०३३

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ ते पितर् मरुतां सुम्न᳓म् एतु
मा᳓ नः सू᳓र्यस्य संदृ᳓शो युयोथाः
अभि᳓ नो वीरो᳓ अ᳓र्वति क्षमेत
प्र᳓ जायेमहि रुदर+ प्रजा᳓भिः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

etu ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

marutām ← marút- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

pitar ← pitár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sumnám ← sumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

saṁdŕ̥śaḥ ← saṁdŕ̥ś- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

sū́ryasya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yuyothāḥ ← √yu- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

abhí ← abhí (invariable)

árvati ← árvant- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

kṣameta ← √kṣam- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vīráḥ ← vīrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jāyemahi ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:MED}

prá ← prá (invariable)

prajā́bhiḥ ← prajā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

rudra ← rudrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

आ । ते॒ । पि॒तः॒ । म॒रु॒ता॒म् । सु॒म्नम् । ए॒तु॒ । मा । नः॒ । सूर्य॑स्य । स॒म्ऽदृशः॑ । यु॒यो॒थाः॒ ।
अ॒भि । नः॒ । वी॒रः । अर्व॑ति । क्ष॒मे॒त॒ । प्र । जा॒ये॒म॒हि॒ । रु॒द्र॒ । प्र॒ऽजाभिः॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• pitar ← pitṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• marutāṃ ← marutām ← marut
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• sumnam ← sumna
• [noun], nominative, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• etu ← i
• [verb], singular, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• sūryasya ← sūrya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• saṃdṛśo ← saṃdṛśaḥ ← saṃdṛś
• [noun], ablative, singular, feminine
• “appearance; view; view.”

• yuyothāḥ ← yu
• [verb], singular, Present injunctive
• “keep away; separate; ward off.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• vīro ← vīraḥ ← vīra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• arvati ← arvant
• [noun], locative, singular, masculine
• “horse.”

• kṣameta ← kṣam
• [verb], singular, Present optative
• “forgive; can; endure; permit.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• jāyemahi ← jan
• [verb], plural, Present optative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• rudra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• prajābhiḥ ← prajā
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “people; offspring; being; national; man; prajā [word]; creature; child; descendants; population; race; animal.”

हेमरुताम्पितः मरुत्सञ्ज्ञानान्देवानामुत्पादकरुद्र परमपिच्छन्दसीतिषष्ठ्यन्तस्यपूर्वामन्त्रिताङ्गव द्भावात्सर्वानुदात्तत्वम् तेत्वदीयं अस्मभ्यं दातव्यं सुम्नंसुखं आएतुआगच्छतु रुद्रस्यच मरुताम्पितृ त्वमिदम्पित्रेमरुतामित्यत्राख्यायिकामुखेनावादिष्म तथात्वन्नोस्मान् सूर्यस्य सन्दृशः सन्दर्शनान्मायु- योथाः मापृथक्कार्षीः युमिश्रणामिश्रणयोः लङिछान्दसःशपःश्लुः छन्दस्युभयथेत्यार्धधातुकत्वेन- ङित्त्वाभावाद्गुणः अर्वतिशत्रौ भ्रातव्योवाअर्वेतिश्रुतेः । नोस्माकंवीरः वीर्यवान् पुत्रादिः अभिक्ष- मेत अभिभवतु यद्वा शत्रौ वीरस्त्वं नोस्मान् अभिक्षमेथाः अस्मान्कृतापराधान् अभिक्षमस्व हेरुद्र प्रजाभिः पुत्रपौत्रादिभिः प्रजायेमहि प्रभूताःस्याम ॥ १ ॥

English translation:

“Father of the Maruts”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Idam pitre marutām: RV 1.114.6], may the felicity extend to us; exclude us not from the sight of the sun; (grant that) our valiant (descendants) may overcome (these) foes, and that we may be multiplied, Rudra, by (our) progeny.

Let your favor come here, o father of the Maruts. Do not keep us away from the sight of the sun.
The hero on horseback should be indulgent. Might we be further
propagated through our offspring, Rudra.

The only difficult pāda is c, which has received a variety of interpr. The first question is whether vīró árvati should be construed together or árvati taken with some other part of the clause. With Geldner (/Witzel Gotō) I take the two words together in the published translation; most other tr. (Macdonell, Renou, Doniger, Maurer) take it with naḥ or directly with the verb abhí … kṣameta. Geldner (/Witzel Gotō) take the hero to be one of us, a human; this leads Geldner to interpr. the verb as passive (“Es möge unser Kriegsmann zu Ross verschont blieben”), although all forms of this idiom, med. abhí √kṣam, all of which appear in this little group of hymns (II.28.3, 29.2, 33.1, 33.7), have the same meaning, “be indulgent/patient towards” (see esp. vs. 7). With most tr. I instead understand vīrá- to be Rudra; it is appropriate to ask for his indulgence or patience.

This leads us to the question of whether Rudra is likely to be on horseback. I know of no evidence for or against, but given that Rudra is the Maruts’ father and they are often associated with horses, it is certainly possible. However, the only other occurrence of árvati in the RV (VIII.71.12) appears to be an unmarked loc. absolute: we ask Agni for help “when a charger (is at stake).” It is therefore possible that the same usage is found here, and the pāda should mean “The hero should be indulgent to us when a charger (is at stake).” I leave the question open.

FATHER of Maruts, let thy bliss approach us: exclude us not from looking on the sunlight.
Gracious to our fleet courser be the Hero may we transplant us, Rudra, in our children.

Let thy goodwill, O father of the Maruts, Light on us: part us not from Sūrya’s vision. In mercy may the hero spare our horses: May we, O Rudra, have abundant offspring.

Deine Huld soll kommen, du Vater der Marut, verwehr uns nicht den Anblick der Sonne ! Es möge unser Kriegsmann zu Roß verschont bleiben. Wir möchten uns durch deine Kinder fortpflanzen, o Rudra.

Es nahe deine Huld, o Marut-Vater, nicht halte fern uns von der Sonne Anblick; Der Held sei huldreich unsern schnellen Rossen, lass fort uns leben, Rudra, in den Kindern.

Да придет твоя милость, о отец Марутов!
Не лиши нас видения солнца!
Да пощадит нас герой, когда (речь идет) о коне!
Мы хотим возрождаться, о Рудра, через потомство!

• रुद्रः
• गृत्समदः शौनकः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पन्द्रह चावाले तैंतीसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में वैद्यक विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुताम्) मनुष्यों के (पितः) पिता के समान (रुद्र) दुष्टों को रुलानेवाले (सूर्य्यस्य) सूर्य्य के समान वर्त्तमान और (संदृशः) जो अच्छे प्रकार देते हैं, उन (ते) आपके सकाश से (नः) हमारे लिये (सुम्नम्) सुख (आ,एतु) आवे आप सुख से हमें (युयोथाः) अलग न करें, जिससे (अर्वति) घोड़े पर चढ़के (नः) हमारा (वीरः) शुभगुणों में व्याप्त जन (अभि,क्षमेत) सब ओर से सहन करे, जिससे हम लोग (प्रजाभिः) सन्तानादि प्रजाजनों के साथ (प्र,जायेमहि) प्रसिद्ध हों ॥१॥

भावार्थभाषाः - सब मनुष्य परमेश्वर को परमपिता न्यायकारी मानकर सुख बढ़ावें, कभी ईश्वर को मानकर विरुद्ध न हों, सहनशील होकर वीरता सिद्धकर प्रजा के साथ सुखी हों ॥१॥

अन्वय: हे मरुतां पिता रुद्र सूर्यस्य संदृशस्ते सकाशान्न सुम्नमा एतु त्वं सुखादस्मान्मा युयोथा यतोऽर्वति स्थित्वा नो वीरोऽभिक्षमेत येन वयं प्रजाभिः सह प्रजायेमहि ॥१॥

अथ चिकित्सकविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (ते) तव (पितः) पितृस्वरूप (मरुताम्) मनुष्याणाम् (सुम्नम्) सुखम् (एतु) प्राप्नोतु (मा) (नः) अस्मभ्यम् (सूर्यस्य) सूर्यस्येव वर्त्तमानस्य (संदृशः) यः सम्यक् पश्यति तस्य (युयोथाः) पृथक् कुर्याः (अभि) (नः) अस्माकम् (वीरः) शुभगुणव्यापी (अर्वति) उत्तमेऽश्वे स्थित्वा (क्षमेत) सहेत (प्र) (जायेमहि) (रुद्र) दुष्टानां रोदयितः (प्रजाभिः) सन्तानादिभिः ॥१॥

भावार्थभाषाः - सर्वे मनुष्याः परमेश्वरं परमं पितरं न्यायकारिणं मत्वा सुखमभि वर्द्धयन्तु कदाचिदीश्वरं मत्त्वा विरुद्धा मा भवन्तु सहनशीला भूत्वा वीरत्वं संपाद्य प्रजया सह सुखयन्तु ॥१॥

या सूक्तात वैद्य, राजपुरुष व विद्याग्रहणाचे व्यवहारवर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागील सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - सर्व माणसांनी परमेश्वराला न्यायकारी परमपिता मानून सुख वाढवावे. ईश्वराला मानून कधी त्याच्या विरुद्ध होता कामा नये. वीर व सहनशील बनून प्रजेबरोबर सुखी राहावे. ॥ १ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त्वा᳓दत्तेभी रुदर+ शं᳓तमेभिः
शतं᳓ हि᳓मा अशीय भेषजे᳓भिः
वि᳓ अस्म᳓द् द्वे᳓षो वितरं᳓ वि᳓ अं᳓हो
वि᳓ अ᳓मीवाश् चातयस्वा वि᳓षूचीः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
rudra ← rudrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śáṁtamebhiḥ ← śáṁtama- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

tvā́dattebhiḥ ← tvā́datta- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

aśīya ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

bheṣajébhiḥ ← bheṣajá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

hímāḥ ← hímā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

áṁhaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

dvéṣaḥ ← dvéṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ví ← ví (invariable)

ví ← ví (invariable)

vitarám ← vitarám (invariable)

ámīvāḥ ← ámīvā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

cātayasva ← √cat- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

ví ← ví (invariable)

víṣūcīḥ ← víṣvañc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

त्वाऽद॑त्तेभिः । रु॒द्र॒ । शम्ऽत॑मेभिः । श॒तम् । हिमाः॑ । अ॒शी॒य॒ । भे॒ष॒जेभिः॑ ।
वि । अ॒स्मत् । द्वेषः॑ । वि॒ऽत॒रम् । वि । अंहः॑ । वि । अमी॑वाः । चा॒त॒य॒स्व॒ । विषू॑चीः ॥

• tvādattebhī ← tvādattebhiḥ ← tvādatta
• [noun], instrumental, plural, neuter

• rudra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• śantamebhiḥ ← śaṃtama
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “beneficent.”

• śataṃ ← śatam ← śata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• himā ← hima
• [noun], accusative, plural, neuter
• “snow; frost; hima [word]; winter; tin; silver; pearl; sauvīrāñjana; year; ague; Himalayas; coldness.”

• aśīya ← aś
• [verb], singular, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• bheṣajebhiḥ ← bheṣaja
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “drug; medicine; herb; bheṣaja [word]; remedy; reagent.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• asmad ← asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• dveṣo ← dveṣaḥ ← dveṣas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hostility; enemy.”

• vitaraṃ ← vitaram
• [adverb]

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• aṃho ← aṃhaḥ ← aṃhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• amīvāś ← amīvāḥ ← amīvā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “disease; affliction.”

• cātayasvā ← cātay ← √cat
• [verb], singular, Present imperative
• “chase away.”

• viṣūcīḥ ← viṣvañc
• [noun], accusative, plural, feminine
• “dispersed; viṣvañc [word].”

हेरुद्र त्वादत्तेभिः त्वयादत्तैः शन्तमेभिः अतिशयेनसुखकरैर्भेषजेभिः भेषजैरौषधैः शतं हिमाः शतंहेमन्तान् शतंसंवत्सरान् अशीय व्याप्नुयाम् अश्नोतेर्लिङि छान्दसोविकरणस्यलुक् अपिच अस्म- दस्मत्तः द्वेषोद्वेष्टृन् विचातयस्व विनाशय तथा अंहः पापंवितरमत्यन्तं विचातयस्व अमीवाः रोगान् विषूचीः विषुनानाअञ्चतीः क्रुत्स्नशरीरव्यापकान् रोगान् विचातयस्व अस्मत्तः पृथक् कृत्यविना- शय ॥ २ ॥

English translation:

“Nourished by the curative vegetables which are bestowed by you, may I live a hundred winters; extirpate mine enemies, my exceeding sin, and my manifold infirmities.”

Through the remedies given by you that bring best luck, Rudra, might I reach a hundred winters.
Banish hatred away from us, very far away, distress away, and afflictions away, widely scattered.

With the most saving medicines which thou givest, Rudra, may I attain a hundred winters.
Far from us banish enmity and hatred, and to all quarters maladies and trouble.

By thy most wholesome remedies, O Rudra, Thy gifts, I would attain a hundred autumns. Drive far away from us distress and hatred, Drive far away, wide-scattered, all diseases.

Durch deine heilsamsten Arzeneien, die du gibst, o Rudra, möchte ich hundert Winter erleben. Jage die Anfeindungen, die Not weit weg von uns, treib die Krankheiten auseinander!

Lass mich durch deine besten Arzeneien, o Rudra, hundert Jahre noch erleben; Vertreib weit von uns hinweg die Feindschaft, nach allen Seiten Siechthum und Bedrängniss.

С помощью данных тобою самых целебных лекарств, о Рудра,
Я хочу прожить сто зим!
Прочь от нас подальше ненависть, прочь нужду,
Прочь болезни разгони во все стороны!

• रुद्रः
• गृत्समदः शौनकः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर वैद्य विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (रुद्र) सर्वरोग दोषों के निवारनेवाले वैद्यराज ! आप हम लोगों को (वि,चातयस्व) विशेष कर जाँचें (त्वादत्तेभिः) आपसे दी हुई (शंतमेभिः) अतीव सुख करनेवाली (भेषजेभिः) औषधों से (विषूचीः) समग्र शरीर में व्याप्त (अमीवाः) रोगों को दूर करो, और आप (अस्मत्) हमसे हमारे (द्वेषः) वैरियों को वा ईर्ष्या आदि दोषों को और (वितरम्) विशेषता से उल्लंघन करने योग्य (अंहः) पाप भरे हुए कर्म वा कुपथ्यादि कर्म को दूर करें जिससे मैं (शतम्) सौ (हिमाः) संवत्सर आनन्द को (वि,अशीय) विशेष कर प्राप्त होऊँ ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे वैद्य लोगो ! तुम अत्युत्तम ओषधियों से सब के बड़े-बड़े रोगों को निवारण करके रागद्वेषों को और उन्माद आदि दोषों को अलग कर शतवर्ष आयु जिनकी ऐसे मनुष्यों को सिद्ध करो ॥२॥

अन्वय: हे रुद्र वैद्यराज त्वमस्मान्वि चातयस्व त्वादत्तेभिश्शंतमेभिर्भेषजिभिर्विषूचीरमीवा वियोजयेर्दूरे कुर्याः। त्वमस्मद्द्वेषो वितरमंहश्च वियोजय यतोऽहं शतं हिमा आनन्दं व्यशीय ॥२॥

पुनर्वैद्यविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वादत्तेभिः) त्वया दत्तेभिः (रुद्र) सर्वरोगदोषनिवारक (शन्तमेभिः) अतिशयेन सुखकारकैः (शतम्) (हिमाः) संवत्सरान् (अशीय) प्राप्नुयाम् (भेजषेभिः) औषधैः (वि) (अस्मत्) अस्माकं सकाशात् (द्वेषः) द्वेष्टॄन् ईर्ष्यादीन् दोषान् वा (वितरम्) विशेषेण तरणीयमुल्लङ्घनीयम् (वि) (अंहः) पापात्मकं कर्म कुपथ्यादिकं वा (वि) (अमीवाः) रोगान् (चातयस्व) याचयस्व। अत्रान्येषामपीति दीर्घः (विषूचीः) समग्रशरीरव्यापकान् रोगान् ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे वैद्या यूयं अत्युत्तमैरौषधैः सर्वेषां महतो रोगान्निवार्य्य रागद्वेषोन्मादादिदोषाँश्च वियोज्य शतवार्षिकान्प्रायो जनान् कुरुत ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे वैद्यांनो! तुम्ही अत्युत्तम औषधीने सर्वात मोठमोठ्या रोगांचे निवारण करून रागद्वेषांना व उन्माद इत्यादी दोषांना दूर करून ज्यांचे आयुष्य शंभर वर्षे राहील अशी माणसे तयार करा. ॥ २ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

श्रे᳓ष्ठो जात᳓स्य रुदर+ श्रिया᳓सि
तव᳓स्तमस् तव᳓सां वज्रबाहो
प᳓र्षि णः पार᳓म् अं᳓हसः सुअस्ति᳓
वि᳓श्वा अभी᳓ती र᳓पसो युयोधि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

jātásya ← √janⁱ- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

rudra ← rudrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śréṣṭhaḥ ← śréṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śriyā́ ← śrī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

tavásām ← tavás- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

tavástamaḥ ← tavástama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vajrabāho ← vájrabāhu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

áṁhasaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pārám ← pārá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

párṣi ← √pr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

svastí ← svastí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

abhī̀tīḥ ← abhī̀ti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

rápasaḥ ← rápas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

yuyodhi ← √yu- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

श्रेष्ठः॑ । जा॒तस्य॑ । रु॒द्र॒ । श्रि॒या । अ॒सि॒ । त॒वःऽत॑मः । त॒वसा॑म् । व॒ज्र॒बा॒हो॒ इति॑ वज्रऽबाहो ।
पर्षि॑ । नः॒ । पा॒रम् । अंह॑सः । स्व॒स्ति । विश्वाः॑ । अ॒भिऽइ॑तीः । रप॑सः । यु॒यो॒धि॒ ॥

• śreṣṭho ← śreṣṭhaḥ ← śreṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “best; better; chief(a); beautiful.”

