतिप्रातरनुवाकाश्विनशस्त्रयोर्ग्फ़ायत्रेछन्दसिगोमदूष्वितितृचोविनियुक्तः गोमदूषु नासत्येतितृचाइतिसूत्रितत्वात् अतिरात्रे प्रथमेपर्याये ब्राह्मणाच्छंसिशस्त्रे इन्द्रोअङ्गमह द्भयमितितृचः अतिरात्रेपर्यायाणामितिखण्डेसूत्रितं—इन्द्रोअङ्गमहद्भयमभिन्युषुवाचमिति आग्र यणेवैश्वदेवस्यहविषोविश्वेदेवासइत्यनुवाक्या आग्रयणमितिखण्डेसूत्रितं—इन्द्रोअङ्गमहद्भयमभि न्यूषुवाचमिति आग्रयणेवैश्वदेवस्यहविषोविश्वेदेवासइत्यनुवाक्या आग्रयणमितिखण्डेसूत्रितं— विश्वेदेवासआगतयेकेचज्ममहिनोअहिमायाइति दशरात्रेप्रथमेहनिप्रउगशस्त्रे अम्बितमेनदीतमइति सारस्वतः सप्तमस्तृचः चतुर्थेहनीतिखण्डेसूत्रितं—अम्बितमेनदीतमइत्यानुष्टुभम्प्रउगमिति सूत्रितञ्च- व्यूढेदशरात्रे प्रथमेछन्दोमेवैश्वदेवशस्त्रे प्रेतांयज्ञस्यशम्भुवेतिद्यावापृथिव्यनिविद्धानीयस्तृचः अथ छन्दोमाइतिखण्डेसूत्रितं—प्रेतांयज्ञस्यशम्भुवायन्देवायजन्मनइतितृचाइति हविर्धानप्रवर्तनेप्ययन्तृचो विनियुक्तः सूत्रितञ्च—प्रेतांयज्ञस्यशम्भुवायुवांयमेइवयतमानेयदैतमिति ।

English translation:

“May Pūṣaṇ, who is the benefactor of all, be propitious to (this pious) rite; may Soma, the lord of wealth, grant us affluence; may Aditi, who is without an adversary, protect us, so that, blessed with excellent descendants, we may worthily glorify (you) at this sacrifice.”

Let Pūṣan quicken insight, he who speeds everyone. Let Soma, the master of wealth, establish wealth.
Let the goddess Aditi, who is without assault, help us. – May we speak loftily at the ritual distribution, in possession of good heroes.

Fem. anarvā́here (and VII.40.4) is assigned to the thematic stem anarvá- by Grassmann I think it more likely that it is simply the nom. sg. to the well-attested -n-stem anarván-, serving for the fem. as well as the masc., without the fem. derivational suffix -ī.

May Pusan stir our thought, the all-impelling, may Soma Lord of riches grant us riches.
May Aditi the perfect Goddess aid us. Loud may we speak, with heroes, in assembly.

Pusan soll die Dichtung beleben, der Allbewegende; Soma, der Herr des Reichtums, soll Reichtum bringen. Die Göttin Aditi, die Unvergleichliche, soll günstig sein. - Wir möchten das große Wort führen als Meister der Rede.

Die Bitte fördre Puschan alldurchdringend, und Schatz verleih der Herr des Schatzes, Soma; Und Aditi sei hold, die starke Göttin; im Männerchor lasst heut beim Fest uns singen.

Пусть Пушан оживит (мою) поэтическую мысль, (он) приводящий все в движение!
Пусть Сома, господин богатства, дарует богатство!
Да поможет богиня Адити неприступная!
Мы хотим провозгласить жертвенную раздачу, (чтобы иметь) прекрасных мужей!

• सोमापूषणावदितिश्च
• गृत्समदः शौनकः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! जिस प्रकार से (पूषा) प्राण मेरी (धियम्) बुद्धि वा कर्म को (जिन्वतु) प्राप्त हो वा सुखी करे (विश्वमिन्वः) तथा जो विश्व को व्याप्त होता वह (रयिपतिः) धन की रक्षा करनेवाला (सोमः) पदार्थों का समूह (रयिम्) लक्ष्मी को (दधातु) धारण करे (अनर्वा) तथा जिसके अविद्यमान घोड़े हैं वह (देवी) दिव्यगुणवाली (अदितिः) माता बुद्धि वा कर्म की (अवतु) रक्षा करे जिससे (सुवीराः) शोभन वीरोंवाले हम लोग (विदथे) संग्राम में (बृहत्) बहुत (वदेम) कहें ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे सब पदार्थ धन बुद्धि आरोग्यता और आयु के बढ़ानेवाले हों, वैसे विधान करो, जिससे सब मनुष्य बहुत सुख को प्राप्त होवें ॥६॥ इस सूक्त में प्राण अपान अग्नि वायु और विद्वानों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ संगति है, यह जानना चाहिये ॥ यह चालीसवाँ सूक्त और छठा वर्ग समाप्त हुआ॥

अन्वय: हे विद्वांसो येन प्रकारेण पूषा मे धियं जिन्वतु विश्वमिन्वो रयिपतिस्सोमो रयिं दधातु। अनर्वा देव्यदितिर्धियमवतु यतस्सुवीरा वयं विदथे बृहद्वदेम ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (धियम्) प्रज्ञां कर्म वा (पूषा) प्राणः (जिन्वतु) प्राप्नोतु सुखयतु वा (विश्वमिन्वः) विश्वं मिनोति व्याप्नोति यस्सः (रयिम्) श्रियम् (सोमः) पदार्थसमूहः (रयिपतिः) धनरक्षकः (दधातु) (अवतु) रक्षतु (देवी) दिव्यगुणा (अदितिः) माता (अनर्वा) अविद्यमाना अश्वा यस्याः सा (बृहत्) (वदेम) (विदथे) (सुवीराः) ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यथा सर्वे पदार्थाः श्रीप्रज्ञारोग्यायुषां वर्द्धकाः स्युस्तथा विदधतं येन सर्वे मनुष्या महत्सुखं प्राप्नुयुरिति ॥६॥ अत्र प्राणापानाग्निवायुविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या॥ इति चत्वारिंशत्तमं सूक्तं षष्ठो वर्गश्च समाप्तः॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! सर्व पदार्थ धन, बुद्धी, आरोग्य व आयुष्य वाढविणारे असतात असे विधान करा. ज्यामुळे सर्व माणसांना अत्यंत सुख प्राप्त होईल. ॥ ६ ॥