०३४

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

धारावरा᳓ मरु᳓तो धृष्णु᳓ओजसो
मृगा᳓ न᳓ भीमा᳓स् त᳓विषीभिर् अर्चि᳓नः
अग्न᳓यो न᳓ शुशुचाना᳓ ऋजीषि᳓णो
भृ᳓मिं ध᳓मन्तो अ᳓प गा᳓ अवृण्वत

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dhārāvarā́ḥ ← dhārāvará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhr̥ṣṇvòjasaḥ ← dhr̥ṣṇvòjas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

arcínaḥ ← arcín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bhīmā́ḥ ← bhīmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mr̥gā́ḥ ← mr̥gá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

táviṣībhiḥ ← táviṣī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

agnáyaḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

r̥jīṣíṇaḥ ← r̥jīṣín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śuśucānā́ḥ ← √śuc- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

ápa ← ápa (invariable)

avr̥ṇvata ← √vr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

bhŕ̥mim ← bhŕ̥mi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhámantaḥ ← √dhamⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

धा॒रा॒व॒राः । म॒रुतः॑ । धृ॒ष्णुऽओ॑जसः । मृ॒गाः । न । भी॒माः । तवि॑षीभिः । अ॒र्चिनः॑ ।
अ॒ग्नयः॑ । न । शु॒शु॒चा॒नाः । ऋ॒जी॒षिणः॑ । भृमि॑म् । धम॑न्तः । अप॑ । गाः । अ॒वृ॒ण्व॒त॒ ॥

• dhārāvarā ← dhārā
• [noun], feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• dhārāvarā ← varāḥ ← vara
• [noun], nominative, plural, masculine
• “best; excellent; better; choice; optimum; maximal.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• dhṛṣṇvojaso ← dhṛṣṇu
• [noun]
• “brave; ferocious; strong.”

• dhṛṣṇvojaso ← ojasaḥ ← ojas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• mṛgā ← mṛgāḥ ← mṛga
• [noun], nominative, plural, masculine
• “game; deer; animal; antelope; mṛga [word]; Mṛgaśiras.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• bhīmās ← bhīmāḥ ← bhīma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “awful; amazing; terrific; enormous; bhīma [word]; fearful.”

• taviṣībhir ← taviṣībhiḥ ← taviṣī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “strength; power.”

• arcinaḥ ← arcin
• [noun], nominative, plural, masculine

• agnayo ← agnayaḥ ← agni
• [noun], nominative, plural, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• śuśucānā ← śuśucānāḥ ← śuc
• [verb noun], nominative, plural
• “mourn; grieve; flame; glow; burn; repent.”

• ṛjīṣiṇo ← ṛjīṣiṇaḥ ← ṛjīṣin
• [noun], nominative, plural, masculine

• bhṛmiṃ ← bhṛmim ← bhṛmi
• [noun], accusative, singular, masculine

• dhamanto ← dhamantaḥ ← dham
• [verb noun], nominative, plural
• “heat; blow; fan; blow; ignite; blow; inflate.”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• gā ← gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• avṛṇvata ← vṛ
• [verb], plural, Imperfect
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

धारावरा उदकधारयान्तरिक्षमावृण्वन्तः यद्वा धाराणान्धृतानांस्थिराणांवृक्षादीनां निवारयिता- रः चालयितारः यद्वा सर्वस्यजगतोधारयितारः धृष्णवोजसः परेषान्धर्षकेणबलेनयुक्ताः अतएवमृगा- नभीमाः सिंहाइवभयङ्कराः तविषीभिरात्मीयैर्बलैः वृष्टिप्रदानादिना अर्चिनः सर्वञ्जगत् पूजयन्तः अग्नयोनशुशुचानाः दीप्तावह्नयइवदीप्यमानाः शुचदीप्तौ लटःकानच् ऋजीषिणः ऋजीषमुदकन्तद्व- न्तः यद्वा ऋजीषोपगतसारः सोमः तेनयुक्ताः तृतीयसवनेह्याग्निमारुते मरुतःस्तूयन्ते तत्रचसवनद्वये अभिषुतङ्गतसारं सोममभिषुण्वन्ति अतस्तेषान्तद्युक्तत्वं एवं भूतामरुतः भृमिम्भ्राम्यन्तं मेघन्धमन्तः वर्षणार्थंइतस्ततःप्रेरयन्तः गाः तदन्तर्गतावर्ष्याः अपः अपावृण्वत अपावृताकुर्वन्ति यथासर्वैर्दृश्यन्ते तथाप्रवर्षन्तीत्यर्थः यद्वा भृम्याख्योवीणाविशेषः तन्धमन्तोवादयन्तः गाः वलनाम्नासुरेणापिहिताः अपावृण्वत अपगतावरणाअकुर्वन् ॥ १ ॥

English translation:

“The Maruts, shedders of showers, endowed with resistless might, like formidable lions, reverencing (the world) by their energies, resplendent as fires, laden with water, and blowing about the wandering cloud, give vent to its (collected) rain.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Laden with water: ṛjīṣiṇaḥ = from f.jīṣa, water; or it may mean, soma that has lost its strength: ṛjīṣa, apagata sāraḥ somaḥ

Wooers of the gushing streams, the Maruts of audacious power, like wild beasts fearsome through their forces, provided with chant,
blazing like fires, possessing the silvery drink, blowing a whirlwind—they unclosed the cows.

It is somewhat curious that the hymn begins with the expression “I have set loose my eloquence,” with the augmented aor. asṛkṣi. Such phrases are more usual in the final vss. of hymns, summing up the hymn that has just been produced. Perhaps here the poet means that he has set his eloquence in motion, in preparation for hymn composition. Ian Hollenbaugh suggests it’s a performative “I (have) (hearby) set loose …” kuvíd ordinarily appears with accented verb. Grassmann allows an unaccented verb only when the particle and the verb are in different pāda – but in other passages where kuvíd and the verb are not in the same pāda the verb can nonetheless be accented, e.g., VIII.91.4cd, VIII.103.9, IX.19.5. (In VII.91.1 the verb is accented though it is in a different pāda, but it may also be in a relative clause – though see comm. ad loc.) It would be possible to take kuvíd here as construed only with āśuhémā “surely the Child of the Waters is one impelling swift (horses); he will make (the hymns) well-ornamented.” But this seems rather artificial. Perhaps karati lost the expected accent because the hí induced accent of jóṣisat was more syntactically prominent. In any case the unaccented verb vanate in V.3.10 (cited by Grassmann) is also difficult not to construe with the kuvíd in the previous pāda. Grassmann’s rule seems to be variable: in addition to the accented verbs in different clauses cited above, there is at least one example of an unaccented verb in the same clause – V.36.3 kuvín nú stoṣat … (pace Grassmann’s accented stóṣan s.v. kuvíd; he gives correct stoṣat s.v. stu). For further on verbal accentuation with kuvíd see Hettrich, Hypotaxe 151-52.

As Geldner (and Renou) point out, ‘well-ornamented’ (supéśas-) of hymns means not only poetically skillful but also receiving adequate recompense from the gods; cf. vā́japeśas- ‘having prizes as its ornament’ in the preceding hymn (II.34.6), esp. in conjunction with vājayúḥ ‘seeking prizes’ in our pāda a.

THE Maruts of resistless might who love the rain, resplendent, terrible like wild beasts in their strength,
Glowing like flames of fire, impetuous in career, blowing the wandering raincloud, have disclosed the kine.

Die strömenden Marut von kühner Kraft, an Stärke furchtbar wie wilde Tiere, singend, wie Feuer flammend, den Trestersoma trinkend, Sturm blasend, deckten die Kühe auf.

Die Marut’s, Regen liebend, ungestüm an Kraft, wie grimm’ge Löwen, vorwärtsdringend graden Laufs, Wie Flammen leuchtend, Strahlen schiessend mit Gewalt, den Wirbel blasend liessen sie die Küh’ heraus.

Маруты, любящие потоки (дождя), обладающие дерзкой силой,
Страшные, словно звери, своею мощью, поющие (боги),
Сверкающие, словно огни, пьющие выжимки (сомы),
Дующие в трубу (?), они открыли коров.

• मरुतः
• गृत्समदः शौनकः
• निचृज्जगती
• निषादः

अब पन्द्रह चावाले चौंतीसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में विद्वानों के विषय का वर्णन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो (धारावराः) धाराप्रवाह शिक्षित वाणियों के बीच न्यून जिनकी वाणी (मरुतः) वे मरणधर्मयुक्त (भीमाः) दुष्टों के प्रति भयंकर (मृगाः) सिंहों के (न) समान (धृष्ण्वोजसः) पराक्रम को धारण किये हुए (शुशुचानाः) शुद्ध वा शोधनेवाले (अग्नयः) पावक अग्नियों के (न) समान (तविषीभिः) बलयुक्त सेनाओं से (अर्चिनः) सत्कार करनेवाले (जीषिणः) कोमल स्वभावी मनुष्य (भृमिम्) अनवस्था को (अप,धमन्तः) दूर करते हुए आप (गाः) सुशिक्षित वाणियों को (अवृण्वत) स्वीकार करें ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो मनुष्य पावक के समान पवित्र, जल के समान कोमल, सिंह के समान पराक्रम करनेवाले, वायु के समान बलिष्ठ होकर अन्याय को निवृत्त करें, वे समस्त सुखको प्राप्त हों ॥१॥

अन्वय: हे विद्वांसो धारावरा मरुतो भीमा मृगाः न धृष्ण्वोजसः शुशुचाना अग्नयो न तविषीभिरर्चिन चीषिणो भृमिमपधमन्तो भवन्तो गा अवृण्वत ॥१॥

अथ विद्वद्विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (धारावराः) धारासु शिक्षितासु वाणीष्ववरा अर्वाचीना येषान्ते (मरुतः) मरणधर्मयुक्ताः (धृष्ण्वोजसः) धृष्णु धृष्टमोजो येषान्ते (मृगाः) मृगेन्द्राः सिंहाः (न) इव (भीमाः) दुष्टान् प्रति भयंकराः (तविषीभिः) बलयुक्ताभिः सेनाभिः (अर्चिनः) सत्कर्त्तारः (अग्नयः) पावकाः (न) इव (शुशुचानाः) शुद्धाः शोधका वा (जीषिणः) कोमलस्वभावाः (भृमिम्) अनवस्थाम् (धमन्तः) दूरीकुर्वन्तः (अप) (गाः) सुशिक्षिता वाचः (अवृण्वत) स्वीकुर्वन्तु ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये मनुष्या पावकवत्पवित्रा जलवत्कोमलाः सिंहवत्पराक्रमिणो वायुवद्बलिष्ठा भूत्वाऽन्यायं निवर्त्तयेयुस्तेऽखिलं सुखमाप्नुयुः ॥१॥

या सूक्तात विद्वान व वायूच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - भावार्थ -या मंत्रात उपमालंकार आहे. जी माणसे पावकाप्रमाणे (अग्नीप्रमाणे) पवित्र, जलाप्रमाणे कोमल, सिंहाप्रमाणे पराक्रमी, वायूप्रमाणे बलवान बनून अन्याय निवारण करतात, ती संपूर्ण सुख प्राप्त करतात. ॥ १ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

द्या᳓वो न᳓ स्तृ᳓भिश् चितयन्त खादि᳓नो
वि᳓ अभ्रि᳓या न᳓ द्युतयन्त वृष्ट᳓यः
रुद्रो᳓ य᳓द् वो मरुतो रुक्मवक्षसो
वृ᳓षा᳓जनि पृ᳓श्णियाः शुक्र᳓ ऊ᳓धनि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
citayanta ← √cit- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

dyā́vaḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

khādínaḥ ← khādín- (nominal stem)
{gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

stŕ̥bhiḥ ← stár- ~ tár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

abhríyāḥ ← abhríya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dyutayanta ← √dyut- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

ná ← ná (invariable)

ví ← ví (invariable)

vr̥ṣṭáyaḥ ← vr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

rudráḥ ← rudrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rukmavakṣasaḥ ← rukmávakṣas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ájani ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

pŕ̥śnyāḥ ← pŕ̥śni- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

śukráḥ ← śukrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ū́dhani ← ū́dhar- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

द्यावः॑ । न । स्तृऽभिः॑ । चि॒त॒य॒न्त॒ । खा॒दिनः॑ । वि । अ॒भ्रियाः॑ । न । द्यु॒त॒य॒न्त॒ । वृ॒ष्टयः॑ ।
रु॒द्रः । यत् । वः॒ । म॒रु॒तः॒ । रु॒क्म॒ऽव॒क्ष॒सः॒ । वृषा॑ । अज॑नि । पृश्न्याः॑ । शु॒क्रे । ऊध॑नि ॥

• dyāvo ← dyāvaḥ ← div
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• stṛbhiś ← stṛbhiḥ ← star
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “star.”

• citayanta ← citay ← √cit
• [verb], plural, Imperfect

• khādino ← khādinaḥ ← khādin
• [noun], nominative, plural, masculine

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• abhriyā ← abhriyāḥ ← abhriya
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cloudy.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dyutayanta ← dyutay ← √dyut
• [verb], plural, Imperfect

• vṛṣṭayaḥ ← vṛṣṭi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “rain; shower; rainy season.”

• rudro ← rudraḥ ← rudra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• rukmavakṣaso ← rukma
• [noun], neuter
• “gold; svarṇamākṣika.”

• rukmavakṣaso ← vakṣasaḥ ← vakṣas
• [noun], accusative, plural, masculine
• “breast; breast; bosom; thorax.”

• vṛṣājani ← vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• vṛṣājani ← ajani ← jan
• [verb], singular, Aorist passive
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• pṛśnyāḥ ← pṛśni
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Pṛśni; beam.”

• śukra ← śukre ← śukra
• [noun], locative, singular, neuter
• “bright; clear; white; light; pure.”

• ūdhani ← ūdhas
• [noun], locative, singular, neuter
• “udder; ūdhas [word]; night.”

स्तृभिः नक्षत्रनामैतत् य्दाहयास्कः—ऋक्षस्तृभिरितिनक्षत्राणामिति । नक्षत्रैर्द्यावोन यथाद्युलो- काश्चितयन्तचेतयन्ति स्वात्मानञ्ज्ञापयन्ति चितीसञ्ज्ञाने प्रकाशन्तइत्यर्थः तथाखादिनः शत्रूणाङ्खाद- कामरुतः स्वकीयैराभरणैर्ज्ञायन्ते यद्वा खादः कटकं तद्युक्ताःसन्तः प्रकाशन्ते तथावृष्टयोवर्षकामरुतः आभ्रियानअभ्रेषुभवाविद्युतइव विद्युतयन्त सर्वञ्जगद्विद्योतयन्ति प्रकाशयन्ति अभ्रशब्दाद्भवार्थे स- मुद्राभ्राद्घइतिघप्रत्ययः शेषःप्रत्यक्षकृतः रुक्मवक्षसः रुक्मंरोचमानाभरणंवक्षस्युरसियेषां तादृशा- हेमरुतः यद्यदावोयुष्मान् वृषासेचनसमर्थोरुद्रोमहादेवः पृश्र्याःपृश्निर्माध्यमिकावाक् तस्याः सम्बन्धि- निशुक्रेनिर्मलेऊधनिउच्छ्रितप्रदेशेअजनिअजनयत् तदानीमितिपूर्वत्रसम्बन्धः यद्वा पृश्निर्नानावर्णा- इयम्भूमिःपुरागोरूपधरासीत् तस्याम्महेशोवृषोभूत्वामरुतउत्पादयामासेत्याचक्षते तदत्रोच्यते—हेम- रुतोयद्यस्माद्वोयुष्मान् वृषावृषरूपोरुद्रः पृश्न्यागोः शुक्रेनिर्मलेऊधनिऊधसिपयसउत्पत्तिस्थाने- अजनिअजीजनत् तस्माद्यूयंएवम्महानुभावाजाताइत्यर्थः तथाचतैत्तिरीयकम्—पृश्नियैवैपयसोमरु- तोजाताइति ॥ २ ॥

English translation:

“Since, golden-breasted Maruts, the vigorous (Rudra) begot you of the pure wombof Pṛśnī, therefore they, the devourers (of their enemies), are conspicuous (by their ornaments), as the heavens are by the constellations; and, senders of rain, they are brilliant as the cloud-born (lightning).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The pure womb of Pṛśnī: pṛśnyāḥ śukra ūdhani = lit. in the pure udder of Pṛśnī, i.e. on the elevated plural ces of the earth in the mountains; or, an allusion to the legend of the earth’s consuming the form of a bridled cow, and Rudra’s begetting the Maruts of her in the shape of a bull

Like the heavens with their stars they appeared with their spangles. They flashed forth like the rains from the storm clouds,
when Rudra was begotten for you as the blazing bullish (semen [=rain?]) in the udder of Pr̥śni, o you Maruts with brilliants on your breasts.

aryáḥ is morphologically multivalent; I take it as nom. sg. to aryá-, with most (Grassmann, Geldner [/Witzel Gotō], Macdonell, Thieme [Fremdling], Lubotsky, Maurer). Renou instead interpr. as acc. pl. to arí- (“les êtres-privilégiés”), in apposition to víśvāni … bhúvanā, and it must be admitted that its position between those two words invites it to be construed with them. Doniger seems to follow Renou (“all noble creatures”), but I do not understand how she interpr. aryáḥ grammatically. It could also be gen. sg. of arí- (or nom. pl., though this would not fit syntactically). _________ 03-04 These two vss. are closely knit together verbally. Both contain an etymological figure, with nom. pl. fem. and acc. sg. masc. derived from the same root: 3c śúciṃ śúcayo, 4a yuvatáyo yúvānam. The √śuc of 3c recurs in 4c as śukrébhiḥ, which forms a phonetic figure with adjacent śíkvabhiḥ. The repeated PREVERB yánti … PREVERB yanti of 3a is echoed by PREVERB yanti of 4b, while 3d and 4b both end with a formulaic expression in which only the verb varies: 4b … pári tasthur ā́paḥ, 4d … pári yanti ā́paḥ. And finally 3d, 4b, 4d (and 5c) all end with forms of áp- ‘water’ (nom. pl., loc. pl.), contrasting with the pāda-initial gen. pl.

apā́m when the god is mentioned (1c, 2c, 3d).

