०३१

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

अस्मा᳓कम् मित्रावरुणावतं र᳓थम्
आदित्यइ᳓ रुद्रइ᳓र् व᳓सुभिः सचाभु᳓वा
प्र᳓ य᳓द् व᳓यो न᳓ प᳓प्तन् व᳓स्मनस् प᳓रि
श्रवस्य᳓वो हृ᳓षीवन्तो वनर्ष᳓दः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

avatam ← √avⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

mitrāvaruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ādityaíḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

rudraíḥ ← rudrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sacābhúvā ← sacābhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

vásubhiḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

páptan ← √pat- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

pári ← pári (invariable)

prá ← prá (invariable)

vásmanaḥ ← vásman- 2 (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

váyaḥ ← ví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

hŕ̥ṣīvantaḥ ← hŕ̥ṣīvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śravasyávaḥ ← śravasyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vanarṣádaḥ ← vanarṣád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

अ॒स्माक॑म् । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । अ॒व॒त॒म् । रथ॑म् । आ॒दि॒त्यैः । रु॒द्रैः । वसु॑ऽभिः । स॒चा॒ऽभुवा॑ ।
प्र । यत् । वयः॑ । न । पप्त॑न् । वस्म॑नः । परि॑ । श्र॒व॒स्यवः॑ । हृषी॑वन्तः । व॒न॒ऽसदः॑ ॥

• asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• mitrāvaruṇāvataṃ ← mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇa
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Varuna; Mitra.”

• mitrāvaruṇāvataṃ ← avatam ← av
• [verb], dual, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• ādityai ← ādityaiḥ ← āditya
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• rudrair ← rudraiḥ ← rudra
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• vasubhiḥ ← vasu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• sacābhuvā ← sacābhū
• [noun], nominative, dual, masculine
• “ally.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vayo ← vayaḥ ← vi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “vi; bird; vi.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• paptan ← pat
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “fall down; drop; fly; issue; fall; fall; decay; hang down; banish; throw; lodge; disappear.”

• vasmanas ← vasman
• [noun], genitive, singular, neuter
• “nest.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• śravasyavo ← śravasyavaḥ ← śravasyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “celebrated.”

• hṛṣīvanto ← hṛṣīvantaḥ ← hṛṣīvat
• [noun], nominative, plural, masculine

• vanarṣadaḥ ← vanarṣad
• [noun], nominative, plural, masculine

मित्रावरुणा हेमित्रावरुणौ आदित्यैः धात्रर्यमादिभिर्द्वादशभिः रुद्रैः एकादशसङ्ख्याकैः वसु- भिः धरोध्रुवइत्यादिभिरष्टसङ्ख्याकैः एवन्त्रिभिर्देवगणैः सचाभुवासहभवन्तौसहवर्तमानौयुवां अ- स्माकं रथंअन्नलाभाय प्रवृत्तंअबतम् यद्यदास्मदीयारथाः वस्मनः परिवसन्त्यस्मिन्नितिवस्मनिवा- सस्थानं औणादिकोमनिन् तस्मात् स्थानात् परिउपरिदेशान्तरे पञ्चम्याःपरावध्यर्थेइतिसत्वम् अध्यर्थउपर्यर्थइतिवृत्तिः वयोन पक्षिणइव प्रपप्तन् प्रपतन्ति प्रकर्षेणगच्छन्ति पतेश्छान्दसेलुङि ऌदित्वात् च्लेरङादेशः पतःपुमितिपुमागमः कीदृशावयः श्रवस्यवोन्नकामाः हृषीवन्तः प्राप्त- हर्षाः वनर्षदः वनेवृक्षादौनिषण्णाः सांहितिकश्छान्दसोरेफोपजनः ॥ १ ॥

English translation:

“Mitra and Varuṇa, associated with the Ādityas, the Rudras and the Vasus, protect our (sacrificial) chariot, when (it goes) about (from one plural ce to another); like birds that fly down, seeking for food, rejoicing, and resting in the woods.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Protect our sacrificial chariot: asmākam avatam ratham: the cart or wagon to bring food (as mentioned in the next hymn), perhaps, Soma, to prepare the libation

Help the chariot belonging to us, o Mitra and Varuṇa, in partnership with the Ādityas, Rudras, and Vasus,
when those seeking fame, excited, sitting on/in wood, fly forth like birds from their dwelling.

As pointed out in the published introduction, the last word of the vs., vanarṣád- ‘sitting in/on the wood(s)’, applies both to the simile – the birds sitting in the trees – and the frame – the charioteers sitting on the wooden chariot. The same qualifier could also characterize other aspects of the sacrifice – the ritual fires sitting on the firewood, the soma drinks in the wooden cups (for both of which see X.46.7). It is more difficult to apply it to the priests, who are presumably the underlying referents of the plural subject here.

HELP, Varuna and Mitra, O ye Twain allied with Vasus, Rudras, and Adityas, help our car,
That, as the wild birds of the forest from their home, our horses may fly forth, glad, eager for renown.

Unseren Wagen bevorzuget, Mitra, und Varuna, im Bunde mit den Aditya´s, den Rudra´s, den Vasu´s, wenn sie davonfliegen wie Vögel aus dem Neste, ruhmbegierig, kampffroh, im Holze sitzend.

Befördert unsern Wagen, Mitra-Varuna, mit der Aditja-, Rudra-, Vasu-Schar vereint, Wenn gleich wie muntre Waldesvögel aus dem Nest nun vorwärts fliegen die den Preis erstrebenden.

Нашей колеснице помогите, о Митра-Варуна,
Сопровождаемые Адитьями, Рудрами, Васу,
Когда они вылетают, как птицы из гнезда,
Жаждущие славы, полные возбуждения, сидящие на дереве!

• विश्वेदेवा:
• गृत्समदः शौनकः
• जगती
• निषादः

अब इकतीसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में शिल्पविद्या का विषय कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सचाभुवा) गुणसम्बन्ध के साथ हुए (मित्रावरुणा) राजप्रजा पुरुषो ! जैसे तुम लोग (आदित्यैः) महीनों के तुल्य वर्त्तमान पूर्ण विद्वान् (रुद्रैः) प्राण के तुल्य बलवान् (वसुभिः) भूमि आदि के तुल्य गुणयुक्त जनों ने बनाये (अस्माकम्) हमारे (रथम्) रथ पर चढ़के (प्र,अवतम्) अच्छे प्रकार चलो तथा (यत्) जो (वस्मनः) वसते हुये (श्रवस्यवः) अपने को अन्न चाहनेवाले (हृषीवन्तः) बहुत आनन्दयुक्त (वनर्षदः) वन में रहनेवाले (वयः,न) पक्षियों के तुल्य सब ओर से (परि,पप्तन्) उड़े ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि विद्वानों का अनुकरण करके विमानादि यान बना के पक्षी के तुल्य अन्तरिक्षादि मार्गों में सुख से गमनागमन किया करें ॥१॥

अन्वय: हे सचाभुवा मित्रावरुणा यथा युवामादित्यै रुद्रैर्वसुभिर्निर्मितमस्माकं रथमासाद्य प्रावतं तथा यद्वस्मनः श्रवस्यवो हृषीवन्तो वनर्षदो वयो न परिपप्तन् ॥१॥

अथ शिल्पविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्माकम्) (मित्रावरुणा) राजप्रजाजनौ (अवतम्) गच्छतम् (रथम्) यानम् (आदित्यैः) मासैरिव वर्त्तमानैः पूर्णविद्यैः (रुद्रैः) प्राणवद्बलिष्ठैः (वसुभिः) भूम्न्यादिवद्गुणाढ्यैर्जनैः (सचाभुवा) सचेन गुणसमवायेन सह भवन्तौ (प्र) (यत्) ये (वयः) पक्षिणः (न) इव (पप्तन्) पतेयुः (वस्मनः) निवसन्तः (परि) (श्रवस्यवः) आत्मनः श्रवोऽन्नमिच्छवः (हृषीवन्तः) बहुहर्षयुक्ताः (वनर्षदः) ये वने सीदन्ति ते। अत्र वाच्छन्दसीति रेफागमः ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्विदुषामनुकरणं कृत्वा विमानादीनि यानानि रचयित्वा पक्षिवदन्तरिक्षादिमार्गेषु सुखेन गमनाऽगमने कार्ये ॥१॥

