०२७

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इमा᳓ गि᳓र आदित्ये᳓भ्यो घृत᳓स्नूः
सना᳓द् रा᳓जभ्यो जुहु᳓वा जुहोमि
शृणो᳓तु मित्रो᳓ अर्यमा᳓ भ᳓गो नस्
तुविजातो᳓ व᳓रुणो द᳓क्षो अं᳓शः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ādityébhyaḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

ghr̥tásnūḥ ← ghr̥tásnu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

imā́ḥ ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

juhomi ← √hu- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

juhvā̀ ← juhū́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

rā́jabhyaḥ ← rā́jan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

sanā́t ← sanā́t (invariable)

aryamā́ ← áryaman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhágaḥ ← bhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śr̥ṇótu ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

áṁśaḥ ← áṁśa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dákṣaḥ ← dákṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tuvijātáḥ ← tuvijātá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

इ॒माः । गिरः॑ । आ॒दि॒त्येभ्यः॑ । घृ॒तऽस्नूः॑ । स॒नात् । राज॑ऽभ्यः । जु॒ह्वा॑ । जु॒हो॒मि॒ ।
शृ॒णोतु॑ । मि॒त्रः । अ॒र्य॒मा । भगः॑ । नः॒ । तु॒वि॒ऽजा॒तः । वरु॑णः । दक्षः॑ । अंशः॑ ॥

• imā ← imāḥ ← idam
• [noun], accusative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• gira ← giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• ādityebhyo ← ādityebhyaḥ ← āditya
• [noun], dative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• ghṛtasnūḥ ← ghṛtasnu
• [noun], accusative, plural, feminine

• sanād ← sanāt
• [adverb]

• rājabhyo ← rājabhyaḥ ← rājan
• [noun], dative, plural, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• juhvā ← juhū
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “tongue; fire; ladle.”

• juhomi ← hu
• [verb], singular, Present indikative
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• śṛṇotu ← śru
• [verb], singular, Present imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• aryamā ← aryaman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• bhago ← bhagaḥ ← bhaga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• nas ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• tuvijāto ← tuvi
• [noun]
• “mighty; very; diverse; much(a); many.”

• tuvijāto ← jātaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• dakṣo ← dakṣaḥ ← dakṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Dakṣa; ability; cock; fitness; will; purpose; disposition; cock.”

• aṃśaḥ ← aṃśa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “part; part; share; part; volume; parcel; part; Aṃśa; aṃśa [word]; fraction.”

आदित्येभ्यः अदितेःपुत्रेभ्यः राजभ्यःराजमानेभ्यः ईश्वरेभ्यो वामित्रादिभ्यः घृतस्नूः घृतप्रस्रावि- णीः घृतङ्क्षरन्तीः इमागिरः स्तुतिलक्षणावाचः सनात् सर्वदाजुह्वा वाङ्गामैतत् वागिन्द्रियेण जुहो- मि प्रयच्छामि करोमीतियावत् यद्वा जुहूस्थानीयत्वेनघृतङ्क्षरन्ति वाग्रूपाणिहवींषिजुहोमि आदि- त्यानुद्दिश्यत्यजामि मन्त्रणाम्पयोघृतादिक्षरणेहेतुत्वञ्च यदृचोधीतेपयसः कुल्याअस्येत्यादिनातैत्ति- रीयेस्पष्टमाम्नातम् नोस्मदीयास्तागिरः मित्रादयः प्रत्येकंश्रृणोतु तेचतैत्तिरीयेअष्टौपुत्रासोअदितेरि- त्युपक्रम्यस्पष्टमनुक्रान्ताः मित्रश्चवरुणश्चधाताचार्यमाचअंशुश्चभगश्चइन्द्रश्चविवस्वांश्चेत्येतइति मित्रःप्रमीतेस्त्रायकः यद्वा सर्वेषांस्निग्धः अरीन् यच्छति नियच्छतीत्यर्यमाभगोभजनीयोदेवः तुविजातः तुवीति बहुनाम बहुषुदेशेष्वनुग्रहार्थम्प्रादुर्भूतः वरुणविशेषणमेतत्पापस्यनिवारणाद्वरुणः दक्षःसमर्थः एतच्चांशस्यविशेषणम् ॥ १ ॥ पूर्वोक्तएवपशौ इमंस्तोममित्येषावपायागस्ययाज्या सूत्रितञ्च—इमंस्तोमंसक्रतवोमेअद्यतिस्रो- भूमीर्धारयन्त्रीँ रुतद्यूनिति । ᳓

With the juhū ladle [which is my tongue], I perpetually offer to the royal Āditya-s these ghee-dripping invocations. May each one of them, Mitra, Aryaman, Bhaga, the one with widely manifesting favor [or Vivasvān], Varuṇa, Dakṣa and Aṃśa, hear us!

imās= these [feminine accusative plural]; gira= invocations [feminine accusative plural]; ādityebhyo= for the Āditya-s; ghṛtasnūḥ= dripping with ghee [feminine accusative plural]; sanāt= always; rājabhyo= for the royal; juhvā= with the juhū ladle; juhomi= I offer; śṛṇotu = each one hears; mitraḥ; aryaman; bhagaḥ; nas= us; tuvijātaḥ= widely manifest favor; varuṇaḥ; aṃśaḥ.

