०३२

• देवता - द्यावापृथिव्यौ
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

अस्य꣡ मे द्यावापृथिवी ऋतायतो꣡
भूत꣡म् अवित्री꣡ व꣡चसः सि꣡षासतः
य꣡योर् आ꣡युः प्रतरं꣡ ते꣡ इद꣡म् पुर꣡
उ꣡पस्तुते वसूयु꣡र् वाम् महो꣡ दधे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dyāvāpr̥thivī ← dyā́vāpr̥thivī́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:DU}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

r̥tāyatáḥ ← √r̥tāy- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

avitrī́ ← avitrī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

bhūtám ← √bhū- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

síṣāsataḥ ← √sanⁱ- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

vácasaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

ā́yuḥ ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pratarám ← pratarám (invariable)
{}

purás ← purás (invariable)
{}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

yáyoḥ ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:F, number:DU}

dadhe ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

maháḥ ← mahás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

úpastute ← √stu- (root)
{case:ACC, gender:F, number:DU, non-finite:PPP}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vasūyúḥ ← vasūyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अ॒स्य । मे॒ । द्या॒वा॒पृ॒थि॒वी॒ इति॑ । ऋ॒त॒ऽय॒तः । भू॒तम् । अ॒वि॒त्री इति॑ । वच॑सः । सिसा॑सतः ।
ययोः॑ । आयुः॑ । प्र॒ऽत॒रम् । ते इति॑ । इ॒दम् । पु॒रः । उप॑स्तुते॒ इत्युप॑ऽस्तुते । व॒सु॒ऽयुः । वा॒ । म॒हः । द॒धे॒ ॥

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• dyāvāpṛthivī
• [noun], vocative, dual, feminine
• “heaven and earth; dyāvāpṛthivī [word].”

• ṛtāyato ← ṛtāyataḥ ← ṛtāy
• [verb noun], genitive, singular

• bhūtam ← bhū
• [verb], dual, Aorist imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• avitrī ← avitṛ
• [noun], nominative, dual, feminine
• “favorable.”

• vacasaḥ ← vacas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• siṣāsataḥ ← siṣās ← √san
• [verb noun], genitive, singular
• “win; gain.”

• yayor ← yayoḥ ← yad
• [noun], genitive, dual, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• āyuḥ ← āyus
• [noun], nominative, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• prataraṃ ← prataram
• [adverb]
• “farther.”

• te ← tad
• [noun], accusative, dual, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pura ← puras
• [adverb]
• “ahead; puras [word]; easterly; eastward; east; earlier.”

• upastute ← upastu ← √stu
• [verb noun], accusative, dual
• “praise.”

• vasūyur ← vasūyuḥ ← vasūyu
• [noun], nominative, singular, masculine

• vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• maho ← mahaḥ ← mahas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “greatness; festival; glory; reward; gladness.”

• dadhe ← dhā
• [verb], singular, Present indikative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

द्यावापृथिवीहेद्यावपृथिव्यौ ऋतायतः ऋतंयज्ञमात्मनइच्छतः सिषासतः युवांसम्भक्तुमिच्छतः वचसः वक्तीतिवचाः स्तोताअसृन् स्तोतुरस्यमेममावित्रीअवित्र्यौपालयित्र्यौभूतं भवतम् ययोर्द्यावापृथिव्योरायुरन्नं प्रतरम्प्रकृष्टतरमुत्पद्यतइतिशेषः इदमिदानीन्तेद्यावापृथिव्यौ उप- स्तुते तत्रतत्रस्थितैः स्तोतृभिः स्तुते वां युवां वसूयुः धनकामोहम्महोमहतः विभक्तिव्यत्ययः महतास्तोत्रेणपुरोदधे पुरस्करोमि ॥ १ ॥

English translation:

“Heaven and Earth, be the protectors of me your worshipper, anxious to propitiate you by worship and adoration, for of you two is abundant food; desiring riches, I glorify you both and celebrate you with great (laudation).”

O Heaven and Earth, become the helpers of this speech for me, who am acting according to truth and seeking to gain.
You two whose lifetime is extended do I, seeking goods, greatly install here in front, when you are approached with praise.

The first hemistich here, with the skeleton asyá me dyāvāpṛthivī … bhūtám avitrī́vácasaḥ … “become helpers of this speech of mine, o Heaven and Earth” is somewhat reminiscent of the famous refrain in I.105 vittám me asyá rodasī “take heed of this (speech) of mine, you two world halves,” though with aid rather than mere attention asked of Heaven and Earth. The different ordering of the two genitives asyá and me in the two passagestd conforms to our expectations of the positioning of enclitics.

The syntax of the second hemistich is rather stiff and clotted, with an oblique nominal relative clause (“of which two there is extensive lifetime”) picked up by a long main clause beginning in the middle of pāda c with the 3rd ps. du. prn. té. It is only after some time that we discover that té is an accusative, the object of versefinal dadhe, and that it is doubled by du. enclitic vām, which switches the reference to 2nd ps. The enclitic vām is very oddly placed, smack in the middle of pāda d, not leaning on any of its adjacent elements semantically, as far as I can see. Moreover, puráḥ … dadhe seems to be a phrasal verb, but with the two parts of the phrase distant from each other and separated by extraneous material.

GRACIOUSLY further, O ye Heaven and Earth, this speech striving to win reward, of me your worshipper.
First rank I give to you, Immortal, high extolled! I, fain to win me wealth, to you the migbty Pair.

Himmel und Erde, seid Gönnerinnen dieser Rede von mir, der ich recht wandelnd Gewinn wünsche ! Euch beide, deren Leben lange währt, die gepriesenen, stelle ich dabei voran, Schätze begehrend, und halte euch hoch.

Seid Erd’ und Himmel meines Liedes Förderer, des heiligen, das Güter zu erlangen strebt; Euch hochgelobte, deren Alter weit sich dehnt, vor allen euch erheb’ ich hoch voll Schatzbegier.

О Небо и Земля, будьте защитниками
Этой моей благочестивой речи, стремящейся покорить!
Вы двое, чей век долог, здесь впереди.
Вас, прославленных, я, жаждущий благ, мощно привлекаю к себе.

• द्यावापृथिव्यौ
• गृत्समदः शौनकः
• जगती
• निषादः

अब बत्तीसवें सूक्त का आरम्भ है, इसके प्रथम मन्त्र से मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (अवित्री) रक्षा आदि के निमित्त (उपस्तुते) समीप में प्रशंसा को प्राप्त (द्यावापृथिवी) सूर्य और भूमि (मे) मेरे (अस्य) इस प्रत्यक्ष (वचसा) वचन के सम्बन्ध से (भूतम्) उत्पन्न हुए (तायतः) जल के समान आचरण करते (सिषासतः) वा अच्छे प्रकार विभाग होने के समान आचरण करते जिनसे (प्रतरम्) पुष्कल (इदम्) इस (आयुः) जीवनको (वसूयुः) धनकी चाहना करता हुआ मैं (पुरः) आगे (दधे) धारण करता हूँ (ते) वे सब जगत् का सुख सिद्ध करते हैं (वाम्) उनकी उत्तेजना से मैं (महः) बहुत सुख को धारण करता हूँ ॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को भूमि और अग्नि का सेवन जो युक्ति के साथ किया जाता है तो पूर्ण आयु और धन की प्राप्ति हो सकती है ॥१॥

अन्वय: येऽवित्री उपस्तुते द्यावापृथिवी मेऽस्य वचसो भूतमृतायतः सिषासतो ययोः सकाशात्प्रतरमिदमायुः वसूयुः सन्नहं पुरो दधे ते सर्वस्य जगतः सुखं साध्नुतो वा तयोः सकाशादहं महत्सुखं दधे ॥१॥

अथ मनुष्याः किं कुर्य्युरित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) (मे) मम (द्यावापृथिवी) सूर्य्यभूमी (तायतः) उदकमिवाचरतः (भूतम्) उत्पन्नम् (अवित्री) रक्षादिनिमित्ते (वचसः) वचनस्य (सिषासतः) संभक्तुमिवाचरतः (ययोः) (आयुः) जीवनम् (प्रतरम्) पुष्कलम् (ते) (इदम्) (पुरः) (उपस्तुते) उप समीपे प्रशंसिते (वसूयुः) आत्मनो वस्विच्छुः (वाम्) तयोः (महः) महत्सुखम् (दधे) ॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैरग्निभूम्योः सेवनं युक्त्या क्रियते चेत्तर्हि पूर्णमायुर्धनं च प्राप्येत ॥१॥