They gleam with armlets as the heavens are decked with stars, like cloud-born lightnings shine the torrents of their rain.
Since the strong Rudra, O Maruts with brilliant chests, sprang into life for you in Prsni’s radiant lap.

Wie die Himmel durch die Sterne fallen die Spangenträger ins Auge; sie blitzen wie die Gewitterregen, wenn euch, Marut, mit dem Goldschmuck auf der Brust, der Bulle Rudra erzeugt hat im hellen Euter der Prisni.

Wie Sternenhimmel leuchteten sie ringgeschmückt, wie Wolkenblitze schimmerte ihr Regenguss, Als Rudra euch, o goldgeschmückte Marutschar, der Stier erzeugte aus der Priçni lichtem Schooss.

Как небо – звездами, носители колец приметны (кольцами).
Они ярко сверкали, как капли дождя из грозовой тучи,
Когда Рудра породил вас, о Маруты с золотыми пластинками на груди,
Бык – в чистом вымени Пришни.

• मरुतः
• गृत्समदः शौनकः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (रुक्मवक्षसः) दीप्ति और अभिप्रीति युक्त हृदयवाले (मरुतः) विद्वान् मनुष्यो (वः) तुम लोगों के लिये (यत्) जो (वृषा) सुख को सींचने और (रुद्रः) दुष्टों को रुलानेवाला मनुष्य (पृश्न्याः) अन्तरिक्ष के बीच (शुक्रे) वीर्य करनेवाली (ऊधनि) रात्रिमें (अजनि) उत्पन्न करे, वा (खादिनः) भक्षण करनेवाले आप लोग (स्तृभिः) नक्षत्रों से (द्यावा) प्रकाशों के (न) समान (चितयन्त) व्यवहारों को पवित्र करें और (अभ्रियाः) बद्दलों में (वृष्टयः) वर्षाओं के (न) समान (विद्युतयन्त) विशेषता से प्रकाशित करे, वह और आप माननीय हों ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो नक्षत्रों के साथ सूर्य्य के समान बद्दलों के साथ बिजली के समान विद्या व्यवहाररूपी प्रकाश में रमते हैं, वे सोने के लिये रात्रि के समान सबके सुख के लिये होते हैं ॥२॥

अन्वय: हे रुक्मवक्षसो मरुतो वो यद्यो वृषा रुद्रः पृश्न्याः शुक्र ऊधन्यजनि खादिनो भवन्तः स्तृभिर्द्यावो न चितयन्ताऽभ्रिया वृष्टयो न विद्युतयन्त स भवन्तश्च माननीयाः स्युः ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (द्यावः) प्रकाशाः (न) इव (स्तृभिः) नक्षत्रैः। स्तृभिरिति नक्षत्रना० निरु० ३। २०। (चितयन्त) चित्तं कुर्वन्तु (खादिनः) भक्षकाः (वि) (अभ्रियाः) अभ्राणि (न) इव (द्युतयन्त) द्युतयन्तु (वृष्टयः) वर्षाः (रुद्रः) दुष्टानां रोदयिता (यत्) यः (वः) युष्मभ्यम् (मरुतः) मनुष्याः (रुक्मवक्षसः) रुक्मं रोचकं वक्षो हृदयं येषान्ते (वृषा) सुखसेचकः (अजनि) जनयेत् (पृश्न्याः) अन्तरिक्षस्य मध्ये (शुक्रे) वीर्य्यकरे (ऊधनि) रात्रौ। ऊध इति रात्रिना० निघं० १। ७ ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये नक्षत्रैः सह सूर्य्यवदभ्रैः सह विद्युद्वद्विद्याव्यवहारप्रकाशे रमन्ते ते शयनाय रात्रीव सर्वेषां सुखाय भवन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे नक्षत्रांमध्ये सूर्याप्रमाणे, मेघांमध्ये विद्युतप्रमाणे विद्याव्यवहाररूपी प्रकाशात रमतात ते शयनासाठी जशी रात्र असते तसे सर्वांच्या सुखासाठी असतात. ॥ २ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

उक्ष᳓न्ते अ᳓श्वाँ अ᳓तियाँ इवाजि᳓षु
नद᳓स्य क᳓र्णैस् तुरयन्त आशु᳓भिः
हि᳓रण्यशिप्रा मरुतो द᳓विध्वतः
पृक्षं᳓ याथ पृ᳓षतीभिः समन्यवः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ājíṣu ← ājí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

áśvān ← áśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

átyān ← átya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

iva ← iva (invariable)

ukṣánte ← √ukṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

āśúbhiḥ ← āśú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

kárṇaiḥ ← kárṇa- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

nadásya ← nadá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

turayante ← √tvarⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

dávidhvataḥ ← √dhū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

híraṇyaśiprāḥ ← híraṇyaśipra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

pr̥kṣám ← pr̥kṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pŕ̥ṣatībhiḥ ← pŕ̥ṣant- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

samanyavaḥ ← sámanyu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

yātha ← √yā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

उ॒क्षन्ते॑ । अश्वा॑न् । अत्या॑न्ऽइव । आ॒जिषु॑ । न॒दस्य॑ । कर्णैः॑ । तु॒र॒य॒न्ते॒ । आ॒शुऽभिः॑ ।
हिर॑ण्यऽशिप्राः । म॒रु॒तः॒ । दवि॑ध्वतः । पृ॒क्षम् । या॒थ॒ । पृष॑तीभिः । स॒ऽम॒न्य॒वः॒ ॥

• ukṣante ← ukṣ
• [verb], plural, Present indikative
• “sprinkle; wet.”

• aśvāṃ ← aśva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• atyāṃ ← atya
• [noun], accusative, plural, masculine
• “horse; steed.”

• ivājiṣu ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• ivājiṣu ← ājiṣu ← āji
• [noun], locative, plural, masculine
• “battle; fight; contest; āji [word]; combat.”

• nadasya ← nada
• [noun], genitive, singular, masculine
• “river; nad; roarer; stallion.”

• karṇais ← karṇaiḥ ← karṇa
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “ear; Karṇa; karṇa [word]; auricle; fluke; diameter; lobule.”

• turayanta ← turay ← √tṛ
• [verb], plural, Imperfect

• āśubhiḥ ← āśu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “quick; fast; immediate; agile.”

• hiraṇyaśiprā ← hiraṇya
• [noun]
• “aureate; gold.”

• hiraṇyaśiprā ← śiprāḥ ← śiprā
• [noun], nominative, plural, masculine
• “lip; śiprā.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• davidhvataḥ ← dodhu ← √dhū
• [verb noun], nominative, plural
• “shake.”

• pṛkṣaṃ ← pṛkṣam ← pṛkṣa
• [noun], accusative, singular, masculine

• yātha ← yā
• [verb], plural, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• pṛṣatībhiḥ ← pṛṣatī
• [noun], instrumental, plural, feminine

• samanyavaḥ ← samanyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “consentaneous.”

मरुतः अश्वान् व्याप्तान् लोकान् उक्षन्तेसिञ्चन्ति अशूव्याप्तौ औणादिकः क्वन्प्रत्ययः आजिषुसङ्- ग्रामेषु अत्यानिव सततगामिनस्तुरगान् यथाखेदापनोदाय उदकैःसिञ्चन्ति तद्वत् अपिच तेमरुतः आशुभिः शीघ्रगमनैरश्वैः नदस्व शब्दवतोमेघस्यकर्णैः कृतैर्मध्यप्रदेशैः तुरयन्ते वर्षणार्थंवृष्ट्युत्पाद- नाय त्वरितङ्गच्छन्ति तुरत्वरणे शेषःप्रत्यक्षकृतः हेहिरण्यशिप्राः शिप्रं शिरस्त्राणं सुवर्णमयशिरस्त्रा- णाः समन्यवः समान्मनस्काः समानक्रोधावा हेमरुतः दविध्वतः महीरुहादिकङ्कम्पयन्तोयूयं धूञ् कं- पनेइत्यस्माद्दाधर्त्यादावेतद्रूपन्निपात्यते पृपतीभिः युष्मद्रथेयोजिताभिः शेतबिन्द्वङ्किताभिः मृगीभिः वडवाभिर्वा पृक्षं अन्ननामैतत् हविर्लक्षणान्नवन्तंयजमानंअर्शाआदित्वादच् याथगच्छथ ॥ ३ ॥

English translation:

“They sprinkle the wide-extended (lands) with water, as (men sprinkle) horses (when heated) in battles; and they rush along with swift (horses) on the skirts of the sounding (cloud); Maruts, golden-helmeted, andof one mind, agitating (the trees), come with your spotted deer to (receive the sacrificial) food.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

With swift horses on the skirts: nadasya karṇaisturayanta āśubhiḥ = liṭ, they hasten with quick ears of the sound; horses are implied; the ears signify the middle parts of that which emits sound, i.e. the cloud; golden-helmeted: hiraṇyaśipraḥ: śipra = the nose, or the lower law; here explained as śirastrāṇa = a head-guard, a helmet

They sprinkle their horses, like steeds at contests. With [=at the impetus of] the “ears” of the reed(-whip) they speed with the swift ones.
You of the golden lips, Maruts, constantly setting (them [=lips])
aquiver—you drive to fortifying nourishment with your dappled
mares, o you of equal spirit.

My rendering of nadásya kárṇaiḥ “with the ‘ears’ of the reed(-whip)” follows Pischel’s sugg. (Ved. Stud. I.191; see Geldner’s n. 3bc and Oldenberg) that nadá- is here ‘reed’ (cf. I.32.8) (beside naḍá- ‘id.’) rather than ‘roarer’ and that it refers to a whip or riding crop of some sort. I suggest that the “ears” would be some part of the whip, perhaps knots on the whiplashes or the like. Pischel’s idea has been generally rejected (though Oberlies [Relig. II.247] seems to accept it); see esp. Oldenberg’s negative remarks. But the alternative notion, that the Maruts are directing their horses by the ears of a(nother? side?) horse makes no sense to me: how would such direction work? And although Oldenberg explicitly states that the number is not an issue, referring to plural (not dual) ears of a single horse (or even several horses, since pairs of body parts generally are referred to in the dual even when several individuals are in question) seems problematic to me.

In my interpr. the two instr. pls. kárṇaiḥ and āśúbhiḥ are separate. So also Oldenberg, Renou, though they otherwise accept the lead-ear theory. But Geldner (/Witzel Gotō) construe them together (“with swift ears”), which in my view makes a puzzling interpr. even more so.

The next question is how to interpr. the intensive part. dávidhvataḥ. Though the stem is usually transitive, Geldner (/Witzel Gotō) take it absolutely (“schüttelnd”), while Renou supplies an obj. seemingly at random (“qui secouez-puissamment (le monde)”). I extract ‘lips’ (śípra-) from the cmpd. híraṇyaśipra-, since du. śípre serves as object to just this participle in X.96.9.

The pṛkṣám of d should not be severed from pṛkṣé beginning 4a, though at least in Geldner’s (/Witzel Gotō’s) tr. the connection is not signalled (Renou’s rendering does connect them). In general thematic pṛkṣá- refers to a strengthening substance, esp.

nourishment. The corresponding root noun pṛ́kṣ- has the same basic sense (see Schindler, Rt Noun, s.v.), but here in the dat. is used infinitively (so also Schindler, as well as the standard tr.). The phrase pṛkṣáṃ yātha may well be a syntagm, judging from the PN pṛkṣá-yāma in I.122.7 (adduced by Oldenberg), and the acc. appears to be a goal, contra Geldner’s (/Witzel Gotō) rendering of pṛkṣám as an adverb (“kräftig”).

They drip like horses in the racings of swift steeds; with the stream’s rapid cars they hasten on their way.
Maruts with helms of gold, ye who make all things shake, con e with your spotted deer, one-minded, to our food.

Sie benetzen ihre Rosse wie die Rennpferde im Wettlauf; sie überholen sich gegenseitig mit den raschen Ohren des Hengstes. Ihr Marut mit goldenen Zahnreihen fahret kräftig, schüttelnd, mit euren gefleckten Antilopen, ihr Einmütige!

Wie Ross’ im Wettlauf salben ihre Renner sie und eilen mit der Wolke schnellen Fittigen; Mit goldnen Helmen, Marut’s ihr Erschütterer, kommt gleichen Muths zum Opfer mit den Hirschen ihr.

Они обливают (своих) коней, как скакунов на состязаниях.
Они набирают скорость со (своими) конями, (правящими) с помощью ушей жеребца,
О Маруты с золотыми султанами (на шлемах), мощно сотрясающие (мир),
Вы отправляетесь на пестрых (антилопах), чтобы наполнить (дождем), о единодушные.

• मरुतः
• गृत्समदः शौनकः
• निचृज्जगती
• निषादः

अब राज विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (समन्यवः) क्रोध में भरे (मरुतः) मनुष्यों जैसे (अश्वान्) घोड़ों को (अत्यान्) निरन्तर चलने वाल घोड़ों के समान वा (आजिषु) संग्रामों में (नदस्य) जल से पूर्ण बड़े जलाशय के बीच (कर्णैः) नौकाओं के चलानेवालों के समान (आशुभिः) शीघ्र चलनेवाले घोड़ों के साथ (तुरयन्ते) शीघ्र चलाते हैं वा (हिरण्यशिप्राः) सुवर्ण के सदृश मुखवाले (दविध्वतः) दुष्टों को कंपाते हुए (पृषतीभिः) पवन की गतियों के समान गतियों से युक्त धाराओं से (पृक्षम्) सींचने योग्य को (उक्षन्ते) सींचते हैं वैसे इस व्यवहार को तुम लोग प्राप्त होओ ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे शिक्षा करनेवाले जन घोड़ों को वा केवट नाव को उत्तम रीति पर चलाते हैं, वैसे राजजन अपनी सेना को पहुँचावें ॥३॥

अन्वय: हे समन्वयो मरुतो यथाऽश्वानत्यानिवाजिषु नदस्य कर्णैरिवाशुभिस्तुरयन्ते हिरण्यशिप्रा दविध्वतः पृषतीभिः पृक्षमुक्षन्ते तथैतद्यूयं याथ ॥३॥

अथ राजविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (उक्षन्ते) सिञ्चन्ति (अश्वान्) (अत्यानिव) यथाऽश्वाः सततं सद्यो गच्छन्ति तथा (आजिषु) सङ्ग्रामेषु (नदस्य) जलेन पूर्णस्य जलाशयस्य मध्ये (कर्णैः) नौचालकैः (तुरयन्ते) सद्यो गमयन्ति (आशुभिः) शीघ्रगन्तृभिरश्वैः (हिरण्यशिप्राः) हिरण्यमिव शिप्राणि मुखानि येषान्ते (मरुतः) मनुष्याः (दविध्वतः) दुष्टान् कम्ययन्तः, इदं पदं दाधर्त्तीत्यत्र निपातितम्। अ० ७। ४। ६४ (पृक्षम्) सेचनीयम् (याथ) प्राप्नुथ (पृषतीभिः) वायुगतिसदृशगतिविष्टाभिर्धाराभिः (समन्यवः) मन्युना सह वर्त्तमानाः ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा शिक्षका अश्वान् कैवर्त्ता नावं सुष्ठु गमयन्ति तथा स्वसेना नयेयुः ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे प्रशिक्षक घोड्यांना व नाविक नावांना उत्तम रीतीने चालवितात तसे राजांनी आपल्या सेनेला संचलित करावे. ॥ ३ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

पृक्षे᳓ ता᳓ वि᳓श्वा भु᳓वना ववक्षिरे
मित्रा᳓य वा स᳓दम् आ᳓ जीर᳓दानवः
पृ᳓षदश्वासो अनवभ्र᳓राधस
ऋजिप्या᳓सो न᳓ वयु᳓नेषु धूर्ष᳓दः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhúvanā ← bhúvana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

pr̥kṣé ← pŕ̥kṣ- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vavakṣire ← √vakṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

jīrádānavaḥ ← jīrádānu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mitrā́ya ← mitrá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sádam ← sádam (invariable)

vā ← vā (invariable)

anavabhrárādhasaḥ ← anavabhrárādhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pŕ̥ṣadaśvāsaḥ ← pŕ̥ṣadaśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhūrṣádaḥ ← dhūrṣád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

r̥jipyā́saḥ ← r̥jipyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vayúneṣu ← vayúna- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

पृ॒क्षे । ता । विश्वा॑ । भुव॑ना । व॒व॒क्षि॒रे॒ । मि॒त्राय॑ । वा॒ । सद॑म् । आ । जी॒रऽदा॑नवः ।
पृष॑त्ऽअश्वासः । अ॒न॒व॒भ्रऽरा॑धसः । ऋ॒जि॒प्यासः॑ । न । व॒युने॑षु । धूः॒ऽसदः॑ ॥

• pṛkṣe ← pṛkṣ
• [noun], dative, singular, feminine
• “food; refreshment; power.”

• tā ← tad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanā ← bhuvana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• vavakṣire ← vakṣ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “grow; grow.”