Before we render a translation we should note three points:

1. juhū ladle: The scholar Sāyaṇa explains that as the invocations are said to be dripping with ghee, it should be understood metaphorically, with the juhū standing for the tongue that composes the said invocation.+++(5)+++

2. While a plurality of Āditya-s are named, the imperative class-5 verb śṛṇotu is in the singular. Sāyaṇa explains that it implies that each one of the Āditya-s starting from Mitra are called to hear the invocation [as per Sāyaṇa: naḥ śṛṇotu -> asmadīyāstā giro mitrādayaḥ pratyekaṃ śṛṇotu] – it should be noted in this context that they are not named as a compound or with an enclitic ‘ca’ but simply as a list.

3. While the names of the 6 Āditya-s are plain in this mantra, the word tuvijātaḥ is traditionally taken as an adjective for Varuṇa.+++(4)+++ Indeed, it is a fairly common adjective in the Ṛgveda for Mitra and Varuṇa, and more generally the Āditya-s as also for Indra, Bṛhaspati and Agni. Sāyaṇa explains the word as one who widely manifests his favor to many nations. Going against the grain, we suggest that it is possible that tuvijātaḥ here is another Āditya, i.e. Vivasvān.+++(4)+++

The reason why the list of seven is a possibility is because elsewhere in the Ṛgveda, the number of Āditya-s is stated as eight (RV 10.72), with seven being the immortal gods and the eighth being the dead-egg Mārtāṇḍa from which the rest of the universe was fashioned.

English translation:

“I present continually, with the ladle (of speech), these oblation-dropping hymns to the royal Ādityas; may Mitra, Aryaman, Bhaga, the multi-present Varuṇa, the powerful Aṃśa, hear us.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ādityas, sons of Aditi: here only five are enumerated. Taittirīya adds: dhātā, indra and vivasvat to make the total eight; aṃśu (for aṃśa). Purāṇas enumerate twelve, adding to the eight of the Taittirīya: viṣṇu, pūṣan, tvaṣṭā and savitā).

These ghee-backed songs I pour out to the Ādityas, kings from of old, with my tongue (as offering ladle).
Let each one hear us: Mitra, Aryaman, and Bhaga, mighty-born Varuṇa, Dakṣa, and Aṃśa.

THESE hymns that drop down fatness, with the ladle I ever offer to the Kings Adityas.
May Mitra, Aryanian, and Bhaga hear us, the mighty Varuna Daksa, and Amsa.

These songs that drip with butter, with the ladle I ever to the kings, Ādityas, offer. May Mitra, Aryaman, and Bhaga hear us, Dakṣa, the mighty Varuṇa, and Aṃśa.

Diese salbungsvollen Lobreden opfere ich den Aditya´s mit der Zunge als Löffel, den Königen von alters her. Es sollen uns Mitra, Aryaman, Bhaga, Varuna von starker Art, Daksa, Amsa erhören.

Stets giess’ ich diese butterreichen Lieder den Herrschern, den Aditja’s zu im Löffel; Es hör’ uns Mitra, Arjaman und Bhaga, der mächt’ge Varuna und Dakscha, Ança.

Эти песни, плавающие в жире, языком
Я приношу в жертву Адитьям, издревле царям.
Да услышит нас Митра, Арьяман, Бхага,
Рожденный силой Варуна, Дакша, Анша!