या सूक्तात विद्वानाची मैत्री व स्त्री गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर मागच्या सूक्तार्थाची संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - भूमी व अग्नीचा योग्य उपयोग माणसांनी युक्तीने केल्यास धन व दीर्घायुष्याची प्राप्ती होऊ शकते. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रस्त्वष्टा वा
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

मा꣡ नो गु꣡ह्या रि꣡प आयो꣡र् अ꣡हन् दभन्
मा꣡ न आभ्यो꣡ रीरधो दुछु꣡नाभियः
मा꣡ नो वि꣡ यौः सखिया꣡ विद्धि꣡ त꣡स्य नः
सुम्नायता꣡ म꣡नसा त꣡त् तुवेमहे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áhan ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

āyóḥ ← āyú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dabhan ← √dabh- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

gúhyāḥ ← gúhya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

mā́ ← mā́ (invariable)
{}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rípaḥ ← ríp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ābhyáḥ ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:F, number:PL}

duchúnābhyaḥ ← duchúnā- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:PL}

mā́ ← mā́ (invariable)
{}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rīradhaḥ ← √randh- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

mā́ ← mā́ (invariable)
{}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sakhyā́ ← sakhyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)
{}

viddhí ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

yauḥ ← √yu- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sumnāyatā́ ← √sumnāy- (root)
{case:INS, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

मा । नः॒ । गुह्याः॑ । रिपः॑ । आ॒योः । अह॑न् । द॒भ॒न् । मा । नः॒ । आ॒भ्यः । री॒र॒धः॒ । दु॒च्छुना॑भ्यः ।
मा । नः॒ । वि । यौः॒ । स॒ख्या । वि॒द्धि । तस्य॑ । नः॒ । सु॒म्न॒ऽय॒ता । मन॑सा । तत् । त्वा॒ । ई॒म॒हे॒ ॥

• mā
• [adverb]
• “not.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• guhyā ← guhyāḥ ← guhya
• [noun], nominative, plural, feminine
• “secret; concealed.”

• ripa ← ripaḥ ← rip
• [noun], nominative, plural, feminine
• “deceiver.”

• āyor ← āyoḥ ← āyu
• [noun], genitive, singular, masculine

• ahan ← ahar
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• dabhan ← dabh
• [verb], plural, Present injunctive

• mā
• [adverb]
• “not.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ābhyo ← ābhyaḥ ← idam
• [noun], dative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• rīradho ← rīradhaḥ ← radh
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “subjugate.”

• ducchunābhyaḥ ← ducchunā
• [noun], dative, plural, feminine
• “calamity; misfortune.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• yauḥ ← yu
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “keep away; separate; ward off.”

• sakhyā ← sakhya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “friendship; aid; company.”

• viddhi ← vid
• [verb], singular, Present imperative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• sumnāyatā ← sumnāy
• [verb noun], instrumental, singular

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvemahe ← tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• tvemahe ← īmahe ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

हेइन्द्रत्वष्टर्वा आयोर्मनुष्यस्यशत्रुभूतस्यगुह्याः गोप्याः ज्ञातुमशक्याः रिपोहिंसारूपाः मायाः नोस्मान् अहन् उपलक्षणमेतत् अहनिरात्रौचमादभन् माहिंसिषुः तथानोस्मान् आभ्योदुच्छुनाभ्यः शुनमितिसुखनाम दुःशुनादुच्छुनाः दुःखकारिणीभ्यः शत्रुस्मान्मारीरधः वशम्मानैषीः रध्यतिर्वश- गनइतियास्कः । रधहिंसासंराध्योः अस्माण्ण्यन्ताल्लुङिचङिरूपम् अपिच नोस्माकंस्ख्या सख्या- निसखित्वानिमावियौः त्वयावियुक्तानिमाकार्षीः अपितुनोस्माकन्तस्यतत् सखीत्वंसुम्नायता सुख- मस्माकमिच्छतामनसाविद्धिजानीहि क्रियाग्रहणङ्कर्तव्यमितिकर्मणः सम्प्रदानत्वाच्चतुर्थ्यर्थेषष्ठी तत् त्वा तादृशन्त्वां ईमहे अभिमतफलंयाचामहे सुपांसुलुगितितच्छब्दादुत्तरस्याविभक्तेर्लुक् ॥ २ ॥

English translation:

“Let not the secret guile of man, (Indra), harm us by day (or night); leave us not subject to the malevolent, disunite us not from your frienship; regard us with the favourable thoughts that (spring) from it; we ask this (boon) of you.”

Let secret swindles not deceive us on the day of Āyu [=offering day?]. Do not make us subject to these misfortunes.
Do not keep us far away from your companionship. Know this
(speech?) of ours. With a mind seeking favor we beseech you for this.

The first pāda of this vs. is esp. puzzling. As usual in the RV, Āyu sows confusion, and here, since it is not clear who/what Āyu represents, it is also unclear with what to construe the gen. āyóḥ. The standard interpr. take it with rípaḥ ‘swindles, tricks’, while I attach it to áhan ‘day’ (with no confidence in its correctness; Oldenberg explicitly rejects it). The problem is that Āyu is generally viewed positively, as in II.2.8 where the ritual fire is “the guest dear to Āyu” and II.4.2 where the Bhṛgus deposit the ritual fire “among the clans of Āyu.” If Āyu is positive in value, then the “swindles of Āyu” must be those directed against him, as Oldenberg points out. But as he also points out, the more natural reading of this gen. would be subjective (“swindles perpetrated by Āyu”), not objective. It must be admitted that once in this maṇḍala (II.14.7), Āyu is viewed negatively: Indra strikes down the heros of Āyu along with those of Kutsa and Atithigva, a trio that is subject to Indra’s violence elsewhere, though also individually named as Indra’s comrades in still other passages. More to the point, in my opinion, is the apparent formula VERB uśíjaḥ śáṃsam āyóḥ “The Uśij-priests X-ED the Laud of Āyu” (IV.6.11, V.3.4). In the immediately preceding hymn, II.31, we find in 6a the expression śáṃsam uśíjām “the Laud of the Uśij-priests,” and in the next vs., 7b, the Āyu-s (pl.) figure as fashioners of ritual speech. This suggestive juxtaposition and echo of the fuller expression “Laud of Āyu” found in the preceding closely related hymn suggest that Āyu here is viewed positively and is related to the ritual; I therefore think that “the day of Āyu” is a way of referring to the day of the sacrifice. Most forms belonging to the thematic stem dábha- must be root aor.

subjunctives, but here the mā́requires an injunctive. Formally the root aor. injunctive should have a zero-grade root, *dbhan, but obviously such a form is not viable. With full-grade restored, the injunctive is identical to the subjunctive. On these forms see Hoffman (Injunk. 242-43), who suggests that a new injunc. dabhur was created to avoid this functional coincidence.

sakhyā́occurs several times with ví √yu ‘keep away’. Narten (Sig. Aor. 214) states that the s-aor. to this root is intrans., and Geldner (/Witzel Gotō) render it thus here: “Nicht soll sich unserer Freundschaft lösen,” presumably with neut. pl. sakhyā́as subj. of the sg. verb. However, VIII.86.1 mā́no ví yauṣṭam sakhyā́, with dual verb seems to me decisive for a transitive interpr. of this idiom. In the published translation (“Do not keep us far away from your companionship”) I take sakhyā́as an instr. (sg.) of separation.

However, it is also possible that it is an acc. pl., with the tr. “Do not keep your companionship(s) far away from us.” See IV.16.20.

The phrase viddhí tásya naḥ (“know this (speech?) of ours” in the published tr) resonates with I.105 vittám me asyá “take heed of this (speech?) of mine, which I adduced above in regard to asyá me … opening our 1a. It might better have been tr.

with “take heed.”

Let not man’s guile annoy us, secret or by day: give not us up a prey to these calamities.
Sever not thou our friendship: think thereon for us. This, with a heart that longs for bliss, we seek from thee.