• jātasya ← jan
• [verb noun], genitive, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• rudra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• śriyāsi ← śriyā ← śrī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• śriyāsi ← asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• tavastamas ← tavastamaḥ ← tavastama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “stronger.”

• tavasāṃ ← tavasām ← tavas
• [noun], genitive, plural, masculine
• “strong; energetic.”

• vajrabāho ← vajra
• [noun], masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• vajrabāho ← bāho ← bāhu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• parṣi ← pṛ
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “protect; promote; rescue; help.”

• ṇaḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• pāram ← pāra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “shore; pāra [word]; end; excellence.”

• aṃhasaḥ ← aṃhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• svasti
• [noun], accusative, singular, neuter
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• viśvā ← viśvāḥ ← viśva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• abhītī ← abhīti
• [noun], accusative, plural, feminine
• “assault.”

• rapaso ← rapasaḥ ← rapas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “injury; disease; infirmity; damage.”

• yuyodhi ← yu
• [verb], singular, Present imperative
• “keep away; separate; ward off.”

हेरुद्र जातस्योत्पन्नस्यसर्वस्यजगतोमध्ये श्रियाऎश्वर्येणश्रेष्ठः प्रशस्यतमोसि भवसि तथा हेवज्र- बाहो आयुधहस्तरुद्र तवसां प्रव्रुद्धानाम्मध्येतवस्तमः अतिशयेनप्रवृद्धोसि सत्वं नोस्मान् अंहसः पापस्य पारन्तीरं स्वस्तिक्षेमेणपर्षिपारय तथा रपसः पापस्य विश्वाः सर्वाः अभीतीरभिगमनानि- युयोधिपृथक्कुरु यौतेश्छान्दसःशपःश्लुः वाछन्दसीत्यपित्त्वस्यविकल्पनात् ङित्त्वाभावे अङितश्चे- तिहेर्धिः ॥ ३ ॥

English translation:

“You, Rudra, are the chief of beings in glory; you, wielder of the thunderbolt, are the might of themighty; do you waft us in safety over (the ocean) of sin; repel all the assaults of iniquity.”

In glory you are the most glorious of anyone born, Rudra, the most powerful of the powerful, o you with the mace in your arms.
Take us across to the far shore of distress, to well-being. Keep away all assaults of malady.

This is the only occurrence of sg. vájra-bāhu- that doesn’t qualify Indra.

(The only non-sg. form is dual vajra-bāhū addressed to Indra and Agni in I.109.7.) I do not know why Rudra is thus identified here.

Chief of all born art thou in glory, Rudra, armed with the thunder, mightiest of the mighty.
Transport us over trouble to well-being repel thou from us all assaults of mis. chief.

Of what is born thou art the chief in glory, Armed with the thunder, mightiest of the mighty. Transport us to the farther shore of trouble In safety; frustrate all attacks of mischief.

Du bist an Herrlichkeit der Herrlichste alles Geborenen, der Stärkste der Starken, du Keulenträger Rudra. Führ uns Heil an das Ende der Not, wehre alle Anfälle von Gebreste ab!

Du bist an Schönheit schönster der gebornen, den Blitz im Arm, der starken stärkster, Rudra; Zum Heile führ’ uns über die Gefahren und halte fern den Anlauf jeder Krankheit.

Из (всего), что рождено, о Рудра, ты самый блистательный (своим) блеском,
Самый сильный из сильных, о ты, с ваджрой в руке.
Переправь нас благополучно по ту сторону нужды!
Отбей все преследования недуга!

• रुद्रः
• गृत्समदः शौनकः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वज्रबाहो) वज्र के तुल्य औषध बाहु में रखने और (रुद्र) रोगों के लोप करनेवाले ! जिससे आप (तवसाम्) बलिष्ठों में (तवस्तमः) अतीव बलवान् (जातस्य) प्रसिद्ध जगत् के बीच (श्रेष्ठः) अत्यन्त प्रशंसायुक्त (श्रिया) शोभा वा लक्ष्मी के साथ वर्त्तमान (अति) हो वा (नः) हमलोगों को (अंहसः) कुपथ्य से उत्पन्न हुए (रपसः) कर्म से (पारम्) पार (पर्षि) पहुँचाते हो वा (विश्वाः) समस्त पीड़ाओं को (युयोधि) अलग करते हो वा (स्वस्ति) सुख उत्पन्न करते हो, इससे हम लोगों से सत्कार पाने योग्य हो ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो आप रोगरहित शोभते हुए अतीव बलवान् हैं, औरों को रोगरहित करके निरन्तर सुखी करते हैं, वे सबको सर्वदा सत्कार करने योग्य हैं ॥३॥

अन्वय: हे वज्रबाहो रुद्र यतस्त्वं तवसां तवस्तमो जातस्य श्रेष्ठः श्रिया सह वर्त्तमानोऽसि नोऽस्मानंहसो रपसः पारं पर्षि विश्वाः पीडा युयोधि स्वस्ति जनयसि तस्मादस्माभिः सत्कर्त्तव्योऽसि ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (श्रेष्ठः) अतिशयेन प्रशंसितः (जातस्य) प्रसिद्धस्य जगतो मध्ये (रुद्र) रोगाणां प्रलयकृत् (श्रिया) शोभया लक्ष्म्या वा (असि) (तवस्तमः) अतिशयेन बली (तवसाम्) बलिनाम् (वज्रबाहौ) वज्रवदौषधं बाहौ यस्य तत्सम्बुद्धौ (पर्षि) पारयसि (नः) अस्मान् (पारम्) (अंहसः) कुपथ्यजन्याऽपराधात् (स्वति) सुखम् (विश्वाः) सर्वाः (अभीतिः) अभितः सर्वत इत्या प्राप्त्या (रपसः) पापस्य (युयोधि) पृथक् करोषि ॥३॥

भावार्थभाषाः - ये स्वयमरोगाः शोभमाना बलिष्ठा वैद्या अन्यानरोगान् कृत्वा सततं सुखयन्ति ते सर्वैः सर्वदा सत्कर्त्तव्याः ॥३॥

भावार्थभाषाः - जे स्वतः रोगरहित अत्यंत शोभनीय व बलवान वैद्य असतात व इतरांना रोगरहित करून निरंतर सुखी करतात अशा लोकांचा सर्वांनी सत्कार करावा. ॥ ३ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मा᳓ त्वा रुद्र चुक्रुधामा न᳓मोभिर्
मा᳓ दु᳓ष्टुती वृषभ मा᳓ स᳓हूती
उ᳓न् नो वीराँ᳓ अर्पय भेषजे᳓भिर्
भिष᳓क्तमं त्वा भिष᳓जां शृणोमि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cukrudhāma ← √krudh- (root)
{number:PL, person:1, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

mā́ ← mā́ (invariable)

námobhiḥ ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

rudra ← rudrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

dúṣṭutī ← dúṣṭuti- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)

mā́ ← mā́ (invariable)

sáhūtī ← sáhūti- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vr̥ṣabha ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

arpaya ← √r̥- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

bheṣajébhiḥ ← bheṣajá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

út ← út (invariable)

vīrā́n ← vīrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

bhiṣájām ← bhiṣáj- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

bhiṣáktamam ← bhiṣáktama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śr̥ṇomi ← √śru- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

मा । त्वा॒ । रु॒द्र॒ । चु॒क्रु॒धा॒म॒ । नमः॑ऽभिः । मा । दुःऽस्तु॑ती । वृ॒ष॒भ॒ । मा । सऽहू॑ती ।
उत् । नः॒ । वी॒रान् । अ॒र्प॒य॒ । भे॒ष॒जेभिः॑ । भि॒षक्ऽत॑मम् । त्वा॒ । भि॒षजा॑म् । शृ॒णो॒मि॒ ॥

• mā
• [adverb]
• “not.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• rudra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• cukrudhāmā ← krudh
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “anger; kup.”

• namobhir ← namobhiḥ ← namas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• duṣṭutī ← duṣṭuti
• [noun], instrumental, singular, feminine

• vṛṣabha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• sahūtī ← sahūti
• [noun], instrumental, singular, feminine

• un ← ud
• [adverb]
• “up.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• vīrāṃ ← vīra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• arpaya ← arpay
• [verb], singular, Present imperative
• “shoot; give; direct; hide; put; insert.”

• bheṣajebhir ← bheṣajebhiḥ ← bheṣaja
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “drug; medicine; herb; bheṣaja [word]; remedy; reagent.”

• bhiṣaktamaṃ ← bhiṣaktamam ← bhiṣaktama
• [noun], accusative, singular, masculine

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• bhiṣajāṃ ← bhiṣajām ← bhiṣaj
• [noun], genitive, plural, masculine
• “doctor; alchemist; therapist; medicine.”

• śṛṇomi ← śru
• [verb], singular, Present indikative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

हेरुद्र त्वात्वान्नमोभिः अयथाक्रियमाणैर्नमस्कारैः हविर्भिर्वा माचुक्रुधाम माक्रोधयाम क्रुद्धं माकार्ष्म क्रुधकोपे अस्माण्ण्यन्ताल्लुङिचङिरूपम् हेवृषभ कामानांवर्षितः दुष्टुती दुःस्तुत्या अशो- भनयास्तुत्या माचुक्रुधामेत्येव तथा रहूती सहूत्या विसदृशैरन्यैर्देवैः सहाह्वानेनमाक्रोधयाम श्रेष्ठोहि स्वस्मात् न्यूनेनसहाह्वानेक्रुद्धोभवति सत्वं नोस्माकंवीरान् पुत्रान् भेषजेभिः त्वदीयैर्भेषजैरौषधैः उदर्पय उत्कृष्टंसंयोजय हेरुद्र त्वा त्वाम्भिषजाञ्चिकित्साभिज्ञानाम्मध्येभिषक्तमं अतिशयेनभैषज्यस्य- कर्तारं श्रृणोमि प्रथमोदैव्योभिषगितिचमन्त्रान्तरेप्युक्तम् ॥ ४ ॥

English translation:

“Let us not provoke you, Rudra, to wrath by our (imperfect) adorations; nor, showerer (of benefits), by our unworthy praise, nor by our invocation (of other deities); invigorate our sons by your medicinal plural nts, for I hear that you are a chief physician amongst physicians.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Bhiṣaktamam tvā bhiṣajām śṛṇomi: an emphatic attribution of qualities of a physician to Rudra

Let us not anger you, Rudra, through our acts of reverence, nor through poor praise, nor through an invocation shared (with other gods),
o bull.
Set up our heroes with your remedies: I hear that you are the best healer of healers.

The sáhūti-, a joint invocation (with another god or gods), may be a sore subject for Rudra. As pointed out in the published introduction, he receives only three hymns dedicated to him alone in the RV; otherwise two hymns joint with Soma and incidental mentions in hymns to other gods. He may feel slighted. See also disc. ad VI.49.10.

Let us not anger thee with worship, Rudra, ill praise, Strong God! or mingled invocation.
Do thou with strengthening balms incite our heroes: I hear thee famed as best of all physicians.

May we not anger thee with homage, Rudra, Nor with ill-praises, nor joint invocation. Raise up, O Bull, with remedies our heroes: I hear of thee as best of all physicians.

Nicht wollen wir dich, Rudra, mit unseren Verbeugungen erzürnen, nicht durch schlechtes Lobgedicht, du Bulle, nicht durch Mitanrufung anderer Götter. Richte unsere Mannen auf mit deinen Arzeneien ! Ich höre, daß du der beste Arzt der Ärzte bist.

Nicht mögen wir, o Rudra, dich erzürnen durch schlechtes Lob, o Stier, Gebet und Anruf; Durch Arzeneien erquicke unsre Männer, du, sagt man, seist der beste Arzt der Aerzte.

Мы не хотим тебя прогневать, о Рудра, ни поклонениями,
Ни плохой похвалой, о бык, ни совместным призывом (других богов!)
Подыми наших мужей (своими) целебными средствами!
Я слышу: (говорят,) что ты самый исцеляющий из целителей.