• mitrāya ← mitra
• [noun], dative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• sadam
• [adverb]
• “always.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• jīradānavaḥ ← jīra
• [noun]
• “agile; quick; fast.”

• jīradānavaḥ ← dānavaḥ ← dānu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “giving; big.”

• pṛṣadaśvāso ← pṛṣat
• [noun]
• “motley; patched.”

• pṛṣadaśvāso ← aśvāsaḥ ← aśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• anavabhrarādhasa ← anavabhra
• [noun]
• “permanent.”

• anavabhrarādhasa ← rādhasaḥ ← rādhas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• ṛjipyāso ← ṛjipyāsaḥ ← ṛjipya
• [noun], nominative, plural, masculine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vayuneṣu ← vayuna
• [noun], locative, plural, masculine

• dhūrṣadaḥ ← dhūrṣad
• [noun], nominative, plural, masculine

पृक्षे प्रुक्षवते हविर्लक्षणान्नयुक्ताययजमानायतातानिविश्वासर्वाणिभुवनाभुवनान्युदकानिमित्राय वाशब्दउपमार्थः मित्रायेवसदंसदाआववक्षिरे मरुतआवहन्ति यद्वा वाशब्दोवधारणे मित्रभूताययज- मानायैव पृक्षेन्नेनिमित्तभूतेसतिवृष्ट्युदकान्यावहन्ति कीदृशामरुतः जीरदानवः क्षिप्रदानाः पृषदश्वा- सः पृषद्भिःश्वेतबिन्दुभिर्युक्ताअश्वायेषान्तेतथोक्ताः अनवभ्रराधसः भृशुभ्रंशुअधःपतने अवभ्रंशनमवभ्रः डोन्यत्रापिदृश्यतइतिडप्रत्ययः नास्त्यवभ्रोयस्येतिबहुव्रीहौनञ्सुभ्यामित्युत्तरपदान्तोदात्तत्वं अनव- भ्रम्भ्रंशनरहितंराधोधनंयेषान्ते बहुव्रीहौपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं ऋजिप्यासोन ऋजुअकुटिलम्प्राप्नुवन्तोग- च्छन्तोश्वाइववयुनेषुगन्तृषुमध्ये धूर्षदः धुरि मेघस्यवहनेसीदन्तोनिषण्णाइत्यर्थः ॥ ४ ॥

English translation:

“The prompt-giving Maruts ever confer upon the (offerer of sacrificial) food, as upon a friend, all these (world-supporting) waters; they who have spotted deer for steeds, who are possessed of inexhaustible riches, and who, seated in their chariots, (proceed) amongst the moving (clouds), like horses going straight (to the goal).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Like horses going straight: ṛjipyāso na = ṛju akuṭilam prāpnuvantaḥ gacchanto aśvā, like horses going by, or arriving at, that which is straight, not crooked

The ones with lively drops have waxed strong, to fortify all the creatures or for alliance (with them) always.
With their dappled horses, with their unreceding generosity, they sit at the chariot-pole like the straight-flying (birds) on the traceries (of the branches?).

The descriptor ásmera-, generally taken as a derivative of √smi ‘smile’, is somewhat curious. It may be simply, as Macdonell suggests, that the waters approach their task seriously, not like light-hearted lovers (sim. Doniger). Or (with Maurer) that they are shy. But I somehow think that this hapax is expressing something more particular, though I cannot define it more closely. It may be naturalistic: the circling waters perhaps whirl around without foam, which might be thought of as smiles. Or it may be meant to distinguish these attentive females from other natural phenomena: lightning, especially, is characterized by smiling (see I.168.8) and laughing, and Uṣas also smiles. Though the waters do gleam (see 3c), they are different from those bright celestial females, and the point may be to emphasize the two very different environments in which Apām Napāt finds himself – the watery and the fiery. Note that in 9b Apām Napāt “clothes himself in the lightning flash” in 9b, but by then his assimilation to Agni/Fire is almost complete.

They have bestowed of Mitra all that live, to feed, they who for evermore cause their swift drops to flow;
Whose steeds are spotted deer, whose riches never fail, like horses in full speed, bound to the pole in work.

Sie sind herangewachsen, um alle diese Welten zu stärken, oder zu dauernder Freundschaft, die Gabenraschen. Ihre Rosse sind gefleckt, ihre Gaben unentreißbar; sie sind gleich Adlern zu bestimmter Zeit ausfliegend, wenn sie auf der Deichsel sitzen.

Zur Labung netzten alle diese Wesen sie mit Regen strömend stets auch dem befreundeten, Mit Hirschen fahrend, schenkend dauernden Gewinn wie an der Deichsel eilend zu dem Opferwerk.

Они возросли, чтобы наполнить все эти миры
Или чтоб быть в союзе (с нами) навсегда, (эти) быстро дающие.
У кого кони – пестрые (антилопы), чьей награды не отнять,
Словно соколы, сидят они на дышле (колесницы) на огороженных местах (жертвоприношений).

• मरुतः
• गृत्समदः शौनकः
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (जीरदानवः) साधारण जीव वा (पृषदश्वासः) स्थूल अश्व जिन्होंने सींचे वा (अनवभ्रराधसः) जिनका धन नीचे नहीं गिरा वा (धूर्षदः) जो धुर पर स्थिर होनेवाले (जिप्यासः) वा जो कोमलपन को बढ़ाते हैं (न) उनके समान (मित्राय) मित्र के लिये (वा) अथवा जिस कारण इसके लिये (पृक्षे) जलादिकों से सींचे हुए पृथ्वी मण्डल पर जो (विश्वा) समस्त (भुवना) लोकलोकान्तर (सदम्) वा स्थान (आ,ववक्षिरे) अच्छे प्रकार रोष को प्राप्त हों (ता) वे (वयुनेषु) उत्तम ज्ञानों में बढ़ते हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो दुष्टों के लिये क्रोध करते वा श्रेष्ठों को आनन्द देते हैं, वे बुद्धिमान् होते हैं ॥४॥

अन्वय: जीरदानवः पृषदश्वासोऽनवभ्रराधसो धूर्षद जिप्यासो न मित्राय वा ह्यस्मै पृक्षे यानि विश्वा भुवना सदमा ववक्षिरे ता वयुनेषु वर्द्धन्ते ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (पृक्षे) जलादिभिः सिक्ते (ता) तानि (विश्वा) सर्वाणि (भुवना) भुवनानि (ववक्षिरे) रुष्टाः स्युः (मित्राय) (वा) (सदम्) स्थानम् (आ) (जीरदानवः) जीवाः (पृषदश्वासः) पृषतस्त्थूलाः सिञ्चिता अश्वा यैस्ते (अनवभ्रराधसः) अनवभ्रोऽपतितं राधो येषान्ते (जिप्यासः) ये जिं कोमलत्वं वर्द्धयन्ति ते (न) इव (वयुनेषु) प्रज्ञापनेषु (धूर्षदः) धुरि सीदन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये दुष्टेभ्यः क्रुध्यन्ति श्रेष्ठानाह्लादयन्ति ते प्राज्ञा जायन्ते ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे दुष्टांशी क्रोधाने वागतात, श्रेष्ठांना आनंद देतात, ते बुद्धिमान असतात. ॥ ४ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

इ᳓न्धन्वभिर् धेनु᳓भी रप्श᳓दूधभिर्
अध्वस्म᳓भिः पथि᳓भिर् भ्राजदृष्टयः
आ᳓ हंसा᳓सो न᳓ स्व᳓सराणि गन्तन
म᳓धोर् म᳓दाय मरुतः समन्यवः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dhenúbhiḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

índhanvabhiḥ ← índhanvan- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

rapśádūdhabhiḥ ← rapśádūdhan- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

adhvasmábhiḥ ← adhvasmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

bhrājadr̥ṣṭayaḥ ← bhrā́jadr̥ṣṭi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

pathíbhiḥ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

gantana ← √gam- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

haṁsā́saḥ ← haṁsá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

svásarāṇi ← svásara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

mádāya ← máda- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mádhoḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

samanyavaḥ ← sámanyu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

इन्ध॑न्वऽभिः । धे॒नुऽभिः॑ । र॒प्शदू॑धऽभिः । अ॒ध्व॒स्मऽभिः॑ । प॒थिऽभिः॑ । भ्रा॒ज॒त्ऽऋ॒ष्ट॒यः॒ ।
आ । हं॒सासः॑ । न । स्वस॑राणि । ग॒न्त॒न॒ । मधोः॑ । मदा॑य । म॒रु॒तः॒ । स॒ऽम॒न्य॒वः॒ ॥

• indhanvabhir ← indhanvabhiḥ ← indhanvan
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “ablaze(p).”

• dhenubhī ← dhenubhiḥ ← dhenu
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• rapśadūdhabhir ← rapśat ← rapś
• [verb noun]
• “abound in.”

• rapśadūdhabhir ← ūdhabhiḥ ← ūdhas
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “udder; ūdhas [word]; night.”

• adhvasmabhiḥ ← adhvasman
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “immaculate.”

• pathibhir ← pathibhiḥ ← pathin
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• bhrājadṛṣṭayaḥ ← bhrājat ← bhrāj
• [verb noun]
• “shine; glitter; look.”

• bhrājadṛṣṭayaḥ ← ṛṣṭayaḥ ← ṛṣṭi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “spear.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• haṃsāso ← haṃsāsaḥ ← haṃsa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “goose; Vishnu; sun.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• svasarāṇi ← svasara
• [noun], accusative, plural, neuter
• “pasture; stall.”

• gantana ← gam
• [verb], plural, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• madhor ← madhoḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• madāya ← mada
• [noun], dative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• samanyavaḥ ← samanyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “consentaneous.”

समन्यवः समानमनस्काः समानक्रोधाः समानतेजसोवाहेमरुतः भ्राजदृष्टयोदीप्यमानायुधायूयं इन्धन्वभिः समिन्धनवद्भिः इन्धनशब्दाच्छन्दसीवनिपावितिमत्वर्थीयोवनिप् छान्दसोवर्णलोपः धेनुभिः प्रीणयितृभिश्च रप् शादूधभिः विरप् शीतिमहन्नाम महोधस्कैः ऊधांसिजलस्रोतोमार्गः यद्वा रपलपव्यक्तायांवाचि शब्दायमानोच्छ्रितप्रदेशैः अध्वरस्मभिः ध्वंसनरहितैः पथिभिः पतन्तिगच्छ- न्तीतिपन्थानोमेघाः एवम्भूतैर्मेघैःसहमार्गैरेववाआगन्तन आगच्छत किमर्थं मधोर्मदाय सोमस्यमदा- र्थं तत्रदृष्टान्तः—हंसासोन यथाहंसाः स्वसराणिस्वकीयानि निवासस्थानानि प्राप्नुवन्तितद्वत् ॥ ५ ॥

English translation:

“Maruts, who are of one mind, and are armed with shining lances, come with the bright, full-uddered kine, by obstructed paths, to partake of the exhilaration of the (Soma) juice, as swans (fly) to their nests.”

(Come here) with your enflaming [?] milk-cows with teeming udders [=clouds?], along unbesmirched paths, o you with glinting spears—
like geese to good pastures come here for the exhilaration of the honey, you Maruts of equal spirit.

The identity of the three female goddesses is unclear. They could be, with Sāyaṇa., the three who show up in the Āprī hymns (e.g., II.3.8), Iḍā, Sarasvatī, and Bhāratī – though even if so, this does not help much, since the role of those goddesses is not well defined. A (possibly) different set of three females associated with Agni is found in II.5.5, but that passage is too obscure to aid interpretation here.

Macdonell (fld. by Doniger and Maurer) suggests that they are the waters of the three worlds, but I am not aware of a “waters of the three worlds” trope.

A more acute problem in this vs. is kṛ̥́tā (in sandhi before vowel; Pp kṛ́tāḥ) in c. There is no agreement as to what stem it belongs to or what grammatical form it represents. Some simply refuse (or fail) to tr. it (Geldner, Doniger, Schaeffer 198-99); others give it a contextual meaning (Macdonell ‘breasts’, Renou ‘plantes’, Maurer ‘nurses’), without attempting etymological justification. Witzel Gotō suggest ‘Spinnerinnen’ (female spinners, spinsters in fact) with a derivation from √kṛt. What makes the word so difficult is the root accent; it would otherwise be easily interpreted as a past participle to √kṛ. The most sensible disc. of the word is Oldenberg’s. He sees it a sexual slang, as in the expression kanyāṃ √kṛ, glossing “die Engjungferte” (deflowered girl). Certainly in English “to make” or “to do” a girl/woman is a perennial slangy verb for “have sex with,” and one can also adduce the expression “to make (s.o.) a woman,” for “deflower, have sex with a virgin.” He justifies the accent retraction from the ppl. kṛtá- (or rather fem. kṛtā́-) on the basis of AiG II.1.19-20, where substantivized adjectives retract their accent. This seems the best hypothesis of a generally bad lot, and it would fit the context, in that pāda d describes Apām Napāt sucking the first milk of females who’ve given birth for the first time (if that’s what pūrvasū́- means; see Scarlatta 620-21) – which makes sense if the females just lost their virginity in the preceding pāda. I therefore take the word as an acc. pl. fem. to a substantivized kṛ́tā- from the ppl. to √kṛ.

With brightly-flarning kine whose udders swell with milk, idth glittering lances on your unobstructed paths,
O Maruts, of one mind, like swans who seek their nests, come to the rapturous enjoyment of the meath.

Mit den flammenden Kühen, deren Euter übervoll sind, kommt, ihr Speerglänzende, auf staublosen Wegen zum Rausche des Süßtranks wie die Gänse zu den Weideplätzen, ihr einmütigen Marut!

Mit flammenreichen Kühen, deren Euter strotzt, auf unbefleckten Pfaden, lanzenglänzende; Wie Gänsescharen zu den Ställen kommt ihr her zum Rausch des Methes, Marut’s, gleich an kühnem Muth.

Вместе с воспламененными дойными коровами с переполненным выменем,
О вы, со сверкающими копьями, беспыльными (путями)
Отправляйтесь, словно гуси – на пастбища,
Для опьянения медом, о Маруты единодушные!

• मरुतः
• गृत्समदः शौनकः
• जगती
• निषादः

फिर विद्वानों के विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (भ्राजदृष्टयः) प्रकाश को प्राप्त हुए (समन्यवः) क्रोधों के साथ वर्त्तमान (मरुतः) मरणधर्मा तुमलोग (इन्धन्वभिः) प्रदीप्त करनेवाली (धेनुभिः) वाणियों से वा (रप्शदूधभिः) प्रकट शब्दरूपी धनों से (अध्वभिः) जो कि ध्वस्त नष्ट न हुए उन (पथिभिः) मार्गों से (हंसासः) हंसों के (न) समान (मधोः) मधुर सम्बन्धी (मदाय) हर्ष के लिये (स्वसराणि) दिनों को (आ,गन्तन) आओ प्राप्त होओ ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे आकाशमार्ग से हंस अभीष्ट स्थानों को सुख से जाते हैं, वैसे सुशिक्षित वाणी से विद्यामार्गों को और धर्मपथों से सुखों को नित्य तुम लोग प्राप्त होओ ॥५॥

अन्वय: हे भ्राजदृष्टयः समन्यवो मरुतो यूयमिन्धन्वभिर्धेनुभी रप्शदूधभिरध्वस्माभिः पथिभिः हंसासो न मधोर्मदाय स्वराण्या गन्तन ॥५॥

पुनर्विद्वद्विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्धन्वभिः) प्रदीपिकाभिः। अत्र वनिपि छान्दसो वर्णलोपो वेत्यलोपः (धेनुभिः) वाग्भिः (रप्शदूधभिः) व्यक्तशब्दधनैः (अध्वस्माभिः) अध्वस्तैः (पथिभिः) मार्गैः (भ्राजदृष्टयः) प्राप्तप्रकाशाः (आ) (हंसासः) (न) इव (स्वसराणि) दिनानि। स्वसराणीति दिनना०। निघं० १। २। (गन्तन) प्राप्नुत (मधोः) मधुरस्य (मदाय) हर्षाय (मरुतः) (समन्यवः) सक्रोधाः ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथाऽकाशमार्गेण हंसा अभीष्टानि स्थानानि सुखेन गच्छन्ति तथा सुशिक्षितया वाचा विद्यामार्गान् धर्मपथैः सुखानि च नित्यं यूयं प्राप्नुत ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे आकाशमार्गाने हंस अभीष्ट स्थानी सहजतेने पोचतात तसे तुम्ही सुशिक्षित वाणीने विद्यामार्गात व धर्मपंथाने नित्य सुख प्राप्त करा. ॥ ५ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

आ᳓ नो ब्र᳓ह्माणि मरुतः समन्यवो
नरां᳓ न᳓ शं᳓सः स᳓वनानि गन्तन
अ᳓श्वाम् इव पिप्यत धेनु᳓म् ऊ᳓धनि
क᳓र्ता धि᳓यं जरित्रे᳓ वा᳓जपेशसम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

bráhmāṇi ← bráhman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

samanyavaḥ ← sámanyu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

gantana ← √gam- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

narā́m ← nár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

śáṁsaḥ ← śáṁsa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sávanāni ← sávana- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

áśvām ← áśvā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

dhenúm ← dhenú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)

pipyata ← √pī- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

ū́dhani ← ū́dhar- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

dhíyam ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

jaritré ← jaritár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

kárta ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

vā́japeśasam ← vā́japeśas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

आ । नः॒ । ब्रह्मा॑णि । म॒रु॒तः॒ । स॒ऽम॒न्य॒वः॒ । न॒राम् । न । शंसः॑ । सव॑नानि । ग॒न्त॒न॒ ।
अश्वा॑म्ऽइव । पि॒प्य॒त॒ । धे॒नुम् । ऊध॑नि । कर्ता॑ । धिय॑म् । ज॒रि॒त्रे । वाज॑ऽपेशसम् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• brahmāṇi ← brahman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• samanyavo ← samanyavaḥ ← samanyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “consentaneous.”