Nicht sollen uns heimliche Kniffe eines Ayu an dem entscheidenden Tage überlisten. Überantworte uns nicht solchen Unbilden ! Nicht soll sich unsere Freundschaft lösen. Sei dieses Wortes von uns eingedenk wohlwollenden Sinnes ! Darum ersuchen wir dich.

Nicht schad’ uns heimlich noch bei Tage Menschentrug, nicht überliefre jenen Unholdinnen uns, Entzieh’ uns deine Freundschaft nicht, gewähr’ uns das, wir bitten dies mit andachtsvollem Sinn von dir.

Да не обманут нас в (решающий) день тайные уловки Аю!
Не отдай нас во власть таким злоключениям!
Да не нарушится наша дружба! Знай это наше (желание)
(И прими его) с благосклонной мыслью! Об этом мы тебя просим.

• इन्द्रस्त्वष्टा वा
• गृत्समदः शौनकः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब विद्वानों की मित्रता को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (नः) हमारे (गुह्या) गुप्त एकान्त के (सख्या) मित्रपन के काम (आयोः) मनुष्य के सुख को (अहन्) किसी दिन में (मा,दभन्) मत नष्ट करें (रिपः) और पृथिवी (मा) मत नष्ट करें वा जैसे मैं किसी मनुष्य के सुख को न नष्ट करूँ। वैसे हे सेनापति ! आप (आभ्यः) इन पृथिवी वा (दुच्छुनाभ्यः) दुःखकारिणी शत्रु की सेनाओं से (नः) हम लोगों को (मा,रीरधः) मत नष्ट करें (मा) मत (नः) हम लोगों को (मनसा) अन्तःकरण से (वि,यौः) अलग करें वा (सुम्नायता) अपने को सुख की इच्छा करते हुए (नः) हम लोगों को (विद्धि) जानो (तस्य) उस सज्जन के सुख को (मा) मत नष्ट करो, इस कारण हम लोग उक्त कर्म और आपको (ईमहे) याचते हैं ॥२॥

भावार्थभाषाः - सब मनुष्यों को इस प्रकार सदा इच्छा करनी चाहिये कि किसी के सुख की हानि कभी न करनी चाहिये, मित्रता का भङ्ग न करना चाहिये, सब सज्जनों की सदा रक्षा करनी चाहिये, निरन्तर सज्जनों के लिये सुख माँगना चाहिये ॥२॥

अन्वय: यानि नो गुह्या सख्याऽऽयोरहन्मा दभन्। रिपश्च मा दभ्नीयाद्यथाहं कस्य चिन्मनुष्यस्य सुखं न दभ्नुयां तथा हे सेनेश त्वमाभ्यो दुच्छुनाभ्यो नो मा रीरधो मा नो वियौः सुम्नायता मनसा नो विद्धि तस्य सज्जनस्य सुखं मा वियौस्तस्माद्वयं तत्त्वेमहे ॥२॥

अथ विदुषां मित्रत्वमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (मा) निषेधे (नः) अस्माकम् (गुह्या) गुप्तानि रहस्यानि (रिपः) पृथिवी। रिप इति पृथिवीना० निघं० १। १ (आयोः) मनुष्यस्य सुखम् (अहन्) अहनि दिवसे (दभन्) दभ्नुयुः (मा) (नः) (आभ्यः) पृथिवीभ्यः (रीरधः) हिंस्यात् (दुच्छुनाभ्यः) दुःखकारिणीभ्यः शत्रुसेनाभ्यः (मा) (नः) अस्मान् (वि) (यौ) पृथक् कुर्याः (सख्या) सख्युः कर्माणि (विद्धि) जानीहि (तस्य) (नः) अस्माकम् (सुम्नायता) आत्मनः सुम्नं सुखमिच्छता (मनसा) अन्तःकरणेन (तत्) तम् (त्वा) त्वाम् (ईमहे) याचामहे ॥२॥

भावार्थभाषाः - सर्वैर्मनुष्यैरेवं सदैवेषितव्यं यदस्माभिः कस्यचित्सुखहानिः कदाचिन्न कर्त्तव्या मित्रताभङ्गो नैव विधेयः शत्रुसेनाभ्यः सर्वे सज्जनाः सदा रक्षणीयाः सततं सत्पुरुषेभ्यः सुखं याचनीयञ्च ॥२॥

भावार्थभाषाः - सर्व माणसांनी या प्रकारची इच्छा करावी की आम्ही कुणाचे सुख नष्ट करता कामा नये. मित्रत्व नष्ट करता कामा नये. सर्व सज्जनांचे सदैव रक्षण केले पाहिजे व सज्जनांसाठी सुखाची सतत याचना केली पाहिजे. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रस्त्वष्टा वा
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

अ꣡हेळता म꣡नसा श्रुष्टि꣡म् आ꣡ वह
दु꣡हानां धेनु꣡म् पिप्यु꣡षीम् असश्च꣡तम्
प꣡द्याभिर् आशुं꣡ व꣡चसा च वाजि꣡नं
तुवां꣡ हिनोमि पुरुहूत विश्व꣡हा

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

áheḷatā ← áheḷant- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

śruṣṭím ← śruṣṭí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

asaścátam ← asaścát- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

dhenúm ← dhenú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

dúhānām ← √duh- (root)
{case:ACC, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

pipyúṣīm ← √pī- 1 (root)
{case:ACC, gender:F, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

āśúm ← āśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

pádyābhiḥ ← pádyā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

vácasā ← vácas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vājínam ← vājín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hinomi ← √hi- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

puruhūta ← puruhūtá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

viśváhā ← viśváhā (invariable)
{}

अहे॑ळता । मन॑सा । श्रु॒ष्टिम् । आ । व॒ह॒ । दुहा॑नाम् । धे॒नुम् । पि॒प्युषी॑म् । अ॒स॒श्चत॑म् ।
पद्या॑भिः । आ॒शुम् । वच॑सा । च॒ । वा॒जिन॑म् । त्वाम् । हि॒नो॒मि॒ । पु॒रु॒ऽहू॒त॒ । वि॒श्वहा॑ ॥

• aheḍatā ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• aheḍatā ← heḍatā ← hīḍ
• [verb noun], instrumental, singular
• “anger; stew.”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• śruṣṭim ← śruṣṭi
• [noun], accusative, singular, feminine

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vaha ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• duhānāṃ ← duhānām ← duh
• [verb noun], accusative, singular
• “milk.”

• dhenum ← dhenu
• [noun], accusative, singular, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• pipyuṣīm ← pyā
• [verb noun], accusative, singular
• “swell; abound; swell.”

• asaścatam ← asaścat
• [noun], accusative, singular, feminine
• “inexhaustible.”

• padyābhir ← padyābhiḥ ← padyā
• [noun], instrumental, plural, feminine

• āśuṃ ← āśum ← āśu
• [noun], accusative, singular, feminine
• “quick; fast; immediate; agile.”

• vacasā ← vacas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• vājinaṃ ← vājinam ← vājin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• tvāṃ ← tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• hinomi ← hi
• [verb], singular, Present indikative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• puruhūta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Vishnu.”

• viśvahā
• [adverb]

हेइन्द्रत्वष्टर्वा अहेळताअक्रुध्यतामनसाश्रुष्टिंसुखकरीन्दुहानान्दोग्ध्रीम्पिप्युषीम्प्रवृद्धाम्पीनां प्यायी- वृद्धौ लिटःक्वसुः लिड्यङोश्चेतिपीभावः उगितश्चेतिङीप् सम्प्रसारणमितिसम्प्रसारणम् शासिव- सिघसीनाञ्चेतिषत्वम् असश्चतं असक्तावयवांएवम्भूतान्धेनुङ्गांआवहआभिमुख्येनप्रापय अपिचहेपु- रुहूत बहुभिराहूतेन्द्रत्वष्टर्वा पद्याभिः पादगतिभिः आशुंव्यापनशीलं वचसावाचाच वाजिनं- वेगवन्तन्त्वांविश्वहासर्वेष्वहस्सुहिनोमिस्तुतिभिः प्रेरयामि हिगतौवृद्धौच ॥ ३ ॥ पत्नीसंयाजेषुगृहपतेः प्राक् राकासिनीवाल्यौयष्टव्ये तत्रराकायागस्यराकामहमित्यादिकेया- ज्यानुवाक्ये सूत्रितञ्च—राकामहंसिनीवालिकुहूमहमितिद्वेद्वेयाज्यानुवाक्येइति तथाआग्निमारुते- प्येतेधाय्ये सूत्रितञ्च—राकामहमितिद्वेइति ।

English translation:

“Bring to us, with benignant mind, the well-nourished and compactly-limbed cow, yielding milk, and conferring happiness; daily I glorify you, who are adored by many, quick in (your) steps, and rapid in (your) words.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Quick in your steps: padyābhir āśum vacasā ca vājinam: this and the preceding hymn may apply to Indra or Tvaṣṭā

With a mind without anger bring here your attentive hearing, a swelling cow who gives milk, inexhaustible.
With steps [/(verses measured) in feet] and with speech I impel you, the swift prize-winner, through all the days, o much invoked one.