• रुद्रः
• गृत्समदः शौनकः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वैद्यक विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृषभ) श्रेष्ठ (इन्द्र) कुपथ्यकारियों को रुलानेवाले ! हम लोग (दुष्टुती) दुष्ट स्तुति से (त्वा) आपके (प्रति) प्रति (मा) मत (चुक्रुधाम) क्रोध करें (सहूती) समान स्पर्द्धा से (मा) मत क्रोध करें आपके साथ विरोध (मा) मत करें किन्तु (नमोभिः) सत्कार के साथ निरन्तर सत्कार करें, जिन (त्वा) आपको मैं (भिषजाम्) वैद्यों के बीच (भिषक्तमम्) वैद्यों के शिरोमणि (शृणोमि) सुनता हूँ सो आप (वीरान्) वीर नीरोग पुत्रादिकों को (उत्,अर्पण) उत्तमता से सौपें ॥४॥

भावार्थभाषाः - किसी को वैद्य के साथ विरोध कभी न करना चाहिये न इसके साथ ईर्ष्या करनी चाहिये किन्तु प्रीति के साथ सर्वोत्तम वैद्य की सेवा करनी चाहिये, जिससे रोगों से अलग होकर सुख निरन्तर बढ़े ॥४॥

अन्वय: हे वृषभ रुद्र वयं दुष्टुती त्वा प्रति मा चुक्रुधाम सहूती मा चुक्रुधाम त्वया सह विरोधं मा कुर्य्याम किन्तु नमोभिः सततं सत्कुर्य्याम यन्त्वाहं भिषजां भिषक्तमं शृणोमि स त्वं भेषजेभिर्नो वीरानुदर्पय ॥४॥

पुनर्वैद्यकविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (मा) (त्वा) त्वाम् (रुद्र) कुपथ्यकारिणां रोदयितः (चुक्रुधाम) कुपिता भवेम। अत्राऽन्येषामपीति दीर्घ० (नमोभिः) सत्कारैः (मा) (दुष्टुती) दुष्टया स्तुत्या। अत्र सुपामिति पूर्वसवर्णः (वृषभ) श्रेष्ठ (मा) (सहूती) समानया स्पर्द्धया (उत) (नः) अस्मभ्यम् (वीरान्) अरोगान् बलिष्ठान् पुत्रादीन् (अर्पय) समर्पय (भेषजेभिः) रोगनिवारकैरौषधैः (भिषक्तमम्) वैद्यशिरोमणिम् (त्वा) त्वाम् (भिषजाम्) वैद्यानां मध्ये (शृणोमि) ॥४॥

भावार्थभाषाः - केनचिद्वैद्येन सह विरोधः कदाचिन्न कर्त्तव्यो नैतेन सहेर्ष्या कार्या किन्तु प्रीत्या सर्वोत्तमो वैद्यः सेवनीयो येन रोगेभ्यः पृथग् भूत्वा सुखं सततं वर्द्धेत ॥४॥

भावार्थभाषाः - कुणीही वैद्याला विरोध करता कामा नये किंवा त्याची ईर्षाही करता कामा नये, तर प्रेमाने वैद्याची सेवा केली पाहिजे, त्यामुळे रोग दूर होऊन सतत सुख वाढते. ॥ ४ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ह᳓वीमभिर् ह᳓वते यो᳓ हवि᳓र्भिर्
अ᳓व स्तो᳓मेभी रुदरं᳓+ दिषीय
ऋदूद᳓रः सुह᳓वो मा᳓ नो अस्यइ᳓
बभ्रुः᳓ सुशि᳓प्रो रीरधन् मना᳓यै

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hávate ← √hū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

hávīmabhiḥ ← hávīman- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

havírbhiḥ ← havís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áva ← áva (invariable)

diṣīya ← √dā- 3 (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

rudrám ← rudrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

stómebhiḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

asyaí ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

r̥dūdáraḥ ← r̥dūdára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suhávaḥ ← suháva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

babhrúḥ ← babhrú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

manā́yai ← manā́- 1 (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

rīradhat ← √randh- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

suśípraḥ ← suśípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

हवी॑मऽभिः । हव॑ते । यः । ह॒विःऽभिः । अव॑ । स्तोमे॑भिः । रु॒द्रम् । दि॒षी॒य॒ ।
ऋ॒दू॒दरः॑ । सु॒ऽहवः॑ । मा । नः॒ । अ॒स्यै । ब॒भ्रुः । सु॒ऽशिप्रः॑ । री॒र॒ध॒त् । म॒नायै॑ ॥

• havīmabhir ← havīmabhiḥ ← havīman
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “call; invocation.”

• havate ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• havirbhir ← havirbhiḥ ← havis
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• ava
• [adverb]
• “down.”

• stomebhī ← stomebhiḥ ← stoma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• rudraṃ ← rudram ← rudra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• diṣīya ← dā
• [verb], singular, Aorist optative
• “cut; mow.”

• ṛdūdaraḥ ← ṛdūdara
• [noun], nominative, singular, masculine

• suhavo ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suhavo ← havaḥ ← hava
• [noun], nominative, singular, masculine
• “invocation.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• asyai ← idam
• [noun], dative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• babhruḥ ← babhru
• [noun], nominative, singular, masculine
• “tawny; brown.”

• suśipro ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśipro ← śipraḥ ← śiprā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “lip; śiprā.”

• rīradhan ← rīradhat ← radh
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “subjugate.”

• manāyai ← manā
• [noun], dative, singular, feminine
• “jewelry.”

योरुद्रः हविर्भिश्चरुपुरोडाशादिभिः सहितैर्हवीमभिराह्वानैः स्तुतिलक्षणैः हवते आहूयते स्तूय- ते व्यत्ययेनकर्मणिकर्तृप्रत्ययः बहुलञ्छन्दसीतिह्वयतेः सम्प्रसारणम् तंरुद्रंस्तोमेभिः स्तोत्रैरवदिषीय अवखण्डयामि पृथक्करोमि अपगतक्रोधङ्करोमीतियावत् दोअवखण्डने व्यत्ययेनात्मनेपदं बहुलञ्छन्द- सीतीत्वम् ऋदूदरः ऋदूदरोमृदूदरइतियौस्कः । सुहवः शोभनशिप्रः एवङ्गुणविशिष्टःसरुद्रः अस्यैम- नायै हन्मीति मन्यमानाबुद्धिर्मना तस्यै नोस्मान् मारीरधत् मावशन्नैषीत् रधहिंसासंराध्योः अस्मा- ण्ण्यन्तालुङिचङिरूपम रध्यतिर्वशगमनइतियास्कः ॥ ५ ॥

English translation:

“May I pacify by my praises that Rudra, who is worshipped with invocations and oblations; and never may he who is soft-bellied, of a tawny hue, and handsome chin; who is reverently invoked; subject us to that malevolent disposition (that purposes our destruction).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Soft-bellied: ṛdūdara babhruvarṇa suśipra: ṛdūdara = mṛdu udara, having a soft belly (Nirukta 6.4); that malevolent disposition: mā no asyai rīradhan manāyai: manā = hannīti manyamānā buddhiḥ, the mind meditating, I kill

Whoever invokes him with invocations and offerings, (thinking,) “With my praises might I cut off Rudra as my own exclusive portion,”
to the zeal (of this person) let the red-brown one with powerful lips
[=Rudra] not subordinate us—(Rudra) being tender-hearted and easy to invoke.

I am in agreement with most tr. (though not Macdonell) that pāda b is the thought of the subject of the rel. cl. in pāda a, namely the over-zealous sacrificer. The verb áva … diṣīya belongs not with √dā ‘give’ (with Grassmann), but √dā ‘cut, divide’ (so already Wh Roots); see esp. Narten (Sig Aor. 138-40). The idiom áva √dā is generally taken, including by Narten, to mean ‘abfinden’ (propitiate, compensate), but I think it has a more literal meaning here, ‘cut off’. The too-little ritual service of vs. 4 – poor praise (dúṣṭuti-) and shared invocation (sáhūti-) – meets the contrasting fault in vs. 5: the over-eager worshiper who wants Rudra as his own exclusively. This is a dramatic opposite of the sáhūti-; not only an invocation directed only to this god, but one not jointly produced by the group of priests and worshippers. Such a private oneon-one human-divine relationship would be quite anomalous in the RVic religious world, where divine service requires cooperation among various ritual personnel.

The personal appeals in the Vasiṣṭha-Varuṇa hymns of VII have such a strong impact in part because they deviate so far from ordinary religious practice.

The standard interpr. of the second hemistich makes the main clause rather loosely attached to the rel. cl. of pāda a. The “us” (naḥ) of c is supposed to pick up the yáḥ of a and the manā́- of d is supposed to refer rather vaguely to the sentiment expressed in ab: in other words, we don’t want to be the sort of person who might think such a thing or be suspected of thinking such a thing. I think the connection is much simpler. manā́- is generally ‘zeal’ or ‘enthusiasm’; it is not inherently a negative notion, but becomes negative in the wrong hands (or mind). In my interpr., the “whoever” of the rel. cl. in a is our sacrificial rival, who is trying to cut us out of the deal, as it were, by getting Rudra to himself. We beg Rudra not to make us subject to, subordinate to, his over-zealous action.

The epithet ṛdūdára- ‘tender-hearted’ is a charming phonetic play on Rudra’s name, which is almost always read trisyllabically (rudara) in this hymn.

Another adj. (see 3b above) otherwise used (almost) exclusively of Indra: suśípra- ‘well-lipped’ (of Agni V.22.4; in pl. of Ṛbhukṣans VII.37.1).

May I with praise-songs win that Rudra’s favour who is adored with gifts and invocations.
Ne’er may the tawny God, fair-checked, and gracious, swifthearing, yield us to this evil purpose.

With invocations and oblations summoned Rudra I would appease with my laudations: May he, soft-hearted, easily appealed to, Brown-hued, fair-lipped, not to his wrath subject us.

Wer mit Anrufungen, mit Opfergaben ihn ruft, indem er denkt: ich möchte den Rudra mit Lobliedern abfinden - Solchem Verdacht möge uns der mildherzige, leicht zu errufende, rotbraune Rudra mit der schönen Lippe nicht preisgeben.

Der durch Gebet sich rufen lässt und Opfer, den Rudra will mit Liedern ich besänft’gen; Nicht geb’ uns seinem Zorne hin der milde, geneigte, braune mit dem schönen Helme.

(Если) кто призывает призывами (и) жертвенными возлияниями
(Думая:) “Я могу задобрить Рудру похвалами”, –
Пусть мягкосердечный, легкопризываемый, бурый,
Прекрасногубый не отдаст нас во власть такому подозрению!

• रुद्रः
• गृत्समदः शौनकः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वैद्य विषयको अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो वैद्यजन (हवीमभिः) सुन्दर ओषधियों के देने से हम लोगों की (हवते) स्पर्द्धा करता है उस (रुद्रम्) वैद्य को मैं (हविर्भिः) ग्रहण करने योग्य (स्तोमेभिः) श्लाघाओं से (अव,दिषीय) न खण्डन करूँ अर्थात् न उसे क्लेश देऊँ जिससे (सुहवः) सुन्दरदानशील (दूदरः) कोमल उदरवाला (बभ्रुः) पालनकर्त्ता (सुशिप्रः) सुन्दर मुखयुक्त वैद्य (नः) हमारी (अस्यै) इस (मनायै) माननेवाली बुद्धि के लिये (मा,रीरधत्) मत हिंसा कर ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो वैद्य जन रोगनिवारण से हमारी बुद्धि को बढ़ाते हैं, उनके साथ हम लोग कभी न विरोध करें ॥५॥

अन्वय: यो हवीमभिर्नोऽस्मान् हवते तं रुद्रमहं हविभिः त्वमेभिरवदिषीय माखण्डयेयम्। यतः सुहव दूदरो बभ्रुः सुशिप्रो वैद्यो नोऽस्यै मनायै मा रीरधत् ॥५॥

पुनर्वैद्यविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (हवीमभिः) सुष्ठ्वौषधदानैः (हवते) स्पर्द्धते (यः) जनः (हविर्भिः) होतुं ग्रहीतुमर्हैः (अव) (स्तोमेभिः) श्लाघाभिः (रुद्रम्) वैद्यम् (दिषीय) खण्डयेयम् (दूदरः) मृदूदरः। दूदरः सोमो मृदूदरो मृदुरुदरेष्विति निरुक्ते ६। ४। (सुहवः) सुष्ठुदानः (मा) (नः) अस्माकम् (अस्यै) (बभ्रुः) पालकाः (सुशिप्रः) सुन्दराननः (रीरधत्) हिंस्यात् (मनायै) मन्यमानायै प्रज्ञायै ॥५॥

भावार्थभाषाः - ये वैद्या रोगनिवारणेनास्माकं प्रज्ञां वर्द्धयन्ति तैस्सह वयं कदाचिन्न विरुध्येम ॥५॥

भावार्थभाषाः - जे वैद्य रोगनिवारण करून आमची बुद्धी वाढवितात त्यांचा आम्ही कधी विरोध करू नये. ॥ ५ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उ᳓न् मा ममन्द वृषभो᳓ मरु᳓त्वान्
त्व᳓क्षीयसा व᳓यसा ना᳓धमानम्
घृ᳓णीव छाया᳓म् अरपा᳓ अशीय
आ᳓ विवासेयं रुदर᳓स्य+ सुम्न᳓म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mā ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

mamanda ← √mand- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

marútvān ← marútvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

út ← út (invariable)

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nā́dhamānam ← √nādh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

tvákṣīyasā ← tvákṣīyaṁs- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

váyasā ← váyas- 2 (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

arapā́ḥ ← arapás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aśīya ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

chāyā́m ← chāyā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ghŕ̥ṇī ← ghŕ̥ṇi- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

rudrásya ← rudrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sumnám ← sumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vivāseyam ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

उत् । मा॒ । म॒म॒न्द॒ । वृ॒ष॒भः । म॒रुत्वा॑न् । त्वक्षी॑यसा । वय॑सा । नाध॑मानम् ।
घृणि॑ऽइव । छा॒याम् । अ॒र॒पाः । अ॒शी॒य॒ । आ । वि॒वा॒से॒य॒म् । रु॒द्रस्य॑ । सु॒म्नम् ॥

• un ← ud
• [adverb]
• “up.”

• mā ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• mamanda ← mad
• [verb], singular, Perfect indicative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• vṛṣabho ← vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• marutvān ← marutvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Marut(a).”

• tvakṣīyasā ← tvakṣīyas
• [noun], instrumental, singular, neuter

• vayasā ← vayas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• nādhamānam ← nādh
• [verb noun], accusative, singular
• “suffer.”

• ghṛṇīva ← ghṛṇī ← ghṛṇin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fierce.”

• ghṛṇīva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• cchāyām ← chāyām ← chāyā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “color; shadow; chāyā [word]; complexion; reflection; shade.”

• arapā ← arapāḥ ← arapas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “safe; unharmed; beneficial.”

• aśīyā ← aś
• [verb], singular, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• vivāseyaṃ ← vivāseyam ← vivās ← √van
• [verb], singular, Present optative
• “invite; endeavor; try for.”

• rudrasya ← rudra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• sumnam ← sumna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

वृषभः कामानांवर्षिता मरुत्वान् मरुद्भिःपुत्रैर्युक्तोरुद्रः नाधमानंयाचमानं मामान्त्वक्षीयसादीप्ते- नवयसान्नेनउन्ममन्द उत्कर्षेणतर्षयतु अपिचाहङ्घृणीव छायां यथासूर्यकिरणतप्तः छायाम्प्रविशति एवंरुद्रस्यसुम्नं सुखंअरपाःअपापःसन् अशीयव्याप्नुयां तदर्थन्तंरुद्रमाविवासेयं परिचरेयं विवासतिः परिचरणकर्मा ॥ ६ ॥

English translation:

“May the showerer of benefits, the lord of the Maruts, gratify me his suppliant with invogorating food; may I, free from sin, so propitiate Rudra, that I may attain to his felicity, as a man, distressed by heat, (finds relief) in the shade.”

The bull, in the company of the Maruts, roused me up when I was in need, with his more energetic vitality.
Free of malady, might I reach (this), like shade during the heat: might I attract here the favor of Rudra.

On ghṛ́ṇī see Oldenberg

I take ‘favor’ (sumnám) as the gapped goal of the verb in c, aśīya ‘might I reach’.

The Strong, begirt by Maruts, hath refreshed me, with most invigorating food, imploring.
As he who finds a shade in fervent sunlight may I, uninjured, win the bliss of Rudra.

The bull, escorted by the Maruts, gladdens Me who invokes, with his most forceful vigour. I, sound, would reach, as in the heat, a shelter: Rudra’s good will I would desire to capture.

Begeistert hat mich der Bulle mit der Marutschar durch seine starke Kraft, mich den Schutzbedürftigen. Ohne Gebreste möchte ich sie wie den Schatten in der Sonnenglut erreichen: des Rudra Gnade möchte ich zu gewinnen suchen.

Erfreut hat mich der Held mit seinen Marut’s mit gröss’rer Kraft, als ich um Hülfe flehte; Wie Schatten vor der Glut mög’ unversehrt ich des Rudra Huld erreichen und gewinnen.

Меня (всегда) вдохновлял бык, сопровождаемый Марутами,
Своей крепчайшей жизненной силой, (меня,) ищущего защиты.
Как сквозь солнечный зной тени я хотел бы достигнуть,
Я хотел бы добиться милости Рудры!