या सूक्तात विद्वान व विदुषी स्त्रियांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्तात सांगितलेल्या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - भावार्थ -या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी विद्वानांचे अनुकरण करून विमान इत्यादी याने तयार करून पक्ष्यांप्रमाणे अंतरिक्षमार्गात सुखाने गमनागमन करावे. ॥ १ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

अ᳓ध स्मा न उ᳓द् अवता सजोषसो
र᳓थं देवासो अभि᳓ विक्षु᳓ वाजयु᳓म्
य᳓द् आश᳓वः प᳓द्याभिस् ति᳓त्रतो र᳓जः
पृथिव्याः᳓ सा᳓नौ ज᳓ङ्घनन्त पाणि᳓भिः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádha ← ádha (invariable)

avata ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sajoṣasaḥ ← sajóṣas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sma ← sma (invariable)

út ← út (invariable)

abhí ← abhí (invariable)

devāsaḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vājayúm ← vājayú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vikṣú ← víś- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

āśávaḥ ← āśú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pádyābhiḥ ← pádyā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

rájaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

títrataḥ ← √tr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jáṅghananta ← √han- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

pāṇíbhiḥ ← pāṇí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

sā́nau ← sā́nu- ~ snú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

अध॑ । स्म॒ । नः॒ । उत् । अ॒व॒त॒ । स॒ऽजो॒ष॒सः॒ । रथ॑म् । दे॒वा॒सः॒ । अ॒भि । वि॒क्षु । वा॒ज॒ऽयुम् ।
यत् । आ॒शवः॑ । पद्या॑भिः । तित्र॑तः । रजः॑ । पृ॒थि॒व्याः । सानौ॑ । जङ्घ॑नन्त । पा॒णिऽभिः॑ ॥

• adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• smā ← sma
• [adverb]

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• avatā ← av
• [verb], plural, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• sajoṣaso ← sajoṣasaḥ ← sajoṣas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “consentaneous; combined; associated; united.”

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• devāso ← devāsaḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• vikṣu ← viś
• [noun], locative, plural
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• vājayum ← vājayu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “competing(a); competitive.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• āśavaḥ ← āśu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “quick; fast; immediate; agile.”

• padyābhis ← padyābhiḥ ← padyā
• [noun], instrumental, plural, feminine

• titrato ← titrataḥ ← tṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• rajaḥ ← rajas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• sānau ← sānu
• [noun], locative, singular, masculine
• “tableland; ridge; peak; back; ridge; guru.”

• jaṅghananta ← jaṅghan ← √han
• [verb], plural, Imperfect
• “murder; kill.”

• pāṇibhiḥ ← pāṇi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hand; hoof; pāṇi [word].”

हेसजोषसः समानम्प्रीयमाणाःक् देवासोदेवाः अधअधुनानोस्माकंवाजयुं वाजमन्नङ्कामयमानं गतिविशेषयुक्तंवारथं विक्षुप्रजासुजनपदेषु अभिअभिमुखंउदवतउदगमयत अवतिरत्रगत्यर्थः स्मे- तिपूरणः यद्यदास्मिन् रथेयुक्ताः आशवोव्यापनशीलाअश्वाः पद्याभिः पादसाध्याभिः गतिभिः रजोरञ्चकम्मार्गतित्रतः तरन्तः तरतेःशतरि बहुलञ्छन्दसीतिशपःश्लुः बहुलञ्छन्द्सीत्यभ्यासस्यत्वम् अभ्यस्तानामादिरित्याद्युदात्तत्वम् पृथिव्याःप्रथितायाः भूमेः सानौसमुच्छ्रितेप्रदेशेपाणिभिः पाण्यु पलक्षितैः पादैः जघनन्त अत्यर्थङ्गच्छन्ति हन्तेर्यङ्लुगन्ताच्छान्दसोलङ् व्यत्ययेनात्मनेपदम् बहु- लञ्छन्दसीतिशपोलुगभावः ॥ २ ॥

English translation:

“Propitiated divinities, protect our chariot, gone forth in quest of food among the people, when the quick (horses), raising the dust with their paces, trample with their feet upon the high plural ces of the earth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Upon the high plural ces of the earth: pṛthivyāḥ sānau jaṅghananta pāṇibhiḥ = going heavily on the precipice of the earth with their feet; liṭ, with their hands

Then help out our chariot, you gods of one accord, as it seeks prizes among the clans,
when the swift ones, crossing through the airy realm with their strides, keep trampling on the back of the earth with their forefeet.

Yea, now ye Gods of one accord speed on our car what time among the folk it seeks an act of might;
When, hasting through the region with the stamp of hoofs, our swift steeds trample on the ridges of the earth.

Dann bringet, ihr einmütigen Götter, unseren nach dem Siegerpreis strebenden Wagen über andere zu Ehren bei den Clanen, wann die Rennpferde mit den Tritten die Strecke zurücklegend, mit den Hufen auf dem Rücken der Erde stampfen!

So fördert jetzt vereinigt unsern Wagen auch, der Preis erstrebend, Götter, bei den Menschen eilt; Wenn unsrer Rosse Hufschlag durch die Lüfte dringt, wenn ihre Füsse stampfen auf der Erde Grund.

Так помогите же прежде всего нашей колеснице,
О единодушные боги, стремящейся к добыче среди племен,
Когда кони, галопом покрывая пространство,
Стучат копытами по спине земли!

• विश्वेदेवा:
• गृत्समदः शौनकः
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सजोषसः) आपस में बराबर प्रीति के निबाहनेवाले (रजः) लोकों के (तित्रतः) पार होते हुए (देवासः) विद्वान् लोगो ! तुम (नः) हमारे (वाजम्) वेग से चलनेवाले (रथम्) विमानादि यान को (विक्षु) प्रजाओं में (अभि,उत्,अवत) सब प्रकार चाहें (अध) इसके अनन्तर जैसे (यत्) जो (आशवः) शीघ्रगामी घोड़े चलते हैं वैसे (पद्याभिः) चलने योग्य गतियों से (पृथिव्याः) भूमि के (सानौ) ऊँचे प्रदेश में (पाणिभिः) हाथों से (स्म) ही (जङ्घनन्त) शीघ्र ताड़ना देओ ॥२॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य हाथों में यन्त्रों को स्थिर कर और ताड़ना देकर इनको चलावें, तो वे घोड़े के तुल्य पृथिवी के ऊपर-ऊपर जाने-आने को समर्थ होते हैं ॥२॥

अन्वय: हे सजोषसो रजस्तित्रतो देवासो यूयं नो वाजयुं रथं विक्ष्वभ्युदवताध यथा यदाशवो गच्छन्ति तथा पद्याभिः पृथिव्याः सानौ पाणिभिः स्म जङ्घनन्त ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अध) अथ (स्म) एव। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः (नः) अस्माकम् (उत्) (अवत) कामयध्वम्। अत्र संहितायामिति दीर्घः (सजोषसः) समानप्रीतिसेवनाः (रथम्) (देवासः) विद्वांसः (अभि) आभिमुख्ये (विक्षु) प्रजासु (वाजयुम्) यो वाजयति वेगेन गच्छति तम् (यत्) ये (आशवः) शीघ्रगामिनोऽश्वाः (पद्याभिः) पत्तुं गन्तुं योग्याभिर्गतिभिः (तित्रतः) तरन्तः। अत्र विकरणव्यत्ययेन शसभ्यासस्येत्वञ्च (रजः) लोकान् लोका रजांस्युच्यन्त इति निरुक्तात् (पृथिव्याः) भूमेः (सानौ) उच्चप्रदेशे (जङ्घनन्त) भृशं हत (पाणिभिः) करैः ॥२॥