The priests’ sumnāyatā́mánasā “with a mind seeking favor” is, hopefully, matched by the god’s áheḷatā mánasā “with a mind without anger.” As in the previous hymn, II.31.2, pádyābhiḥ is directly adjacent to a form of āsú- ‘swift’. Geldner (/Witzel Gotō) take pádyā- as ‘heels’: “(Wie) en siegesstarkes Rennpferd mit den Fersen.” The image assumed must be from horseback riding, with the rider spurring the horse on by putting pressure on the horse’s flank with his heels. But the evidence for horseback riding in the RV is scant, and, as I understand it, the racing that is done involves chariots. (On the other hand, there may be mention of “a hero on horseback” [vīró árvati] in the next hymn, II.33.1, though it probably refers to Rudra.) Not only does this heel-spurring not fit the realia, as far as we know it, but it makes trouble for the verbal structure, because “with the heels” would at best only be appropriate to the simile (“(like) a swift prize-winner”) not the frame (“you”: we are hardly likely to be poking the god in the side with our heels). And finally, although the heel is of course a part of the foot and so pádya-/pádyā- could in theory refer to it, no other occurrences of either of these stems seems so specialized, and we do have a perfectly good inherited word for ‘heel’, pā́rṣṇi-. I therefore think pádyā- means ‘pace, footstep’. In the simile, “with paces” would refer either to the training the horse is put through or to the pace of another horse running in front or at its side meant to keep the vājín- up to speed. Its use in the frame is more complex. On the one hand, the steps can refer to the movements of the Adhvaryu around the ritual ground; his physical activity is implicitly contrasted with the verbal activity (vácasā) of the Hotar (and Udgātar). I also think that pádyā- can refer to verses measured in feet, metrical measures. Although Renou thinks this unlikely (“tentant, mais trop hardi”), I see nothing against it.

Bring hither with benignant mind the willing Cow teeming with plenteous milk, full, inexhaustible.
O thou invoked by many, day by day I urge thee with my word, a charger rapid in his tread.

Bring uns gnädigen Sinnes Erhörung, die milchgebende, strotzende, unversiegliche Kuh ! Wie ein siegesstarkes Rennpferd mit den Fersen und mit Worten sporne ich dich an, du allezeit Vielgerufener.

Mit gnäd’gem Sinne fahre willig her die Kuh, die strotzt von Saft, die reichlich strömend Milch ergiesst; Dich treib’ ich wie ein Ross, das schnell die Hufe schwingt, mit Worten an, o vielgerufner, immerdar.

С умиротворенной мыслью привези (нам) уступчивость -
(Эту) дойную, набухшую (от молока), безотказную корову!
Как ударами ног и словом (погоняют) быстрого скакуна,
(Так) я погоняю тебя все дни, о многопризываемый.

• इन्द्रस्त्वष्टा वा
• गृत्समदः शौनकः
• निचृज्जगती
• निषादः

• देवता - राका
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

राका꣡म् अहं꣡ सुह꣡वां सुष्टुती꣡ हुवे
शृणो꣡तु नः सुभ꣡गा बो꣡धतु त्म꣡ना
सी꣡व्यत्व् अ꣡पः सूचिया꣡छिद्यमानया
द꣡दातु वीरं꣡ शत꣡दायम् उक्थि꣡यम्

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

huve ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

rākā́m ← rākā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

suhávām ← suháva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

suṣṭutī́ ← suṣṭutí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

bódhatu ← √budh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śr̥ṇótu ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

subhágā ← subhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

tmánā ← tmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

áchidyamānayā ← áchidyamāna- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ápaḥ ← ápas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sī́vyatu ← √sīv- ~ syū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sūcyā́ ← sūcī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

dádātu ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

śatádāyam ← śatádāya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ukthyàm ← ukthyà- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vīrám ← vīrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

रा॒काम् । अ॒हम् । सु॒ऽहवा॑म् । सु॒ऽस्तु॒ती । हु॒वे॒ । शृ॒णोतु॑ । नः॒ । सु॒ऽभगा॑ । बोध॑तु । त्मना॑ ।
सीव्य॑तु । अपः॑ । सू॒च्या । अच्छि॑द्यमानया । ददा॑तु । वी॒रम् । श॒तऽदा॑यम् । उ॒क्थ्य॑म् ॥

• rākām ← rākā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Rākā; rākā; full moon.”

• ahaṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• suhavāṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suhavāṃ ← havām ← hava
• [noun], accusative, singular, feminine
• “invocation.”

• suṣṭutī ← suṣṭuti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “hymn; praise.”

• huve ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• śṛṇotu ← śru
• [verb], singular, Present imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• subhagā ← subhaga
• [noun], nominative, singular, feminine
• “beautiful; auspicious; beloved; fine-looking; fortunate; subhaga [word]; charming; pleasing; lucky.”

• bodhatu ← budh
• [verb], singular, Present imperative
• “understand; notice; wake up; observe; detect; attend to; awaken; attend.”

• tmanā ← tman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “self.”

• sīvyatv ← sīvyatu ← sīv
• [verb], singular, Present imperative
• “suture; sew.”

• apaḥ ← apas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “work; deed.”

• sūcyācchidyamānayā ← sūcyā ← sūci
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “needle; sūcī.”

• sūcyācchidyamānayā ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• sūcyācchidyamānayā ← chidyamānayā ← chid
• [verb noun], instrumental, singular
• “cut off; cut; incise; destroy; chop; resolve; divide; hew; open; interrupt; strike; fell; cut.”

• dadātu ← dā
• [verb], singular, Present imperative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• vīraṃ ← vīram ← vīra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• śatadāyam ← śata
• [noun], neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• śatadāyam ← dāyam ← dāya
• [noun], accusative, singular, masculine

• ukthyam ← ukthya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “applaudable.”

सम्पूर्णचन्द्रापौर्णमासीराका तान्देवींसुहवां स्वाह्वानां आह्वानप्रयोजनकारिणींसुष्टुतीशोभन- यास्तुत्याअहंहुवेआह्वयामि सुष्टुतिशब्दात्तृतीयैकवचनस्यसुपांसुलुगितिपूर्वसवर्णईकारः साच सुबगाशोभनधनानोस्माकमाह्वनंशृणोतु श्रुत्वाचत्मनाआत्मनास्वयमेवबोधतु अस्मदभिप्रायं बुध्यतां बुध्वाच अपः कर्म पुत्रोत्पादनलक्षणंसूच्यासूचीस्थानीययाअच्छिद्यमानयाअवच्छिन्न- यानुग्रहबुद्ध्यासीव्यतु सन्तनोतु यथावस्त्रादिकंसूच्यास्यूतञ्चिरन्तिष्ठति एवमिदङ्करोतु कृत्वाच वीरंविक्रान्तं शतदायं बहुधनम्बहुप्रदंवाउक्थ्यम्प्रशस्यम्पुत्रन्ददातु ॥ ४ ॥

English translation:

“I invoke, with suitable praise, Rākā, who is worthily invoked; may she, who is auspicious of good fortune, hear us, and spontaneously understand (our purpose); may she sew her work with an infallible needle; may she grant us excellent and opulent descendants.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

May she sew her work: sīvyatu apaḥ sūcyācchidyamānayā = may she sew the work with a needle that is not capable of being cut or broken; with one, of which the stitches will endure, in like manner as clothes and th elike wrought with a needle last a long time

Rākā who is good to invoke I invoke with good praise. Let her of good portion hear us; let her attend (to us) in person.
Let her stitch her work with a needle that cannot be broken. Let her give a hero with a hundred shares who is worthy of hymns.