• रुद्रः
• गृत्समदः शौनकः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (वृषभः) सुखों के वर्षानेवाले (मरुत्वान्) मनुष्य आदि बहुत प्रजाजनों से युक्त (अरपाः) अविद्यमानपाप-निष्पाप वैद्य (त्वक्षीयसा) प्रदीप्त (वयसा) आयु से (नाधमानम्) याचना किया हुआ (मा) मुझको (उत्,ममन्द) उत्तमता से चाहते हो उनकी उत्तेजना से मैं (घृणीव) सूर्य्य के समान (छायाम्) घर का (विवासेयम्) सेवन करूँ और (सुम्नम्) सुख को (आ,अशीव) अच्छे प्रकार प्राप्त करूँ ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो वैद्य हमारे रोगों का निवारण कर मनुष्यों को दीर्घ आयुवाले करते हैं, वे सूर्य्य के समान प्रकाशित कीर्त्तिवाले होते हैं ॥६॥

अन्वय: यो वृषभो मरुत्वानरपा वैद्यस्त्वक्षीयसा वयसा नाधमानं मा उन्ममन्द तस्य सकाशादहं घृणीव छायां विवासेयम्, सुम्नमाशीय ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत्) (मा) माम् (ममन्द) मन्दते कामयते (वृषभः) सुखानां वर्षयिता (मरुत्वान्) मनुष्यादिबहुप्रजायुक्तः (त्वक्षीयता) प्रदीप्तेन (वयसा) आयुषा (नाधमानम्) (याचमानम्) (घृणीव) प्रदीप्तः सूर्य्य इव (छायाम्) गृहम्। छायेति गृहना० निघं० ३। ४ (अरपाः) अविद्यमानं रपः पापं यस्य सः (अशीय) प्राप्नुयाम्। अत्र संहितायामिति दीर्घः (आ) (विवासेयम्) परिचरेयम् (रुद्रस्य) वैद्यस्य सकाशात् (सुम्नम्) सुखम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये वैद्या अस्माकं रोगान्निवार्य्य दीर्घायुषो जनान् कुर्वन्ति ते सूर्य्य इव प्रदीप्तकीर्त्तयो भवन्ति ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे वैद्य रोगांचे निवारण करून माणसांना दीर्घायू करतात ते सूर्याप्रमाणे प्रकाशित होऊन कीर्तिमान बनतात. ॥ ६ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

कु᳓व स्य᳓ ते रुदर+ मॄळया᳓कुर्+
ह᳓स्तो यो᳓ अ᳓स्ति भेषजो᳓ ज᳓लाषः
अपभर्ता᳓ र᳓पसो दइ᳓वियस्य
अभी᳓ नु᳓ मा वृषभ चक्षमीथाः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
kvà ← kvà (invariable)

mr̥ḷayā́kuḥ ← mr̥ḷayā́ku- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rudra ← rudrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

syá ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bheṣajáḥ ← bheṣajá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hástaḥ ← hásta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jálāṣaḥ ← jálāṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

apabhartā́ ← apabhartár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

daívyasya ← daívya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

rápasaḥ ← rápas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

cakṣamīthāḥ ← √kṣam- (root)
{number:SG, person:2, mood:OPT, tense:PRF, voice:MED}

mā ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

nú ← nú (invariable)

vr̥ṣabha ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

क्व॑ । स्यः । ते॒ । रु॒द्र॒ । मृ॒ळ॒याकुः॑ । हस्तः॑ । यः । अस्ति॑ । भे॒ष॒जः । जला॑षः ।
अ॒प॒ऽभ॒र्ता । रप॑सः । दैव्य॑स्य । अ॒भि । नु । मा॒ । वृ॒ष॒भ॒ । च॒क्ष॒मी॒थाः॒ ॥

• kva
• [adverb]
• “wherein; how; kva [word].”

• sya ← tya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “that.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• rudra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• mṛḍayākur ← mṛḍayākuḥ ← mṛḍayāku
• [noun], nominative, singular, masculine

• hasto ← hastaḥ ← hasta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• bheṣajo ← bheṣajaḥ ← bheṣaja
• [noun], nominative, singular, masculine
• “curative.”

• jalāṣaḥ ← jalāṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “cooling; curative.”

• apabhartā ← apabhṛ ← √bhṛ
• [verb], singular, periphrast. future

• rapaso ← rapasaḥ ← rapas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “injury; disease; infirmity; damage.”

• daivyasyābhī ← daivyasya ← daivya
• [noun], genitive, singular, neuter
• “divine; divine; celestial.”

• daivyasyābhī ← abhī ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• mā ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• vṛṣabha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• cakṣamīthāḥ ← kṣam
• [verb], singular, Perfect optative
• “forgive; can; endure; permit.”

हेरुद्र तेतवमृळयाकुः सुखयिता स्यः सहस्तः क्वकुत्रवर्तते योहस्तः भेषजः भैषज्यकृत् जलाषः स- र्वेषांसुखकरोस्तिभवति सहस्तोविद्यतीव तेनहस्तेनमांरक्षेतिभावः अपिच हेवृषभ कामानांवर्षितः दैव्यस्यदेवक्रुतस्यरपसः पापस्यअपभर्ताअपहर्ताविनाशयिताभूत्वा कृतापराधं मामान्नुक्षिप्रंअभिच- क्षमीथाः अभिक्षमस्व क्षमूष् सहने लङिछान्दसःशपःश्लुः बहुलञ्छन्दसीतिईडागमः ॥ ७ ॥ रुद्रदेवत्येपशौ वपापुरोडाशहविषाङ्क्रमेणप्रबभ्रवइत्याद्यास्तिस्रोयाज्याः सूत्रितञ्च—प्रबभ्रवेवृष- भायश्वितीचइतितिस्रआपश्चातान्नासत्यापुस्तादिति ।

English translation:

“Where, Rudra, is your joy-dispending hand, which is the healer and delighter (of all); showerer (of benefits), who are the dispeller of sins of the gods, quickly have compassion upon me.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The dispeller of the sins of the gods: apabhartā rapaso daivyasya = devakṛtasya pāpasya apahartā, the taker-away of sin committed by a divinity; daivya may also connote sin against the gods

Where, o Rudra, is that merciful hand of yours, which is a healing remedy,
the bearer away of malady that comes from the gods? You should now be indulgent toward me, o bull.

In b the yó ásti … clause might appear to be embedded in the main clause, if c resumes the question posed in a. However, c could simply be part of the rel. cl.

Even if b is embedded, it is unproblematic, since nominal rel. clauses are an exception to the no-embedding rule, functioning rather like izafe-s.

In d abhī́… cakṣamīthāḥ reprises 1c abhí … kṣameta. Given that final lengthening in the preverb abhí is extremely rare (Lubotsky: 739 abhí, 14 abhī́.), I am inclined to interpr. the form as abhí ī, with the enclitic acc. anticipating the obj. mā, esp. given that in vs. 1 in this same idiom abhí appears without length.

Where is that gracious hand of thine, O Rudra, the hand that giveth health and bringeth comfort,
Remover of the woe that Gods have sent us? O Strong One, look thou on me with compassion.

Where is that gracious hand of thine, O Rudra, That is so full of remedies and coolness? As the remover of all god-sent damage, Do thou, O Bull, now show compassion towards me.

Wo ist, Rudra, diese deine mildtätige Hand, die heilend, kühlend ist, die das von Göttern kommende Gebreste fortnimmt ? Du solltest doch mit mir Nachsicht haben, du Bulle!

Wo ist, o Rudra, deine Hand, die milde, die Heilung schafft und alle Schmerzen lindert, Die auch hinwegnimmt gottverhängte Krankheit; jetzt üb’ Erbarmen gegen mich, o Starker.

Где же, о Рудра, эта милостивая
Длань твоя, что есть утоляющее целебное средство,
Уносящее прочь повреждение, насланное богами?
Смилуйся же надо мной, о бык!

• रुद्रः
• गृत्समदः शौनकः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर वैद्यक विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृषभ) श्रेष्ठ (रुद्र) दुःखनिवारक वैद्य आप (दैव्यस्य) जो देवों के साथ वर्त्तमान उसके बीच (मा) मुझे (अभि,चक्षमीथाः) सब ओर से सहन कीजिये (यः) जो (ते) आपको (मृळयाकुः) सुख देनेवाला (हस्तः) हर्षयुक्त (भेषजः) वैद्यजन (जलाषः) सुखकर्त्ता और (रपसः) पापों का (अपभर्त्ता) अपभर्त्ता अर्थात् दूरकर्त्ता (अस्ति) है (स्यः) वह (क्व) कहाँ है? ॥७॥

भावार्थभाषाः - जब अध्यापक वैद्य शिष्यों को पढ़ावे तब अच्छे प्रकार पढ़ाकर फिर परीक्षा करे, जो यथार्थ प्रश्नोत्तर करनेवाला हो, उसको वैद्यकी करने को आज्ञा देओ ॥७॥

अन्वय: हे वृषभ रुद्र त्वं दैव्यस्य मध्ये माभिचक्षमीथाः। यस्ते मृळयाकुर्हस्तो भेषजो जलाषो रपसोऽपभर्त्ताऽस्ति स्यः क्वास्ति ॥७॥

पुनर्वैद्यकविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (क्व) कुत्र (स्यः) सः (ते) तव (रुद्र) दुःखनिवारक (मृळयाकुः) सुखयिता (हस्तः) यो हसति सः (यः) (अस्ति) (भेषजः) भिषग् जनः (जलाषः) सुखकर्त्ता (अपभर्त्ता) अपबिभर्त्ति दूरीकरोतीति (रपसः) पापानि (दैव्यस्य) यो देवैः सह वर्त्तते तस्य (अभि) आभिमुख्ये (नु) सद्यः (मा) माम् (वृषभ) श्रेष्ठ (चक्षमीथाः) सहस्व ॥७॥

भावार्थभाषाः - यदाऽध्यापको वैद्यः शिष्यानध्यापयेत्तदा सम्यगध्याप्य पुनः परीक्षयेत्। यो याथातथ्येन प्रश्नोत्तराणि कर्त्ता स्यात्तं वैद्यककार्य्ये नियुञ्जीध्वम् ॥७॥

भावार्थभाषाः - जेव्हा अध्यापक वैद्य शिष्यांना शिकवितात तेव्हा चांगल्या प्रकारे शिकवून नंतर परीक्षा घ्यावी. जो यथार्थ प्रश्नोत्तर करणारा असेल त्याला वैद्यकी करण्याची आज्ञा द्यावी. ॥ ७ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ बभ्र᳓वे वृषभा᳓य श्वितीचे᳓
महो᳓ महीं᳓ सुष्टुति᳓म् ईरयामि
नमस्या᳓ कल्मलीकि᳓नं न᳓मोभिर्
गृणीम᳓सि त्वेषं᳓ रुद्र᳓स्य ना᳓म

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
babhráve ← babhrú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

śvitīcé ← śvityáñc- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vr̥ṣabhā́ya ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

īrayāmi ← √īr- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mahī́m ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

suṣṭutím ← suṣṭutí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

kalmalīkínam ← kalmalīkín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

namasyá ← √namasy- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

námobhiḥ ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

gr̥ṇīmási ← √gr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

rudrásya ← rudrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tveṣám ← tveṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

प्र । ब॒भ्रवे॑ । वृ॒ष॒भाय॑ । श्वि॒ती॒चे । म॒हः । म॒हीम् । सु॒ऽस्तु॒तिम् । ई॒र॒या॒मि॒ ।
न॒म॒स्य । क॒ल्म॒ली॒किन॑म् । नमः॑ऽभिः । गृ॒णी॒मसि॑ । त्वे॒षम् । रु॒द्रस्य॑ । नाम॑ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• babhrave ← babhru
• [noun], dative, singular, masculine
• “tawny; brown.”

• vṛṣabhāya ← vṛṣabha
• [noun], dative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• śvitīce ← śvityañc
• [noun], dative, singular, masculine
• “white.”

• maho ← mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• mahīṃ ← mahīm ← mah
• [noun], accusative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• suṣṭutim ← suṣṭuti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hymn; praise.”

• īrayāmi ← īray ← √īr
• [verb], singular, Present indikative
• “name; describe; propel; shoot; state; call; raise; expel; tell; enumerate.”

• namasyā ← namasy
• [verb], singular, Present imperative
• “worship; respect.”

• kalmalīkinaṃ ← kalmalīkinam ← kalmalīkin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ablaze(p); shining.”

• namobhir ← namobhiḥ ← namas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• gṛṇīmasi ← gṛ
• [verb], plural, Present optative
• “praise.”

• tveṣaṃ ← tveṣam ← tveṣa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “awful; brilliant; aglitter(p); bright.”

• rudrasya ← rudra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• nāma ← nāman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

बभ्रवेविश्वस्यभर्त्रेबभ्रुवर्णायवा वृषभायक्रामानांवर्षित्रे तद्वत्प्रसह्यकारिणेवा शितीचेश्वैत्यमञ्चते श्वितावर्णे औणादिकइन्प्रत्ययः शितीमञ्चतीति अञ्चतेरृत्विगित्यादिनाक्विन्प्रत्ययः चतुर्थ्येकव्चनेअच- इत्यकारलोपेचावितिदीर्घत्वम् उदात्तनिवृत्तिस्वरेणविभक्तेरुदात्तत्वम् एवं गुणविशिष्टायरुद्रायमहो- महीम्महतोपिमहतींसुष्टुतिंशोभनस्तुतिम्प्रेरयामि प्रकर्षेणोञ्जारयामि हेस्तोतः कल्मलीकिनं ज्वलतो- नामधेयमेतत् ज्वलन्तं कलयत्यपगमयतिमलमितिकल्मलीकन्तेजः तद्वन्तंरुद्रं नमोभिर्नमस्कारैर्हविर्भि र्वानमस्यपूजय वयञ्च कलयत्यपगमयतिमलमितिकल्मलीकन्तेजः तद्वन्तंरुद्रं नमोभिर्नमस्कारैर्हविर्भि- र्वानमस्यपूजय वयञ्च रुद्रस्यमहादेवस्यत्वेवन्दीप्तन्नामगृणीमसि गृणीमः सङ्कीर्तयामः गॄशब्दे क्रैयादि- कः इदन्तोमसिः प्वादीनांह्रस्वः ॥ ८ ॥

English translation:

“I address infinite and earnest praise to the showerer (of benefits), the cherisher (of all), the white-complexioned; adore the consumer (of sin), with prostrations; we glorify the illustrious name of Rudra.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

White-complexioned: śvitīce = śvaityam añcate, he who goes to or obtains whiteness

To the red-brown, bright-faced bull, I rouse forth greatly a great good praise hymn.
I shall do reverence to the sparkling one with acts of reverence. We sing the turbulent name of Rudra.

The verb in c, namasyā́, can be either 2nd sg. impv. or 1st sg. subj., and translations differ. Because of the surrounding 1st ps. verbs (b: 1st sg. īrayāmi, d: 1st pl. gṛṇīmási) I opt for the 1st sg. subjunctive, though there are no implications either way. kalmalīkín- is obviously a possessive -ín-stem built to a -ka-suffixed form of kalmalí-, found once in the AV (XV.2.1-4) in unclear meaning, as descriptor of a jewel. The l’s and the reduplicative rhyming formation (kal-mal-) mark it as nonstandard and suggest that it is affective in some fashion. My tr. “sparkling one” is similar to those of others, but given the uncertainty of the word and its base, it should have been marked with a question mark.

To him the strong, great, tawny, fair-complexioned, I utter forth a mighty hymn of praises.
We serve the brilliant God with adorations, we glorify, the splendid name of Rudra.

Forth for the brown and whitish bull I utter A mighty panegyric of the mighty. I will adore the radiant god with homage. We praise the terrifying name of Rudra.

Auf den rotbraunen, weiß angetanen Bullen, den hohen, hebe ich ein hohes Loblied an. Verneige dich vor dem Strahlenden mit Verbeugungen ! Wir preisen den furchtgebietenden Namen des Rudra.

Dem braunen Stiere, ihm dem schöngeschmückten, lass froh ein grosses Loblied ich erschallen; Den funkelnden verehrend mit Verehrung, erheben wir des Rudra hehren Namen.

К бурому, светлому быку
Я мощно вздымаю мощную прекрасную хвалу.
Я поклоняюсь пламенному поклонениями.
Мы воспеваем буйное имя Рудры.