भावार्थभाषाः - यदि मनुष्या हस्तैर्यानेषु यन्त्राणि संस्थाप्य हत्वैतानि चालयेयुस्तेऽश्ववत्पृथिव्या उपर्य्युपरि गन्तुमागन्तुं शक्नुवन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे यानात यंत्र स्थिर करून त्याला गती देऊन ती चालवितात, तेव्हा ती याने घोड्याप्रमाणे पृथ्वीवरून वर जाण्यास समर्थ होतात. ॥ २ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

उत᳓ स्य᳓ न इ᳓न्दरो+ विश्व᳓चर्षणिर्
दिवः᳓ श᳓र्धेन मा᳓रुतेन सुक्र᳓तुः
अ᳓नु नु᳓ स्थाति अवृका᳓भिर् ऊति᳓भी
र᳓थम् महे᳓ सन᳓ये वा᳓जसातये

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

syá ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

viśvácarṣaṇiḥ ← viśvácarṣaṇi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mā́rutena ← mā́ruta- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

śárdhena ← śárdha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sukrátuḥ ← sukrátu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

avr̥kā́bhiḥ ← avr̥ká- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

nú ← nú (invariable)

sthāti ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

ūtíbhiḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

mahé ← máh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sanáye ← saní- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vā́jasātaye ← vā́jasāti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

उ॒त । स्यः । नः॒ । इन्द्रः॑ । वि॒श्वऽच॑र्षणिः । दि॒वः । शर्धे॑न । मारु॑तेन । सु॒ऽक्रतुः॑ ।
अनु॑ । नु । स्था॒ति॒ । अ॒वृ॒काभिः॑ । ऊ॒तिऽभिः॑ । रथ॑म् । म॒हे । स॒नये॑ । वाज॑ऽसातये ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• sya ← tya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “that.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• viśvacarṣaṇir ← viśvacarṣaṇiḥ ← viśvacarṣaṇi
• [noun], nominative, singular, masculine

• divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• śardhena ← śardha
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “troop.”

• mārutena ← māruta
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “Marut(a).”

• sukratuḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukratuḥ ← kratuḥ ← kratu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• sthāty ← sthāti ← sthā
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• avṛkābhir ← avṛkābhiḥ ← avṛka
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “protective; safe.”

• ūtibhī ← ūtibhiḥ ← ūti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• mahe ← mah
• [noun], dative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• sanaye ← sani
• [noun], dative, singular, feminine
• “gain.”

• vājasātaye ← vāja
• [noun], masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājasātaye ← sātaye ← sāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

उतअपिचविश्वस्यचर्षणिः विश्वस्यसर्वस्यद्रष्टा यद्वा विश्वेचर्षणयोमनुष्यायस्यपरिचारकाः अथवाविश्वेसर्वेलोकाः चर्षणयोद्रष्टव्यायेन बहुव्रीहौविश्वंसञ्ज्ञायामितिपूर्वपदान्तोदात्तत्वम् मा- रुतेनमरुत्समूहरूपेणशर्धेनबलेनसहसुक्रतुः शोभनकर्माशोभनप्रज्ञोवा स्यःसइन्द्रः अवृकाभिः हिं- सकरहिताभिः ऊतिभीरक्षाभिःसहितःसन् दिवोद्युलोकादागत्यनुअद्यनोस्माकंरथंअनुस्थातिआनु- गुण्येनाधितिष्ठतु छान्दसःशपोलुक् किमर्थं महे सनये महतेधनाय तथावाजसातये वाजस्यान्नस्य सातयेसम्भजनार्थम् ॥ ३ ॥

English translation:

“Or, may that all beholding Indra, the accomplisher of great deeds, by the collective vigour of the Maruts, (coming) from heaven, protect our chariot with unassailable protection, (for the sake of securing to us) ample wealth and abundant food.”

And this Indra, belonging to all domains, of good resolve, with the Marutian troop of heaven
will stand beside our chariot with help that keeps the wolf away, for great gain, to win the prizes.

Or may our Indra here, the Friend of all mankind, coming from heaven, most.wise, girt by the Marut host,
Accompany, with aid untroubled by a foe, our car to mighty gain, to win the meed of strength.

Auch dieser Indra, der allen Völkern bekannte, klugsinnige, soll samt der marutischen Heerschar des Himmels mit seinen gefahrabwendenden Hilfen unserem Wagen zur Seite stehen zu großem Gewinne, zur Erringung des Siegerpreises.

Auch unser Indra, der gesammten Menschheit Hort, der trefflich wirket mit des Himmels Marutschar, Er geht zur Hand mit hülfereicher Förderung nun unserm Wagen, zu erlangen grossen Preis.

А также этот Индра, правящий всеми народами,
С прекрасной силой духа вместе с небесной толпой Марутов
Должен находиться со (своими) надежными подкреплениями
Рядом с (нашей) колесницей – для великого захвата, для захвата награды!

• विश्वेदेवा:
• गृत्समदः शौनकः
• विराट्जगती
• निषादः

फिर राजप्रजा विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वचर्षणिः) सबको दिखाने चितानेवाला (सुक्रतुः) उत्तम बुद्धि युक्त (इन्द्रः) सूर्य के तुल्य तेजस्वी सभापति (दिवः) जैसे प्रकाश से सूर्य शोभित हो वैसे (अवृकाभिः) चोर आदि दुष्टों से रहित (ऊतिभिः) रक्षा आदि से (मारुतेन) मनुष्यसम्बन्धी (शर्द्धेन) बल के साथ (महे) बड़े (सनये) सुख के सम्यक् विभाग के लिये और (वाजसातये) सङ्ग्राम के सम्यक् सेवने के लिये (नः) हमारे (रथम्) विमानादि यान का (अनु,स्थाति) अनुष्ठान करता है (स्यः) वह (उत) तो (नु) शीघ्र ऐश्वर्य्य को प्राप्त होता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य्य अपने प्रताप से सब जगत् की पालना करता, वैसे धार्मिक प्रजा और राजपुरुष अपने राज्य की रक्षा किया करें ॥३॥

अन्वय: विश्वचर्षणिस्सुक्रतुरिन्द्रो दिवः सूर्य्य इवावृकाभिरूतिभिर्मारुतेन शर्द्धेन महे सनये वाजसातये नो रथमनुष्ठाति स्य उत न्वैश्वर्य्यमाप्नोति ॥३॥

पुना राजप्रजाविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) (स्यः) सः (नः) अस्माकम् (इन्द्रः) सूर्य्य इव सभेशः (विश्वचर्षणिः) विश्वस्य दर्शकः (दिवः) प्रकाशात् (शर्द्धेन) बलेन (मारुतेन) मनुष्याणामनेन (सुक्रतुः) श्रेष्ठप्रज्ञः (अनु) (नु) शीघ्रम् (स्थाति) तिष्ठति (अवृकाभिः) अविद्यमानस्तेनादिभिः (ऊतिभिः) रक्षादिभिः (रथम्) विमानादियानम् (महे) महते (सनये) सुखसंविभागाय (वाजसातये) वाजस्य सङ्ग्रामस्य सम्यक् सेवनाय ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्य्यः स्वप्रतापेन सर्वं जगत्पालयति तथा धार्मिकाः प्रजाराजपुरुषाः स्वराज्यं पालयेयुः ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य आपल्या पराक्रमाने सर्व जगाचे पालन करतो तसे धार्मिक प्रजा व राजपुरुषांनी आपल्या राज्याचे रक्षण करावे. ॥ ३ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

उत᳓ स्य᳓ देवो᳓ भु᳓वनस्य सक्ष᳓णिस्
त्व᳓ष्टा ग्ना᳓भिः सजो᳓षा जूजुवद् र᳓थम्
इ᳓ळा भ᳓गो बृहद्दिवो᳓त᳓ रो᳓दसी
पूषा᳓ पु᳓रंधिर् अश्वि᳓नाव् अ᳓धा प᳓ती

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhúvanasya ← bhúvana- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sakṣáṇiḥ ← sakṣáṇi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

syá ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

gnā́bhiḥ ← gnā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

jūjuvat ← √jū- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sajóṣāḥ ← sajóṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tváṣṭā ← tváṣṭar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhágaḥ ← bhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

br̥haddivā́ ← br̥haddivá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

íḷā ← íḷā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

utá ← utá (invariable)

ádha ← ádha (invariable)

aśvínau ← aśvín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

pátī ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

púraṁdhiḥ ← púraṁdhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pūṣā́ ← pūṣán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

उ॒त । स्यः । दे॒वः । भुव॑नस्य । स॒क्षणिः॑ । त्वष्टा॑ । ग्नाभिः॑ । स॒ऽजोषाः॑ । जू॒जु॒व॒त् । रथ॑म् ।
इळा॑ । भगः॑ । बृ॒ह॒त्ऽदि॒वा । उ॒त । रोद॑सी॒ इति॑ । पू॒षा । पुर॑म्ऽधिः । अ॒श्विनौ॑ । अध॑ । पती॒ इति॑ ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• sya ← tya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “that.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• bhuvanasya ← bhuvana
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• sakṣaṇis ← sakṣaṇiḥ ← sakṣaṇi
• [noun], nominative, singular, masculine

• tvaṣṭā ← tvaṣṭṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Tvaṣṭṛ; Viśvakarman; sun.”