The adj. śatádāya- has a more precise meaning than the standard tr. (e.g., Geldner “vollwertigen”) and one different from that in the published translation (“having a hundred shares,” flg. Grassmann). It was long ago established by Roth (ZDMG 41: 672-76) that this has to do with Wergeld or the worth of a man as measured in cows, hence here ‘(for whom) a hundred (cows) are to be given’; cf. Geldner’s n. 4d, Macdonell-Keith Vedic Index s.v. vaira, and V.61.8 with comm. ad loc. I would therefore emend the tr. to “a hero worth a hundred (cows) …”

With eulogy I call on Raka swift to hear may she, auspicious, hear us, and herself observe.
With never-breaking needle may she sew her work, and give a hero son most wealthy, meet for praise.

Ich rufe die leicht zu rufende Raka mit schönem Loblied; die Holde soll uns erhören, soll es von selbst merken. Sie soll ihr Werk mit unzerbrechlicher Nadel nähen; sie soll einen vollwertigen, lobeswürdigen Sohn schenken.

Die gern erhört, die Rākā ruf’ ich mit Gesang, es höre uns die reiche und beacht’ uns recht; Sie näh’ ihr Werk und nie zerbrech’ die Nadel ihr, sie schenk’ den Mann, der viel besitzt und Lob verdient.

Раку, легко призываемую, я зову прекрасным восхвалением.
Пусть услышит нас любимая! Пусть сама заметит!
Пусть шьет она (свою) работу неломающейся иглой!
Пусть подарит она драгоценного сына, достойного хвалы!

• राका
• गृत्समदः शौनकः
• विराड्जगती
• निषादः

अब स्त्रियों के गुणों को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - मैं (त्मना) आत्मा से (राकाम्) उस रात्रि के जो पूर्ण प्रकाशित चन्द्रमा से युक्त है समान वर्त्तमान (सुहवाम्) सुन्दर स्पर्द्धा करने योग्य जिस स्त्री की (सुष्टुती) शोभन स्तुति के साथ (हुवे) स्पर्द्धा करता हूँ वह (सुभगा) उत्तम ऐश्वर्य को प्राप्त करनेवाली (नः) हम लोगों को (शृणोतु) सुनें और (जानातु) जाने (अच्छिद्यमानया) न छेदन करने योग्य (सूच्या) सुई से (अपः) कर्म (सीव्यतु) सीने का करे (शतदायम्) असंख्य दाय भागवाले को सीवें (उक्थ्यम्) और प्रशंसा के योग्य असंख्य दायभागी (वीरम्) उत्तम सन्तान को (ददातु) देवे ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। उस मनुष्य वा स्त्री का अहोभाग्य होता है, जिसको अभीष्ट स्त्री वा पुरुष प्राप्त हो, जैसे गुण-कर्म-स्वभाववाला पुरुष हो वैसी पत्नी भी हो, यदि दोनों विद्वान् स्त्री-पुरुष तु समय को न उल्लंघन कर अर्थात् तु समय के अनुकूल प्रेम से सन्तानोत्पत्ति करें, तो उनकी सन्तान प्रशंसित क्यों न हो, जैसे छिन्न-भिन्न वस्त्र सुई से सिया जाता है, वैसे जिनके मन में परस्पर प्रीति हो, उनका कुल सबका मान्य होता है ॥४॥

अन्वय: अहं त्मना राकामिव वर्त्तमाना सुहवां यां स्त्रियं सुष्टुती हुवे सा सुभगा नोऽस्मान् शृणोतु बोधतु। अच्छिद्यमानया सूच्याऽपस्सीव्यतु शतदायं सीव्यतूक्थ्यं शतदायं वीरं ददातु ॥४॥

अथ स्त्रीणां गुणानाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (राकाम्) पूर्णप्रकाशयुक्तेन चन्द्रेण युक्तां रात्रीम् (अहम्) (सुहवाम्) सुष्ठु स्पर्द्धनीयाम् (सुष्टुती) शोभनया स्तुत्या (हुवे) स्पर्द्धे (शृणोतु) (नः) अस्मान् (सुभगा) उत्तमैश्वर्य्यप्रापिका (बोधतु) जानातु (त्मना) आत्मना (सीव्यतु) सूत्राणि सन्तानयतु (अपः) कर्म (सूच्या) सीवनसाधनया (अच्छिद्यमानया) छेत्तुमनर्हया (ददातु) (वीरम्) उत्तमसन्तानम् (शतदायम्) असङ्ख्यदायभागिनम् (उक्थ्यम्) प्रशंसितुमर्हम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। तस्य जनस्य स्त्रिया वाऽहोभाग्यं भवति यामभीष्टः पतिः प्राप्नुयादभीष्टा स्त्री वा यं यथा गुणकर्मस्वभावः पुरुषो भवेत्तथा पत्न्यपि स्याद्यदि द्वौ विद्वांसौ यथर्त्तुप्रेम्णा सन्तानमुत्पादयेतां तर्हि तदपत्यं प्रशंसितं कथं न स्याद्यथा छिन्नं वस्त्रं सूच्या सन्धीयते तथा ययोर्मनसि परस्परं प्रीतिः स्यात्तत्कुलं सर्वमान्यं भवति ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. ज्याला इच्छानुकूल स्त्री किंवा पुरुष मिळतो त्या माणसाचे किंवा स्त्रीचे सौभाग्य असते. ज्या गुण, कर्म स्वभावाचा पुरुष असेल तशी पत्नीही असावी. जर स्त्री-पुरुष दोघेही ऋतूसमयी अनुकूल प्रेमाने संतानोत्पत्ती करतील तर त्यांची संताने प्रशंसित का होणार नाहीत? जसे जीर्ण वस्त्र सुईने शिवले जाते तसे ज्यांच्या मनात परस्पर प्रेम असेल तर त्यांचे कुल मान्यता पावते. ॥ ४ ॥

• देवता - राका
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

या꣡स् ते राके सुमत꣡यः सुपे꣡शसो
या꣡भिर् द꣡दासि दाशु꣡षे व꣡सूनि
ता꣡भिर् नो अद्य꣡ सुम꣡ना उपा꣡गहि
सहस्रपोषं꣡ सुभगे र꣡राणा

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
rāke ← rākā́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

sumatáyaḥ ← sumatí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

supéśasaḥ ← supéśas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yā́ḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

dádāsi ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vásūni ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yā́bhiḥ ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

adyá ← adyá (invariable)
{}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sumánāḥ ← sumánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

tā́bhiḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

upā́gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

rárāṇā ← √rā- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

sahasrapoṣám ← sahasrapoṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

subhage ← subhága- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

याः । ते॒ । रा॒के॒ । सु॒ऽम॒तयः॑ । सु॒ऽपेश॑सः । याभिः॑ । ददा॑सि । दा॒शुषे॑ । वसू॑नि ।
ताभिः॑ । नः॒ । अ॒द्य । सु॒ऽमनाः॑ । उ॒प॒ऽआग॑हि । स॒ह॒स्र॒ऽपो॒षम् । सु॒ऽभ॒गे॒ । ररा॑णा ॥

• yās ← yāḥ ← yad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• rāke ← rākā
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Rākā; rākā; full moon.”

• sumatayaḥ ← sumati
• [noun], nominative, plural, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• supeśaso ← supeśasaḥ ← supeśas
• [noun], nominative, plural, feminine
• “beautiful; fine-looking.”

• yābhir ← yābhiḥ ← yad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dadāsi ← dā
• [verb], singular, Present indikative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

• vasūni ← vasu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• tābhir ← tābhiḥ ← tad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• sumanā ← sumanāḥ ← sumanas
• [noun], nominative, singular, feminine
• “benevolent; cheerful; happy; satisfied.”

• upāgahi ← upāgam ← √gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “enter (a state); come; approach; arrive; result.”

• sahasrapoṣaṃ ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasrapoṣaṃ ← poṣam ← poṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prosperity; poṣa [word].”

• subhage ← subhaga
• [noun], vocative, singular, feminine
• “beautiful; auspicious; beloved; fine-looking; fortunate; subhaga [word]; charming; pleasing; lucky.”

• rarāṇā ← rā
• [verb noun], nominative, singular
• “give; impart.”