• रुद्रः
• गृत्समदः शौनकः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषयको अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे वैद्य जिस (वृषभाय) श्रेष्ठ (बभ्रवे) धारण करनेवाले (महः) बड़े (श्वितीचे) आवरण को प्राप्त होते हुए वैद्य के लिये (महीम्) बड़ी (सुष्टुतिम्) सुन्दर स्तुति की (प्र,ईरयामि) प्रेरणा देता हूँ, सो आप मुझे (नमस्य) नमिये जिस (रुद्रस्य) अच्छे वैद्य का (कल्मलीकिनम्) देदीप्यमान (त्वेषम्) प्रकाशमान (नाम) नाम है उसकी हम लोग (नमोभिः) सत्कारों से (गृणीमसि) प्रशंसा करते हैं ॥८॥

भावार्थभाषाः - विद्यार्थियों की योग्यता है जो कि विद्या ग्रहण करावे, उसका सदा सत्कार करें, जिसकी वैद्यकशास्त्र में प्रसिद्धि है, उसी से वैद्यविद्या का अध्ययन करना चाहिये ॥८॥

अन्वय: हे वैद्य यस्मै वृषभाय बभ्रवे महः श्वितीचे वैद्याय महीं सुष्टुतिं प्रेरयामि स त्वं मां नमस्य यस्य रुद्रस्य कल्मलीकिनं त्वेषं नामास्ति तं वयं नमोभिर्गृणीमसि ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (बभ्रवे) धारकाय (वृषभाय) श्रेष्ठाय (श्वितीचे) यः श्वितिमावरणमञ्चति तस्मै (महः) महते (महीम्) महतीम् (सुष्टुतिम्) शोभनां स्तुतिम् (ईरयामि) प्रेरयामि (नमस्य) नम्रो भव। अत्र संहितायामिति दीर्घः (कल्मलीकिनम्) देदीप्यमानम्। कल्मलीकिनमिति ज्वलतोनाम। निघं० १। १७ (नमोभिः) नमस्कारैः (गृणीमसि) प्रशंसामः (त्वेषम्) प्रकाशमानम् (रुद्रस्य) सद्वैद्यस्य (नाम) ॥८॥

भावार्थभाषाः - विद्यार्थिनां योग्यताऽस्ति यो विद्या ग्राहयेत्तं सदा सत्कुर्युः, यस्य वैद्यकशास्त्रे प्रसिद्धिरस्ति तस्मादेव वैद्यकविद्याऽध्येतव्या ॥८॥

भावार्थभाषाः - जो विद्या देतो त्याचा विद्यार्थ्यांनी सत्कार करावा. ज्याची वैद्यकशास्त्रात प्रसिद्धी आहे त्याच्याद्वारे वैद्यक विद्येचे अध्ययन करावे. ॥ ८ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स्थिरे᳓भिर् अ᳓ङ्गैः पुरुरू᳓प उग्रो᳓
बभ्रुः᳓ शुक्रे᳓भिः पिपिशे हि᳓रण्यैः
ई᳓शानाद् अस्य᳓ भु᳓वनस्य भू᳓रेर्
न᳓ वा᳓ उ योषद् रुदरा᳓द्+ असुर्य᳡म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áṅgaiḥ ← áṅga- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

pururū́paḥ ← pururū́pa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sthirébhiḥ ← sthirá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

ugráḥ ← ugrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

babhrúḥ ← babhrú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

híraṇyaiḥ ← híraṇya- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

pipiśe ← √piś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

śukrébhiḥ ← śukrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhū́reḥ ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

bhúvanasya ← bhúvana- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ī́śānāt ← √īś- (root)
{case:ABL, gender:M, number:SG, voice:MED}

asuryàm ← asuryà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

rudrā́t ← rudrá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

vaí ← vaí (invariable)

yoṣat ← √yu- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

स्थि॒रेभिः॑ । अङ्गैः॑ । पु॒रु॒ऽरूपः॑ । उ॒ग्रः । ब॒भ्रुः । शु॒क्रेभिः॑ । पि॒पि॒शे॒ । हिर॑ण्यैः ।
ईशा॑नात् । अ॒स्य । भुव॑नस्य । भूरेः॑ । न । वै । ऊं॒ इति॑ । यो॒ष॒त् । रु॒द्रात् । अ॒सु॒र्य॑म् ॥

• sthirebhir ← sthirebhiḥ ← sthira
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “firm; hard; lasting; calm; stable; immovable; firm; strong; sthira [word]; vegetable; potent; steadfast; durable; firm; trustworthy; trustworthy; diligent.”

• aṅgaiḥ ← aṅga
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “body part; body; part; limb; extremity; Vedāṅga; section; root; army unit; aṅga [word]; subsection; aṅgamantra; part; body; ingredient.”

• pururūpa ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• pururūpa ← rūpaḥ ← rūpa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• ugro ← ugraḥ ← ugra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• babhruḥ ← babhru
• [noun], nominative, singular, masculine
• “tawny; brown.”

• śukrebhiḥ ← śukra
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “bright; clear; white; light; pure.”

• pipiśe ← piś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “decorate.”

• hiraṇyaiḥ ← hiraṇya
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “gold; jewelry; hiraṇya [word]; gold.”

• īśānād ← īśānāt ← īśāna
• [noun], ablative, singular, masculine
• “Shiva; Īśāna; ruler; Vishnu; īśvara; overlord.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• bhuvanasya ← bhuvana
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• bhūrer ← bhūreḥ ← bhūri
• [noun], ablative, singular, masculine
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vā ← vai
• [adverb]
• “surely; on the other hand; vai [word]; indeed.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• yoṣad ← yoṣat ← yu
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “keep away; separate; ward off.”

• rudrād ← rudrāt ← rudra
• [noun], ablative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• asuryam ← asurya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “dignity.”

स्थिरेभिः स्थिरैर्दृढैरङ्गैः अवयवैर्युक्तः पुरुस्वफ अष्टमूर्त्यात्मकैर्बहुभीरूपैरुपेतः उग्रउद्गूर्णस्तेज- स्वी बभ्रुर्भर्ताबभ्रुवर्णोवारुद्रः शुक्रेभिःदीप्तेः हिरण्यैर्हिरण्मयैः हितरमणीयैर्वाअलङ्कारैः पिपिशेदी- प्यते पिशअवयवे कर्मणिलिट् ईशानादीशरात् अस्यभुवनस्य भूतजातस्य भूरेर्भर्तुः रुद्रात् असुर्यं अ- सुक्षेपणेअसेरुरन् असुरः क्षेप्ता तत्रसाधुः असुर्यम्बलन्नवाउयोषत् नैवपृथग्भवति यौतेर्लेट्यडागमः सिब्बहुलंलेतीतिसिप् ॥ ९ ॥

English translation:

“(Firm) with strong limbs, assuming many forms fierce, and tawny-coloured, he shines with brilliant golden ornaments; vigour is inseparable from Rudra, the supreme ruler and lord of this world.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Vigour: asuryam = bala, strength; or, it may connect Rudra with the asuras

With sturdy limbs, the mighty red-brown one of many forms has adorned himself with gleaming golden (ornaments).
From Rudra, who is master over the abundant living world, lordly
power will surely not be distant.

The tr. should be slight adjusted to “this … world,” to reflect the adjectival demonst. asyá.

With firm limbs, multiform, the strong, the tawny adorns himself with bright gold decorations:
The strength of Godhead ne’er departs from Rudra, him who is Sovran of this world, the mighty.

He, mighty, brown-hued, multiform, has decked out His stalwart limbs with jewels bright and golden, From Rudra, this great universe’s ruler, Let not be severed his divine dominion.

Mit festen Gliedern, vielfarbig hat sich der Rotbraune, Gewaltige mit leuchtendem Goldschmuck geschmückt. Von dem Herrscher dieser großen Welt, von Rudra trennt sich fürwahr nie die Asurawürde.

Mit starken Gliedern hat der mächt’ge, braune, und blankem Gold geschmückt sich vielgestaltig; Von ihm, der diese weite Welt beherrschet, von Rudra weichet nie die Lebensfülle.

С твердыми членами, многообразный, грозный,
Бурый украсил себя яркими золотыми украшениями.
От владыки этого огромного мира,
От Рудры никогда ведь не отдаляется асурская сила!

• रुद्रः
• गृत्समदः शौनकः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब राजपुरुष के विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे पुरुष (पुरुरूपः) बहुत रूपों से युक्त (उग्रः) क्रूरस्वभावी (बभ्रुः) उत्तम व्यवहारों को धारण करनेवाले आप (स्थिरेभिः) दृढ़ (अङ्गैः) अवयवों से (शुक्रेभिः) शुद्ध वीर्य (हिरण्यैः) और किरणों के समान तेजों से (अस्य) इस (भुवनस्य) सर्वाधिकरण लोक के (भूरेः) बहुरूपिये के (न) जैसे-वैसे शत्रुदल को (पिपिशे) पीसते हुए (उ,वै) वही आप (असुर्यम्) असुर के स्वत्व का (योषत्) वियोग कीजिये ॥९॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो तीव्र और मृदु स्वभाववाले हैं, वे जैसे जगदीश्वर के बनाये हुए भूमि आदि पदार्थ दृढ़ और सुन्दर हैं, वैसे बलिष्ठ प्रशंसनीय सेनाङ्गों से दुष्टों को विजय कर असुरभाव का निवारण करें ॥९॥

अन्वय: हे पुरुष पुरुरूप उग्रो बभ्रुर्भवान् स्थिरेभिरङ्गैः शुक्रेभिर्हरण्यैरीशानाद्रुदादस्य भुवनस्य भूरेर्न इव शत्रुदलं पिपिशे स उ वा असुर्य्यं योषत् ॥९॥

अथ राजपुरुषविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (स्थिरेभिः) दृढैः (अङ्गैः) अवयवैः (पुरुरूपः) बहुरूपयुक्तः (उग्रः) क्रूरस्वभावः (बभ्रुः) धर्त्ता (शुक्रेभिः) शुद्धैर्वीर्य्यैः (पिपिशे) पिंश्यात् (हिरण्यैः) किरणैरिव तेजोभिः (ईशानात्) जगदीश्वरात् (अस्य) (भुवनस्य) सर्वाधिकरणस्य लोकस्य (भूरेः) बहुरूपस्य (न) इव (वै) निश्चये (उ) वितर्के (योषत्) वियोजयेः (रुद्रात्) जगदीश्वरात् (असुर्यम्) असुरस्य स्वम् ॥९॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये तीव्रमृदुस्वभावास्ते यथा जगदीश्वरनिर्मितानि भूम्यादीनि वस्तूनि दृढानि सुन्दराणि सन्ति तथा बलिष्ठैः प्रशस्यैः सेनाङ्गैः दुष्टानां विजयं कृत्वाऽसुरभावं निवारयेयुः ॥९॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे तीव्र व मृदू स्वभावाचे आहेत. त्यांनी जगदीश्वर निर्मित भूमी इत्यादी पदार्थ जसे दृढ व सुंदर आहेत, तसे बलवान व प्रशंसनीय सेनेद्वारे दुष्टांवर विजय प्राप्त करून राक्षसी वृत्तीचे निवारण करावे. ॥ ९ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓र्हन् बिभर्षि सा᳓यकानि ध᳓न्व
अ᳓र्हन् निष्कं᳓ यजतं᳓ विश्व᳓रूपम्
अ᳓र्हन्न् इदं᳓ दयसे वि᳓श्वम् अ᳓भ्वं
न᳓ वा᳓ ओ᳓जीयो रुदर+ त्व᳓द् अस्ति

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
árhan ← √arh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

bibharṣi ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dhánva ← dhánur ~ dhánvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

sā́yakāni ← sā́yaka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

árhan ← √arh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

niṣkám ← niṣká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

viśvárūpam ← viśvárūpa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yajatám ← yajatá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ábhvam ← ábhva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

árhan ← √arh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

dayase ← √dā- 3 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

ójīyaḥ ← ójīyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rudra ← rudrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvát ← tvám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

vaí ← vaí (invariable)

अर्ह॑न् । बि॒भ॒र्षि॒ । साय॑कानि । धन्व॑ । अर्ह॑न् । नि॒ष्कम् । य॒ज॒तम् । वि॒श्वऽरू॑पम् ।
अर्ह॑न् । इ॒दम् । द॒य॒से॒ । विश्व॑म् । अभ्व॑म् । न । वै । ओजी॑यः । रु॒द्र॒ । त्वत् । अ॒स्ति॒ ॥

• arhan ← arh
• [verb noun], nominative, singular
• “should; may; rate; can; can; equal; necessitate.”

• bibharṣi ← bhṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• sāyakāni ← sāyaka
• [noun], accusative, plural, neuter

• dhanvārhan ← dhanvā ← dhanvan
• [noun], accusative, plural, neuter
• “bow; desert; steppe; barren.”

• dhanvārhan ← arhan ← arh
• [verb noun], nominative, singular
• “should; may; rate; can; can; equal; necessitate.”

• niṣkaṃ ← niṣkam ← niṣka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “niṣka; gold; Niṣka; niṣka [word]; Niṣka.”

• yajataṃ ← yajatam ← yajata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “holy; august; sacrificial.”

• viśvarūpam ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvarūpam ← rūpam ← rūpa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• arhann ← arhan ← arh
• [verb noun], nominative, singular
• “should; may; rate; can; can; equal; necessitate.”

• idaṃ ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• dayase ← day
• [verb], singular, Present indikative
• “share.”

• viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• abhvaṃ ← abhvam ← abhva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “monstrosity; nothingness; void; force.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vā ← vai
• [adverb]
• “surely; on the other hand; vai [word]; indeed.”

• ojīyo ← ojīyaḥ ← ojīyas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “stronger.”

• rudra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• tvad ← tvat ← tvad
• [noun], ablative, singular
• “you.”

• asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

हेरुद्र त्वं अर्हन् अर्होयोग्यएवसन् सायकानि शरान्
धन्व धनुश् च बिभर्षि धारयसि
तथा अर्हन्न् एव यजतं यजनीयम् पूजनीयं विशरूपं
बहुविध-रूप-युक्तन् निष्कं हारम् बिभर्षि तथाअर्हन्नेवइदंविश्वंसर्वंअभ्वं महन्ना- मैतत् अतिविस्तृतञ्जगत् दयसेरक्षसि देङ् रक्षणे हेरुद्र त्वत् त्वत् त्वत्तोन्यत् किञ्चित् ओजीयः ओज- स्वितरम्बलवत्तरन्नवाअस्ति नखलुविद्यते अतस्त्वमेवोक्तव्यापारेषुयोज्यइत्यर्थः ओजस् शब्दान्मत्व- र्थीयोविनिः अतआतिशायनिकइष्ठन् विन्मतोर्लुक् टेरितिटिलोपः ॥ १० ॥ प्रयाणेम्रुगस्यामनोज्ञावाचःश्रुत्वास्तुहिश्रुतमित्येताञ्जपेत् सूत्रितञ्च—स्तुहिश्रुतङ्गर्तसदंयुवानमि- तिमृगस्येति ।

English translation:

“Worthy (of reverence), you bear arrows and a bow; worthy (of praise), you wear an adorable and omniform necklace; worthy (of adoration), you preseve all this vast universe; there is no one more powerful than you.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Worship of reverence: arhan = arha, yogya, fit for, or worthy of;

Necklace: niṣka = hāra

Worthily you bear the arrows and the bow and worthily the sacrificial neck ornament of all forms.
Worthily you parcel out the whole formless void. Surely there exists nothing more powerful than you, Rudra.