• gnābhiḥ ← gnā
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “goddess.”

• sajoṣā ← sajoṣāḥ ← sajoṣas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “consentaneous; combined; associated; united.”

• jūjuvad ← jūjuvat ← jū
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “animate; encourage; impel; inspire.”

• ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• iḍā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “refreshment; iḍā [word]; comfort; cow.”

• bhago ← bhagaḥ ← bhaga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• bṛhaddivota ← bṛhaddivā ← bṛhaddiva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Bṛhaddiva.”

• bṛhaddivota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• rodasī ← rodas
• [noun], nominative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• pūṣā ← pūṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• purandhir ← purandhiḥ ← purandhi
• [noun], nominative, singular, masculine

• aśvināv ← aśvinau ← aśvin
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• adhā ← adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• patī ← pati
• [noun], nominative, dual, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

उतअपिच स्यःसदेवोदानादिगुणयुक्तः भुवनस्यभूतजातस्यसक्षणिः सचनीयः सेव्यः ग्नाभिर्दे- वपत्नीभिः छन्दांसिवैग्नाइतितैत्तिरीयकम् । गायत्र्यादीनिच्छन्दांसिचदेवपत्न्यइत्युक्तम् सजोषाः समानप्रीतिः एवङ्गुणविशिष्टस्त्वष्टाअस्मदीयंरथञ्जूजुवत् प्रेरयतु जुइतिसौत्रोधातुर्गत्यर्थः अस्मा- ण्ण्यन्ताल्लुङिरूपम् तथा इळातिसृणान्देवीनामाद्याइडाख्यादेवीचरथम्प्रेरयतु बृहद्दिवा बृहन्म- हन्महृद्दीव्यतिद्योततइतिब्रुहद्दिवः इगुपधलक्षणःकः सुपांसुलुगितिविभक्तेरोकारः तादृशोभगश्च- प्रेरयतु उतअपिचरोदसीद्यावापृथिव्यौपुरन्धिर्बहुधीः पूषापोषकोदेवश्चअधशब्दश्चार्थे पती सूर्या- याभर्तारौअश्विनौचएतेसर्वेअस्मदीयंरथम्प्रेरथम्प्रेरयन्त्वित्यर्थः ॥ ४ ॥

English translation:

“Or, may the divine Tvaṣṭā, the defender of the world, together with the wives (of the gods), well plural ased, urge on the chariot; or may Iḷā, the resplendent Bhaga, Heaven and Earth, the sagacious Pūṣan, and the Aśvins, the two husbands (of Sūryā), urge on the chariot.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The wives of the gods: the text as gnabhiḥ, with the wives; as accompanying Tvaṣṭā, they are devapatnīḥ, wives of the gods, the person nified metres of the Veda, according to Taittirīya: chandāṃsi vai gnaḥ

And this god, the conqueror of the world, Tvaṣṭar, in concert with the Wives (of the Gods), will speed the chariot—
Iḍā, Bhaga, Br̥haddivā, and Rodasī; Pūṣan, Plenitude—and the Aśvins as husbands.

Or may this Tvastar, God who rules the world with power, one-minded with the Goddesses speed forth our car;
Ila and Bhaga the celestial, Earth and Heaven, Pusan, Purandhi, and the Asvins, ruling Lords.

Auch dieser Gott Tvastri, der Bezwinger der Welt, möge mit den Götterfrauen vereint den Wagen beschleunigen und Ila, Bhaga, Brihaddiva und die beiden Welten, Pusan, Purandhi und die Asvin, die Gatten.

Und auch Gott Tvaschtar, aller Welt Genosse er, umschart von Weibern lasse schnell den Wagen gehn, Ida, Bhaga, Brihaddiva und Rodasi, Puschan, Purandhi und der Ritter Fürstenpaar.

А также этот бог, овладевший вселенной, –
Тваштар, единодушный с божественными женами, пусть придаст скорость колеснице,
(Как и) Ида, Бхага, Брихаддива, Два Мира,
Пушан, Пурамдхи, Ашвины – два мужа (Сурьи)!

• विश्वेदेवा:
• गृत्समदः शौनकः
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (पूषा) पुष्टिकारक (पुरन्धिः) पुरों का धारण करनेवाला (सक्षणिः) मेली (सजोषाः) सुख-दुःख और प्रीति को बराबर रखनेवाला (भगः) ऐश्वर्यभागी (देवः) प्रकाशक (पती) पालन करनेहारे (अश्विनौ) सूर्यचन्द्रमा के तुल्य (उत) और (दिवा) प्रकाश के साथ (रोदसी) सूर्य भूमी (भुवनस्य) लोकों के (त्वष्टा) छेदन करनेवाले सूर्य के तुल्य (रथम्) विमानादि यान को (जूजुवत्) पहुँचावे (अध) इसके अनन्तर (उत) और इसकी (ग्नाभिः) वाणियों के साथ (इळा) उत्तम वाणी है (स्यः) वह (बृहत्) बड़े सुख को प्राप्त होवे ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो बिजली के तुल्य और सुशिक्षित वाणी के तुल्य वर्त्तते हैं, वे अनेक शिल्प विद्या से साध्य यानों को बना के ऐश्वर्य्यवाले होते हैं ॥४॥

अन्वय: यः पूषा पुरन्धिः सक्षणिः सजोषा भगो देवोऽश्विना पती इवोत दिवा रोदसी भुवनस्य त्वष्टा सूर्य इव रथं जूजुवदधातोऽप्यस्य ग्नाभिः सहेळोत्तमा वर्त्तते स्यो बृहत्सुखमाप्नुयात् ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (स्यः) सः (देवः) द्योतनात्मकः (भुवनस्य) लोकसमूहस्य (सक्षणिः) समवेता। अत्र सच धातोरनिः प्रत्ययः (त्वष्टा) छेत्ता (ग्नाभिः) सुशिक्षिताभिर्वाग्भिः (सजोषाः) समानसुखदुःखप्रीतयः (जूजुवत्) गमयेत् (रथम्) (इळा) वाणी (भगः) ऐश्वर्य्यभागी (बृहत्) (दिवा) प्रकाशेन (उत) अपि (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (पूषा) पोषकः (पुरन्धिः) पुराणां धर्त्ता (अश्विनौ) सूर्य्याचन्द्रमसौ (अध) आनन्तर्य्ये। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः (पती) पालयितारौ ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये विद्युत्सुशिक्षिता वाणीवच्च प्रवर्त्तन्ते तेऽनेकानि शिल्पसाध्यानि निर्मायैश्वर्यवन्तः स्युः ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे विद्युत्व सुशिक्षित वाणीप्रमाणे कार्य करतात ते शिल्पविद्येद्वारे अनेक याने तयार करून ऐश्वर्यवान होतात. ॥ ४ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

उत᳓ त्ये᳓ देवी᳓ सुभ᳓गे मिथूदृ᳓शा
उषा᳓सान᳓क्ता ज᳓गताम् अपीजु᳓वा
स्तुषे᳓ य᳓द् वाम् पृथिवि न᳓व्यसा व᳓च
स्थातु᳓श् च व᳓यस् त्रि᳓वया उपस्ति᳓रे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

mithūdŕ̥śā ← mithūdŕ̥ś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

subháge ← subhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

tyé ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

utá ← utá (invariable)

apījúvā ← apījū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

jágatām ← jágat- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

uṣā́sānáktā ← uṣā́sānáktā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

návyasā ← návyas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

pr̥thivi ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

stuṣé ← √stu- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vácaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ca ← ca (invariable)

sthātúḥ ← sthātár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

trívayāḥ ← trívayas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

upastíre ← upastír- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

váyaḥ ← váyas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

उ॒त । त्ये इति॑ । दे॒वी इति॑ । सु॒भगे॒ इति॑ सु॒ऽभगे॑ । मि॒थु॒ऽदृशा॑ । उ॒षसा॒नक्ता॑ । जग॑ताम् । अ॒पि॒ऽजुवा॑ ।
स्तु॒षे । यत् । वा॒म् । पृ॒थि॒वि॒ । नव्य॑सा । वचः॑ । स्था॒तुः । च॒ । वयः॑ । त्रिऽव॑याः । उ॒प॒ऽस्तिरे॑ ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• tye ← tya
• [noun], nominative, dual, feminine
• “that.”