• narāṃ ← narām ← nṛ
• [noun], genitive, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• śaṃsaḥ ← śaṃsa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “praise; śaṃs; recitation.”

• savanāni ← savana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “yajña; savana [word]; Snāna; Soma sacrifice; press.”

• gantana ← gam
• [verb], plural, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• aśvām ← aśvā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “mare.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• pipyata ← pyā
• [verb], plural, Perfect imperative
• “swell; abound; swell.”

• dhenum ← dhenu
• [noun], accusative, singular, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• ūdhani ← ūdhas
• [noun], locative, singular, neuter
• “udder; ūdhas [word]; night.”

• kartā ← kṛ
• [verb], plural, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• dhiyaṃ ← dhiyam ← dhī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• jaritre ← jaritṛ
• [noun], dative, singular, masculine
• “singer.”

• vājapeśasam ← vāja
• [noun], masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājapeśasam ← peśasam ← peśas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “decoration; shape.”

समन्यवः समानमनसः समानक्रोधावाहेमरुतः नोस्माकम्ब्रह्माणिअन्ननामैतत् अन्नानि सवनानि अभिषुत सोमलक्षणानिहवींषिआगन्तन आगच्छत गमेर्लोटिछान्दसःशपोलुक् तप्तनप्तनथनाश्चेतित- स्यतनबादेशः अतएवङित्त्वाभावादनुनासिकलोपाभावः तत्रदृष्टान्तः—नरान्नशंसः नरामस्माकंशंसः शंसनीयंस्तोत्रं यथा आगच्छथतद्वत् नरशब्दात् षष्ठीब्रहुवचनस्यानित्यमागमशासनमितिनुडभावः शंसः कर्मणिघञन्तआद्युदात्तः सुपांसुलुगित्यमःसुआदेशः आगत्यचधेनुं उदकदानेन प्रीणयितारमश्व- मिवऊधनि पिप्यत यथा अश्वाःपीनावयवाभवन्ति तद्वन्मेघंवर्षणसमर्थं आप्यायितं कुरुतेत्यर्थः अ- पिचजरित्रेस्तोत्रे वाजपेशसंवाजैरन्नैराश्लिष्टं पिशअवयवे धियङ्कर्मकर्त कुरुत करोतेश्छान्दसःशपोलुक् पूर्ववत्तशब्दस्यतबादेशः ॥ ६ ॥

English translation:

“Maruts, who are of one mind, come to the food that is offered at (our) sacrifices, as (you come) to the praises of men; nourish the cow, (the cloud), so that it may be like a mare with a full udder, and render the pious rite productive of abundant food to the worshipper.”

(Come) here to our sacred formulations, you Maruts of equal spirit; like Narāśaṃsa [/him who receives men’s praise = Agni?] come to our pressings. Make (them) swell like a mare, a milk-cow in her udder. Make for the singer a visionary thought that has prizes as its ornament.

In pāda a the grammatical problem is svàr (to be read as a monosyllable, [almost] uniquely in the RV). Grassmann identifies it as an acc., Macdonell (followed implicitly by Doniger and Maurer) as an endingless loc., sim. Renou However, the phraseology, esp.

the accented asyá (which identifies asyá as an adjectival demon., not a pronoun) and the placement of ca (áśvasyā́tra jánimāsyá ca svàḥ, invite, indeed almost impose, a genitive interpr. Geldner achieves this by pronouncing svàr indeclinable (n. 6a). However, it is possible to see it as an archaic genitive with zero-grade ending *-s, as in Aves.

xuuə̄ṇg ← *sh2uuen̯ -s, but with the -r of the nom./acc. leveled into the oblique. See Klein DGRV I.96, Witzel Gotō.

The identity of the two entities born must also be sorted out. It is possible that the horse is just a horse, since origin in the water is an equine characteristic (see, e.g., I.163.1 adduced by Geldner). But it seems likely that the carefully balanced áśvasya … asyá ca svàḥ refers to two contrasted entities, quite likely the fire (Agni) and the sun (Sūrya). The obvious way to get that is for the horse to represent fire/Agni and “this sun” the sun, but I wonder if there isn’t a clever reversal: the “horse” is the sun and “this sun here” is Agni.

In b the addressee of the impv. pāhi is not identified, though the default assumption would be Apām Napāt. It is striking that this is the only instance of the 2nd ps. in this entire hymn.

The “raw” (āmá-) fortifications are convincingly explained by Geldner as built from unfired brick. They need not (and in my opinion should not) be further interpreted as cloud citadels (so Macdonell, fld. by Maurer and, in part, Doniger).

Specifying that the fortifications be unfired is a cute reversal if Agni is supposed to be in residence there. It is also possible, if Apām Napāt is at issue, that the reference is to his residence in the waters, would would most definitely be uncooked/unfired. It is also of course difficult in this post-Lévi-Strauss age not to put his conceptual spin on the term “raw,” though exactly how this concept would pertain to this passage is unclear: perhaps it refers to a place and a society so far away (paráḥ) from Ārya civilization that it counts as “raw” to Ārya “cooked.”

To these our prayers, O Maruts, come unanimous, come ye to our libations like the praise of men.
Make it swell like a mare, in udder like a cow, and for the singer grace the song with plenteous strength.

Kommt, ihr einmütigen Marut, zu unseren Segensworten, zu den Somaspenden ebenso wie das Lob der Herren ! Machet es ergiebig wie eine milchgebende Stute am Euter, macht das Lied für den Sänger lohngeschmückt!

Zu unsern Bitten kommt, o Marut’s, gleichgesinnt; wie Männer-Sang kommt her zu unserm Opfermahl, Wie einer Stute schwellt der Milchkuh Euter ihr, und macht das Lied dem Sänger reich mit Gut geschmückt.

На наши молитвы, о Маруты единодушные,
На выжимания (сомы) придите, как хвала мужей!
Сделайте набухшей, как кобылицу, (нашу молитву, эту) дойную корову – с (тяжелым) выменем!
Сделайте, чтобы молитва (оказалась) для певца украшенной наградой!

• मरुतः
• गृत्समदः शौनकः
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (समन्यवः) क्रोध से युक्त (मरुतः) मनुष्यो ! तुम (नः) हम लोगों के लिये (ब्रह्माणि) धनों को (कर्त्त) सिद्ध करो (अश्वामिव) घोड़ी के समान (ऊधनि) रात्रि में (धेनुम्) वाणी को (पिप्यत) प्राप्त होओ (नराम्) मनुष्यों की (न) जैसे (शंसः) स्तुति वैसे (सवनानि) ऐश्वर्यों को (आ,गन्तन) प्राप्त होओ (जरित्रे) स्तुति करनेवाले के लिये (वाजपेशसम्) विज्ञान का जिसमें रूप विद्यमान उस (धियम्) उत्तम बुद्धि को सिद्ध करो ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो मनुष्य मनुष्यस्वभाव से उत्पन्न हुई प्रशंसा को प्राप्त होके उत्तम विद्या, वाणी और उत्तम बुद्धि को बढ़ाकर सर्वमनुष्यों को सुखों से अलंकृत करें, वे सुखी होते हैं ॥६॥

अन्वय: हे समन्यवो मरुतो यूयं नो ब्रह्माणि कर्त्ताऽश्वामिवोधनि धेनुं पिप्यत नरान्न शंसः सवनान्यागन्तन जरित्रे वाजपेशसं धियं कुरुत ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (नः) अस्मभ्यम् (ब्रह्माणि) धनानि (मरुतः) मनुष्याः (समन्यवः) सक्रोधाः (नराम्) मनुष्याणाम् (न) इव (शंसः) स्तुतिः (सवनानि) ऐश्वर्याणि (गन्तन) (अश्वामिव) बडवामिव (पिप्यत) प्राप्नुत (धेनुम्) वाणीम् (ऊधनि) रात्रौ (कर्त्त) कुरुत। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (धियम्) प्रज्ञाम् (जरित्रे) स्तावकाय (वाजपेशसम्) वाजस्य विज्ञानस्य पेशो रूपं यस्यान्ताम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्र द्वावुपमालङ्कारौ। ये मनुष्या मनुष्यस्वभावजां प्रशंसां प्राप्य सुविधां वाचं प्रज्ञां च वर्द्धयित्वा सर्वान्सुखैरलं कुर्वन्तु ते सुखिनो जायन्ते ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात दोन उपमालंकार आहेत. जी माणसे प्रशंसायुक्त बनून विद्या, वाणी, उत्तम बुद्धी वाढवितात ती सर्व माणसांना सुखी करतात व सुखी होतात. ॥ ६ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

तं᳓ नो दात मरुतो वाजि᳓नं र᳓थ
आपान᳓म् ब्र᳓ह्म चित᳓यद् दिवे᳓-दिवे
इ᳓षं स्तोतृ᳓भ्यो वृज᳓नेषु कार᳓वे
सनि᳓म् मेधा᳓म् अ᳓रिष्टं दुष्ट᳓रं स᳓हः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dāta ← √dā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ráthe ← rátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vājínam ← vājín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āpānám ← √āp- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

citáyat ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

divé-dive ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

kāráve ← kārú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

stotŕ̥bhyaḥ ← stotár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

vr̥jáneṣu ← vr̥jána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

áriṣṭam ← áriṣṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

duṣṭáram ← duṣṭára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

medhā́m ← medhā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sáhaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

saním ← saní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

तम् । नः॒ । दा॒त॒ । म॒रु॒तः॒ । वा॒जिन॑म् । रथे॑ । आ॒पा॒नम् । ब्रह्म॑ । चि॒तय॑त् । दि॒वेऽदि॑वे ।
इष॑म् । स्तो॒तृऽभ्यः॑ । वृ॒जने॑षु । का॒रवे॑ । स॒निम् । मे॒धाम् । अरि॑ष्टम् । दु॒स्तर॑म् । सहः॑ ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• dāta ← dā
• [verb], plural, Aorist imperative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• vājinaṃ ← vājinam ← vājin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• ratha ← rathe ← ratha
• [noun], locative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• āpānam ← āp
• [verb noun], accusative, singular
• “enter (a state); get; reach; obtain; equal.”

• brahma ← brahman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• citayad ← citayat ← citay ← √cit
• [verb noun], accusative, singular

• dive ← diva
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; sky; Svarga.”

• dive ← diva
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; sky; Svarga.”

• iṣaṃ ← iṣam ← iṣ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• stotṛbhyo ← stotṛbhyaḥ ← stotṛ
• [noun], dative, plural, masculine
• “laudatory; worshiping.”

• vṛjaneṣu ← vṛjana
• [noun], locative, plural, neuter
• “community; settlement.”

• kārave ← kāru
• [noun], dative, singular, masculine
• “poet; singer.”

• sanim ← sani
• [noun], accusative, singular, feminine
• “gain.”

• medhām ← medhā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “intelligence; medhā [word]; Medhā.”

• ariṣṭaṃ ← ariṣṭam ← ariṣṭa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “safe; unharmed.”

• duṣṭaraṃ ← duṣṭaram ← duṣṭara
• [noun], accusative, singular, neuter
• “incomparable; irresistible; unbearable; unconquerable.”

• sahaḥ ← sahas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

हेमरुतः तम्पुत्रन्नोस्मभ्यन्दात दत्त प्रयच्छत छान्दसःशपोलुक् कीदृशं वाजिनमन्नवन्तं बलवन्तंवार थेरंहणेयुष्मदीयेआगमनेनिमित्तभूतेसति दिवेदिवेप्रतिदिवसञ्चितयत् प्रज्ञापयत् युष्मद्गुणप्रख्यापकं- ब्रह्मस्तोत्रंआपानंआप्नुवन्तं अपिच इषमन्नंस्तोतृभ्योस्मभ्यन्दात प्रयच्छत तथावृजनेषुसङ्ग्रामेषुकार- वेस्तोत्रे वचनव्यत्ययः मेधांयुद्धप्रज्ञांसनिन्धनदातृत्वञ्च अरिष्टंशत्रुभिरहिंसितन्दुस्तरंशत्रुभिस्तरीतुमश- क्यंसहोबलञ्चप्रयच्छत ॥ ७ ॥

English translation:

“Bestow upon us, Maruts, that (son) who shall enjoy abundance, and who shall be repeating your appropriate praises day by day to (induce) your coming; give food to those who praise you; to him who glorifies you in battles; (grant him) liberality, intelligence, and unimpaired unsurpassable vigour.”

Give us, o Maruts, a prizewinner (attached) to a chariot, a sacred formulation that attains its object, conspicuous day after day.
(Give) refreshment to the praisers; to the bard in the (ritual)
enclosures (give) as his gain wisdom and invulnerable might
difficult to surpass.

Note the slight phonological play – a: #svá ā́dám(e), b: #svadhā́m.

Give us a steed, O Maruts migbty in the car; prevailing prayer that brings remembrance day by day;
Food to your praisers, to your bard in deeds of might give winning wisdom, power uninjured, unsurpassed.

Schenket uns, ihr Marut, den Siegeshelden zu Wagen, erfolgreiches Segenswort, das Tag für Tag Eindruck macht, Speisesegen den Sängern, dem Dichter in dem Opferbund Lohn, die Gabe des Geistes, unverletzliche, unüberwindbare Stärke!

O gebt, ihr Marut’s, wie ein Ross am Wagen uns, Gebet das durchdringt, euch erinnernd Tag für Tag, Den Sängern Labung, dass der Dichter bei dem Fest erlange Weisheit, unversehrte Siegerkraft.

Дайте нам, о Маруты, этого (коня) к колеснице, приносящего награды,
Священное слово, достигающее цели, воздействующее день за днем,
Жертвенную усладу – восхвалителям в жертвенных общинах, певцу –
Вознаграждение (и) мудрость – (эту) невредимую, неодолимую силу!

• मरुतः
• गृत्समदः शौनकः
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुतः) प्राणवायु के समान प्रिय तुम (नः) हम लोगों के लिये (तम्) उस समस्त विद्या की स्तुति करनेवाले को (दात) देओ (रथे) रथ के निमित्त (वाजिनम्) सुशिक्षित घोड़े को देओ (दिवेदिवे) प्रतिदिन (चितवत्) चिताते हुए (आपानम्) व्यापक (ब्रह्म) धन वा अन्न को (वृजनेषु) बलों में (स्तोतृभ्यः) सकल विद्याओं के प्रयोजनवेत्ताओं के लिये (इयम्) इस प्रयोजन को (कारवे) करनेवाले के लिये (सनिम्) अलग-अलग बड़ी हुई (मेधाम्) उत्तम बुद्धि को और (अरिष्टम्) अविनष्ट (दुष्टरम्) दुःख से तैरने को योग्य (सहः) बल को देओ ॥७॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि सदैव सबके लिये सकल विद्या बतानेवाले से धर्म से संचित किया हुआ धन विद्वानों के देने के लिये अन्न उत्तम प्रज्ञा और पूर्ण बल को माँगें, विद्वान् जन निश्चय से याचकों के लिये उन उक्त पदार्थों को निरन्तर देवें ॥७॥

अन्वय: हे मरुतो यूयं नस्तं दात रथे वाजिनं दात दिवेदिवे चितयदापानं ब्रह्म वृजनेषु स्तोतृभ्य इषं कारवे सनिं मेधामरिष्टं दुष्टरं सहश्च दात ॥७॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) सकलविद्यास्तावकम् (नः) अस्मभ्यम् (दात) दत्त। अत्र वाच्छन्दसीति शपो लुक् (मरुतः) प्राणवायुवत्प्रियाः (वाजिनम्) विज्ञानवन्तमश्वम् (रथे) याने युक्तम् (आपानम्) व्यापकम्। आपानमिति व्याप्तिकर्मा० निघं० २। १८ (ब्रह्म) धनमन्नं वा (चितयत्) यच्चितं ज्ञातारं करोति तत् (दिवेदिवे) प्रतिदिनम् (इषम्) इष्टम् (स्तोतृभ्यः) सकलविद्याप्रयोजनविद्भ्यः (वृजनेषु) बलेषु (कारवे) कारुकाय (सनिम्) विभक्ताम् (मेधाम्) प्रज्ञाम् (अरिष्टम्) अहिंसितम् (दुष्टरम्) दुःखेन तरितुमर्हम् (सहः) बलम् ॥७॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः सदैव सर्वेभ्यस्सकलविद्याविदध्यापकेन धर्म्मार्जितं धनं विद्वद्भ्यो दानायान्नमुत्तमां प्रज्ञां पूर्णं बलं च याचनीयं विद्वांसः खलु याचकेभ्य एतानि सततं प्रदद्युः ॥७॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी सदैव सर्वांना विद्या देणाऱ्या अध्यापकांकडून धर्माने मिळविलेले धन, विद्वानांना देण्यासाठी अन्न, उत्तम प्रज्ञा व बलाची याचना करावी. विद्वानांनी याचकांसाठी वरील पदार्थ निरंतर द्यावेत. ॥ ७ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

य᳓द् युञ्ज᳓ते मरु᳓तो रुक्म᳓वक्षसो
अ᳓श्वान् र᳓थेषु भ᳓ग आ᳓ सुदा᳓नवः
धेनु᳓र् न᳓ शि᳓श्वे स्व᳓सरेषु पिन्वते
ज᳓नाय रात᳓हविषे मही᳓म् इ᳓षम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rukmávakṣasaḥ ← rukmávakṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yuñjáte ← √yuj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)

áśvān ← áśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

bháge ← bhága- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

rátheṣu ← rátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

sudā́navaḥ ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhenúḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

pinvate ← √pinv- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śíśve ← śíśu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

svásareṣu ← svásara- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

jánāya ← jána- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mahī́m ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

rātáhaviṣe ← rātáhavis- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

यत् । यु॒ञ्जते॑ । म॒रुतः॑ । रु॒क्मऽव॑क्षसः । अश्वा॑न् । रथे॑षु । भगे॑ । आ । सु॒ऽदान॑वः ।
धे॒नुः । न । शिश्वे॑ । स्वस॑रेषु । पि॒न्व॒ते॒ । जना॑य । रा॒तऽह॑विषे । म॒हीम् । इष॑म् ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• yuñjate ← yuj
• [verb], plural, Present indikative
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• rukmavakṣaso ← rukma
• [noun], neuter
• “gold; svarṇamākṣika.”