Given that the two words for ‘bow’, dhánus- and dhánvan-, are suppletive in the RV with the former supplying the nom./acc. sg. and the latter the rest of the paradigm (see disc. ad VI.75.2), my tr. of dhánvā̆(and indeed the various tr. of Renou, Macdonell, Doniger, and Maurer; Geldner’s “trägst du Pfeile und Bogen” is ambiguous, because Bogen is both sg. and pl.) as singular must be wrong, and Grassmann’s identification of the form as pl. is correct. In fact, though the Pp reads dhánva with short final, in the Saṃhitā text the word spans the pāda boundary and coalesces with the following word as dhánvā́rhann and so could be underlyingly dhánvā, with an unambig. pl. ending. In any case I would alter the published translation to “arrows and bows.” The VP in c, idáṃ dayase víśvam ábhvam, is variously rendered: Geldner “verfügst du über all diese Gewalt,” Macdonell “wieldest all this force” (sim. Doniger, Maurer) versus Renou “tu détruis tout mal-informe,” Witzel Gotō “… zerstörst du all dieses Unwesen.” I do not think either of these approaches is correct. On the one hand, ábhva- does not mean ‘power’, but rather ‘formless(ness)’, often conceived as monstrous (Renou’s ‘malinforme’ [badly shapeless], though odd, seems close). Nor does dayate, if belonging to √dā ‘cut, divide, distribute’ as Geldner et al. seem to take it, mean ‘wield, have control’. As for the other view, Renou simply states that dáyate can mean ‘destroy’, while Witzel Gotō explicitly adopt Gotō’s view (1st class pres., 172-74) that there are two distinct roots √dā that have dáyate as pres., one ‘divide, distribute’, the other ‘destroy’. None of the passages adduced by Gotō for ‘destroy’ requires segregation in a separate root that has little else to support its existence; they can all be seen as metaphorical extensions of ‘divide, cut apart’ (3 of the 5 passages occur with ví), an extension well within the bounds of RVic poetic imagination (though perhaps not of all its commentators). My own view is that the action attributed to Rudra here is a cosmogonic one, regularly performed by other Rigvedic gods, namely the division of the formless chaos of the pre-creation universe into what will later be referred to by the expression “name-and-form” (nāma-rūpa-) As I have discussed in numerous other places (see, e.g., my forthcoming “The Blob in Ancient India”), the Vedic conception of creation involves division into separate entities, with clear boundaries and names, of an originally fuzzy boundary-less mass, which strikes horror in the hearts of Vedic people. In my view, the verb dayate here has its standard root meaning, ‘cut, divide, apportion’, and Rudra is engaged in cosmogonic division. In this sense the verb often occurs with the preverb ví, which sometimes occurs directly after the verb occupying post-caesura position (e.g. … dáyase ví … VI.37.4, VII.23.4). Although the preverb is not found here, víśvam immediately follows the verb and evokes the preverb. Note a different use of the same root in vs. 5; also note that nā́ma is found in 8d and -rūpa- in 9a, evoking the notion “name and form.” In my publ tr. I did not fully render the idám, however. I would substitute “this whole formless void” or perhaps “the whole formless void here.”

Worthy, thou carriest thy bow and arrows, worthy, thy manyhued and honoured necklace.
Worthy, thou cuttest here each fiend to pieces: a mightier than thou there is not, Rudra.

Worthy, thou carriest thy bow and arrows, Worthy, thine honourèd and all-hued necklace Worthy, thou wieldest all this mighty power. Naught that exists is mightier than thou art.

Mit Fug und Recht verfügst du über all diese Gewalt; nicht gibt es ja etwas Stärkeres als du bist, Rudra.

Als würd’ger trägst du deinen Pfeil und Bogen, als würd’ger hehren reichgezierten Goldschmuck; Als würd’ger theilst du alle diese Macht aus, nicht gibt es, Rudra, stärkeres als du bist.

По праву ты носишь стрелы (и) лук,
По праву – золотое ожерелье, достойное поклонения, многоцветное.
По праву ты уничтожаешь здесь все чудовищное.
Ведь нет, о Рудра, (никого) сильнее тебя!

• रुद्रः
• गृत्समदः शौनकः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (रुद्र) दुष्टों को रुलानेवाले जो आप (अर्हन्) योग्य होते हुए (सायकानि) शस्त्र और अस्त्रों को (धन्व) तथा धनुर्वाण आदि को (बिभर्षि) धारण करते हैं वा (अर्हन्) योग्य होते हुए (विश्वरूपम्) चित्रविचित्र रूपवाले (यजतम्) सङ्गम करने योग्य (निष्कम्) सुवर्ण महान् (विश्वम्) समस्त जगत् की (दयसे) रक्षा करते हैं, इस कारण (त्वत्) आपसे अन्य (ओजीयः) बलवाला (न) नहीं है ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जो योग्यता को प्राप्त होकर आयुध सेना राज्य और धन को धारण करने तथा सब धर्मात्माओं पर दया करते हैं, वे बलिष्ठ होते हैं ॥१०॥

अन्वय: हे रुद्र यस्त्वमर्हन्त्सन् सायकानि धन्व बिभर्ष्यर्हन्विश्वरूपं यजतं निष्कं बिभर्ष्यर्हन्निदमभ्वं विश्वं दयसे तस्मात्त्वदन्यदोजीयो वै नास्ति ॥१०॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अर्हन्) योग्यो भवान् (बिभर्षि) धरसि (सायकानि) शस्त्रास्त्राणि (धन्व) धनुरादीनि (अर्हन्) (निष्कम्) सुवर्णाभूषणम् (यजतम्) सङ्गन्तव्यम् (विश्वरूपम्) विचित्रस्वरूपम् (अर्हन्) (इदम्) (दयसे) (विश्वम्) सर्वं जगत् (अभ्वम्) महत् (न) निषेधे (वै) निश्चये (ओजीयः) बलिष्ठम् (रुद्र) दुष्टानां रोदयितः (त्वत्) (अस्ति) ॥१०॥

भावार्थभाषाः - ये योग्यतां प्राप्यायुधानि सेना राज्यं धनञ्च धरन्ति सर्वेषां धर्मात्मनामुपरि दयां च कुर्वन्ति ते बलिष्ठा जायन्ते ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जे योग्यता प्राप्त करून आयुधे, सेना, राज्य व धन धारण करतात व धर्मात्मा लोकांवर दया करतात ते बलवान बनतात. ॥ १० ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स्तुहि᳓ श्रुतं᳓ गर्तस᳓दं यु᳓वानम्
मृगं᳓ न᳓ भीम᳓म् उपहत्नु᳓म् उग्र᳓म्
मॄळा᳓+ जरित्रे᳓ रुदर+ स्त᳓वानो
अन्यं᳓ ते अस्म᳓न् नि᳓ वपन्तु से᳓नाः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
gartasádam ← gartasád- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śrutám ← √śru- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

stuhí ← √stu- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yúvānam ← yúvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhīmám ← bhīmá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mr̥gám ← mr̥gá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

ugrám ← ugrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

upahatnúm ← upahatnú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jaritré ← jaritár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mr̥ḷá ← √mr̥ḍ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rudra ← rudrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

stávānaḥ ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

anyám ← anyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

ní ← ní (invariable)

sénāḥ ← sénā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vapantu ← √vap- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

स्तु॒हि । श्रु॒तम् । ग॒र्त॒ऽसद॑म् । युवा॑नम् । मृ॒गम् । न । भी॒मम् । उ॒प॒ऽह॒त्नुम् । उ॒ग्रम् ।
मृ॒ळ । ज॒रि॒त्रे । रु॒द्र॒ । स्तवा॑नः । अ॒न्यम् । ते॒ । अ॒स्मत् । नि । व॒प॒न्तु॒ । सेनाः॑ ॥

• stuhi ← stu
• [verb], singular, Present imperative
• “laud; praise; declare; stu.”

• śrutaṃ ← śrutam ← śru
• [verb noun], accusative, singular
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• gartasadaṃ ← garta
• [noun], masculine

• gartasadaṃ ← sadam ← sad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “seated.”

• yuvānam ← yuvan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “young; youthful.”

• mṛgaṃ ← mṛgam ← mṛga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “game; deer; animal; antelope; mṛga [word]; Mṛgaśiras.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• bhīmam ← bhīma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “awful; amazing; terrific; enormous; bhīma [word]; fearful.”

• upahatnum ← upahatnu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hurtful.”

• ugram ← ugra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• mṛḍā ← mṛḍ
• [verb], singular, Present imperative
• “pardon.”

• jaritre ← jaritṛ
• [noun], dative, singular, masculine
• “singer.”

• rudra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• stavāno ← stavānaḥ ← stu
• [verb noun], nominative, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• ’nyaṃ ← anyam ← anya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• asman ← asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• vapantu ← vap
• [verb], plural, Present imperative
• “sow; bestrew; strew; scatter.”

• senāḥ ← senā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “army; senā [word]; armament.”

हेस्तोतः श्रुतंविश्रुतम्प्रख्यातंरुद्रंस्तुहि कीदृशं गर्तसदं गर्तोरथस्तत्रसीदन्तंयुवानन्नित्यतरुणं भृगं- नभीमं मृगंसिंहमिवभयङ्करं उपहन्तुं उपहन्तारं शत्रूणांउग्रमुद्गूर्णं हेरुद्र त्वंस्तवानः अस्माभिः स्तू- यमानः सन् जरित्रेस्तोत्रेमह्यम्मृळसुखय तेत्वदीयाः सेनाः अस्मदन्यं अस्मद्भतिरिक्तं पुरुषन्निवपन्तु निघ्नन्तु ॥ ११ ॥

अथाष्टमीमाह— स्तुहि श्रुतमिति हे मदीयंवचः श्रुतं प्रसिद्धं रुद्रं स्तुहि।
कीदृशम् गर्तसदं गर्तसदृशे हृदयपुण्डरीके सर्वदा तिष्ठन्तम्।
‘ईश्वरः सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति’ इति स्मृतेः।
युवानं नित्यतरुणम्।
उपहत्नुमुग्रं प्रलयकाले सर्वं जगत्संहर्तुमुग्ररूपिणम्। तत्र दृष्ठान्तः भीमं मृगं न भयंकरं सिंहमिव।
यथा गजविदारणायोग्रः सिंहो भवति तद्वत्।
हे रुद्र स्तवानोऽस्मद्वचसा स्तूयमानो जरित्रे जरणशीले दिने दिने क्षीयमाणेऽस्मच्छरीरे मृड सुखं कुरु।
ते त्वदीयाः सेना अस्मदन्यं वैरिणं निवपन्तु विनाशयन्तु

English translation:

“Glorify the renowned Rudra, riding in his car, ever youthful, destructive, fierce like a formidable wild beast; Rudra, propitiated by praise, grant happiness to him who praises (you), and let your hosts destroy him who is our adversary.”

Praise the famed youth, sitting upon the high seat, the mighty one, pouncing like a terrifying wild beast.
Being praised, have mercy on the singer, Rudra. Let your weapons cast down another than us.

Praise [3] the famous youth, mounted on the chariot seat, Dread and destructive like a fierce wild beast;
Being praised, O Rudra, be merciful to the singer; Let thy missiles smite down another than us.

Praise him the chariot-borne, the young, the famous, fierce, slaying like a dread beast of the forest.
O Rudra, praised, be gracious to the singer. let thy hosts spare us and smite down another.

Praise him the famed, who sits upon the car-seat The young, the fierce, like a dread beast, a slayer. When praised, be gracious, Rudra, to the singer Let thy darts pass us and lay low another.

Preise den berühmten, auf dem Hochsitz thronenden Jüngling, der wie ein wildes Tier aufspießt den Gewaltigen ! Gepriesen habe mit dem Sänger Erbarmen o Rudra ! Einen anderem als uns sollen deine Heerscharen niederwerfen!

Sing’ dem berühmten, jungen Wagenkämpfer, der kräftig angreift, wie ein grimmer Löwe; Sei hold dem Sänger, Rudra, du gelobter; dein Pfeil vernichte andere als wir sind.

Славь знаменитого, сидящего на троне юношу,
Страшного, как нападающий зверь, грозного!
Прославленный, о Рудра, будь милостив к певцу!
Другого, а не нас, пусть повергнут долу твои рати!

• रुद्रः
• गृत्समदः शौनकः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषयको अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (रुद्र) अन्यायकारियों को रुलानेवाले सेनापति ! आप (मृगम्) सिंह के (न) समान (भीमम्) भयंकर (श्रुतम्) जो सुने हैं उस (गर्त्तसदम्) घर में बैठकर (उपहत्नुम्) और समीप में मारते हुए (उग्रम्) क्रूर (युवानम्) पूर्ण बलवाले पुरुष की (स्तुहि) स्तुति कर और (जरित्रे) स्तुति करनेवाले के लिये (मृळ) सुखी कर (स्तवानः) स्तुति करता हुआ (अन्यम्) और धर्मात्मा की प्रशंसा कर जिससे विद्वान् (अस्मत्) मेरी उत्तेजना से (ते) तेरी (सेनाः) सेना अर्थात् बल को (नि,वपन्तु) विस्तारें ॥११॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो राज्य बढ़ाने की इच्छा करें, वे सिंह के समान शत्रुओं में भयंकर और श्रेष्ठों में आनन्द देनेवालों का राजकार्य्य और सेना में सत्कार कर और उनको आज्ञा दे न्याय से निरन्तर राज्य की पालना करे ॥११॥

अन्वय: हे रुद्र सेनेश त्वं मृगं न भीमं श्रुतं गर्त्तसदमुपहत्नुमुग्रं युवानं स्तुहि जरित्रे मृळ स्तवानः सन्नन्यं प्रशंस यतो विद्वांसोऽस्मत्ते सेना निवपन्तु ॥११॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (स्तुहि) (श्रुतम्) यश्श्रुतवान् तम् (गर्त्तसदम्) यो गर्त्ते गृहे सीदति तम् (युवानम्) पूर्णबलम् (मृगम्) सिंहम् (न) इव (भीमम्) भयङ्करम् (उपहत्नुम्) य उपहन्ति तम् (उग्रम्) क्रूरम् (मृळ) सुखम्। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः (जरित्रे) स्तावकाय (रुद्र) अन्यायकारिणां रोदयितः (स्तवानः) स्तुवन् (अन्यम्) धर्मात्मानम् (ते) तव (अस्मत्) अस्माकं सकाशात् (नि) (वपन्तु) विस्तारयन्तु (सेनाः) बलानि ॥११॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये राज्यं वर्द्धितुमिच्छेयुस्ते सिंहवच्छत्रूणां भयंकराञ्छ्रेष्ठानामानन्दप्रदान् राजकार्य्ये सेनायां च सत्कृत्य नियोज्य न्यायेन राज्यं सततं पालयेयुः ॥११॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे राज्य वाढविण्याची इच्छा करतात त्यांनी शत्रूंबरोबर सिंहासारखे भयंकर रीतीने वागावे व श्रेष्ठांना आनंद देणाऱ्या लोकांचा राजकार्यात व सेनेमध्ये सत्कार करावा व न्यायाने निरंतर राज्याचे पालन करावे. ॥ ११ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

कुमार᳓श् चित् पित᳓रं व᳓न्दमानम्
प्र᳓ति नानाम रुदरोपय᳓न्तम्+
भू᳓रेर् दाता᳓रं स᳓त्पतिं गृणीषे
स्तुत᳓स् तुव᳓म् भेषजा᳓ रासि अस्मे᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cit ← cit (invariable)

kumāráḥ ← kumārá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pitáram ← pitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vándamānam ← √vandⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

nānāma ← √nam- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

práti ← práti (invariable)

rudra ← rudrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

upayántam ← √i- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

bhū́reḥ ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dātā́ram ← dātár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gr̥ṇīṣe ← √gr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sátpatim ← sátpati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

bheṣajā́ ← bheṣajá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

rāsi ← √rā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

stutáḥ ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

कु॒मा॒रः । चि॒त् । पि॒तर॑म् । वन्द॑मानम् । प्रति॑ । न॒ना॒म॒ । रु॒द्र॒ । उ॒प॒ऽयन्त॑म् ।
भूरेः॑ । दा॒तार॑म् । सत्ऽप॑तिम् । गृ॒णी॒षे॒ । स्तु॒तः । त्वम् । भे॒ष॒जा । रा॒सि॒ । अ॒स्मे इति॑ ॥

• kumāraś ← kumāraḥ ← kumāra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “prince; male child; child; Skanda; son; kumārabandha; kumāra [word]; young person.”