• devī
• [noun], nominative, dual, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• subhage ← subhaga
• [noun], nominative, dual, feminine
• “beautiful; auspicious; beloved; fine-looking; fortunate; subhaga [word]; charming; pleasing; lucky.”

• mithūdṛśoṣāsānaktā ← mithūdṛśā ← mithūdṛś
• [noun], nominative, dual, feminine

• mithūdṛśoṣāsānaktā ← uṣāsānaktā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “dawn; night.”

• jagatām ← jagant
• [noun], genitive, plural, neuter
• “universe; Earth; world; people; Jagatī; Loka; animal; being.”

• apījuvā ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• stuṣe ← stu
• [verb], singular, Present indikative
• “laud; praise; declare; stu.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• pṛthivi ← pṛthivī
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• navyasā ← navyas
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “new.”

• vaca ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• sthātuś ← sthātuḥ ← sthātṛ
• [noun], genitive, singular, masculine

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• vayas ← vayaḥ ← vayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• trivayā ← trivayāḥ ← trivayas
• [noun], nominative, singular, masculine

• upastire ← upastir
• [noun], dative, singular, feminine

उतअपिच त्ये तेप्रसिद्धे देवी देव्यौ देवनशीले सुभगेशोभनधनेमिथूद्रुशा मिथः परस्परम्पश्य- न्त्यौ एवम्भूतेउषासानक्ता उषाश्चरात्रिश्च जगताञ्जङ्गानांअपीजुवाप्रेरयित्र्यौभवतः तस्मादस्मदी- यमपिरथम्प्रेरयताम् उत्तरोर्धर्चोद्यावापृथिव्यःप्रत्यक्षकृतः हेपृथिवि वांयुवां त्वान्दिवञ्च नव्यसा नवीयसानवतरेणप्रशस्येनवा वचः वचसा सुपांसुलुगितितृतीयायालुक् यद्यदास्तुषेस्तुवे उत्तम- स्यव्यत्ययेनमध्यमः तदानींस्थातुः स्थावरस्यव्रीह्यादेः सबन्धिवयोन्नञ्चरुपुरोडाशादिलक्षणं त्रिव- याः वयइत्यन्ननाम त्रीणिओषधिपशुसोमात्मकानि हविर्लक्षणान्यन्नानियस्यतादृशोहंउपस्तिरे उपस्तृणामिआज्येनोपस्तरणाभिघारणपूर्वकम्प्रयच्छामीत्यर्थः स्तृञ् आच्छान्दने लट्युत्तमे छान्द सोविकरणस्यलुक् अत्रत्यश्चशब्दश्चणितिनिपातान्तरम्पादपूरणम् ऋतइद्धातोरितीत्वं निपातै- र्यद्यदिहन्ते तिनिघातप्रतिषेधः ॥ ५ ॥

English translation:

“Or, may the two divine auspicious and mutually contemplating Day and Night, the animators of moving (creatures, urge it on); and, Earth and Heaven, whilst I praise you both with a new hymn, I offer you food of the standing (corn), although provided with the three (sorts of sacrificial) viands.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

I offer you food: sthātuśca vayas trivayā upastire = I, who am able to offer you three sorts of sacrificial food, vegetable substances, animal victims, or the Soma: oṣadhipaśusomātmakāni annāni; spread, upastṛṇāmi; the food, or cakes and butter, carupuroḍāśādi lakṣaṇāni of that which is stationary, that is, vrīhyādeḥ, or rice and other grains

And these two well-portioned goddesses of opposite appearance, Dawn and Night, also speeders of moving creatures, (will speed the chariot), when, (o Heaven and) Earth, I will praise you two with a newer speech, I possessing triple vigor to strew vigor as the underlayer for the still (world).

The root noun cmpd apījū́- is somewhat puzzling, in that the 1st member api- (apī- with lengthening at cmpd seam; for possible explan. see Scarlatta 169 nn. 223, 224) seems to contribute nothing. In fact, the standard tr. simply ignore it. Scarlatta is on the right track, I think, in taking it as only loosely compounded and meaning something like “also speeders,” perhaps in order to preserve some cmpd sense “speeders in addition.” On návyasā vácaḥ see comm. ad VIII.39.2.

Pāda d in itself and in its syntactic relation to c is also problematic. Perhaps the first, and possibly the easiest, issue is the apparently untethered ca. Klein (DGRV I.226-27) takes it as conjoining the two pādas c and d, but this requires supplying a verb (kṛṇve, flg. Geldner) that has no support. I think rather that it signals a standard syntagm that has been split across the vs.: “the still and the moving” (gen. sthātúr jágataś ca VII.60.2, X.63.8, plus other examples with ca-less phrases and lexical substitutions) is a common merism for “everything earthly.” In this verse pl. jágatām is found in b, where Night and Dawn are the speeders of moving things; here its formulaic partner, the still (in the sg.), is about to receive an underlayer of vigor. The ca simply reminds us that b and d are implicitly contrasted: moving things are impelled to even more movement, whereas still things are about to acquire a solid base. To draw attention to the pairing it might be worthwhile to begin the tr. of d with “and as for the still (world) …” Another of the questions is the grammatical identity of trívayāḥ: is this bahuvrīhi s-stem a nom. sg. masc., as it appears to be, or a nom./acc. neut., modifying váyaḥ? Although the latter interpr. might seem ungrammatical, Wackernagel (AiG III.288) tentatively allows neut. -s-stem nom./acc. in -āḥ, though the number of exx. he cites is small and it is possible that they could all be explained in other ways. Nonetheless, in VII.24.2 (see comm. ad loc.) I do take dvibárhā(ḥ) as a neut.; in IV.11.3 and X.80.4 vīrápeśā(ḥ) must have a neut. sg. reading; and a neut.

interpr. is the standard one for trívayāḥ here (e.g., Renou “la vigueur tri-vigorante”). By contrast I take it in the published translation as a nom. sg. masc., modifying the 1st sg. subject of stuṣé, hence “I possessing triple vigor …” I still think this is quite possible, but I do not consider the alternative (“… to strew triple vigorous vigor as the underlayer …”) out of the question.

The last question is who is doing the strewing. In my published translation it is “I,” and again I still consider this possible. But I think it’s also possible that I praise Heaven and Earth so that they will provide the underlayer. This is esp. likely if trívayāḥ is taken as neut.: “I praise you two … (for you) to strew triple-vigorous vigor …” The pair, or at least Earth, makes sense as the cosmic entity that would provide a base for the still, whereas Night and Dawn, in constant motion, make sense as the speeders of the moving things.

Or, seen alternate, those two blessed Goddesses, Morning and Night who stir all living things to act:
While with my newest song I praise you both, O Earth, that from what moves not ye may spread forth threefold food.

Auch jene beiden beliebten Göttinnen, Morgen und Nacht, die verschieden aussehenden, die die Wesen treiben. Und auch ihr, wenn ich euch beide, Erde und Himmel mit der neuesten Rede preise und die dreifache Kraft des Stehenden zur Unterlage mache.