हेराकेदेवि सुपेशसः शोभनरूपास्तेतवयाःसुमतयः शोभनबुद्धयः याभिर्मतिभिः दाशुषेहवि- र्दत्तवतेयजमानायसूनिधनानिददासि प्रयच्छसि अद्येदानीन्ताभिर्मतिभिः सहितात्वंसुमनाः शोभनमनाभूत्वानोस्मान् उपागहि उपागच्छ गमेश्छान्दसः शपोलुक् अनुदात्तोपदेशेत्यादि- नानुनासिकलोपः असिद्धवदत्राभादित्यस्यासिद्धत्वाद्धेर्लुगभावः किङ्कुर्वती हेसुभगेसोभनधने सहस्रपोषंसहस्रसङ्ख्याकस्यधनस्यपुष्टिंरराणाददती रादाने व्यत्ययेनशानच् छान्दसः शपः श्लुः अभ्यस्तानामादिरित्याद्युदात्तत्वम् ॥ ५ ॥ सिनीवाल्यायागेसिनीवालीत्यादिकेद्वेयाज्यानुवाक्ये सूत्रम्पूर्वमुदाहृतम्

English translation:

“Rākā, with those your kind and gracious intentions, wherewith you grant riches to the donor (of oblations), approach us today; you who are auspicious of good fortune, favourably inclined, and bestowing a thousand blessings.”

O Rākā, your benevolent thoughts, well-ornamented, with which you give goods to the pious one—
with those approach us today, benevolently, granting thousandfold
thriving, you of good portion.

All thy kind thoughts, O Raka, lovely in their form, wherewith thou grantest wealth to him who offers gifts-
With these come thou to us this day benevolent, O Blessed One, bestowing food of thousand sorts.

Deine ausgezeichneten Gnaden, o Raka, mit denen du dem Opferspendenden Schätze schenkst, mit diesem komm heute wohlwollend zu uns, indem du, Holde, Wohlstand für Tausend spendest!

Mit reichen Gaben, die dir, Rākā, eigen sind, durch die du Güter dem Verehrenden verleihst, Mit denen komme heut’ uns wohlgesinnt herbei, o reiche du, uns schenkend tausendfaches Gut.

Твои прекрасные милости, о Рака,
С помощью которых ты даешь блага почитающему (тебя), -
С ними приди ты к нам сегодня благосклонная,
Давая процветание тысячам, о любимая!

• राका
• गृत्समदः शौनकः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (राके) रात्रि के समान सुख देनेवाली जो (ते) आपकी (सुपेशसः) सुन्दर रूपवाली दीप्ति और (सुमतयः) उत्तम बुद्धि हैं जिनसे आप (दाशुषे) देनेवाले पति के लिये (वसूनि) धनों को (ददासि) देती हो उनसे (नः) हमलोगों को (अद्य) आज (सुमनाः) प्रसन्नचित्त हुई (उपागहि) समीप आओ, हे (सुभगे) सौभाग्ययुक्त स्त्री (रराणा) उत्तम देनेवाली होती हुई हम लोगों के लिये (सहस्रपोषम्) असङ्ख्य प्रकार से पुष्टि को देओ ॥५॥

भावार्थभाषाः - यदि सुलक्षणा विदुषी स्त्री श्रेष्ठ विद्वान् जन की पत्नी हो तो धन की और सुख की बहुत प्रकार प्राप्ति हो ॥५॥

अन्वय: हे राके यास्ते सुपेशसः सुमतयः सन्ति याभिस्त्वं दाशुषे वसूनि ददासि ताभिर्नोऽद्य सुमनाः सती उपागहि। हे सुभगे त्वं रराणा सती नोऽस्मभ्यं सहस्रपोषं देहि ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (याः) (ते) तव (राके) सुखप्रदे रात्रिरिव (सुमतयः) सुष्ठुप्रज्ञाः (सुपेशसः) सुरूपा दीप्तयः (याभिः) (ददासि) (दाशुषे) दात्रेऽपत्ये (वसूनि) द्रव्याणि (ताभिः) (नः) अस्मान् (अद्य) (सुमनाः) प्रसन्नचित्ताः (उपागहि) (सहस्रपोषम्) असङ्ख्यपुष्टिम् (सुभगे) सौभाग्ययुक्ते (रराणा) सुष्ठुदात्री ॥५॥

भावार्थभाषाः - यदि सुलक्षणा विदुषी स्त्री श्रेष्ठविदुषो जनस्य पत्नी स्यात्तर्हि धनस्य सुखस्य च बहुविधा प्राप्तिः स्यात् ॥५॥

भावार्थभाषाः - जर श्रेष्ठ विद्वान माणसाची सुलक्षणा विदुषी स्त्री असेल तर पुष्कळ धन व सुख प्राप्त होते. ॥ ५ ॥

• देवता - सिनीवाली
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - अनुष्टुप्

सि꣡नीवालि पृ꣡थुष्टुके
या꣡ देवा꣡नाम् अ꣡सि स्व꣡सा
जुष꣡स्व हव्य꣡म् आ꣡हुतम्
प्रजां꣡ देवि दिदिड्ढि नः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)

Morph
pŕ̥thuṣṭuke ← pr̥thuṣṭuka- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

sínīvāli ← sinīvālī́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

ási ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

svásā ← svásar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ā́hutam ← √hu- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

havyám ← havyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

juṣásva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

devi ← devī́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

didiḍḍhi ← √diś- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

prajā́m ← prajā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

सिनी॑वालि । पृथु॑ऽस्तुके । या । दे॒वाना॑म् । असि॑ । स्वसा॑ ।
जु॒षस्व॑ । ह॒व्यम् । आऽहु॑तम् । प्र॒ऽजाम् । दे॒वि॒ । दि॒दि॒ड्ढि॒ । नः॒ ॥

• sinīvāli ← sinīvālī
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Durga.”

• pṛthuṣṭuke ← pṛthuṣṭuka
• [noun], vocative, singular, feminine

• yā ← yad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• svasā ← svasṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “sister; svasṛ [word].”

• juṣasva ← juṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• havyam ← havya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• āhutam ← āhu ← √hu
• [verb noun], accusative, singular
• “sacrifice; sprinkle.”

• prajāṃ ← prajām ← prajā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “people; offspring; being; national; man; prajā [word]; creature; child; descendants; population; race; animal.”

• devi ← devī
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• didiḍḍhi ← diś
• [verb], singular, Perfect imperative
• “describe; give; give; teach.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

दृष्टचन्द्रामावास्यासिनीवाली हेसिनीवालि पृथुष्टुके पृथुजघनेपृथुसंहतकेशेवा यात्वन्देवानां- स्वसासि स्वयंसञ्चारिणीभगिनीवाभवसि सात्वंआहुतं आभिमुख्येनार्ग्राप्रक्षिप्तंहव्यं अस्मदीयं हविर्जुषस्वसेवस्व किञ्च हेदेवि सिनीवालि नोस्माकम्प्रजाम्पुत्रादिकान्दिदिड्वि उपचिनु अतिसर्ज यवा देहीत्यर्थः दिहउपचये लोटिछान्दसःशपःश्लुः दिशातिसर्जनेइत्यस्माद्वा ॥ ६ ॥

English translation:

“Wide-hipped Sinivālī, who are the sister of the gods, accept the offered oblation, and grant us, goddess, progeny.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 34.10; Sinīvālī is the moon on the first day on which it is visible; she is devānām svasā, either the sister of the gods, or one who is independent of them;

Pṛthuṣṭuke = pṛthu jqaghane; or, pṛthu keśabhare, abundant-haired, or much-praised, or desired of many, ṣṭuka = a head of hair, praise, or desire

O Sinīvalī with broad braids, you who are sister of the gods,
enjoy the oblation that is poured. Allot offspring to us, goddess.

O broad-tressed Sinivali, thou who art the Sister of the Gods,
Accept the offered sacrifice, and, Goddess, grant us progeny.

Sinivali mit breitem Zopfe, die du Schwester der Götter bist, genieße die geopferte Spende, teil uns Nachkommenschaft zu, o Göttin!

Breitflechtige Sinīvālī, die du der Götter Schwester bist, Geniess’ den dargereichten Trank, und schenk’ uns, Göttin, Kinderschar.

О Синивали с широкой косой,
(Ты,) которая сестра богов,
Наслаждайся возлитой жертвой,
Направь нас, о богиня, к потомству!