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• pitaraṃ ← pitaram ← pitṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• vandamānam ← vand
• [verb noun], accusative, singular
• “worship; laud.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• nānāma ← nam
• [verb], singular, Perfect indicative
• “bow; bend; condescend; worship; bend; lower.”

• rudropayantam ← rudra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• rudropayantam ← upayantam ← upe ← √i
• [verb noun], accusative, singular
• “mix; endow; enter (a state); approach; love; supply; travel; come out; reach; arrive; decorate; process.”

• bhūrer ← bhūreḥ ← bhūri
• [noun], genitive, singular, masculine
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• dātāraṃ ← dātāram ← dātṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “giving; big.”

• satpatiṃ ← sat
• [noun]
• “good; good; real; existent; virtuous; sat [prefix]; real.”

• satpatiṃ ← patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• gṛṇīṣe ← gṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “praise.”

• stutas ← stutaḥ ← stu
• [verb noun], nominative, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• bheṣajā ← bheṣaja
• [noun], accusative, plural, neuter
• “drug; medicine; herb; bheṣaja [word]; remedy; reagent.”

• rāsy ← rāsi ← rā
• [verb], singular, Present indikative
• “give; impart.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

वन्दमानं आयुष्मान्भवसौम्येस्तुवन्तम्पितरं कुमारश्चित् यथाकुमारः चिदित्येत्दुपमार्थे हेरुद्र उप- यन्तमस्मत्समीपेगच्छन्तन्त्वाम्प्रतिननाम प्रतिनतोस्मि अपिच भूरेर्बहुनोधनस्यदातारंसत्पतिंसताम्पा- लयितारं पत्यावैशर्येइतिपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् हेरुद्र एवम्भूतं त्वाङ्गृणीषे स्तौमि मिपस्तिङान्तिङोभ- वन्तीतिसेआदेशः स्तुतश्चत्वंअस्मेअस्मभ्यम्भेषजाभेषजानिरासिदेहि ॥ १२ ॥

English translation:

“I bow, Rudra, to you, approaching (our rite), as a boy to his father when pronouncing a blessing upon him; I glorify you, the giver of much (wealth), the protector of the virtuous; do you, thus glorified, bestow healing herbs upon me.”

Even a little boy bows in response to his approving father as he approaches, o Rudra.
I will hymn the giver of much, the master of settlements. Praised,
bestow on us your remedies.

Although most tr. (Geldner, Renou, Doniger, Maurer, but not Macdonell) take nānāma as 1st sg., with nom. kumāráḥ relegated to a simile, I follow Kümmel (278)(and Macdonell, see also Grassmann) in taking nānāma as 3rd sg. For one thing, cid isn’t a simile particle (pace Geldner), and so this would have to be an unmarked simile (not, of course, impossible), and for another we might expect (or at least hope for) *nānama with short root vowel as a 1st sg. pf. The point of the half-vs. must be that even a little boy knows to honor someone more powerful and distinguished than he is, and so I surely know to do the same.

I bend to thee as thou approachest, Rudra, even as a boy before the sire who greets him.
I praise thee Bounteous Giver, Lord of heroes: give medicines to us as thou art lauded.

I bow down like a son before his father, Who with good will comes nigh to him, O Rudra. I praise the true lord, of much wealth the giver: To us thou grantest remedies when lauded.

Wie der Knabe gegen den lobenden Vater, so habe ich mich gegen dich, Rudra, verneigt, wenn du nahst. Den Geber von vielem, den rechtmäßigen Herrn feiere ich. Gepriesen gewähre du uns deine Arzeneien!

Wie auch das Kind sich dem verehrten Vater in Liebe zuneigt, wenn er kommt, o Rudra, So preis’ ich dich, den Herrn, der vieles schenket, gelobter du, verleih uns Arzeneien.

Как сын перед отцом, славящим (богов),
Склонился я перед (тобой), о Рудра, когда ты приближаешься
Я воспеваю того, кто дает много, истинного господина.
Прославленный, дай ты нам целебные средства!

• रुद्रः
• गृत्समदः शौनकः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब विद्याध्ययन विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (रुद्र) दुष्टों को रुलानेवाले विद्वान् (स्तुतः) प्रशंसा को प्राप्त (त्वम्) आप (पितरम्) पिता को (कुमारः) ब्रह्मचारी (चित्) जैसे-वैसे (वन्दमानम्) स्तुति को प्राप्त और (उपयन्तम्) समीप आते हुए (भूरेः) बहुत पदार्थ के (दातारम्) देने वा (सत्पतिम्) सज्जनों के पालनेवाले विद्वान् के प्रति (ननाम) नमस्कार करता वा (गृणीषे) उसकी स्तुति करते हैं तथा (अस्मे) हमलोगों के लिये (भेषजा) औषधों को (रासि) देता है इससे हम लोगों को सत्कार करने के योग्य हैं ॥१२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे अच्छा पुत्र पिता का सत्कार करता वा नमता वा स्तुति करता है, वैसे अच्छा विद्यार्थी पढ़ानेवाले को प्रसन्न करता है ॥१२॥

अन्वय: हे रुद्र स्तुतस्त्वं पितरं कुमारश्चिद्वन्दमानमुपयन्तं भूरेर्दातारं सत्पतिं प्रति ननाम गृणीषेऽस्मे भेषजा रास्यतोऽस्माभिः सत्कर्त्तव्योऽसि ॥१२॥

अथ विद्याध्ययनविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (कुमारः) ब्रह्मचारी (चित्) इव (पितरम्) जनकम् (वन्दमानम्) स्तूयमानम्। अत्र कर्मणि शानच् (प्रति) (ननाम) नमति। अत्र तुजादीनामित्यभ्यासदैर्घ्यम् (रुद्र) (उपयन्तम्) समीपं प्राप्नुवन्तम् (भूरेः) बहोः (दातारम्) (सत्पतिम्) सतां पालकम् (गृणीषे) स्तौषि (स्तुतः) प्रशंसितः (त्वम्) (भेषजा) औषधानि (रासि) ददासि (अस्मे) अस्मभ्यम् ॥१२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा सत्पुत्रः पितरं सत्करोति नमति स्तौति तथा सदध्येताध्यापकं प्रसादयति ॥१२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा चांगला पुत्र पित्याचा सत्कार करतो, नम्र असतो, स्तुती करतो तसा चांगला विद्यार्थी अध्यापकाला प्रसन्न करतो. ॥ १२ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

या᳓ वो भेषजा᳓ मरुतः शु᳓चीनि
या᳓ शं᳓तमा वृ᳓षणो या᳓ मयोभु᳓
या᳓नि म᳓नुर् अ᳓वृणीता पिता᳓ नस्
ता᳓ शं᳓ च यो᳓श् च रुदर᳓स्य+ वश्मि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bheṣajā́ ← bheṣajá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

śúcīni ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

mayobhú ← mayobhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

śáṁtamā ← śáṁtama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vr̥ṣaṇaḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ávr̥ṇīta ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

mánuḥ ← mánu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pitā́ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yā́ni ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

rudrásya ← rudrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śám ← śám (invariable)

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vaśmi ← √vaś- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yós ← yós (invariable)

या । वः॒ । भे॒ष॒जा । म॒रु॒तः॒ । शुची॑नि । या । शम्ऽत॑मा । वृ॒ष॒णः॒ । या । म॒यः॒ऽभु ।
यानि॑ । मनुः॑ । अवृ॑णीत । पि॒ता । नः॒ । ता । शम् । च॒ । योः । च॒ । रु॒द्रस्य॑ । व॒श्मि॒ ॥

• yā ← yad
• [noun], nominative, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• bheṣajā ← bheṣaja
• [noun], nominative, plural, neuter
• “drug; medicine; herb; bheṣaja [word]; remedy; reagent.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• śucīni ← śuci
• [noun], nominative, plural, neuter
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• śantamā ← śaṃtama
• [noun], nominative, plural, neuter
• “beneficent.”

• vṛṣaṇo ← vṛṣaṇaḥ ← vṛṣan
• [noun], vocative, plural, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• mayobhu
• [noun], nominative, singular, neuter

• yāni ← yad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• manur ← manuḥ ← manu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Manu; mantra; Manusmṛti; fourteen; man; manu [word]; Vaivasvata; incantation; sacred text.”

• avṛṇītā ← avṛṇīta ← vṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “choose; ask.”

• avṛṇītā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pitā ← pitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• nas ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• tā ← tad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• śaṃ ← śam
• [adverb]
• “śam [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• yoś ← yoḥ ← yos
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fortune.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• rudrasya ← rudra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• vaśmi ← vaś
• [verb], singular, Present indikative
• “desire; agree; call; care; like; love.”

हेमरुतोरुद्रपुत्राः वोयुष्माकंयायानिभेषजाभवजानिअस्मदारोग्यहेतुभूतान्यौषधानिशुचीनिशुद्धा निनिर्मलानिसन्ति हेवृषणः कामानांवर्षितारोमरुतः यायानिचयुष्मदीयानिभेषजानिशन्तमाअतिश- येनसुखकराणि यायानिचभेषजानिमयोभुमयोभूनि मयसःसुखस्यभावयितॄणिनोस्मत्पितामनुः यानि भेषजानियुष्मदीयान्यवृणीतवृतवान् तातानिभेषजानिरुद्रस्यमहादेवस्यसम्बन्धिशञ्चयोश्चयच्छमनी- यानांरोगाणामुपशमनंयावनीयानाम्भयानांयद्यावनं अस्मत्तः पृथक्करणं तदुभयञ्चवश्मिकामये वशका- न्तौ आदादिकः ॥ १३ ॥

English translation:

“Maruts, I solicit of you those medicaments which are pure; those, showerers (of benefits), which give great plural asure; those which fonfer felicity; those which (our) sire, Manu, selected; and those (medicaments) of Rudra which are the alleviation (of disease), and defence (against danger).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Those which our sire Manu selected: yāni manur avṛṇītā pitā naḥ: Mahābhārata legend: reference to the vegetable seeds which Manu was directed to take with him into the vessel in which he was preserved at the time of the deluge

Your gleaming remedies, o bullish Maruts, which bring best luck, which are joy itself,
which our father Manu chose—those of Rudra’s do I want as luck and lifetime.

The śáṃ(tama)- here makes a ring with śáṃtama- in 2a.

Note that in Holland & van Nooten Rig Veda edition the voc. vṛṣaṇo is wrongly given as accented (vṛ́ṣaṇo).

Of your pure medicines, O potent Martits, those that are wholesomest and healthbestowing,
Those which our father Manu hath selected, I crave from. Rudra for our gain and welfare.

Those remedies of yours, the pure, O Maruts, That are most wholesome, mighty ones, and potent, That Manu chose in ancient days, our Father: Those I desire, and Rudra’s balm and blessing.

Eure lauteren Arzeneien, ihr Marut, die heilsamsten, ihr Bullen, die wohltuenden, die sich unser Vater Manu erbat, diese und Heil und Segen wünsche ich von Rudra.

Die Arzeneien, die ihr habt, o Marut’s, die heilend, rein, erquickend sind, o Stiere, Die unser Vater Manu sich erbeten, die wünsche ich zu Heil und Glück von Rudra.

Те ваши светлые целебные средства, о Маруты,
Те самые благодатные, о быки, те подкрепляющие,
Которые испросил себе Ману, отец наш, –
Их я хочу от Рудры, а также счастья и блага!

• रुद्रः
• गृत्समदः शौनकः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वैद्यक विषयको अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृषणः) वृष्टि करानेवाले विद्वानों ! जैसे (मरुतः) मनुष्यों को और (या) जिन (शुचीनि) शुद्ध वा (या) जिन (शन्तमा) अतीव सुख करने वा (या) जिन (मयोभु) सुख की भावना देने वा (यानि) जिन रोग निवारनेवाली (भेषजा) औषधों को (वः) तुम्हारे लिये (मनुः) वैद्यविद्या जाननेवाला (पिता) पिता (अवृणीत) स्वीकार करता है वह तुम्हारे (नश्च) और हमारे लिये (योः) त्याग करने (रुद्रस्य) और रुलानेवाले रोग की निवृत्ति के लिये (शं,च) और कल्याण की भावना के लिये होती वैसी मैं (वश्मि) कामना करूँ ॥१३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि पिता और पितामहों तथा अध्यापक वा अन्य विद्वानों से प्रतिरोग के निवारण के अर्थ ओषधियों को जानकर अपने और दूसरों के रोगों को निवारण करके सबके लिये सुख की आकांक्षा करें ॥१३॥

अन्वय: हे वृषणो मरुतो यथा या शुचीनि या शन्तमा या मयोभु यानि रोगनिवारकाणि भेषजा वो मनुः पिता अवृणीत ता वो नश्च योश्च रुद्रस्य निवारणाय शञ्च भावनाय तथाऽहं वश्मि ॥१३॥

अथ पुनर्वैद्यकविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (या) यानि (वः) युष्मभ्यम् (भेषजा) औषधानि (मरुतः) मनुष्यान् (शुचीनि) पवित्राणि (या) यानि (शन्तमा) अतिशयेन सुखकराणि (वृषणः) वर्षयितारः (या) यानि (मयोभु) सुखं भावुकानि (यानि) (मनुः) वैद्यकविद्यावित् (अवृणीत) स्वीकरोति। अत्राऽन्येषामपीति दीर्घः (पिता) जनकः (नः) अस्मभ्यम् (ता) तानि (शम्) सुखम् (च) बलम् (योः) त्यक्तव्यस्य (च) उत्पद्यमानस्य (रुद्रस्य) रोदयितू रोगस्य (वश्मि) कामये ॥१३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैः पितृपितामहेभ्योऽध्यापकेभ्योऽन्येभ्यो विद्वद्भ्यश्च प्रतिरोगस्य निवारणायौषधीर्विज्ञाय स्वेषां परेषां च रोगान्निवार्य्य सर्वार्थसुखं कामनीयम् ॥१३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. पिता व पितामह अध्यापक आणि इतर विद्वानांकडून रोग निवारण करण्याचे औषध जाणून माणसांनी आपले व दुसऱ्यांचे रोगनिवारण करून सर्वांसाठी सुखाची इच्छा करावी. ॥ १३ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प᳓रि णो हेती᳓ रुदर᳓स्य+ वृज्याः
प᳓रि त्वेष᳓स्य दुर्मति᳓र् मही᳓ गात्
अ᳓व स्थिरा᳓ मघ᳓वद्भ्यस् तनुष्व
मी᳓ढ्वस् तोका᳓य त᳓नयाय मॄळ+

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hetíḥ ← hetí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pári ← pári (invariable)

rudrásya ← rudrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vr̥jyāḥ ← √vr̥j- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT, mood:PREC}

durmatíḥ ← durmatí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

gāt ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

mahī́ ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pári ← pári (invariable)

tveṣásya ← tveṣá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

áva ← áva (invariable)

maghávadbhyaḥ ← maghávan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

sthirā́ ← sthirá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

tanuṣva ← √tan- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

mī́ḍhvaḥ ← mīḍhváṁs- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mr̥ḷa ← √mr̥ḍ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tánayāya ← tánaya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

tokā́ya ← toká- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

परि॑ । नः॒ । हे॒तिः । रु॒द्रस्य॑ । वृ॒ज्याः॒ । परि॑ । त्वे॒षस्य॑ । दुः॒ऽम॒तिः । म॒ही । गा॒त् ।
अव॑ । स्थि॒रा । म॒घव॑त्ऽभ्यः । त॒नु॒ष्व॒ । मीढ्वः॑ । तो॒काय॑ । तन॑याय । मृ॒ळ॒ ॥

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• ṇo ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• hetī ← hetiḥ ← heti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “projectile; heti [word].”

• rudrasya ← rudra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• vṛjyāḥ ← vṛj
• [verb], singular, Prekativ

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• tveṣasya ← tveṣa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “awful; brilliant; aglitter(p); bright.”