Und Nacht und Morgen, sie die reichen Göttinnen, die wechselnd schau’n, und die erquicken, was sich regt; Wenn ich euch Welten preise nun mit neuem Spruch, und dem was feststeht, dreimal spendend Gaben streu.

А также эти две любимые богини, показывающиеся поочереди:
Ушас и Ночь – побудительницы движущихся существ.
(И) когда я хвалю вас двоих, о Земля (и Небо) новой
Речью, (я стараюсь) разостлать тройную силу неподвижного мира.

• विश्वेदेवा:
• गृत्समदः शौनकः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर स्त्रीपुरुष के कर्त्तव्य विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पृथिवि) पृथिवी के तुल्य वर्त्तमान सहनशील स्त्री (त्रिवयाः) तीनों अवस्था भोगनेवाली तू जैसे (त्ये) वे (मिथूदृशा) आपस में एक-दूसरे को देखनेवाले (सुभगे) सुन्दर ऐश्वर्य के निमित्त (देवी) प्रकाशमान (अपीजुवा) प्रेरक (उषसानक्ता) दिन-रात (जगताम्) संसारस्थ मनुष्यादि (च) और (स्थातुः) स्थावर वृक्षादि के पालक होते हैं (उत) और जैसे मैं (नव्यसा) नवीन (वचः) वचन से (वयः) अभीष्ट अवस्था को (यत्) जिनकी (स्तुषे) स्तुति करता हूँ और (उपस्तिरे) निकट आच्छादित रक्षित करता हूँ वैसे ही (वाम्) उनकी स्तुति कर ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे रात-दिन परस्पर मिले हुए वर्त्तते हैं, वैसे ही स्त्री-पुरुष वर्त्तें। जैसे पुरुष ब्रह्मचर्य से विद्या पढ़ के सब पदार्थों के गुण-कर्म-स्वभावों को जानकर विद्वान् होते हैं, वैसे ही स्त्रियाँ भी हों ॥५॥

अन्वय: हे पृथिविवद्वर्त्तमाने त्रिवयास्त्वं यथा त्ये मिथूदृशा सुभगे देवी अपीजुवोषसानक्ता जगतां स्थातुश्च पालकौ उतापि यथाऽहं नव्यसा वचो वयो यद्ये स्तुष उपस्तिरे तथैव वां ते चोपस्तुहि ॥५॥

पुनः स्त्रीपुरुषकर्त्तव्यविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (त्वे) ते (देवी) देदीप्यमाने (सुभगे) शोभनैश्वर्यनिमित्ते (मिथूदृशा) परस्परदर्शयितारौ। अत्र संहितायामिति दीर्घः (उषासानक्ता) प्रत्यूषरात्र्यौ। अत्रान्येषामपीति दीर्घः (जगताम्) मनुष्यादिसंसारस्थानाम् (अपीजुवा) प्रेरके (स्तुषे) (यत्) ये (वाम्) ते (पृथिवि) भूमिवद्वर्त्तमाने सुलुगिति टालोपः (स्थातुः) स्थावरस्य (च) (वयः) कमनीयम् (त्रिवयाः) त्रीणि वयांसि यस्य सः (उपस्तिरे) उपस्तृणोमि। अत्र वाच्छन्दसीति रेफादेशः ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा रात्रिदिवसौ परस्परं संहतौ वर्त्तेते तथैव स्त्रीपुरुषौ वर्त्तेयाताम्। यथा पुरुषा ब्रह्मचर्य्येण विद्यामधीत्य सर्वेषां पदार्थानां गुणकर्मस्वभावान् विज्ञाय विद्वांसो जायन्ते तथैव स्त्रियोऽपि स्युः ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे रात्र व दिवस परस्पर सहकार्याने वागतात तसे स्त्री-पुरुषांनी वागावे. जसे पुरुष ब्रह्मचर्य पाळून विद्या शिकून सर्व पदार्थांचे गुण, कर्म, स्वभाव जाणून विद्वान होतात तसे स्त्रियांनीही व्हावे. ॥ ५ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

उत᳓ वः शं᳓सम् उशि᳓जाम् इव श्मसि
अ᳓हिर् बुध्नि᳓यो अज᳓ ए᳓कपाद् उत᳓
त्रित᳓ ऋभुक्षाः᳓ सविता᳓ च᳓नो दधे
अपां᳓ न᳓पाद् आशुहे᳓मा धिया᳓ श᳓मि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
iva ← iva (invariable)

śáṁsam ← śáṁsa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śmasi ← √vaś- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

uśíjām ← uśíj- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

utá ← utá (invariable)

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

áhiḥ ← áhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ajáḥ ← ajá- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

budhnyàḥ ← budhnyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ékapāt ← ékapad- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

cánaḥ ← cánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dadhe ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

r̥bhukṣā́ḥ ← r̥bhukṣā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tritáḥ ← tritá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

āśuhémā ← āśuhéman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhiyā́ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

nápāt ← nápat- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śámi ← śámī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

उ॒त । वः॒ । शंस॑म् । उ॒शिजा॑म्ऽइव । श्म॒सि॒ । अहिः॑ । बु॒ध्न्यः॑ । अ॒जः । एक॑ऽपात् । उ॒त ।
त्रि॒तः । ऋ॒भु॒क्षाः । स॒वि॒ता । चनः॑ । द॒धे॒ । अ॒पाम् । नपा॑त् । आ॒शु॒ऽहेमा॑ । धि॒या । शमि॑ ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• vaḥ ← tvad
• [noun], dative, plural
• “you.”

• śaṃsam ← śaṃsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “praise; śaṃs; recitation.”

• uśijām ← uśij
• [noun], genitive, plural, masculine

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• śmasy ← śmasi ← vaś
• [verb], plural, Present indikative
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• ahirbudhnyo ← ahirbudhnyaḥ ← ahirbudhnya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Ahirbudhnya; Shiva.”

• ‘ja ← ajaḥ ← aja
• [noun], nominative, singular, masculine
• “unborn.”

• ekapād ← eka
• [noun]
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• ekapād ← pād
• [noun], nominative, singular, masculine
• “pād [word]; foot.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• trita ← tritaḥ ← trita
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Trita.”

• ṛbhukṣāḥ ← ṛbhukṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• cano ← canaḥ ← canas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “delight.”

• dadhe ← dhā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• ‘pāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, masculine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• napād ← napāt
• [noun], nominative, singular, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

• āśuhemā ← āśu
• [noun]
• “quick; fast; immediate; agile.”

• āśuhemā ← hemā ← heman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “momentum.”

• dhiyā ← dhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• śami ← _ ← √_
• [?]
• “_”

उतअपिच हेदेवाः उशिजामिव इवेतिसम्प्रत्यर्थीयः अस्मात्तः स्तुतिं कामयमानानांवोयुष्मा- कंशंसंस्तुतिंसम्प्रतिश्मसि उश्मसि कामयामहे वशकान्तौ इदन्तोमसिः ग्रहिज्यादिनासम्प्रसारणम् छान्दसोवर्णलोपः उतअपिच अहिर्बुध्यः बुध्रमन्तरिक्षम् तत्रभवोऽहिनामादेवः अजएकपात् न- जायतइत्यजः एकएवपद्यतेगच्छतीत्येकपात् अजएकपात् सञ्ज्ञकः सूर्यः त्रितस्तीर्णतमः ऋभुक्षाः उरुक्षयः उरुनिवासः ऋभूणान्निवासयितावा इन्द्रश्चसवितासर्वस्यप्रसविताचनोन्नन्दधे विदधातु अस्मभ्यङ्करोतु तथा आशुहेमाशीघ्रगामी हिगतावित्यस्मादन्येभ्योपिदृश्यन्तइतिमनिन् तादृशः अपान्नपात् अपाम्पौत्रीयस्थानीयोग्निः अद्भ्यओषधिवनस्पतयोजायन्ते ओषधिवनस्यतिभ्यश्चायम- ग्निर्जायते इत्यग्नेरपाम्पौत्रत्वम् सचधियास्तुत्याशमि शमीतिकर्मनाम यज्ञकर्मणिप्रीतोभवत्विति- शेषः यद्वा धियाकर्मणाअस्मदीयेनपरिचरणलक्षणेनशमि शंसुखन्तन्निमित्तम्भवत्वितिशेषः ॥ ६ ॥