• सिनीवाली
• गृत्समदः शौनकः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पृथुष्टुके) मोटी-मोटी जंघाओंवाली (सिनीवालि) जो अतिप्रेम से युक्त तू (देवानाम्) विद्वानों की (स्वसा) बहिन (असि) है सो तू मैंने जो (आहुतम्) सब ओर से होमा है उस (हव्यम्) देने योग्य द्रव्य को (जुषस्व) प्रीति से सेवन कर, हे (देवि) कामना करती हुई स्त्री तू हमारी (प्रजाम्) प्रजा को (दिदिड्ढि) देओ ॥६॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वानों के कुल की कन्या विद्वानों की बन्धु ब्रह्मचर्य से विद्या को प्राप्त हुई प्रकाशमान हो उसे पत्नी कर विधि से इसमें सन्तानों को जो उत्पन्न करे, वह पुरुष और वह स्त्री दोनों सुखी हों ॥६॥

अन्वय: हे पृथुष्टुके सिनीवालि या त्वं देवानां स्वसासि सा त्वं मयाहुतं हव्यं जुषस्व। हे देवि त्वं नः प्रजां दिदिड्ढि ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (सिनीवालि) प्रेम्णायुक्ते (पृथुष्टुके) विस्तीर्णजघने (या) (देवानाम्) विदुषाम् (असि) (स्वसा) भगिनी (जुषस्व) सेवस्व (हव्यम्) दातुमर्हम् (आहुतम्) समन्तात् प्रक्षिप्तम् (प्रजाम्) (देवि) कामयमाने (दिदिड्ढि) उपाचिनुहि। अत्र बहुलं छन्दसीति शपः श्लुः (नः) अस्मान् ॥६॥

भावार्थभाषाः - या विद्वत्कुलस्य कन्या विद्वद्बन्धुर्ब्रह्मचर्येण प्राप्तविद्या प्रकाशमाना भवेत् तां पत्नीं विधाय विधिनास्यां सन्तानानि य उत्पादयेत् स च सततं सुखिनौ स्याताम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - जी विद्वान कुलातील कन्या असेल, जिचा बंधू विद्वान असेल व जिने ब्रह्मचर्यपूर्वक विद्या प्राप्त केलेली असेल तिचा पत्नी या नात्याने स्वीकार करून जो विधीपूर्वक संतती उत्पन्न करतो तो पुरुष व स्त्री दोघेही सुखी होतात. ॥ ६ ॥

• देवता - सिनीवाली
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - अनुष्टुप्

या꣡ सुबाहुः꣡ सुअङ्गुरिः꣡
सुषू꣡मा बहुसू꣡वरी
तस्यै विश्प꣡त्नियै हविः꣡
सिनीवाल्यइ꣡ जुहोतन

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)

Morph
subāhúḥ ← subāhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

svaṅguríḥ ← svaṅgurí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

bahusū́varī ← bahusū́van- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

suṣū́mā ← suṣū́ma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

havíḥ ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tásyai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

viśpátnyai ← viśpátnī- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

juhotana ← √hu- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sinīvālyaí ← sinīvālī́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

या । सु॒ऽबा॒हुः । सु॒ऽअ॒ङ्गु॒रिः । सु॒ऽसूमा॑ । ब॒हु॒ऽसूव॑री ।
तस्यै॑ । वि॒श्पत्न्यै॑ । ह॒विः । सि॒नी॒वा॒ल्यै । जु॒हो॒त॒न॒ ॥

• yā ← yad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• subāhuḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• subāhuḥ ← bāhuḥ ← bāhu
• [noun], nominative, singular, feminine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• svaṅguriḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svaṅguriḥ ← aṅguriḥ ← aṅguri
• [noun], nominative, singular, feminine
• “finger.”

• suṣūmā
• [noun], nominative, singular, feminine

• bahusūvarī
• [noun], nominative, singular, feminine

• tasyai ← tad
• [noun], dative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• viśpatnyai ← viś
• [noun], feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• viśpatnyai ← patnyai ← patnī
• [noun], dative, singular, feminine
• “wife; mistress; queen.”

• haviḥ ← havis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• sinīvālyai ← sinīvālī
• [noun], dative, singular, feminine
• “Durga.”

• juhotana ← hu
• [verb], plural, Present imperative
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

यासिनीवाली सुबाहुः शोभनबाहुः स्वङ्गुरिः शोभनाङ्गुलिः सुषूमा सुष्ठुप्रसवित्री षूङ् प्रा- णिप्रसवे अन्येभ्योपिद्रुश्यन्तइतिमनिन् क्रुदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् बहुसूवरी बह्वीनाम्प्रजानांसवि त्री तेनैवसूत्रेणक्वनिप् वनोरचेतिङीब्रेफौ क्रुदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् तस्यैसिनीवाल्यैविश्पत्नयै विशाम्पालयित्र्यै विभाषासपूर्वस्येतिपत्युर्नकारान्तादेशः अयस्मयादित्वेनभत्वाद्विशोजश्त्वाभावः परादिश्छन्दसिबहुलमित्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् हेऋत्विग्यजमानाः हविर्जुहोतन जुहुत तप्तनप्तनथ- नाश्चेतितनबादेशः ॥ ७ ॥

English translation:

“Offer the oblation to that Sinīvālī, the protectress of mankind who has beautiful arms, beautiful fingers, who is the parent of many children, and who has numerous children.”

She who has lovely arms, lovely fingers, bearing easily, bearing amply, to her, mistress of the clan, to Sinīvalī, pour an oblation.

With lovely fingers, lovely arms, prolific Mother of many sons-
Present the sacred gifts to her, to Sinlivali Queen of men.

Sinivali mit schönen Armen, schönen Fingern, die leicht gebärende, viel gebärende, dieser Stammesfürstin opfert die Spende!

Die schön an Fingern, schön an Arm, die leicht gebiert, die viel gebiert, Der Hausfrau, der Sinīvālī, ergiesset euren Opfertrank.

Синивали, (той,) что прекраснорукая, прекраснопалая,
Прекраснорожающая, многорожающая,
Этой госпоже племени
Возлейте жертвенное возлияние!

• सिनीवाली
• गृत्समदः शौनकः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (या) जो (सुबाहुः) सुन्दर बाहु और (स्वङ्गुरिः) सुन्दर अंगुलियोंवाली तथा (सुषूमा) सुन्दर पुत्रोत्पत्ति करने और (बहुसूवरी) बहुत सन्तानों की उत्पन्न करनेरवाली स्त्री है (तस्यै) उस (विश्पत्न्यै) प्रजाजनों की पालनेवाली (सिनीवाल्यै) प्रेम से सम्बद्ध हुई के लिये (हविः) देने योग्य वीर्य को (जुहोतन) छोड़ो ॥७॥

भावार्थभाषाः - पुरुषों को यह जानना चाहिये कि वे ही पत्नी उत्तम होती हैं, जो सर्वाङ्ग सुन्दरी बहुत प्रजा उत्पन्न करनेवाली शुभगुणस्वभावयुक्त हों, उनमें से एक-एक पुरुष को चाहिये कि एक-एक स्त्री के साथ विवाह करके प्रजा उत्पन्न करें ॥७॥

अन्वय: हे मनुष्या या सुबाहुः स्वङ्गुरिः सुषूमा बहुसूवरी स्त्री तस्यै विश्पत्न्यै सिनीवाल्यै हविर्जुहोतन ॥७॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (या) (सुबाहुः) शोभनौ बाहू यस्याः सा (स्वङ्गुरिः) शोभनाऽङ्गुरयोऽङ्गुलयो यस्याः सा (सुषूमा) सुष्ठु प्रसवित्री (बहुसूवरी) बहूनामपत्यानां जनयित्री तस्यै (विश्पत्न्यै) विशः प्रजायाः पालयित्र्यै (हविः) दातुमर्हं वीर्यम् (सिनीवाल्यै) प्रेमबद्धायै (जुहोतन) प्रक्षिपत ॥७॥

भावार्थभाषाः - पुरुषैस्ता एव पत्न्यः सूत्तमाः सन्ति याः सर्वाङ्गैः सुन्दर्यः बहुप्रजोत्पादयित्र्यः शुभगुणकर्मस्वभावा भवेयुरिति वेद्यम्। तासां मध्यादेकैकेन पुरुषेणैकैकया सह विवाहं कृत्वा प्रजोत्पत्तिर्विधेया ॥७॥