• durmatir ← durmatiḥ ← durmati
• [noun], nominative, singular, feminine
• “hate; envy.”

• mahī ← mah
• [noun], nominative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• gāt ← gā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “go; enter (a state); arrive.”

• ava
• [adverb]
• “down.”

• sthirā ← sthira
• [noun], accusative, plural, neuter
• “firm; hard; lasting; calm; stable; immovable; firm; strong; sthira [word]; vegetable; potent; steadfast; durable; firm; trustworthy; trustworthy; diligent.”

• maghavadbhyas ← maghavadbhyaḥ ← maghavan
• [noun], dative, plural, masculine
• “big.”

• tanuṣva ← tan
• [verb], singular, Present imperative
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• mīḍhvas ← mīḍhvaḥ ← mīḍhvas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “big.”

• tokāya ← toka
• [noun], dative, singular, neuter
• “offspring.”

• tanayāya ← tanaya
• [noun], dative, singular, neuter
• “biological.”

• mṛḍa ← mṛḍ
• [verb], singular, Present imperative
• “pardon.”

रुद्रस्यमहादेवस्यहेतिरायुधन्नोस्मान् परिवृज्याःपरिवर्जयतु तथात्वेष्स्यदीप्तस्यरुद्रस्यमहीमहती दुर्मतिः दुःखकारिणीबुद्धिश्चपरिगात् अस्मान् वर्जयित्वान्यत्रगच्छतु अपरीवर्जने हेमीढ्वः सेचनस- र्थरुद्र स्थिरास्थिराणि त्वदीयानिधानूंषिमघवद्भ्यः हविर्लक्षणधनयुक्तेभ्योयजमाने भ्यः अवतनुष्व अवततज्यानिकुरु तथातोकयास्मत्पुत्रायतनयायतत्पुत्राय चमृळद् सुखङ्कुरु ॥ १४ ॥

English translation:

“May the javelin of Rudra avoid us; may the great displeasure of the radiant deity pass away (from us); showerer of benefits, turn away your strong (bow) from the wealthy (offerers of oblations), and bestow happiness upon (our) sons and grandsons.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 16.50: the end of the first half of the hymn reads: durmatir-aghāyoḥ, the displeasure of the sinful or the malevolent; durmati-mahī gāt = may the great displeasure pass away

Might Rudra’s lance avoid us. The hostile thought of the turbulent one, though great, shall go around us.
Slacken the taut (bows) for our bounteous (patrons). Be merciful to our progeny and posterity, o munificent one.

As Ian Hollenbaugh pointed out to me, gāt in b should have a modal reading, either as an injunc. matching the precative value of the preceding verb vṛjyāḥ or expressing the imperatival value often found in root aor. injunctives; hence either “should go around us” or “let it go around us.” The mid. impv. (áva …) tanuṣva suggests that it is Rudra’s own bows that should be un-strung. Recall that he bore the bow in 10a (bibharṣi … dhánva).

May Rudra’s missile turn aside and spare us, the great wrath of the impetuous One avoid us.
Turn, Bounteous God, thy strong bow from our princes, and be thou gracious to our seed and offspring.

May Rudra’s missile turn aside and pass us, May the fierce Rudra’s great ill-will go by us. Relax thy rigid bow to save our patrons; Spare, O thou god of bounty, child and grandchild.

Das Geschoß des Rudra soll uns verschonen, die große Ungnade des Furchtgebietenden soll uns umgehen. Entspanne die straffen Bogen unsern Gönnern zuliebe; sei gegen unseren leiblichen Samen barmherzig, du Belohner!

Des Rudra Wurfspiess geh’ an uns vorüber, vorüber auch des starken grosse Ungunst. O spanne deinen Bogen ab den Fürsten, o milder, sei den Kindern hold und Enkeln.

Да минует нас выстрел Рудры!
Да обойдет нас великая немилость сильного!
Ослабь тугие, (луки) ради (наших) щедрых (покровителей)!
О щедрый, помилуй нашу плоть от плоти!

• रुद्रः
• गृत्समदः शौनकः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मीढ्वः) सुखों से सींचनेवाले वैद्य जो (रुद्रस्य) दुःख देनेवाले रोगको (हेतिः) वज्र से पीड़ा के समान वा (वृज्याः) वर्जने योग्य पीड़ा और (त्वेषस्य) प्रदीप्त अर्थात् प्रबल की (दुर्मतिः) दुष्टमति (नः) हमलोगों को (परि) सब ओर से प्राप्त होवे, तथा जो (मघवद्भ्यः) प्रशंसित धनवालों से (मही) प्रशंसनीय वाणी हम लोगों को सब ओर से शीघ्र उत्पन्न हुए सन्तान के लिये (तनयाय) जोकि कुमारावस्था को प्राप्त है उसके लिये विस्तारो, और उनसे सबको (मृळ) सुखी करो और रोगों को (अव,तनुष्व) दूर करो ॥१४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को उत्तम शिक्षा से दुष्टमति को तथा वैद्यक रीति से सब रोगों का निवारण कर अपने कुल को सदा सुखी करना चाहिये ॥१४॥

अन्वय: हे मीढ्वो वैद्य यो रुद्रस्य हेतिर्वृज्यास्त्वेषस्य दुर्मतिश्च नोऽस्मान् पर्य्यगात्। या मघवद्भ्यो मह्यस्मान् पर्य्यगात्स्थिरा च गात् तानि तोकाय तनयाय तनुष्व तैः सर्वान्मृळ रोगानवतनुष्व दूरी कुरु ॥१४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (परि) सर्वतः (नः) अस्मान् (हेतिः) वज्रादिव पीडा। हेतिरिति वज्रना० निघं० २। २०। (रुद्रस्य) दुःखप्रदस्य रोगस्य (वृज्याः) वर्जनीयाः पीडाः (परि) अभितः (त्वेषस्य) प्रदीप्तस्य (दुर्मतिः) दुष्टा मतिः (मही) महती पूज्या वाक्। महीति वाङ्नाम निघं० १। ११ (गात्) प्राप्नुयात् (अव) (स्थिरा) स्थिराणि (मघवद्भ्यः) पूजितधनेभ्यः (तनुष्व) विस्तृणीहि (मीढ्वः) सुखसेचक (तोकाय) सद्यो जातायाऽपत्याय (तनयाय) प्राप्तकुमाराऽवस्थाय (मृळ) सुखय ॥१४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः सुशिक्षया दुष्टां मतिं वैद्यकरीत्या सर्वान् रोगान्निवार्य्य स्वं स्वं कुलं सदा सुखनीयम् ॥१४॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी उत्तम शिक्षणाने दुष्ट बुद्धी व वैद्यक रीतीने सर्व रोगांचे निवारण करून आपापल्या कुळाला सदैव सुखी ठेवावे. ॥ १४ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एवा᳓ बभ्रो वृषभ चेकितान
य᳓था देव न᳓ हृणीषे᳓ न᳓ हं᳓सि
हवनश्रु᳓न् नो रुदरेह᳓+ बोधि
बृह᳓द् वदेम विद᳓थे सुवी᳓राः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
babhro ← babhrú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

cekitāna ← √cit- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

evá ← evá (invariable)

vr̥ṣabha ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

háṁsi ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

hr̥ṇīṣé ← √hr̥̄- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ná ← ná (invariable)

ná ← ná (invariable)

yáthā ← yáthā (invariable)

bodhi ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

havanaśrút ← havanaśrút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rudra ← rudrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

suvī́rāḥ ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vadema ← √vadⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

vidáthe ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ए॒व । ब॒भ्रो॒ इति॑ । वृ॒ष॒भ॒ । चे॒कि॒ता॒न॒ । यथा॑ । दे॒व॒ । न । हृ॒णी॒षे । न । हंसि॑ ।
ह॒व॒न॒ऽश्रुत् । नः॒ । रु॒द्र॒ । इ॒ह । बो॒धि॒ । बृ॒हत् । व॒दे॒म॒ । वि॒दथे॑ । सु॒ऽवीराः॑ ॥

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• babhro ← babhru
• [noun], vocative, singular, masculine
• “tawny; brown.”

• vṛṣabha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• cekitāna ← cekit ← √cit
• [verb noun], vocative, singular
• “chew over.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• hṛṇīṣe ← hṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “anger.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• haṃsi ← han
• [verb], singular, Present indikative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• havanaśrun ← havana
• [noun], neuter
• “invocation.”

• havanaśrun ← śrut
• [noun], nominative, singular, masculine
• “listening.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• rudreha ← rudra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• rudreha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• bodhi ← bhū
• [verb], singular, Aorist imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• bṛhad ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• vadema ← vad
• [verb], plural, Present optative
• “describe; teach; speak; tell; say; call; name; enumerate; declare; diagnose; address; say; pronounce; express; instruct; order.”

• vidathe ← vidatha
• [noun], locative, singular, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• suvīrāḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīrāḥ ← vīrāḥ ← vīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

हेबभ्रो जगतोभर्तः बभ्रुवर्णवा वृषभ कामानांवर्षितः चेकितान सर्वञ्जानन् हेदेवद्योतमान रुद्र यथायेनप्रकारेणनहृणीषेनक्रुध्यसि नचहंसि हृणीङ्लज्जायां अयङ्क्रुध्यतिकर्माच एव एवंहवनश्रुत् अस्मदीयमाह्वानंश्रृण्वन् नोस्मान् हेरुद्र इहास्मिन्देशे बोधिबुद्भ्यस्व विदथेयज्ञे गृहेवासुवीराः शोभ- नपुत्राः सन्तः ब्रुहत्प्रौढं त्वदीयंस्तोत्रंवदेमोच्चारयाम ॥ १५ ॥धारावराइतिपञ्चदशर्चन्द्वितीयंसूक्तं गार्त्समदम्मारुतं अन्त्यात्रिष्टुप् शिष्टाजगत्यः तथाचानुक्रान्त- म्—धारावरामारुतन्त्रिष्टुबन्तमिति पृष्ठ्याभिप्लवषडहयोस्तृतीयेहन्याग्निमारुतशस्रस्यइदम्मारुतनि- विद्धानं सूत्रितञ्च—वैश्वानरायधिषणान्धारावरामरुतस्त्वमग्नेप्रथमोअङ्गिराइत्याग्निमारुतमिति ।

English translation:

“Cherisher of the world, showerer (of benefits), omniscient and divine (Rudra), hearer of our invocation, so consider us on this occasion, that you may not be irate, nor slay us; but that, blessed with excellent descendants, we may worthily glorify you at this sacrifice.”

You red-brown bull, constantly visible—(let it be) so, that you do not become angry, o god, and you do not smite.
Hearing our calls, be aware of us here, Rudra. – May we speak loftily at the ritual distribution, in possession of good heroes.

In the published translation, the yáthā cl. is rendered as a purpose cl. (“… that you do not become angry …”), but yáthā purpose cls. always take the subjunctive, as Macdonell

already pointed out. It should rather be construed with the vs.-initial evā́, in the usual “just as …, so …” relationship, though with the usual order reversed. Macdonell also recognized this, but suggested that evā́is “to be taken with c, since in the normal syntactical order if should follow yáthā in the sense which it has here.” This is a trickier piece of syntax than I think can be justified — hopscotching the evā́over the whole yáthā clause — and the contents of c do not conform to the standard usage of summary evā́. Instead I think evā́sums up the successful achievement of the wishes expressed in the preceding vs. (and perhaps in the whole preceding hymn): “even as you are not angry and do not smite, so (it is): the missile has avoided us, the bows are unstrung, etc.” This is somewhat hard to render in Engl., but I would change the published translation to “Just as you are not angry and do not smite, so (it has come to pass).”

O tawny Bull, thus showing forth thy nature, as neither to be wroth, O God, nor slay us.
Here, Rudra, listen to our invocation. Loud may we speak, with heroes, in assembly.

So brown-hued, mighty Rudra, widely famous, Here to our invocations be attentive, As not, O god, to rise in wrath and slay us. May we speak loud with heroes in the synod.

So sei es, du rotbrauner, staunenerregender Bulle, daß du weder zürnest noch tötest, o Gott. Sei hier, o Rudra, ein Ruferhörer ! Wir möchten das große Wort führen als die Meister in der weisen Rede.

Als solcher dich, o brauner Stier, erweisend, der nicht, o Gott, du zürnest, noch vertilgest, Sei unsres Rufs Erhörer hier, o Rudra; lasst laut im Chore bei dem Fest uns singen.

(Да будет) так, о бурый, поражающий (воображение) бык,
Что ты, о бог, не разгневаешься (и) не убьешь!
О Рудра, будь здесь для нас слышащим зов!
Мы хотим провозгласить жертвенную раздачу, (чтобы иметь) прекрасных мужей!

• रुद्रः
• गृत्समदः शौनकः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषयको अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (बभ्रो) धारण वा पोषण करने वा (वृषभ) रोग निवारण करने से बल के देने वा (चेकितान) विज्ञान देने वा (देव) मनोहर (रुद्र) और सर्वरोग निवारनेवाले जिस कारण (हवनश्रुत्) देने लेने को सुननेवाले आप (इह) इसमें (यथा) जैसे (नः) हम लोगों के सुखों को (न) नहीं (हृणीषे) हरते हैं सबके सुखको (बोधि) जानें इससे हम लोग (सुवीराः) सुन्दर पराक्रम को प्राप्त होते हुए ही वैसे (चिदथे) ओषधियों के विज्ञानव्यवहार में (बृहत्) बहुत (वदेम) कहें ॥१५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो वैद्य जन राज्य और न्याय के अधीश हों वे अन्याय से किसी का कुछ भी धन न हरें, न किसी को मारें किन्तु सदा अच्छे पथ्य और ओषधियों के व्यवहार सेवन से बल और पराक्रम को बढ़ावें ॥१५॥ इस सूक्त में वैद्य, राजपुरुष, और विद्या ग्रहण के व्यवहार वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ संगति है, यह जानना चाहिये ॥ यह अठारहवाँ वर्ग और तैंतीसवाँ सूक्त समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे बभ्रो वृषभ चेकितान देव रुद्र यतो हवनश्रुत् त्वमिह यथा नः सुखानि न हृणीषे सर्वेषां सुखं बोधि तस्माद्वयं सुवीराः सन्त एव यथा विदथे बृहद्वदेम ॥१५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (एव) निश्चये। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः (बभ्रो) धर्त्तः पोषक (वृषभ) रोगनिवारणेन बलप्रद (चेकितान) विज्ञापक (यथा) (देव) कमनीय (न) निषेधे (हृणीषे) हरसि। अत्र विकरणव्यत्ययेन श्ना (न) निषेधे (हंसि) (हवनश्रुत्) या हवनं दानमादानं शृणोति (नः) अस्माकम् (रुद्र) सर्वरोगनिवारक (इह) अस्मिन् (बोधि) बुध्यस्व (बृहत्) (वदेम) (विदथे) औषधविज्ञानव्यवहारे (सुवीराः) सुष्ठुप्राप्तवीर्य्याः सन्तः ॥१५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये वैद्याः राज्यन्यायाधीशाः स्युस्तेऽन्यायेन कस्यचित्किञ्चिन्न हरेयुः। न कञ्चिद्धन्युः किन्तु सदा सुपथ्यौषधव्यवहारसेवनेन बलपराक्रमान् वर्द्धयेयुरिति ॥१५॥ अस्मिन् सूक्ते चिकित्सकराजपुरुषपठनव्यवहारवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥ इत्यष्टादशो वर्गस्त्रयस्त्रिंशं सूक्तं च समाप्तम् ॥

भावार्थभाषाः - भावार्थ- या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे वैद्य राज्याचे न्यायाधीश आहेत त्यांनी अन्यायाने कुणाचे धन घेऊ नये. कुणाचे हनन करू नये; परंतु सदैव चांगले पथ्य व औषधाच्या सेवनाने बल व पराक्रम वाढवावा. ॥ १५ ॥