English translation:

“We desire, gods, to repeat the praise of you, who are propitiated by praise; may Ahirbudhnya, Aja ekapād, Trita, Ṛbhukṣin, Savitā, bestow upon us food, and may the swift-moving grandson of the waters, (Agni, be gratified by) our praises and our worship.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ahirbudhnya and Aja ekapād are two rudras;

Ahirbudhnya = ahi, the epithet budhnya implies his origin in the firmament: budhnam antarikṣam tatra bhavo ahi nāmā deva; aja ekapād is the name of the sun, the unborn, who goes with one foot; trita is an epithet: tritastīrṇatama, most expanded, an epithet of Indra; ṛbhukṣin is an appellative of Indra. Savitā = the genitive rator of all, sarvasya prasavitā

And we want a laud for you like that of the fire-priests. Ahi Budhnya, Aja Ekapad, and
Trita, the Master of the R̥bhus, and Savitar take delight, also the Child of the Waters who impels the swift (horses), through (our) thought and labor.

The first hemistich begins and ends with utá. The pāda-final utá of 6b puts a cap on the series of verse-initial utá’s that began in 3a (3a, 4a, 5a, 6a). This is perhaps fitting because vs. 6 ends the capacious list of gods of every sort (from mighty Indra to shadowy Aja Ekapad) who have been strung together additively.

The vs., or rather pādas a and d, plays on ś: śáṃsam uśijām … śmasi / āśuhémā … śámi. This may be in part to showcase the unusual truncated verb śmasi ending pāda a; note that verse-final śámi is a virtual anagram of this verb. This śámi is also echoed by hemistich-final sám in 7b (in an unusual position). There are also echoes from earlier in the hymn: āśu- picks up āśávaḥ (2a) as ékapād does pádyābhiḥ (likewise 2a). Ian Hollenbaugh cleverly points out that the position of śmasi after (i)va ([i]va śmasi) hints at the root √vaś. See vaśmi in the next vs. The Uśij-priests are credited with the production of a particular śáṃsaelsewhere, the āyóḥ śáṃsa- (IV.6.11, V.3.4). For further see comm. ad II.32.2.

Your blessing as a boon for suppliants we desire: the Dragon of the Deep, and Aja-Ekapad,
Trita, Rbhuksan, Savitar shall joy in us, and ihe Floods’ swift Child in our worship and our prayer.

Und wir wünschen euch ein Lob wie das der Usij. Ahi budhnya und der einfüßige Ungeborene, Trita, Ribhuksan, Savitri, Apam napat, der die Renner zum Lauf treibt, fand Gefallen an der Dichtung und dem Opferdienst.

Und euer Lob, die ihr es wünscht, betreiben wir; der Wetterdrache und der rasche Kreiselwind, Trita, Ribhukscha, Savitar hat Freude dran, der Wasser Spross, der Rosse treibt mit Lust und Kraft.

А также мы хотим для вас прославления, как у Ушиджей.
Ахи Будхнья, а также Аджа Экапад,
Трита, Рибхукшан, Савитар, Апам Напат,
Погоняющий коней, нашли удовольствие в (нашей) молитве, в (нашем) труде.

• विश्वेदेवा:
• गृत्समदः शौनकः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर हम मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! जैसे (त्रितः) ब्रह्मचर्य अध्ययन और विचार इन तीन कर्मों से (भुक्षा) मेधावी (सविता) ऐश्वर्य्य करनेहारा (नपात्) न गिरनेवाला वा पग आदि अवयवों से रहित (आशुहेमा) शीघ्र बढ़नेवाला (उत) और (अजः) कभी न उत्पन्न होनेवाला (एकपात्) एकप्रकार की प्राप्तियुक्त (अहिः) व्याप्तिशील (बुध्न्यः) अन्तरिक्ष में व्याप्त मेघ के तुल्य वर्त्तमान मैं (धिया) बुद्धि वा कर्म से (शमि) कर्म में प्रवृत्त होऊँ (अपाम्) प्राणों के (चनः) अन्न को (दधे) धारण करता हूँ वैसे हे पत्नी तू प्रवृत्त हो, जैसे हम (अशितामिव) कामना के योग्य (वः) तुम विद्वानों की (शंसम्) स्तुति को (श्मसि) चाहते हैं (उत) और तुमको धारण करें, वैसे तुमलोग भी हमारे विषय में वर्त्तो ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जैसे ईश्वर अजन्मा कामना के योग्य सत्य गुणकर्मस्वभाववाला सेवने योग्य है, वैसे हम सब जीव लोग हैं, इससे ब्रह्मचर्यादि शुभ कर्म में हमको सदा वर्त्तना चाहिये ॥६॥

अन्वय: हे विद्वांसो यथा त्रित भुक्षाः सविता नपादाशुहेमा उताप्यज एकपादाहिर्बुध्न्य इव वर्त्तमानोऽहं धिया शमि प्रवर्त्ते अपां चनो दधे तथा हे पत्नि त्वं प्रवर्त्तस्व यथा वयमुशिजामिव वः शंसं श्मस्युतापि युष्मान्दधीमहि तथा यूयमप्यस्मासु वर्त्तध्वम् ॥६॥

पुनरस्माभिर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) (वः) युष्माकम् (शंसम्) (स्तुतिम्) (उशिजामिव) कमनीयानां विदुषामिव (श्मसि) कामयेमहि (अहिः) व्यापनशीलो मेघः (बुध्न्यः) बुध्नेऽन्तरिक्षे व्याप्तः (अजः) न जायते कदाचित् सः (एकपात्) एकः पादो गमनं प्रापणं यस्य सः (उत) एव (त्रितः) ब्रह्मचर्य्याऽध्ययनविचारेभ्यः (भुक्षाः) मेधावी (सविता) ऐश्वर्य्यकारकः (चनः) अन्नम् (दधे) (अपाम्) प्राणानाम् (नपात्) न पतति कदाचिद्यद्वा न सन्ति पादादयोऽवयवा यस्य सः (आशुहेमा) शीघ्रं वर्द्धमानः (धिया) प्रज्ञया कर्मणा वा (शमि) कर्माणि। अत्र वर्णव्यत्ययेन ह्रस्वः सुपां सुलुगिति सुलोपः ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथेश्वरोऽजन्मा कमनीयः सत्यगुणकर्मस्वभावः सेवनीयोऽस्ति तथा वयं सर्वे जीवाः स्मोऽतो ब्रह्मचर्यादिभिश्शुभकर्मण्यस्माभिः सदा वर्त्तितव्यम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जसा ईश्वर अजन्मा, कामना करण्यायोग्य, सत्यगुण स्वभावयुक्त व स्वीकार करण्यायोग्य आहे तसे आम्ही सर्व जीव आहोत. त्यासाठी ब्रह्मचर्य इत्यादी शुभकर्मात आम्ही सदैव राहावे. ॥ ६ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एता᳓ वो वश्मि उ᳓द्यता यजत्रा
अ᳓तक्षन्न् आय᳓वो न᳓वियसे स᳓म्
श्रवस्य᳓वो वा᳓जं चकानाः᳓
स᳓प्तिर् न᳓ र᳓थ्यो अ᳓ह धीति᳓म् अश्याः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
etā́ ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

údyatā ← √yam- (root)
{case:ACC, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vaśmi ← √vaś- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yajatrāḥ ← yájatra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

átakṣan ← √takṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

āyávaḥ ← āyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

návyase ← návyas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)

cakānā́ḥ ← √kā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

śravasyávaḥ ← śravasyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áha ← áha (invariable)

aśyāḥ ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT, mood:PREC}

dhītím ← dhītí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

ráthyaḥ ← ráthya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáptiḥ ← sápti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ए॒ता । वः॒ । व॒श्मि॒ । उत्ऽय॑ता । य॒ज॒त्राः॒ । अत॑क्षन् । आ॒यवः॑ । नव्य॑से । सम् ।
श्र॒व॒स्यवः॑ । वाज॑म् । च॒का॒नाः । सप्तिः॑ । न । रथ्यः॑ । अह॑ । धी॒तिम् । अ॒श्याः॒ ॥

• etā ← etad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], dative, plural
• “you.”