• rukmavakṣaso ← vakṣasaḥ ← vakṣas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “breast; breast; bosom; thorax.”

• ‘śvān ← aśvān ← aśva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• ratheṣu ← ratha
• [noun], locative, plural, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• bhaga ← bhage ← bhaga
• [noun], locative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• sudānavaḥ ← sudānu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “big; lavish.”

• dhenur ← dhenuḥ ← dhenu
• [noun], nominative, singular, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• śiśve ← śiśu
• [noun], dative, singular, masculine
• “child; young; baby; śiśu [word]; Śiśu; male child; fetus.”

• svasareṣu ← svasara
• [noun], locative, plural, neuter
• “pasture; stall.”

• pinvate ← pinv
• [verb], singular, Present indikative
• “swell; swell; overflow; abound.”

• janāya ← jana
• [noun], dative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• rātahaviṣe ← rāta ← rā
• [verb noun]
• “give; impart.”

• rātahaviṣe ← haviṣe ← havis
• [noun], dative, singular, masculine
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• mahīm ← mah
• [noun], accusative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• iṣam ← iṣ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

रुक्मवक्षसः रोचमानाभरणोरस्काः सुदानवः शोभनदानामरुतः यद्यदारथेषुभगेभजनीयेस्थाने धुरीत्यर्थः अश्वानायुञ्चते आभिमुख्येनयुक्तान्कुर्वन्ति तदानीमेवरातहविषेदत्तहविष्कायजनाययज- मानायमहीम्महतीमिषमन्नन्तत्कारण भूतमुदकंवास्वसरेषुस्वकीयेषुगृहेषुपिन्वते सिञ्चन्तिकिरन्ति पि- विसेचने तत्रदृष्टान्तः—धेनुर्नशिश्वे यथाधेनुः प्रस्नुतस्तनीसती स्वकीयायवत्सायक्षीरम्प्रयच्छतितद्वत् ॥ ८ ॥

English translation:

“When the golden-breasted munificent Maruts, yoke their horses to their chariots on an auspicious (occasion), they shed in their peculiar (directions) abundant food upon him who offers them oblations, as a cow (gives milk) to her calf.”

When the Maruts with brilliants on their breasts yoke their own horses to the chariots for good fortune—they of good drops [/gifts]—
as a milk-cow in good pastures swells for her young, they (swell) great refreshment for the person who has bestowed oblations.

Pāda c is a variant on an idea expressed several times elsewhere. that the other fires are mere twigs of Agni, the god Fire. Cf., e.g., I.59.1 vayā́íd agne agnáyas te anyé. It seems significant that “the others” are not identified here as fires but as entities, beings (bhúvanāni) – in my view, because the identification of Apām Napāt with Agni that brings the hymn to its climax is only partially complete here, and the poet is being canny about not directly referring to fire, though at the same time using diagnostic vocabulary and phraseology.

Note the etymological figure #prá jāyante … prajā́bhiḥ#.

When the bright-chested Maruts, lavish of their gifts, bind at the time bliss their horses to the cars,
Then, as the milch-cow feeds her calf within the stalls, they pour forth food for all oblation-bringing men.

Wenn die Marut mit dem Goldschmuck auf der Brust ihre Rosse an die Wagen schirren, die im Glück freigebigen, dann schwellen sie für den opferspendenden Mann große Labung wie die Milchkuh auf der Weide für ihr Junges.

Wenn reiche Marut’s ihr, die Brust mit Gold geschmückt, euch schirrt die Rosse an die Wagen uns zu Nutz, Dann lässt die Kuh, gleichwie dem Kalbe in dem Stall, dem Mann, der opfert, strömen reichen Labetrunk.

. Когда Маруты с золотыми пластинками на груди запрягают
Коней в колесницы на благо (почитающих их), (эти боги) с прекрасными дарами,
(То) как дойная корова (набухает молоком) для теленка на пастбище, они делают набухшей
Для человека, дающего жертву, великую жертвенную усладу.

• मरुतः
• गृत्समदः शौनकः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (रुक्मवक्षसः) सुवर्ण के समान वक्षःस्थलवाले (सुदानवः) उत्तम पदार्थों के दानकर्त्ता (मरुतः) विद्वान् पुरुषो (भगे) ऐश्वर्य के होते (रथेषु) यानों में (यत्) जिन (अश्वान्) घोड़े वा अग्न्यादि पदार्थों को (युञ्जते) युक्त करते वा (स्वसरेषु) दिनों के बीच (शिश्वे) बालक वा जो (रातहविषे) देने योग्य दे चुका उस (जनाय) सत्पुरुष के लिये (धेनुः) दुग्ध देनेवाली गौ बछड़े को (न) जैसे-वैसे (महीम्) अत्यन्त (इषम्) इच्छा को (आ,पिन्वते) अच्छे प्रकार सींचते हैं, उन सबको सब लोग अच्छे प्रकार प्रयुक्त करें ॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे अच्छी शिक्षा को प्राप्त विद्वान् जन घोड़े आदि पशुओं को और अग्नि आदि पदार्थों का प्रयोग कार्य सिद्धि के लिये करते हैं, वैसे अनुष्ठान करो, ऐसे करने से जैसे गौ अपने बछड़े को तृप्त करती हैं, वैसे ये प्रयोग करनेवालों को धनी करते हैं ॥८॥

अन्वय: हे रुक्मवक्षसः सुदानवो मरुतो भगे रथेषु यदश्वान् युञ्जते स्वसरेषु शिश्वे रातहविषे जनाय धेनुर्वत्सं नेव महीमिषमा पिन्वते तान् सर्वे संयुञ्जन्ताम् ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) यान् (युञ्जते) (मरुतः) विद्वांसो मनुष्याः (रुक्मवक्षसः) रुक्ममिव वक्षो येषान्ते (अश्वान्) तुरङ्गानग्न्यादीन् वा (भगे) ऐश्वर्ये सति (आ) (सुदानवः) श्रेष्ठानां पदार्थानां दातारः (धेनुः) दुग्धदात्री गौः (न) इव (शिश्वे) वत्साय (स्वसरेषु) दिनेषु (पिन्वते) सिञ्चति। अत्र व्यत्ययेनात्मनेपदम् (जनाय) सत्पुरुषाय (रातहविषे) दत्तदातव्याय (महीम्) महतीं पूज्यां वाचम् (इषम्) इष्टामिच्छां वा ॥८॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। हे मनुष्या यथा सुशिक्षिता विद्वांसोऽश्वादीन् पशूनग्न्यादींश्च कार्य्यसिद्धये प्रयुञ्जते तथाऽनुतिष्ठत एवं कृते सति यथा धेनुः स्ववत्सं तर्पयति तथैते प्रयोक्तॄन् धनयन्ति ॥८॥

भावार्थभाषाः - भावार्थ -या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो! जसे सुशिक्षित विद्वान लोक घोडे इत्यादी पशू व अग्नी इत्यादी पदार्थांचा प्रयोग कार्यसिद्धीसाठी करतात तसे अनुष्ठान करा. असे केल्यामुळे जशी गाय आपल्या वासराला तृप्त करते तसे हे प्रयोग करणारे धनवान बनतात. ॥ ८ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

यो᳓ नो मरुतो वृक᳓ताति म᳓र्तियो
रिपु᳓र् दधे᳓ वसवो र᳓क्षता रिषः᳓
वर्त᳓यत त᳓पुषा चक्रि᳓याभि᳓ त᳓म्
अ᳓व रुद्रा अश᳓सो हन्तना व᳓धः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mártyaḥ ← mártya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vr̥kátāti ← vr̥kátāt- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dadhé ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

rákṣata ← √rakṣⁱ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ripúḥ ← ripú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

riṣáḥ ← ríṣ- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

vasavaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

abhí ← abhí (invariable)

cakríyā ← cakrī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tápuṣā ← tápus- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vartáyata ← √vr̥t- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

aśásaḥ ← aśás- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

áva ← áva (invariable)

hantana ← √han- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rudrā ← rudrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vádhar ← vádhar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

यः । नः॒ । म॒रु॒तः॒ । वृ॒कऽता॑ति । मर्त्यः॑ । रि॒पुः । द॒धे । व॒स॒वः॒ । रक्ष॑त । रि॒षः ।
व॒र्तय॑त । तपु॑षा । च॒क्रिया॑ । अ॒भि । तम् । अव॑ । रु॒द्राः॒ । अ॒शसः॑ । ह॒न्त॒न॒ । वध॒रिति॑ ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• vṛkatāti
• [noun], instrumental, singular, feminine

• martyo ← martyaḥ ← martya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mortal.”

• ripur ← ripuḥ ← ripu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “enemy; arivarga; Ripu; foe.”

• dadhe ← dhā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• vasavo ← vasavaḥ ← vasu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

• rakṣatā ← rakṣ
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

• riṣaḥ ← riṣ
• [noun], ablative, singular, feminine
• “injury; riṣ; damage.”

• vartayata ← vartay ← √vṛt
• [verb], plural, Present imperative
• “pound; tell; exist; bring; spill; mix; survive; melt; roll; explain; perform; turn; chop; sustain; spend; roll up; produce.”

• tapuṣā ← tapus
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “heat.”

• cakriyābhi ← cakriyā ← cakrī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “cakrikā.”

• cakriyābhi ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ava
• [adverb]
• “down.”

• rudrā ← rudrau ← rudra
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• aśaso ← aśasaḥ ← aśas
• [noun], accusative, plural, masculine

• hantanā ← hantana ← han
• [verb], plural, Present imperative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• vadhaḥ ← vadhar
• [noun], accusative, singular, neuter
• “weapon.”

हेमरुतः योमर्त्योमनुष्यः वृकतातिआदाता वृकः वृकआदाने वृकज्येष्ठाभ्यान्तिल् तातिलौचच्छन्द सीतिस्वार्थिकस्तातिल् प्रत्ययः तादृशःसन् नोस्माकंरिपुर्दधे रिपुतयाआत्मानन्धारयति हेवसवोवास- यितारोमरुतः रिषोहिंसकादस्मान् रक्षत पालयत अस्माकंशत्रुभूतम्मर्त्यन्तपुषातापयित्र्याचक्रिया ऋ- ष्ट्याख्ययाशक्त्याअभिवर्तयत अभितोनिवर्तयत हेरुद्राः रुद्रपुत्राः यद्वा रोरूयमाणाद्रवन्तः अशसो- भक्षकस्य अशभोजने इत्यस्मादौणादिकोसिप्रत्ययः तादृशस्यराक्षसादेर्वधः हननसाधनमायुधंअवह- न्तनअवयुत्यास्मत्तः पृथक् क्रुत्यनाशयत हन्तेर्लोटितप्तनप्तनथनाश्चेतितनप् ॥ ९ ॥

English translation:

“Maruts, granters of dwellings, protect us from the malignity of the man who cherishes wolf-like enmity against us; encompass him with your burning diseases; ward off the murderous (weapon) of the devourer.”

The cheating mortal who set us among wolves— o Maruts, good ones, protect (us) from his harm;
roll over him with your searing wheel. O Rudras, strike down the
murderous weapon of the one who lacks proper pronouncements.

This is a transition vs. from the watery to the fiery. “Those sloping/aslant” in b can be the waters flowing downward, but they can also be firewood piled to be kindled (cf. I.95.5, where the same phrase seems to refer to firewood, as I interpret it), and the golden-hued maidens who circle around him can be either waters or flames.

Save us, O Maruts, Vasus, from the injurer, the mortal foe who makes us looked upon as wolves.
With chariot all aflame compass him round about: O Rudras, cast away the foeman’s deadly bolt.

Wenn uns, ihr Marut, ein böser Sterblicher unter Wölfe fallen ließ, ihr Guten, so schützet uns vor Schaden - überfahret den mit glühendem Rade, schleudert, Rudrasöhne, eure Waffe nach dem Verwünschten!

Wenn uns, o Marut’s, ränkevoll ein Sterblicher verderben will, o Gute, schützt vor Schaden uns; Mit heissem Rade rollet über ihn dahin, des Feindes Waffe schlagt zu Boden, glänzende.

(Тот) лукавый смертный, о Маруты, который поместил нас
Среди волков, – защитите нас от вреда, о Васу!
Переедьте его раскаленным колесом!
Вы (бейте), о Рудры, смертельное оружие у (этого) проклятого! Убейте (его)!

• मरुतः
• गृत्समदः शौनकः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर राजपुरुषों के विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वसवः) वसु संज्ञावाले (मरुतः) विद्वान् मनुष्यो ! (यः) जो (वृकताति) वज्र ही (मर्त्यः) मरणधर्मा (रिपुः) चोर (तपुषा) सब ओर से ताप देनेवाले क्रोध आदि से (नः) हमलोगों को (दधे) धारण करता है उससे (रिषः) हिंसकों को अलग (रक्षत) रखो, हे (रुद्राः) दुष्टों को रुलानेवाले मध्यम विद्वानो ! तुम (चक्रिया) चक्र से (अशसः) अहिंसक जो दूसरों का विनाश नहीं करता उसको (अव,हन्तन) न मारो, जो हम लोगों की रक्षा करता है, उसकी सब ओर से रक्षा करो, जिसने और का (वधः) बध किया है, उसको कारागृह अर्थात् जेलखाना में (अभि,वर्त्तयत) सब ओर से वर्त्ताओ ॥९॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषों को हिंसकों से प्रजाजनों को अलग रख शत्रुओं का निवारण कर वा बाँध के धर्म से राज्य का शासन करना चाहिये ॥९॥

अन्वय: हे वसवो मरुतो यो वृकताति मर्त्यो रिपुस्तपुषा नोऽस्मान्दधे तस्माद्रिषोऽस्मात्पृथग्रक्षत। हे रुद्रा यूयं चक्रिया अशसोऽवहन्तन योऽस्मान् रक्षति तमभिरक्षत येनान्यस्य वधः क्रियते तं कारागृहेऽभिवर्त्तयत ॥९॥

पुना राजपुरुषविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (नः) अस्मान् (मरुतः) विद्वांसः (वृकताति) वृको वज्र एव (मर्त्यः) (रिपुः) स्तेनः। रिपुरिति स्तेना० निघं० ३। ३४ (दधे) दधाति। अत्र लडर्थे लिट् (वसवः) वसुसंज्ञकाः (रक्षत) अत्राऽन्येषामपीति दीर्घः (रिषः) हिंसकान् (वर्त्तयत) (तपुषा) परितापेन क्रोधादिना (चक्रिया) चक्रेण (अभि) अभितः (तम्) (अव) (रुद्राः) मध्यमा विद्वांसो दुष्टानां रोदयितारः (अशसः) अहिंसकस्य (हन्तन) घ्नत। अत्राऽन्येषामपीति दीर्घः (वधः) हननम् ॥९॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषैर्हिंसकेभ्यः प्रजाः पृथग् रक्ष्य रिपून्निवार्य्य बध्वा वा धर्मेण राज्यं शासनीयम् ॥९॥

भावार्थभाषाः - राजपुरुषांनी हिंसकांपासून प्रजेला दूर ठेवावे. शत्रूंचे निवारण करून धर्माने राज्याचे प्रशासन चालवावे. ॥ ९ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

चित्रं᳓ त᳓द् वो मरुतो या᳓म चेकिते
पृ᳓श्न्या य᳓द् ऊ᳓धर् अ᳓पि आप᳓यो दुहुः᳓
य᳓द् वा निदे᳓ न᳓वमानस्य रुद्रियास्
त्रितं᳓ ज᳓राय जुरता᳓म् अदाभियाः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cekite ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

citrám ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yā́ma ← yā́man- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

āpáyaḥ ← āpí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ápi ← ápi (invariable)

duhúḥ ← √duh- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

pŕ̥śnyāḥ ← pŕ̥śni- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

ū́dhar ← ū́dhar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

návamānasya ← √nu- ~ nū- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

nidé ← níd- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

rudriyāḥ ← rudríya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vā ← vā (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

adābhyāḥ ← ádābhya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

járāya ← jára- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

juratā́m ← √jr̥̄- ~ jūr- (root)
{case:GEN, gender:M, number:PL, tense:AOR, voice:ACT}

tritám ← tritá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

चि॒त्रम् । तत् । वः॒ । म॒रु॒तः॒ । याम॑ । चे॒कि॒ते॒ । पृश्न्याः॑ । यत् । ऊधः॑ । अपि॑ । आ॒पयः॑ । दु॒हुः ।
यत् । वा॒ । नि॒दे । नव॑मानस्य । रु॒द्रि॒याः॒ । त्रि॒तम् । जरा॑य । जु॒र॒ताम् । अ॒दा॒भ्याः॒ ॥

• citraṃ ← citram ← citra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• yāma ← yāman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “expedition; path; expedition; arrival.”