भावार्थभाषाः - पुरुषांनी हे जाणले पाहिजे की, ज्या स्त्रिया सर्वांग सुंदर पुष्कळ संताने उत्पन्न करणाऱ्या, शुभ गुणकर्मस्वभावयुक्त असतील तर एका पुरुषाने एका स्त्रीबरोबर विवाह करून संतती उत्पन्न करावी. ॥ ७ ॥

• देवता - लिङ्गोक्त देवताः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - अनुष्टुप्

या꣡ गुङ्गू꣡र् या꣡ सिनीवाली꣡
या꣡ राका꣡ या꣡ स꣡रस्वती
इन्द्राणी꣡म् अह्व ऊत꣡ये
वरुणानीं꣡ सुअस्त꣡ये

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424);; repeated line

Morph
guṅgū́ḥ ← guṅgū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sinīvālī́ ← sinīvālī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

rākā́ ← rākā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sárasvatī ← sárasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ahve ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

indrāṇī́m ← indrāṇī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

svastáye ← svastí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

varuṇānī́m ← varuṇānī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

या । गु॒ङ्गूः । या । सि॒नी॒वा॒ली । या । रा॒का । या । सर॑स्वती ।
इ॒न्द्रा॒णीम् । अ॒ह्वे॒ । ऊ॒तये॑ । व॒रु॒णा॒नीम् । स्व॒स्तये॑ ॥

• yā ← yad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• guṅgūr ← guṅgūḥ ← guṅgū
• [noun], nominative, singular, feminine

• yā ← yad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sinīvālī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Durga.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• rākā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Rākā; rākā; full moon.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sarasvatī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Sarasvati; Sarasvatī; language; voice; speech; eloquence; balloon vine; river.”

• indrāṇīm ← indrāṇī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Śacī; nirguṇḍī.”

• ahva ← ahve ← hvā
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “raise; call on; call; summon.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• varuṇānīṃ ← varuṇānīm ← varuṇānī
• [noun], accusative, singular, feminine

• svastaye ← svasti
• [noun], dative, singular, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

अत्रगुङ्गूशब्देनराकासिनीवाल्योः साहचर्यात्कुहूरुच्यते यागुङ्गूः कुहूस्तामह्वे आह्वयामि एवमुत्तरत्रापियोज्यम् तथा यासरस्वतीतान्देवींअह्वे इन्द्राणीमिन्द्रस्यपत्नींऊतयेरक्षणार्थंअह्वे आह्वयामि तथावरुणानींवरुणस्यपत्नींस्वस्तयेअविनाशायाह्वयामि इन्द्रवरुणेत्यादिनाङीष् आनुगागमश्च ॥ ८ ॥ चतुर्थेनुवाकेएकादशसूक्तानि तत्रातेपितरितिपञ्चदशर्चम्प्रथमंसूक्तम् गृत्समदस्यार्षन्त्रैष्टुभंरौ- द्रम् अनुक्रान्तञ्च—आतेपञ्चोनारौद्रमिति शूलगवादिरुद्रयज्ञेषुअनेनसूक्तेनप्रतीचीदिगुपस्थेया सूत्रितञ्च—कद्रुद्रायेमारुद्रायातेपितरिमारुद्रायस्थिरधन्वनइतिसर्वरुद्रयज्ञेषुदिशामुपस्थानइति । रुद्रदेवत्येपशौआतेपितरितिहविषोनुवाक्या सूत्रितञ्च—आतेपितर्मरुतांसुम्नमेतुप्रबभ्रवेवृषभायश्वि- तीचइतितिस्रइति । अत्रशौनकः—चतुर्दशीमुपोष्यैकाङ्कृष्णस्यजुहुयाच्चरुम् । आतेसूक्तेनरौद्रेणप्रत्युचं वाग्यतः शुचिः ॥ १ ॥ पूर्वमाज्याहुतीर्हुत्वाथोपस्थायचशङ्करम् । हविःशेषेणवर्तेतनैकान्तरमतन्द्रितः ॥ २ ॥ पूर्णेमासेजयेन्म्रुत्युंरोगैश्चपरिमुच्यतइति ।

English translation:

“I invoke her who is Gaṅgū, who is Sinīvālī, who is Rākā, who is Sarasvatī; (I invoke) Indrāṇī for protection, Varuṇānī for welfare.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Gaṅgū = kuhu, the day of conjunction, when the moon rises invisible; these phases of moon were perhaps, identifiable with Indrāṇī or Varuṇānī, or with both

Guṅgū, Sinīvalī, Rākā, Sarasvatī—
(on them and) on Indrāṇī I have called for help and on Varuṇānī for well-being.

Her, Sinivali, her, Gungu, her, Raka, her, Sarasvati, Indrani to mine aid I call, and Vartunani for my weal.

Die Gungu, die Sinivali, die Raka, die Sarasvati, die Indrani habe ich zur Gnade gerufen, die Varunani zum Heile.

Die Gungu, die Sinīvālī, die Rākā und Sarasvatī, Indrānī ruf’ zu Hülfe ich und Varunānī mir zum Heil.

. (Ту,) что Гунгу, что Синивали,
Что Рака, что Сарасвати,
Индрани я призвал на помощь,
Варунани – на счастье.

• लिङ्गोक्ताः
• गृत्समदः शौनकः
• निच्रृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे पुरुषो ! जैसे मैं (या) जो (गुङ्गूः) गुङ्गमुङ्ग बोले वा (या) जो (सिनीवाली) प्रेमास्पद को प्राप्त हुई (या) जो (राका) पौर्णमासी होती वैसी पूर्ण कान्तिमती और (या) जो (सरस्वती) विद्या तथा सुन्दर शिक्षा सहित वाणी से युक्त वर्त्तमान है, उस (इन्द्राणीम्) परमैश्वर्य्ययुक्त को (ऊतये) रक्षा आदि के लिये (अह्वे) बुलाता हूँ उस (वरुणानीम्) श्रेष्ठ की स्त्री को (स्वस्तये) सुख के लिये बुलाता हूँ, वैसे तुम भी अपनी-अपनी स्त्री को बुलाओ ॥८॥

भावार्थभाषाः - यदि कोई स्त्री गूँगी और कोई उत्तम सर्वलक्षणसम्पन्न विदुषी हो, उसे ऐश्वर्य और सुख निरन्तर बढ़ाने चाहिये ॥८॥ इस सूक्त में विद्वानों की मित्रता और स्त्री के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ के साथ पिछले सूक्तार्थ की संगति है, यह जानना चाहिये ॥ यह बत्तीसवाँ सूक्त पन्द्रहवाँ वर्ग और तीसरा अनुवाक समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे पुरुषा यथाऽहं या गुङ्गूर्या सिनीवाली या राका या च सरस्वती वर्त्तते तामिन्द्राणीमूतयेऽह्वे तां वरुणानीं स्वस्तयेऽह्वे तथा यूयमपि स्वकीयां स्वकीयां स्त्रियमाह्वयत ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (या) (गुङ्गूः) अव्यक्तोच्चारणा (सिनीवाली) प्रेमास्पदप्रवणा (या) (राका) पौर्णमासीवद्वर्त्तमाना (या) (सरस्वती) विद्यासुशिक्षासहितया वाचा युक्ता (इन्द्राणीम्) परमैश्वर्ययुक्ताम् (अह्वे) आह्वयामि (ऊतये) रक्षणाद्याय (वरुणानीम्) श्रेष्ठस्य स्त्रियम् (स्वस्तये) सुखाय ॥८॥

भावार्थभाषाः - यदि काचित् स्त्री मूका काचिच्छ्रेष्ठा सर्वलक्षणसंपन्ना विदुषी भवेत्तयैश्वर्यसुखे सततं वर्द्धनीये इति ॥८॥ अत्र विद्वन्मित्रस्त्रीगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥ इति द्वात्रिंशत्तमं सूक्तं पञ्चदशो वर्गस्तृतीयोऽनुवाकश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जर एखादी स्त्री मुकी वा एखादी उत्तम सर्व लक्षणसंपन्न विदुषी असेल तर तिच्याद्वारे ऐश्वर्य व सुख निरंतर वाढवावे. ॥ ८ ॥