• vaśmy ← vaśmi ← vaś
• [verb], singular, Present indikative
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• udyatā ← udyam ← √yam
• [verb noun], accusative, plural
• “raise; prepare; begin; endeavor; specialize.”

• yajatrā ← yajatrāḥ ← yajatra
• [noun], vocative, plural, masculine
• “adorable.”

• atakṣann ← atakṣan ← takṣ
• [verb], plural, Imperfect
• “produce; shape; fashion; chisel; invent.”

• āyavo ← āyavaḥ ← āyu
• [noun], nominative, plural, masculine

• navyase ← navyas
• [noun], dative, singular, neuter
• “new.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• śravasyavo ← śravasyavaḥ ← śravasyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “celebrated.”

• vājaṃ ← vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• cakānāḥ ← kan
• [verb noun], nominative, plural
• “like; delight; desire.”

• saptir ← saptiḥ ← sapti
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• rathyo ← rathyaḥ ← rathya
• [noun], nominative, singular, masculine

• aha
• [adverb]
• “aha [word]; indeed.”

• dhītim ← dhīti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

• aśyāḥ ← aś
• [verb], singular, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

हेयजत्राः यजनीयाविश्वेदेवाः वोयुष्मदीयानिएताएतानिउद्यताउद्यतानिवचांसिवश्मकामये नव्यसेनवतरायस्तुत्यतमाययुष्मद्गणायआयवोमत्प्रभृतयोमनुष्याः कामितानिस्तोत्राणिसमतक्षन् समस्कुर्वन् किमिच्छन्तः श्रवस्यवःश्रवणीयंयशोन्नंवाआत्मनइच्छन्तः वाजम्बलञ्चकानाः कामयमा- नाः कनीदीप्तिकान्तिगतिषु लिटः कानच् रथ्योरथसम्बन्धीसप्तिर्न सर्पणशीलोश्वइवयुष्मद्गणः धी- तिमस्मदीयङ्कर्मअश्याः प्राप्नोतु अहपूरणः अशूव्याप्तौ व्यत्ययेनपरस्मैपदमध्यमौ बहुलञ्छन्दसीति- विकरणस्यलुक् ॥ ७ ॥अस्यमइत्यष्टर्चन्दशमंसूक्तम् गृत्समदस्यार्षम् षष्ठ्याद्यास्तिस्रोनुष्द्तुभः शिष्टाःपञ्चजगत्यः प्रथमाद्यावापृथिवीया ततोद्वेऎन्द्भ्यौत्वाष्ट्रयौवा ततोद्वेराकादेवत्ये द्वेसिनीवालीदेवत्ये अन्यागुङ्ग्वा- दिषड् देवताका तथाचानुक्रान्तं—अस्यमेष्टौजागतं त्र्यनुष्टुवन्तन्द्यावापृथिव्येकाद्वेऎन्द्भ्यौत्वाष्ट्र्यौ वाद्वेद्वेरकासिनिवाल्योरन्त्यालिङ्गोक्तदेवतेति । आभिप्लविकेचनुर्थेहनिवैश्वदेवशस्त्रं आद्यस्तृचो- द्यावाप्रुथिवीयनिविद्धानः तथाचसूत्रितम्—अस्यमेद्यावापृथवीइतितिस्रस्ततम्मे अपइतिवैश्वदेव- मिति ।

English translation:

“Adorable (gods), I desire that these (my) earnest praises (should plural ase) you; men wishing for food, desirous of vigour, have constructed (hymns) for your celebration; may you hasten like a (swift) chariot-horse to our (pious) rite].”

I want these (words) raised up for you, o you who are worthy of the sacrifice. The Āyus fashioned (them) together into a newer (hymn). Seeking fame, desiring the prize, like a chariot span might they attain the visionary thought.

The 1st sg. vaśmi may be seen as a type of poetic repair, anchoring the truncated (u)śmasi of 6a.

These earnest prayers I pray to you, ye Holy: to pay you honour, living men have formed them,
Men fain to win the prize and glory. May they win, as a car-horse might the goal, your notice.

Ich wünsche, daß euch, ihr Opferwürdige, diese dargebrachten Worte gefallen. Die Ayu´s haben sie zu neuem Preise zusammengefügt. Ruhm heischend, den Siegerpreis begehrend möchten sie wie das Gespann am Wagen ihre Absicht erreichen.

Ich bring’ mit Lust euch die geweihten Lieder, die Männer schufen kunstvoll sie aufs neue, Die schatzbegier’gen streben nach dem Preise; wie Ross’ am Wagen eilen sie zum Ziele.

Я хочу, (чтобы) эти принесенные в дар (слова затронули) вас, о достойные жертв!
Аю вытесали (эти слова) для нового гимна.
Кто жаждет славы, кто стремится к награде,
Пусть достигнет цели, словно упряжка колесницы!

• विश्वेदेवा:
• गृत्समदः शौनकः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे (वाजम्) विज्ञान को (चकानाः) चाहते हुए (श्रवस्यवः) अपने को अन्न वा शास्त्र सुनने की इच्छा करते हुए (यजत्राः) मेल-मिलाप रखते हुए (आयवः) मनुष्य (नव्यसे) अति नवीन जन के लिये (रथ्यः) रथ के चलानेवाले (सप्तिः) घोड़े के (न) तुल्य विचारणीय विषय को (सम्,अतक्षन्) सम्यक् सूक्ष्म करते हैं अर्थात् अच्छे प्रकार ग्रहण किये वचनों को मैं (वश्मि) चाहता हूँ, हे विद्वन् ! जैसे आप (अह) नियमपूर्वक (धीतिम्) धैर्य को (अश्याः) प्राप्त होओ वैसे मैं भी धैर्य को प्राप्त होऊँ ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। मनुष्यों को चाहिये कि जिस-जिस पदार्थ की कामना विद्वान् लोग करें, उस-उसकी कामना करें। जैसे विद्वान् लोग उपदेश करें, वैसे उसको सुन निश्चय कर स्वीकार और अनुष्ठान किया करें ॥७॥ इस मन्त्र में विद्वान् और विदुषी स्त्रियों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त में कहे अर्थ की पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ संगति है, यह जानना चाहिये ॥ यह इकत्तीसवाँ सूक्त और चौदहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: यथा वाजं चकानाः श्रवस्यवो यजत्रा आयवो नव्यसे रथ्यः सप्तिर्न समतक्षन् तथा व एतोद्यताऽहं वश्मि। हे विद्वन् यथा त्वमहधीतिमश्यास्तथाऽहं प्राप्नुयाम ॥७॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (एता) एतानि (वः) युष्माकम् (वश्मि) कामये (उद्यता) उत्कृष्टतया यतानि गृहीतानि (यजत्राः) सङ्गन्तारः (अतक्षन्) तनू कुर्वन्ति (आयवः) मनुष्याः। आयव इति मनुष्यना० निघं० १। १४ (न) इव (रथ्यः) यो रथं वहति सः (अह) विनिग्रहे (धीतिम्) (अश्याः) प्राप्नुयाः ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। मनुष्यैर्यद्यद्विद्वांसः कामयन्ते तत्तत्सदा कामनीयं यथैव उपदिशेयुस्तथा तच्छ्रुत्वा निश्चित्य ग्रहीतव्यं करणीयञ्चेति ॥७॥ अत्र विद्वद्विदुषीगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम्॥ इत्येकाधिकत्रिंशत्तमं सूक्तं चतुर्दशो वर्गश्च समाप्तः ॥ फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. ज्या ज्या पदार्थाची कामना विद्वान लोक करतात त्याची कामना माणसांनी करावी. विद्वान लोक उपदेश करतात तो ऐकून, स्वीकारून, निश्चय करून अनुष्ठान करावे. ॥ ७ ॥