• cekite ← cekit ← √cit
• [verb], singular, Present indikative
• “chew over.”

• pṛśnyā ← pṛśnyāḥ ← pṛśni
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Pṛśni; beam.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• ūdhar ← ūdhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “udder; ūdhas [word]; night.”

• apy ← api
• [adverb]
• “besides; even; surely; though; furthermore; among; contrastingly; assuredly.”

• āpayo ← āpayaḥ ← āpi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “friend.”

• duhuḥ ← duh
• [verb], plural, Imperfect
• “milk.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• nide ← nid
• [noun], dative, singular, feminine
• “derision; scoffer; contempt.”

• navamānasya ← nū
• [verb noun], genitive, singular
• “praise; shout.”

• rudriyās ← rudriyāḥ ← rudriya
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut.”

• tritaṃ ← tritam ← trita
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Trita.”

• jarāya ← jara
• [noun], dative, singular, masculine
• “jara [word].”

• juratām ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• adābhyāḥ ← adābhya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “trustworthy; disabused(p).”

हेमरुतः वोयुष्माकं तत् चित्रं चायनीयंयामप्रापणं चेकिते सर्वैर्ज्ञायते इदानीम्परोक्षवदाह अपि- शब्दःप्रसिद्धौ यद्यदाखलुपृश्न्याः माध्यमिकायावाचःसम्बन्धिनं ऊधः उद्धतम्मेघं आपयः प्रापयितारो- मरुतः दुहुःदुहन्ति दुहेश्छान्दसोलिट् छन्दसिचेतिवक्त्व्यमितिद्विर्वचनाभावः यद्वा यदाचनवमानस्य स्तुवतः त्रितस्यनिदे निन्दकायशत्रवेहिंसाङ्कृतवन्तइतिशेषः णिदिकुत्सायां क्विप् चेतिक्विप् तदानीं हेअ दाभ्याः अहिंस्याः रुद्रियाः रुद्रस्यपुत्रामरुतः त्रितमृषिञ्जुरतांहिंसतांशत्रूणां जरायजरणायविनाश- नायअभूतेतिशेषः ॥ १० ॥

English translation:

“Maruts, your marvellous energy is well known, whereby, seizing the udder of heaven, you milked it (of the rain, destroyed) the reviler of your worshipper, and (came), irresistible sons of Rudra, to Trita for the destruction of enemies.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Seizing the udder of heaven: pṛśnyā yad ūdhar api āpayo duhuḥ: pṛśni is identified with the firmament, and the udder is the cloud; changing the person n: your energy is known, by which they milked;

Trita = a ṛṣi

This bright course of yours, Maruts, appears ever more brightly, when the close friends have milked the udder of Pr̥śni,
or when (they have set) Trita [/the third (heaven)] to scorning (as does) a roarer [=thunder], (set him) to aging (as do) those who age, you
undeceivable sons of Rudra.

This vs. strenuously develops the “golden” theme that appeared in 9d – a color more descriptive of the fiery than the watery. An even stronger indication of the transition to Agni proper is the gerund niṣádyā ‘having sat down’: the lexeme ní √sad is closely associated with Agni’s installation on the ritual ground (see, e.g., the next hymn, II.36.4).

Well-known, ye Maruts, is that wondrous course of yours, when they milked Prsni’s udder, close akin to her.
Or when to shame the bard who lauded, Rudra’s Sons, ye O infallible brought Trita to decay.

Diese eure wunderbahre Fahrt, ihr Marut, ist denkwürdig, ob die Freunde dabei das Euter der Prisni melken, oder ob ihr untrüglichen Rudrasöhne dem Trita helfet, um den Tadel des Lobsängers, um das Alter der Alternden auf sich zu nehmen.

Es zeigt sich Marut’s, dieser euer lichter Zug, wenn ihr der Priçni Euter melkt, die euch gebar, Und wenn dem Feind des Sängers, Rudrasöhne ihr, den Trita schickt, der altern macht, Untrügliche.

Ярко выделяется тот ваш выезд, о Маруты,
Когда (Маруты-) друзья доят вымя Пришни,
Или когда вы, о Рудры, не терпящие обмана, (помогли) Трите
(Взять на себя) хулу певца, старость старящих.

• मरुतः
• गृत्समदः शौनकः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर विद्वान् विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अदाभ्याः) न नष्ट करने योग्य (रुद्रियाः) मध्यम विद्वानों के सम्बन्धी (मरुतः) मनुष्यो ! (यत्) जिस (वः) तुम्हारा (चित्रम्) अद्भुत (याम) योग्य कर्म वा (यत्) जिस (पृश्न्याः) अन्तरिक्ष में सिद्ध हुए (ऊधः) जल वा दूध के अधिकरण को (आपयः) मित्रभाव को प्राप्त हुए (दुहुः) परिपूर्ण करते हैं (वा) अथवा (यः) जो (नवमानस्य) स्तुति करने की (निदे) निन्दा करनेवाले के लिये (त्रितम्) हिंसा करनेवाले को (जुरताम्) जीर्णों की (जराय) स्तुति करनेवाले के लिये (अपि) भी (चेकिते) जानता है (तत्) उसको तुम लेओ ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानो ! तुम निन्दा करने योग्य की निन्दा तथा स्तुति करने योग्य की प्रशंसा कर अद्भुत कर्मों को करो, जिससे पूरी आयु भोग वृद्धावस्था पाकर मरण हो, उस अनुष्ठान को करो ॥१०॥

अन्वय: हे अदाभ्या रुद्रिया मरुतो यद्वश्चित्रं याम यत्पृश्न्या ऊध आपयो दुहुः। वा यो नवमानस्य निदे त्रितं जुरतां जरायाऽपि चेकिते तद्यूयं गृह्णत ॥१०॥

पुनर्विद्वद्विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (चित्रम्) अद्भुतम् (तत्) (वः) युष्माकम् (मरुतः) (याम) प्राप्तव्यं कर्म (चेकिते) जानाति (पृश्न्याः) पृश्नावन्तरिक्षे भवम् (यत्) (ऊधः) पयोऽधिकरणम् (अपि) (आपयः) मित्रतां व्याप्ताः (दुहुः) पिप्रति। अत्र लिटि वाच्छन्दसीति द्वित्वाभावः (यत्) (वा) (निदे) निन्दकाय (नवमानस्य) स्तोतुः (रुद्रियाः) रुद्रस्य मध्यमस्य विदुषः सम्बन्धिनः (त्रितम्) हिंसकम् (जराय) स्तावकाय (जुरताम्) जीर्णानाम् (अदाभ्याः) अहिंसनीयाः ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसो यूयं निन्दनीयस्य निन्दां स्तवनीयस्य प्रशंसां कृत्वाऽद्भुतानि कर्माणि कुरुत। येन पूर्णमायुर्भुक्त्वा वृद्धावस्थां प्राप्य मरणं स्यात्तदनुतिष्ठत ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो! तुम्ही निंदा करणाऱ्यांची निंदा व स्तुती करणाऱ्यांची स्तुती करून अद्भुत काम करा. ज्यामुळे पूर्ण आयुष्य भोगून वृद्धावस्था प्राप्त करून मरण यावे, असे अनुष्ठान करा. ॥ १० ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

ता᳓न् वो महो᳓ मरु᳓त एवया᳓वनो
वि᳓ष्णोर् एष᳓स्य प्रभृथे᳓ हवामहे
हि᳓रण्यवर्णान् ककुहा᳓न् यत᳓स्रुचो
ब्रह्मण्य᳓न्तः शं᳓सियं रा᳓ध ईमहे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
evayā́vnaḥ ← evayā́van- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

tā́n ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

eṣásya ← eṣá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

prabhr̥thé ← prabhr̥thá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

víṣṇoḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

híraṇyavarṇān ← híraṇyavarṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

kakuhā́n ← kakuhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yatásrucaḥ ← yatásruc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

brahmaṇyántaḥ ← √brahmaṇy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

rā́dhaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śáṁsyam ← śáṁsya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

तान् । वः॒ । म॒हः । म॒रुतः॑ । ए॒व॒ऽयाव्नः॑ । विष्णोः॑ । ए॒षस्य॑ । प्र॒ऽभृ॒थे । ह॒वा॒म॒हे॒ ।
हिर॑ण्यऽवर्णान् । क॒कु॒हान् । य॒तऽस्रु॑चः । ब्र॒ह्म॒ण्यन्तः॑ । शंस्य॑म् । राधः॑ । ई॒म॒हे॒ ॥

• tān ← tad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• maho ← mahaḥ ← mah
• [noun], accusative, plural, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• maruta ← marutaḥ ← marut
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• evayāvno ← eva
• [noun]
• “fast; rapid; agile.”

• evayāvno ← yāvnaḥ ← yāvan
• [noun], accusative, plural, masculine
• “traveler.”

• viṣṇor ← viṣṇoḥ ← viṣṇu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• eṣasya ← eṣa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “quest.”

• prabhṛthe ← prabhṛtha
• [noun], locative, singular, masculine

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• hiraṇyavarṇān ← hiraṇya
• [noun], neuter
• “gold; jewelry; hiraṇya [word]; gold.”

• hiraṇyavarṇān ← varṇān ← varṇa
• [noun], accusative, plural, masculine
• “color; caste; complexion; vowel; varṇa [word]; vowel; syllable; appearance; Karat; people; beauty; varṇa; gold; color; complexion.”

• kakuhān ← kakuha
• [noun], accusative, plural, masculine
• “huge; eminent; distinguished.”

• yatasruco ← yata ← yam
• [verb noun]
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• yatasruco ← srucaḥ ← sruc
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Sruc.”

• brahmaṇyantaḥ ← brahmaṇy
• [verb noun], nominative, plural

• śaṃsyaṃ ← śaṃsyam ← śaṃs
• [verb noun], accusative, singular
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

• rādha ← rādhaḥ ← rādhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• īmahe ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

हेमरुतः एवयाव्नः एवङ्गन्तव्यं स्तोत्रंयज्ञंवागन्तॄन्महोमहोमहतोमहानुभावांस्तान् वोयुष्मान् वि- ष्णोर्व्यापकस्यग्रहचमसादिषुसर्वत्रव्याप्यवर्तमानस्यएषस्यएषणीयस्यप्रार्थनीयस्यसोमस्यप्रभृथेप्र- भरणे अभिषवादिभिः प्रकर्षेणसम्पादनेसति हवामहे आह्वयामहे आहूयच हिरण्यवर्णान् हितर- मणीयवर्णान्वाककुहान् श्रेष्ठान् स्तुत्यान्वा एवम्भूतांस्तान् यतस्रुचः यागायोद्यतस्नुचः ब्रह्मण्यन्तः ब्रह्मस्तोत्रं तदिच्छन्तोवयंशंस्यं प्रशंसनीयंराधोधनं ईमहेयाचामहे ॥ ११ ॥

English translation:

“We invoke you, mighty Maruts, who frequent such sacrifices (as this, to be present) at the offering of the diffusive and desirable (libation); lifting up our ladles, and reciting their praise, we solicit the golden-hued and lofty Maruts for excellent wealth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Who frequent such sacrifices: evayāvnaḥ = from eva, that which is to be gone to, gantavyam, i.e. worship, or a sacrifice, stotram, yajñam vā; yāvan, who goes to

Those great Maruts, travelling their ways, do we invoke for you at your ritual offering for quick Viṣṇu.
With offering spoons extended, creating sacred formulations, we
implore the prominent ones of golden hue for generosity worthy to be proclaimed.

See disc. in the published introduction. on this as the climactic vs. of the hymn – both introducing unambiguous fire references and identifying Apām Napāt as the secret name of Agni.

We call youi such, great Maruts, following wonted ways, to the oblation paid to Visnu Speeder-on.
With ladles lifted up, with prayer, we seek of them preeminent, golden-hued, the wealth which all extol.

Die großen, eilig gehenden Marut laden wir zu eurer Darbringung für den raschen Vishnu ein. Die goldfarbigen, überragenden bitten wir um ihre preisliche Gabe, unter Segensworten den Opferlöffel bereit haltend.

So laden wir euch grosse, eilig gehende, euch Marut’s ein zum Trunk des starken, wirkenden: Die goldgeschmückten, hocherhabnen bitten wir, die Opferschalen reichend, um gepries’nes Gut.

Этих великих Марутов, стремительно движущихся, мы призываем
На ваше приношение для быстрого Вишну.
(Этих богов) золотистого цвета, выдающихся,
Мы с протянутой ложкой, со священными словами молим о милости, достойной прославления.

• मरुतः
• गृत्समदः शौनकः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर उसी विषयको अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुतः) मनुष्यो जैसे हमलोग (वः) तुम्हारे लिये (तान्) उनको (एषस्य) ऐश्वर्यवाले (विष्णोः) व्यापक ईश्वर के (प्रभृथे) अत्युत्तम पालन में (महः) महान् व्यवहार के (एवयाव्नः) इस प्रकार विशेष ज्ञानको पाते हैं उन (हिरण्यवर्णान्) हिरण्य-सुवर्ण के समान वर्णवाले (ककुहान्) बड़े (यतस्रुचः) नियम से यज्ञपात्रों के रखनेवाले को (हवामहे) स्वीकार करते हैं और (ब्रह्मण्यतः) अपने को ईश्वर वा वेद की इच्छा करते हुए विद्वानों को (शंस्यम्) प्रशंसनीय (राधः) धनकी (ईमहे) याचना करते हैं, वैसे तुम हमारे लिये प्रयत्न करो ॥११॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि परस्पर एक-दूसरे से प्रीति के साथ और दुष्टों में अप्रीति के साथ वर्त्तकर व्यापक ईश्वर की भक्ति में प्रयत्न करें ॥११॥

अन्वय: हे मरुतो मनुष्या यथा वयं वस्तानेषस्य विष्णोः प्रभृथे मह एवयाव्नो हिरण्यवर्णान् ककुहान् यतस्रुचो हवामहे ब्रह्मण्यन्तः शंस्यं राध ईमहे तथा यूयमस्मभ्यं प्रयतध्वम् ॥११॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (तान्) (वः) युष्मभ्यम् (महः) महतः (मरुतः) मनुष्याः (एवयाव्नः) य एवं विज्ञानं यान्ति तान् (विष्णोः) व्यापकस्य (एषस्य) ऐश्वर्यवतः (प्रभृथे) प्रकृष्टे पालने (हवामहे) स्वीकुर्महे (हिरण्यवर्णान्) हिरण्यमिव वर्णो येषान्तान् (ककुहान्) महतः। ककुह इति महन्नाम निघं० ३। ३। (यतस्रुचः) यताः स्रुचो यज्ञपात्राणि यैस्तान् त्विजः। यत स्रुच इति त्विग्ना० निघं० ३। १८। (ब्रह्मण्यन्तः) आत्मनो ब्रह्मेच्छन्तः (शंस्यम्) प्रशंसनीयम् (राधः) धनम् (ईमहे) याचामहे ॥११॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैः परस्परस्मिन् प्रीत्या दुष्टेष्वप्रेम्णा च वर्त्तित्वा विष्णोरीश्वरस्य भक्तौ प्रयतनीयम् ॥११॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी एकमेकांबरोबर प्रीतीने व दुष्टांबरोबर अप्रीतीने वागून व्यापक ईश्वराची भक्ती करण्याचा प्रयत्न करावा. ॥ ११ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

ते᳓ द᳓शग्वाः प्रथमा᳓ यज्ञ᳓म् ऊहिरे
ते᳓ नो हिन्वन्तु उष᳓सो वि᳓उष्टिषु
उषा᳓ न᳓ रामी᳓र् अरुणइ᳓र् अ᳓पोर्णुते
महो᳓ ज्यो᳓तिषा शुचता᳓ गो᳓अर्णसा

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dáśagvāḥ ← dáśagva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

prathamā́ḥ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ūhire ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hinvantu ← √hi- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

vyùṣṭiṣu ← vyùṣṭi- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

ápa ← ápa (invariable)

aruṇaíḥ ← aruṇá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

rāmī́ḥ ← rāmī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ūrṇute ← √vr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

uṣā́ḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

góarṇasā ← góarṇas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

jyótiṣā ← jyótis- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śucatā́ ← √śuc- (root)
{case:INS, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:ACT}

ते । दश॑ऽग्वाः । प्र॒थ॒माः । य॒ज्ञम् । ऊ॒हि॒रे॒ । ते । नः॒ । हि॒न्व॒न्तु॒ । उ॒षसः॑ । विऽउ॑ष्टिषु ।
उ॒षाः । न । रा॒मीः । अ॒रु॒णैः । अप॑ । ऊ॒र्णु॒ते॒ । म॒हः । ज्योति॑षा । शु॒च॒ता । गोऽअ॑र्णसा ॥

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• daśagvāḥ ← daśagva
• [noun], nominative, plural, masculine

• prathamā ← prathamāḥ ← prathama
• [noun], nominative, plural, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• ūhire ← vah
• [verb], plural, Perfect indicative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• hinvantūṣaso ← hinvantu ← hi
• [verb], plural, Present imperative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• hinvantūṣaso ← uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• vyuṣṭiṣu ← vyuṣṭi
• [noun], locative, plural, feminine
• “dawn; happiness; consequence.”

• uṣā ← uṣāḥ ← uṣas
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• rāmīr ← rāmīḥ ← rāmī
• [noun], accusative, plural, feminine

• aruṇair ← aruṇaiḥ ← aruṇa
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “Aruṇa; dawn; copper; aruṇa; sindūra; gold; sun; raktavarga.”

