०३८

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
सायण-भाष्यम्

’ उदु ष्यः ’ इत्येकादशर्चं षष्ठं सूक्तं गार्त्समदं त्रैष्टुभं सवितृदेवताकम् । अत्रानुक्रमणिका- ’ उदु ष्य एकादश सावित्रम् ’ इति । व्यूढे दशरात्रे षष्ठेऽहनि वैश्वदेवशस्त्रे एतत्सूक्तं सावित्रनिविद्धानीयम् । ’ व्यूळ्हश्चेत् ’ इति खण्डे सूत्रितं-’ षष्ठस्योदु ष्य देव इति गार्त्समदम् ’ ( आश्व. श्रौ. ८.८) इति ।

Jamison Brereton

38 (229)
Savitar
Gr̥tsamada
11 verses: triṣṭubh
This hymn is typically, and in our view rightly, identified as an evening hymn, in which Savitar quiets the world for the night. The hymn is closely analyzed by Falk (1988), who argues that the occasion of the hymn is the evening of the summer sol stice, which marked the beginning of the rainy season. According to Falk, in the sec ond millennium bce on this night the Milky Way rose from the horizon at dusk. The arc of the Milky Way, he says, was pictured as the outstretched arms of Savitar. Be
that as it may, most of the images in the hymn are applicable to evening in general. The first six verses present a lovely series of images of the quiet and rest that evening brings to the natural and the human world—almost ironically because the daily round of busy movement ceases at the “impulsion” of the “Impeller” (the literal meaning of Savitar). In the following two verses (7–8), Savitar’s ability to bring each creature to its home place at night is extended: he also has assigned to all categories of creatures their proper position in the natural world. The remainder of the hymn celebrates the power of Savitar even over the gods (vs. 9) and asks for his gifts (10–11). The latter verse makes reference to Savitar’s distribution of beings to their separate realms by asking for gifts from heaven, the waters, and the earth. Savitar’s apportioning of benefits in these last verses return us to the theme of the first verse (1cd), which announced his gifts to gods and to the mortal sacrificer.

Jamison Brereton Notes

Savitar The word vratá- ‘commandment’ is prominent in this hymn (vss. 2, 3, 6, 7, 9).

The point is repeatedly made that all creatures, incl. the gods, follow the vratá-s of Savitar. Another persistent verbal theme is the contrast between sám and ví (4a, 4c, 6a), which can be discerned even when only ví is present (1c, 3a, 5b, 6c, 7b, 8d). The hymn also has a pronounced tendency towards augmented 3rd sg. root aorists (+/- preverb) at the ends of pādas, esp. at the ends of hemistichs: 1b asthāt, 3d ā́gāt, 4d ā́gāt, 5c ā́dhāt, 6b abhūt, 6c ā́gāt, 8c (ā́…) gāt, 8d ā́kaḥ, 11b ā́gāt (cf. also opt.

avyāḥ 10b).

01 उदु ष्य - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उ᳓द् उ ष्य᳓ देवः᳓ सविता᳓ सवा᳓य
शश्वत्तमं᳓ त᳓दपा व᳓ह्निर् अस्थात्
नूनं᳓ देवे᳓भ्यो वि᳓ हि᳓ धा᳓ति र᳓त्नम्
अ᳓था᳓भजद् वीति᳓होत्रं सुअस्तउ᳓

02 विश्वस्य हि - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

वि᳓श्वस्य हि᳓ श्रुष्ट᳓ये देव᳓ ऊर्ध्वः᳓
प्र᳓ बाह᳓वा पृथु᳓पाणिः सि᳓सर्ति
आ᳓पश् चिद् अस्य व्रत᳓ आ᳓ नि᳓मृग्रा
अयं᳓ चिद् वा᳓तो रमते प᳓रिज्मन्

03 आशुभिश्चिद्यान्वि मुचाति - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

आशु᳓भिश् चिद् या᳓न् वि᳓ मुचाति नून᳓म्
अ᳓रीरमद् अ᳓तमानं चिद् ए᳓तोः
अह्य᳓र्षूणां चिन् नि᳓ अयाँ अविष्या᳓म्
अ᳓नु व्रतं᳓ सवितु᳓र् मो᳓कि आ᳓गात्

04 पुनः समव्यद्विततम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

पु᳓नः स᳓म् अव्यद् वि᳓ततं व᳓यन्ती
मध्या᳓ क᳓र्तोर् नि᳓ अधाच् छ᳓क्म धी᳓रः
उ᳓त् संहा᳓यास्थाद् वि᳓ ऋतूँ᳓र् अदर्धर्
अर᳓मतिः सविता᳓ देव᳓ आ᳓गात्

05 नानौकांसि दुर्यो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ना᳓नउ᳓कांसि दु᳓रियो वि᳓श्वम् आ᳓युर्
वि᳓ तिष्ठते प्रभवः᳓ शो᳓को अग्नेः᳓
ज्ये᳓ष्ठम् माता᳓ सून᳓वे भाग᳓म् आ᳓धाद्
अ᳓न्व् अस्य के᳓तम् इषितं᳓ सवित्रा᳓

06 समाववर्ति विष्टितो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

समा᳓ववर्ति वि᳓ष्ठितो जिगीषु᳓र्
वि᳓श्वेषां का᳓मश् च᳓रताम् अमा᳓भूत्
श᳓श्वाँ अ᳓पो वि᳓कृतं हित्वी᳓ आ᳓गाद्
अ᳓नु व्रतं᳓ सवितु᳓र् दइ᳓वियस्य

07 त्वया हितमप्यमप्सु - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त्व᳓या हित᳓म् अ᳓पियम् अप्सु᳓ भागं᳓
ध᳓न्वा᳓नु आ᳓ मृगय᳓सो वि᳓ तस्थुः
व᳓नानि वि᳓भ्यो न᳓किर् अस्य ता᳓नि
व्रता᳓ देव᳓स्य सवितु᳓र् मिनन्ति

08 याद्राध्यण्ट् वरुणो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

याद्राधि᳓यं व᳓रुणो यो᳓निम् अ᳓प्यम्
अ᳓निशितं निमि᳓षि ज᳓र्भुराणः
वि᳓श्वो मार्ताण्डो᳓ व्रज᳓म् आ᳓ पशु᳓र् गात्
स्थशो᳓ ज᳓न्मानि सविता᳓ वि᳓ आ᳓कः

09 न यस्येन्द्रो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

न᳓ य᳓स्य इ᳓न्द्रो व᳓रुणो न᳓ मित्रो᳓
व्रत᳓म् अर्यमा᳓ न᳓ मिन᳓न्ति रुद्रः᳓
न᳓ अ᳓रातयस् त᳓म् इदं᳓ सुअस्ति᳓
हुवे᳓ देवं᳓ सविता᳓रं न᳓मोभिः

10 भगं धियम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

भ᳓गं धि᳓यं वाज᳓यन्तः पु᳓रंधिं
न᳓राशं᳓सो ग्ना᳐᳓स्प᳓तिर् नो अव्याः
आये᳓ वाम᳓स्य संगथे᳓ रयीणा᳓म्
प्रिया᳓ देव᳓स्य सवितुः᳓ सियाम

11 अस्मभ्यं तद्दिवो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अस्म᳓भ्यं त᳓द् दिवो᳓ अद्भ्यः᳓ पृथिव्या᳓स्
त्व᳓या दत्तं᳓ का᳓मियं रा᳓ध आ᳓ गात्
शं᳓ य᳓त् स्तोतृ᳓भ्य आप᳓ये भ᳓वाति
उरुशं᳓साय सवितर् जरित्रे᳓