• aporṇute ← apa
• [adverb]
• “away.”

• aporṇute ← ūrṇute ← vṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• maho ← mahā ← mah
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• maho ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• jyotiṣā ← jyotis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• śucatā ← śuc
• [verb noun], instrumental, singular
• “mourn; grieve; flame; glow; burn; repent.”

• goarṇasā ← go
• [noun], masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• goarṇasā ← arṇasā ← arṇas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “body of water; water.”

ते मरुतः दशग्वाः येदशभिर्मासैः सिद्धिङ्गताः अङ्गिरसस्तद्रूपाभूत्वा प्रथमाआदित्येभ्यः प्र- थमभाविनःसन्तः यज्ञमूहिरेअवहन् आदित्यानामङ्गिरसाञ्चस्वर्गगमनम्प्रतिस्पर्धमानानाम्मध्येपूर्व- मेवाङ्गिरसोयागाननुष्ठायस्वर्गम्प्राप्ताः तथाचश्रूयते—आदित्याश्चैवेहासन्नङ्गिरसश्चतेग्रेग्निनाग्निमय- जन्तेति । तादृशास्ते उषसोव्युष्टिषुविवासेषुप्रभातेषुसत्सुनोस्मान् हिन्वन्तु ग्रेरयन्तु हिगतौ वृद्धौच रामीः कृष्णवर्णारात्रीः उषोनयथाउषाः अरुणैरारोचमानैःस्वतेजोभिः अपोर्णुते अपवृणोत्यपसा- रयति तथामहोमहताशुचतादीप्यमानेन गोअर्णसागच्छदुदकेनज्योतिषासूर्याख्येनतमोनिवारयन्ति सूर्यमण्डलमावृण्वतोवृत्रादीन् हत्वासर्वं जगत्प्रकाशयन्तीत्यर्थः ॥ १२ ॥

English translation:

“May they, who, the first celebrators of the ten-months’ rite, accomplished this sacrifice, reanimate us at the rising dawn; for as the dawn with purple rays drives away the night, so (do they scatter the darkness) with great, and pure, and mist-dispelling radiance.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The first celebration of the ten-months’ rite: te daśagvāḥ prathamā yajñam ūhire: in RV. 2.5.4, daśagvāḥ = those who originally were priests of the school of aṅgiras, conducting ceremonies that lasted nine or ten days; here, the office is assigned to the Maruts, as the first celebrators of the rite; they are, therefore, identified with the aṅgirasas– aṅgirasas tad rūpa bhūtvā marutaḥ, who were the first, or prior to the Ādityas; the legend: there was a competition for precedence in going to svarga, between the ādityas and the aṅgirasas, and the latter acquired it, by first instrumental tuting sacrifices with fire, ādityaścaiva iha asann aṅgirasaśca te agre agninā agnim ayajanta = the ādityas were also here and the aṅgirasas; they (the latter) first worshipped Agni with fire

The Daśagvas were the first to conduct the sacrifice. Let them rouse us at the brightenings of dawn.
As Dawn with her ruddy (beams) uncloses the nights, (so did
they unclose the cows) with the greatly blazing light flooding
with cows.

The verb mā́rjmi is accented because of its juxtaposition with clause-initial dídhiṣāmi.

They, the Dasagvas, first of all brought sacrifice: they at the break of mornings shall inspirit us.
Dawn with her purple beams uncovereth the nights, with great light glowing like a billowy sea of milk.

Die Dasagva´s haben zuerst das Opfer ausgeführt. Die sollen uns bei dem Aufgang der Morgenröte anspornen: Wie die Morgenröte mit ihren rötlichen Farben die Nächte aufdeckt, so deckten sie die Kuhhöhle auf mit dem herrlichen, glänzenden, rinderwogenden Lichte.

Zum Opfer fuhren sie zuerst, je zehn und zehn; sie seien hold uns bei der Morgenröthen Schein; Es schliesst die Nächte Uschas auf mit rothem Licht, im Herrlichkeit mit rinderreichem Strahlenglanz.

Они, дающие десять коров, первыми увезли жертву:
Пусть они подгоняют нас, когда зажигаются зори!
Как Ушас раскрывает ночи (своими) алыми (лучами),
(Так и Маруты) мощно (своим) чистым блеском (находят) поток коров.

• मरुतः
• गृत्समदः शौनकः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (दशग्वाः) दशों इन्द्रियों से सिद्धि को प्राप्त होते हैं वे (प्रथमाः) बहुत विस्तारयुक्त बुद्धिवाले मुख्य विद्वान् जन (यज्ञम्) यज्ञ को (ऊहिरे) प्राप्त होते हैं (ते) वे (उषसः) प्रभातकाल के (व्युष्टिषु) प्रतापों में (नः) हमलोगों को (हिन्वन्तु) बढ़ावें जो (अरुणैः) लाल वर्णों से (महः) बड़े (गोअर्णसा) जिसमें कि किरण और प्रकाश विद्यमान (शुचता) जो पवित्र वा पवित्रता है उस (ज्योतिषा) प्रकाश से (रामीः) आराम की देनेवाली रात्रियों को (उषाः) प्रभात समय के (न) समान (अप,ऊर्णुते) न ढाँपते अर्थात् प्रकट करते हैं (ते) वे हमारे शिक्षक हों ॥१२॥

भावार्थभाषाः - जो क्रियाकाण्ड में कुशल जितेन्द्रिय जन प्रभातकाल के समान अविन्द्यान्धकार की निवृत्ति करनेवाले मनुष्यों को विद्या और उत्तम शिक्षा से बढ़ाते हैं, वे सबको सत्कार करने योग्य हैं ॥१२॥

अन्वय: ये दशग्वाः प्रथमा विद्वांसो यज्ञमूहिरे त उषसो व्युष्टिषु नोऽस्मान् हिन्वन्तु। येऽरुणैर्महो गोअर्णसा शुचता ज्योतिषा रामीरुषा नापोर्णुते तेऽस्माकं शिक्षकाः सन्तु ॥१२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) (दशग्वाः) ये दशभिरिन्द्रियैः सिद्धिं गच्छन्ति ते (प्रथमाः) पृथुबुद्धयः (यज्ञम्) (ऊहिरे) प्राप्नुवन्ति (ते) (नः) अस्मान् (हिन्वन्तु) वर्द्धयन्तु (उषसः) प्रभातस्य (व्युष्टिषु) प्रतापेषु (उषाः) प्रभातः (न) इव (रामीः) आरामप्रदा रात्रीः (अरुणैः) रक्तवर्णैः (अप) (ऊर्णुते) आच्छादयति (महः) महता (ज्योतिषा) प्रकाशेन (शुचता) पवित्रेण पवित्रकारकेण (गोअर्णसा) गावः किरणा अर्णो जलं चास्मिँस्तेन ॥१२॥

भावार्थभाषाः - ये क्रियाकाण्डकुशला जितेन्द्रिया उषर्वदविद्याऽन्धकारनिवारका मनुष्यान् विद्यासुशिक्षाभ्यां वर्द्धयन्ति ते सर्वैः सत्कर्त्तव्याः ॥१२॥

भावार्थभाषाः - जे क्रिया करण्यात कुशल, जितेन्द्रिय असतात, प्रभात वेळेप्रमाणे अविद्यांधकाराची निवृत्ती करणाऱ्या माणसांना विद्या व सुशिक्षणाने वृद्धिंगत करतात त्यांचा सर्वांनी सत्कार करावा. ॥ १२ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

ते᳓ क्षोणी᳓भिर् अरुणे᳓भिर् न᳓ अञ्जि᳓भी
रुद्रा᳓ ऋत᳓स्य स᳓दनेषु वावृधुः
निमे᳓घमाना अ᳓तियेन पा᳓जसा
सुश्चन्द्रं᳓ व᳓र्णं दधिरे सुपे᳓शसम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
añjíbhiḥ ← añjí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

aruṇébhiḥ ← aruṇá- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

kṣoṇī́bhiḥ ← kṣoṇí- ~ kṣoṇī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rudrā́ḥ ← rudrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sádaneṣu ← sádana- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

vāvr̥dhuḥ ← √vr̥dh- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

átyena ← átya- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

niméghamānāḥ ← √migh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

pā́jasā ← pā́jas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

dadhire ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

supéśasam ← supéśas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suścandrám ← suścandrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

várṇam ← várṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ते । क्षो॒णीभिः॑ । अ॒रु॒णेभिः॑ । न । अ॒ञ्जिऽभिः॑ । रु॒द्राः । ऋ॒तस्य॑ । सद॑नेषु । व॒वृ॒धुः॒ ।
नि॒ऽमेघ॑मानाः । अत्ये॑न । पाज॑सा । सुऽच॒न्द्रम् । वर्ण॑म् । द॒धि॒रे॒ । सु॒ऽपेश॑सम् ॥

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• kṣoṇībhir ← kṣoṇībhiḥ ← kṣoṇī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “Earth.”

• aruṇebhir ← aruṇebhiḥ ← aruṇa
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “red; tawny; dusty; gray.”

• nāñjibhī ← nā ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nāñjibhī ← añjibhiḥ ← añji
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “color; ointment; adornment.”

• rudrā ← rudrāḥ ← rudra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• sadaneṣu ← sadana
• [noun], locative, plural, neuter
• “seat; weakness; inertness; dwelling; exhaustion; numbness; home; residence; seat; inanition; location.”

• vāvṛdhuḥ ← vṛdh
• [verb], plural, Perfect indicative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• nimeghamānā ← nimeghamānāḥ ← nimih ← √mih
• [verb noun], nominative, plural

• atyena ← atya
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “horse; steed.”

• pājasā ← pājas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “luminosity; look.”

• suścandraṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suścandraṃ ← ścandram ← ścandra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “shining; glistening; brilliant.”

• varṇaṃ ← varṇam ← varṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “color; caste; complexion; vowel; varṇa [word]; vowel; syllable; appearance; Karat; people; beauty; varṇa; gold; color; complexion.”

• dadhire ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• supeśasam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supeśasam ← peśasam ← peśas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “decoration; shape.”

रुद्रारुद्रपुत्रास्तेमरुतः क्षोणीभिः शब्दकारिभिर्वीणाख्यैर्वीणाविशेषैः अरुणेभिर्नाञ्जिभिः नश- ब्दः समुच्वये आरोचमानैररुणवर्णैर्वारूपाभिव्यञ्चकैरलङ्कारैश्चसमन्विताःसन्तः ऋतस्योदकस्य स- दनेषुनिवासभूतेषुमेघेषुवावृधुः वर्धन्ते अपिच अत्येनसततगामिना शीघ्रंव्याप्नुवता पाजसाआत्मी येनबलेननिमेघमानाः नितरां मेघादुदकंसिञ्चन्तस्ते सुश्चन्द्रं शोभनाह्लादनंसुपेशसं पेशइतिरूप- नाम शोभनरूपंवर्णदधिरे कान्तिन्धारयन्ति ॥ १३ ॥

English translation:

“They, the Rudras, (equipped) with melodious (lutes), and decorated with purple ornaments, exult in the dwellings of the waters; and scattering the clouds with rappid vigour, they are endowed with delightful and beautiful forms.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

With melodious lutes: te kṣoṇībhiḥ: kṣoṇībhiḥ = śabda kārībhir vāṇākyair vīṇā viśeṣaiḥ, with sounding instrumental uments, called vinas, a sort of vīṇās, string instrumental uments

With their cries [=thunder], with their ornaments like (Dawn’s) ruddy (beams), the Rudras have grown strong in the seats of truth.
Pissing downward in a steed’s shape, they have assumed their much gleaming, well-bedizened hue.

As Oldenberg noted (see also Hoffmann, Injunk., 121 n. 29), the need for a caesura suggests a reading vṛ́ṣā janayat, rather than the augmented ajanayat of the Pp. (In fact, this suggestion is already found in Grassmann) That two pres. indicatives, dhayati and rihanti, follow this proposed injunctive in the same thematic sequence supports interpreting the form contra the Pp, as Hoffmann points out.

The simile anyásyeva .. tanvā̀“as if with the body of another” is, in my view, another reference to the distinction between but ultimate identification of Apām Napāt and Agni.

The Rudras have rejoiced thern in the gathered bands at seats of worship as in purple ornaments.
They with impetuous vigour sending down the rain have taken to themselves a bright and lovely hue.

Die Rudrasöhne sind mit ihren Scharen wie die Usas mit ihren rötlichen Farben an den Sitzen der Weltordnung groß geworden. In Roßgestalt herabharnend nahmen sie ihre leuchtende, schöne Farbe an.

Die glänzenden ergötzten an den Fluten sich auf heil’gen Sitzen wie an feurig rothem Glanz; Mit schnell erregtem Schimmer übergiessend sich, erlangten lichte, schöngeschmückte Farbe sie.

Эти Рудры со (своими) свитами, словно с алыми украшениями,
Возросли в сидениях закона.
Мочась благодаря (своей) природе скакового коня,
Они приобрели очень блестящий, очень нарядный цвет.

• मरुतः
• गृत्समदः शौनकः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुमको (रुद्राः) वायु (क्षोणीभिः) पृथिवियों से (अञ्जिभिः) प्रकट व्यवहारों से (अरुणेभिः) कुछ लालामी लिये प्रकाशों के समान (तस्य) जल के (सदनेषु) स्थानों में (ववृधुः) बढ़ते हैं वा (निमेघमानाः) निश्चित माननेवाले जन (अत्येन) अश्व के समान वेग से और (पाजसा) बल से (सुपेशसम्) सुन्दर रूप युक्त (सुश्चन्द्रम्) सुन्दरता से वर्त्तमान सुवर्ण के समान (वर्णम्) स्वरूप को (दधिरे) धारण करते हैं (ते) वे जानने योग्य हैं ॥१३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे पवनों के साथ प्रभात वेला बढ़कर दिन होता और समस्त विविध प्रकार का रूप प्रकट करती है, वैसे तुमको अच्छा अपना रूप धारण कर वायु विद्या का प्रकाश करना चाहिये ॥१३॥

अन्वय: हे मनुष्या युष्माभिः रुद्राः क्षोणीभिरञ्जिभिररुणेभिर्न तस्य सदनेषु ववृधुः। निमेघमाना अत्येन पाजसा सुपेशसं सुश्चन्द्रं वर्णं दधिरे ते विज्ञातव्याः ॥१३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) (क्षोणीभिः) पृथिवीभिः। क्षोणीति पृथिवीनामसु निघं० १। १। (अरुणेभिः) आरक्तैः प्रकाशादिभिः (न) इव (अञ्जिभिः) प्रकटैः (रुद्राः) वायवः (तस्य) उदकस्य (सदनेषु) स्थानेषु (ववृधुः) वर्द्धन्ते (निमेघमानाः) निश्चितो मेघो येषान्ते (अत्येन) अश्वेनेव वेगेन (पाजसा) बलेन (सुश्चन्द्रम्) सुवर्णमिव। अत्र ह्रस्वाच्चन्द्रोत्तरपदे मन्त्र इति सुडागमः। (वर्णम्) स्वरूपम् (दधिरे) दधति (सुपेशसम्) सुन्दरं रूपम् ॥१३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यथा वायुभिः सहोषा वर्धित्वा दिनं जायते सर्वं विविधं रूपं प्रकटयति तथा युष्माभिः सुस्वरूपं धृत्वा वायुविद्याः प्रकाशनीयाः ॥१३॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जशी वायूबरोबर प्रभातवेला विस्तारित होऊन दिवस उत्पन्न होतो व विविध प्रकारची रूपे ती प्रकट करते तसे तुम्हीही चांगल्या प्रकारे वायूविद्येचे प्रकटीकरण केले पाहिजे. ॥ १३ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

ताँ᳓ इयानो᳓ म᳓हि व᳓रूथम् ऊत᳓य
उ᳓प घे᳓द् एना᳓ न᳓मसा गृणीमसि
त्रितो᳓ न᳓ या᳓न् प᳓ञ्च हो᳓तॄन् अभि᳓ष्टय
आवव᳓र्तद् अ᳓वराञ् चक्रि᳓या᳓वसे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
iyānáḥ ← √yā- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tā́n ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

várūtham ← várūtha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

enā́ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

gha ← gha (invariable)

gr̥ṇīmasi ← √gr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

abhíṣṭaye ← abhíṣṭi- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

hótr̥̄n ← hótar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

páñca ← páñca- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

tritáḥ ← tritá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yā́n ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ávarān ← ávara- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

āvavártat ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

cakríyā ← cakrī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

तान् । इ॒या॒नः । महि॑ । वरू॑थम् । ऊ॒तये॑ । उप॑ । घ॒ । इत् । ए॒ना । नम॑सा । गृ॒णी॒म॒सि॒ ।
त्रि॒तः । न । यान् । पञ्च॑ । होतॄ॑न् । अ॒भिष्ट॑ये । आ॒ऽव॒वर्त॑त् । अव॑रान् । च॒क्रिया॑ । अव॑से ॥

• tāṃ ← tad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• iyāno ← iyānaḥ ← i
• [verb noun], nominative, singular
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• mahi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “great; firm.”

• varūtham ← varūtha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “defense; protective covering.”

• ūtaya ← ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• ghed ← gha
• [adverb]

• ghed ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• enā ← idam
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• gṛṇīmasi ← gṛ
• [verb], plural, Present optative
• “praise.”

• trito ← tritaḥ ← trita
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Trita.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yān ← yad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pañca ← pañcan
• [noun], accusative, plural, masculine
• “five; fifth; pañcan [word].”

• hotṝn ← hotṛ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Hotṛ.”

• abhiṣṭaya ← abhiṣṭaye ← abhiṣṭi
• [noun], dative, singular, feminine
• “prevalence; protection.”

• āvavartad ← āvavartat ← āvṛt ← √vṛt
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “melt; return; melt; to be reborn; turn; turn; revolve; roll.”

• avarāñ ← avarān ← avara
• [noun], accusative, plural, masculine
• “worst; avara [word]; lower; nearer; base; short; low; abject; later(a); worse; antecedent.”

• cakriyāvase ← cakriyā ← cakrī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “cakrikā.”

• cakriyāvase ← avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

तान्मरुतोमहिमहत् वरूथंवरणीयम्प्रशस्तन्धनं तन्मरुतः ऊतयेरक्षणार्थं इयानः इयानाः याच- मानावयं सुपांसुलुगितिजसःसुः एनाअनेननमसा नमस्कारेणस्तोत्रेणवाउपेत् उपेत्यगृणीमसिस्तु- मः घेतिपादपूरणः एनेत्यत्रसुपांसुलुगितितृतीयायाआजादेशः नशब्दः समुच्चये त्रितऋषिश्चयाने- तान् मरुतः पञ्चहोतॄन् अध्यात्मप्रणापानादिपञ्चवृत्त्यात्मनावर्तमानान् अतएवहोमनिष्पादकान् अवरान्मुख्यान् अभिष्टयेअभिलषितसिद्भ्यर्थञ्चक्रियानाभिचक्रेणअवसेअवतुंसङ्गन्तुं आववर्तत् स्व- स्मान्निर्जिगमिषून् प्राणान् स्वात्माभिमुखमावर्तयेत् यद्वा चक्रियाऋष्ट्याख्येनायुधेनयुक्तान् अवसे स्तुत्यादिभिःपरिचरितुमावर्तयत् तान् स्तुमइतिपूर्वत्रसम्बन्धः ववर्तदिति वृतेर्ण्यन्ताल्लुङिचङिरू- पम् ॥ १४ ॥

English translation:

“Imploring them for ample wealth, and (having recourse to him) for protection, we glorify them with this praise; like the five chief priests whom Trita detained for the (performance of) the sacrifice, and to protect it with their weapons.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Like the five chief priests: trita na yān pañca hotṛn abhiṣṭaye āvavartad avarān cakriya āvase: the allusion is to the practice of mysticism, or yoga; the five hotṛs or offerers of the Soma, being the five vital airs, whom Trita, as a Yogi, suppressed, and compelled to concentrate themselves in the Cakra, or umbilical region for the attainement of superhuman faculties;

Avarān = homaniṣpādakān mukhyān, the chief offerers of the Soma; pañca hotṛn adhyātmaprāṇāpānādi pañca vṛttyātmanā vartmānān, ata eva homaniṣpādakān mukhyān, abiṣṭaye abhilaṣitasiddhyartham cakriyā nābhīcakreṇa avitum saṅgantum āvavartat; svasmān nirjigamiṣūn prāṇān svātmābhimukuham āvartayat, he compelled the vital airs, desirous of issuing from himself to turn back into the presence of himself, and to concentrate with the umbilical cakra, for the entire completion of the rite; (those airs being) the chief offerers of the oblation abiding in the spirit, as prāṇa, apāna and the rest, constituting the five ministering priests; a less mystical interpretation turns upon the sense of cakriyā, with a spear or lance, ṛṣṭyākhyena āyudhena

While one [=poet?] is imploring them for a great defense, for help, we hymn them with this reverence right here—
they whom he [=poet?] will cause to roll down here with their wheel for aid, as Trita [/the third one] (brought here) five Hotars for
dominance.

The acc. participial phrases of ab must be construed with pári dīyanti “they fly around (him)” in d, even though the same referent is found in the dat. in náptre in c. The latter participates in a clever word play – ā́po náptre – which of course evokes apā́m nápāt even though ā́paḥ is nom. pl. fem. ‘waters’ and not part of a syntagm with náptre. The elision of the first part of his name may be meant: now that he is identified with Agni, he is no longer the child (only) of the waters. But as noted in the published introduction, that the waters bring him ghee brings the watery and the fiery into harmony. Note that the waters as his cloak here (if I am correct in this interpr., see below) answers to the ghee-cloak in 4d. In the watery vs. 4 the presence of ghee was somewhat anomalous; similarly here in a mostly fiery environment the cloak of the waters stands out.

The phrase svayám átkaiḥ is also unclear, and indeed whether it is actually a phrase. Geldner takes it as referring to Apām Napāt: “und sich selbst mit Gewändern (bekleidet).” He adduces IV.18.5 with svayáṃ átkaṃ vásāna(ḥ), but in fact the difference in case between the acc. there and the instr. here speaks against his interpr.

The simplex root pres. always takes the acc. of the garment, while the causative vāsáya- takes the instr. Moreover, as Lüders points out (Varuṇa, 146-47 n. 8), the position of this phrase (far from the masc. acc. sg. in ab, adjacent to the fem. nom. pl.

in d) and the “harsh ellipsis” required makes this interpr. unlikely. Lüders himself in his tr. (146) implies the waters are bringing the ghee with their cloaks, though in the n.

he sees them as “in Schmelzbutter gekleidet.” Acdg. to Renou the waters fly around him “avec des vêtements (qu’elles se sont donnés) elles-mêmes,” an expression I don’t entirely understand. Witzel Gotō appear to separate svayám and átkaiḥ but, with Lüders, Renou, and me, also take the garments as belonging to the waters: “um ihn fliegen die jugendfrischen Wasser von sich selbst mit (ihren) Reisemänteln herum.” The further (and perhaps unjustified) step I take in my tr. is in interpreting svayám so closely with átkaiḥ, with the waters themselves becoming cloaks for him.

In b ‘paths’ is to be supplied with adhvasmábhiḥ ‘unbesmirched’ on the basis of II.34.5 adhvasmábhiḥ pathíbhiḥ in the adjacent hymn, at least by my interpr. The standard tr. (Geldner [/Witzel Gotō, Renou, also Lüders, 146) supply ‘flames’ instead (though Renou in his n.

suggests that “chemins” could be supplied). Where exactly he is located (“highest footprint” generally implies high heaven) and which pathways are meant are unclear to me.

Soliciting their high protection for our help, with this our adoration we sing praise to them,
Whom, for assistance, like the five terrestrial priests. Trita hath brought to aid us hither on his car.

Diese bittet er um ihren großen Schutz zum Beistand, sie preisen wir mit dieser Huldigung, die er, um die Oberhand zu bekommen, wie Trita die fünf Opferpriester, mit ihrem Rade näher heranlenken möchte zur Hilfe.

Um grossen Schutz sie bittend uns zur Förderung verehren wir mit diesem Gottesdienst sie recht, Die Trita gleichsam mit dem Rad hat hergerollt, zum Beistand uns wie die fünf Himmelspriester einst.

Прося их о великой защите для поддержки, (их славит поэт);
Мы воспеваем (их) под это вот поклонение,
(Тех,) кого он должен привлечь сюда на помощь, (направляя их) колесо,
Как (некогда) Трита пять хотаров – чтобы одержать верх!

• मरुतः
• गृत्समदः शौनकः
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हम लोग (अभिष्टये) अभीष्ट सुख की (ऊतये) रक्षा आदि के अर्थ (इयानः) प्राप्त होता हुआ कोई जन (त्रितः) जो शरीर और आत्मा सम्बन्धी सुख को विस्तृत है उसके (न) समान (यान्) जिन (पञ्च) पाञ्च (अवरान्) अर्वाचीन (होतॄन्) ग्रहण करनेवालों को और पाँच अर्वाचीन (चक्रिया) चाक के समान वर्त्तमानों को अभीष्ट सुख वा (अवसे) कामना के लिये (आववर्त्तत्) सब ओर से वर्त्तता है (तान्) उनको (ऊतये) रक्षा आदि के लिये (महि) बड़े (वरूथम्) श्रेष्ठ घर को प्राप्त हो (घ,इत्) ही निश्चय कर (एना) इस (नमसा) नमस्कार से (उप,गृणीमसि) उपस्तुत करते हैं अर्थात् उनकी अतिनिकटस्थ ही स्तुति करते हैं ॥१४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे कर्मोपासना और ज्ञान विद्या का जाननेवाला अगले-पिछले पवनों को जानकर अपनी और दूसरों की रक्षा के लिये वर्त्तमान है, वैसे हम लोग प्रवृत्त हों ॥१४॥

अन्वय: वयमभिष्टय ऊतय इयानस्त्रितो न यान् पञ्चावरान् होतॄन् पञ्चावराञ्चक्रियाऽभिष्टयेऽवस आववर्त्तत् तानूतये महि वरूथं प्राप्य वेदेना नमसोपगृणीमसि ॥१४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (यान्) (इयानः) प्राप्नुवन् (महि) महत् (वरूथम्) वरं गृहम् (ऊतये) रक्षणाद्याय (उप) (घ) अपि (इत्) एव (एना) एनेन (नमसा) नमस्कारेण (गृणीमसि) स्तुमः (त्रितः) यस्त्रीणि शरीरात्मसम्बन्धिसुखानि तनोति सः (न) इव (यान्) (पञ्च) प्राणाऽपानव्यानोदानसमानान् (होतॄन्) आदातॄन् (अभिष्टये) अभीष्टसुखाय (आववर्त्तत्) समन्ताद्वर्त्तयते (अवरान्) अर्वाचीनान् (चक्रिया) चक्राविव वर्त्तमानान् (अवसे) कामनायै ॥१४॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा कर्मोपासनाज्ञानवित्परावरान् वायून् विदित्वा स्वस्य परेषां च रक्षणाय वर्त्तते तथा वयं प्रवर्त्तेमहि यथोत्तमं प्रासादं प्राप्य जनाः सुखिनो भवन्ति तथा वयमपि भवेम ॥१४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जशी कर्मोपासना व ज्ञानोपासना करणारा (माणूस) मागच्या पुढच्या वायूला जाणून आपले व दुसऱ्याचे रक्षण करतो तसे तुम्ही लोकही प्रवृत्त व्हा. जसे उत्तम प्रासाद मिळाल्यावर लोक सुखी होतात तसे आम्हीही व्हावे. ॥ १४ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓या रध्र᳓म् पार᳓यथा᳓ति अं᳓हो
य᳓या निदो᳓ मुञ्च᳓थ वन्दिता᳓रम्
अर्वा᳓ची सा᳓ मरुतो या᳓ व ऊति᳓र्
ओ᳓ षु᳓ वाश्रे᳓व सुमति᳓र् जिगातु

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áṁhaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

áti ← áti (invariable)

pāráyatha ← √pr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

radhrám ← radhrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáyā ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

muñcátha ← √muc- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

nidáḥ ← níd- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

vanditā́ram ← vanditár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáyā ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

arvā́cī ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ūtíḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

iva ← iva (invariable)

jigātu ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sú ← sú (invariable)

sumatíḥ ← sumatí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

u ← u (invariable)

vāśrā́ ← vāśrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

यया॑ । र॒ध्रम् । पा॒रय॑थ । अति॑ । अंहः॑ । यया॑ । नि॒दः । मु॒ञ्चथ॑ । व॒न्दि॒तार॑म् ।
अ॒र्वाची॑ । सा । म॒रु॒तः॒ । या । वः॒ । ऊ॒तिः । ओ इति॑ । सु । वा॒श्राऽइ॑व । सु॒ऽम॒तिः । जि॒गा॒तु॒ ॥

• yayā ← yad
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• radhram ← radhra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “obedient; powerless; weak.”

• pārayathāty ← pārayatha ← pāray ← √pṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “rescue; keep alive; satisfy; save; resist; endure.”

• pārayathāty ← ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• aṃho ← aṃhaḥ ← aṃhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• yayā ← yad
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• nido ← nidaḥ ← nid
• [noun], ablative, singular, feminine
• “derision; scoffer; contempt.”

• muñcatha ← muc
• [verb], plural, Present indikative
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• vanditāram ← vanditṛ
• [noun], accusative, singular, masculine

• arvācī ← arvāñc
• [noun], nominative, singular, feminine
• “approaching; facing; less.”

• sā ← tad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• va ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• ūtir ← ūtiḥ ← ūti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• o ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• o ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• vāśreva ← vāśrā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “cow.”

• vāśreva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• sumatir ← sumatiḥ ← sumati
• [noun], nominative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• jigātu ← gā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); arrive.”

हेमरुतः ययाऊत्यारध्रमाराधकंयजमानंअंहः पापंअतिपारयथ अतिक्रामयथ यया ऊत्या- वन्दितारंस्तोतारन्निदोनिन्दितुः शत्रोः सकाशात् मुञ्चथ मोचयथ हेमरुतः वोयुष्मदीयाया ऊतिः साअर्वाची अस्मदभिमुखाभवतु तथासुमतिर्युष्मदीयाशोभनामतिः अनुग्रहात्मिकाबुद्धिश्चवाश्रे- वहम्भारवङ्कुर्वतीधेनुरिववत्संसुसुष्ठुओजिगातु आगच्छतु एवमस्मान् प्रतिसर्वथाआगच्छत्वित्यर्थः ॥ १५ ॥उपेमितिपञ्चदशर्चन्तृतीयंसूक्तङ्गार्त्समदन्त्रैष्टुभंअपान्नपाद्देवताकं तथाचानुक्रान्तं उपेमपोनत्नीय- मिति सूक्तविनियोगोलैङ्गिकः ।

English translation:

“Maruts, may that protection wherewith you convey the worshipper beyond sin, wherewith you rescue the reciter of your praise from the scoffer, be present with us; may your benign disposition tend towards us, like a lowing (cow towards her calf).”

That with which you carry the feeble one across difficult straits, with which you free your celebrant from scorn,
that is nearby—that help of yours, o Maruts. May your benevolence come here like a bellowing (cow).

So may your favouring help be turned to us-ward, your kindness like a Iowing cow approach us,
Wherewith ye bear your servant over trouble, and free your worshipper from scoff and scorning.

Die Hilfe, durch die ihr dem Schwachen über die Not helfet, mit der ihr den Lobredner vom Tadel befreit, diese eure Hilfe sei uns zugewandt, ihr Marut. Eure Huld soll fein wie die brüllende Milchkuh kommen!

Es sei uns nah, o Marut’s, eure Hülfe, mit der vom Feind den Frommen ihr erlöset Und durch Bedrängniss ihr den matten fahret; gleich einer Kuh mög’ eure Gunst uns nahen.

Благодаря чему вы переправляете слабого через узость,
Благодаря чему вы спасаете восхвалителя от хулы –
Сюда ее, эту вашу поддержку, о Маруты!
Как мычащая корова (- к теленку) пусть придет (ваше) благоволение!

• मरुतः
• गृत्समदः शौनकः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुतः) मरणधर्मा मनुष्यो ! (या) जो (ऊतिः) रक्षा (सुमतिः) और सुन्दर बुद्धि (ओ) प्रेरणाओं में (वः) तुम लोगों की (वाश्रेव) मनोहर के समान (सुजिगातु) प्रशंसा करें वा (यया) जिससे (रध्रम्) अच्छे प्रकार की सिद्धि को (अतिपारयथ) अतीव पार पहुँचाओ और (अंहः) अपराध को निवृत्त करो वा (यया) जिससे (निदः) निन्दाओं को (मुञ्चथ) मोचो अर्थात् छोड़ो (सा) वह (अर्वाची) घोड़ों को प्राप्त होनेवाली कोई क्रिया (वन्दितारम्) वन्दना करनेवाले को प्राप्त हो ॥१५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्य जिस क्रिया से अधर्म और निन्दा करनेवाले का त्याग और धर्म वा प्रशंसा करनेवाले का ग्रहण रक्षा बुद्धि की वृद्धि हो, उस क्रिया को निरन्तर करें अर्थात् सदा निन्दा का त्याग और स्तुति का स्वीकार करें ॥१५॥ इस सूक्त में विद्वान् और पवन के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ सङ्गति है, यह जानना चाहिये॥ यह चौतीसवाँ सूक्त और इक्कीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मरुतो योतिः सुमतिरो वो वाश्रेव सुजिगातु यया रध्रमति पारयथांहो निवारयथ यया निदो मुञ्चथ साऽर्वाची वन्दितारं प्राप्नोतु ॥१५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (यया) क्रियया (रध्रम्) संराधनम् (पारयथ) (अति) (अंहः) अपराधम् (यया) (निदः) निन्दकान् (मुञ्चथ) (वन्दितारम्) स्तावकम् (अर्वाची) याऽर्वणोऽश्वानञ्चति सा (सा) (मरुतः) (या) (वः) युष्मान् (ऊतिः) रक्षा (ओ) प्रेरणेषु (सु) (वाश्रेव) कमनीय इव (सुमतिः) सुष्ठुप्रज्ञा (जिगातु) प्रशंसतु ॥१५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्या यया क्रिययाऽधर्मनिन्दकत्यागो धर्मप्रशंसितग्रहणं रक्षा बुद्धिवर्द्धनं स्यात्तां क्रियां सततं कुर्वन्तु सदा निन्दावर्जनं स्तुतिस्वीकरणं कुर्युरिति ॥१५॥ अत्र विद्वद्वायुगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥ इति चतुस्त्रिंशं सूक्तमेकविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. ज्या क्रियेने अधर्म व निंदा करणाऱ्यांचा त्याग व धर्माची प्रशंसा करणाऱ्याचे ग्रहण, रक्षण, बुद्धिवर्धन होईल ती क्रिया माणसांनी निरंतर करावी, अर्थात् सदैव निंदेचा त्याग व स्तुतीचा स्वीकार करावा. ॥ १५ ॥