• आदित्याः
• कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब सत्ताईसवें सूक्त का आरम्भ है, इसके प्रथम मन्त्र में राजपुरुष कैसे हों, इस विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् जैसे मैं (आदित्येभ्यः) महीनों के तुल्य (राजभ्यः) राजपुरुषों के लिये जिन (इमाः) इन प्रत्यक्ष (घृतस्नूः) घृत को शुद्ध करानेवाली (गिरः) शुद्ध की हुई सत्यवाणियों को (जुह्वा) जिह्वारूप साधन से (जुहोमि) होम करता अर्थात् निवेदन करता हूँ उन (नः) हमारी वाणियों को यह (मित्रः) मित्र बुद्धि (भगः) सेवने योग्य (तुविजातः) बलादि गुणों से प्रसिद्ध (वरुणः) श्रेष्ठ (दक्षः) चतुर (अंशः) दुष्टों के सम्यक् विनाशक (अर्यमा) न्यायाधीश आप (सनात्) सदैव (शृणोतु) सुनिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो सूर्य्य के तुल्य तेजस्वी राजा लोग और उनके सभासद् प्रजाजनों की सुख-दुःख युक्त निवेदन की वाणियों को सुन के न्याय करते वे राज्य बढ़ाने को समर्थ होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे विद्वन् यथाहमादित्येभ्य इव राजभ्यो या इमा घृतस्नूर्गिरो जुह्वा जुहोमि ता नो गिरः स मित्रोऽर्य्यमा भगस्तुविजातो वरुणो दक्षोंऽशो भवान् सनात् शृणोतु ॥१॥

अथ राजजनाः कीदृशाः स्युरित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इमाः) (गिरः) संस्कृता वाणीः (आदित्येभ्यः) मासेभ्यः (घृतस्नूः) या घृतमुदकं स्नन्ति शोधयन्ति ताः (सनात्) सदा (राजभ्यः) (जुह्वा) जिह्वया साधनेन (जुहोमि) (शृणोतु) (मित्रः) सखा (अर्य्यमा) न्यायेशः (भगः) सेवनीयः (नः) अस्माकम् (तुविजातः) बलादिगुणैः प्रसिद्धः (वरुणः) श्रेष्ठः (दक्षः) चतुरः (अंशः) दुष्टानां सम्यग् घातकः ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। य आदित्यवद्वर्त्तमाना राजानस्तत्सभासदश्च प्रजाजनानां सुखदुःखान्विता निवेदिता वाचः श्रुत्वा न्यायं कुर्वन्ति ते राज्यं वर्द्धयितुं शक्नुवन्ति ॥१॥

या सूक्तात विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे सूर्याप्रमाणे तेजस्वी असलेले राजे व त्यांचे सभासद प्रजेच्या सुख-दुःखाचे निवेदन ऐकून न्याय करतात ते राज्य वाढविण्यास समर्थ असतात. ॥ १ ॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इमं᳓ स्तो᳓मं स᳓क्रतवो मे अद्य᳓
मित्रो᳓ अर्यमा᳓ व᳓रुणो जुषन्त
आदित्या᳓सः शु᳓चयो धा᳓रपूता
अ᳓वृजिना अनवद्या᳓ अ᳓रिष्टाः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adyá ← adyá (invariable)

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

sákratavaḥ ← sákratu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

aryamā́ ← áryaman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

juṣanta ← √juṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ādityā́saḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhā́rapūtāḥ ← dhā́rapūta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śúcayaḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

anavadyā́ḥ ← anavadyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

áriṣṭāḥ ← áriṣṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ávr̥jināḥ ← ávr̥jina- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

इ॒मम् । स्तोम॑म् । सऽक्र॑तवः । मे॒ । अ॒द्य । मि॒त्रः । अ॒र्य॒मा । वरु॑णः । जु॒ष॒न्त॒ ।
आ॒दि॒त्यासः॑ । शुच॑यः । धार॑ऽपूताः । अवृ॑जिनाः । अ॒न॒व॒द्याः । अरि॑ष्टाः ॥

• imaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• stomaṃ ← stomam ← stoma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• sakratavo ← sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• sakratavo ← kratavaḥ ← kratu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• aryamā ← aryaman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• juṣanta ← juṣ
• [verb], plural, Present injunctive
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• ādityāsaḥ ← āditya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• śucayo ← śucayaḥ ← śuci
• [noun], nominative, plural, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• dhārapūtā ← dhāra
• [noun], masculine

• dhārapūtā ← pūtāḥ ← pū
• [verb noun], nominative, plural
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• avṛjinā ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• avṛjinā ← vṛjināḥ ← vṛjina
• [noun], nominative, plural, masculine
• “deceitful; crooked; bent.”

• anavadyā ← anavadyāḥ ← anavadya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “blameless; faultless.”

• ariṣṭāḥ ← ariṣṭa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “safe; unharmed.”

इमम्मेस्मदीयंस्तोमंस्तोत्रंसक्रतवः समानक्रमाणःसमानप्रज्ञावामित्रादयः अद्येदानीञ्जुषन्त जुषन्ताम् सेवन्ताम् कीदृशास्तेआदित्यासः अदितेःपुत्राःशुचयोदीप्यमानाः धारपूताः उदकधाराभिः क्षालिताइवपूताः निर्मलाइत्यर्थः अवृजिनाः वृजीवर्जने अवर्जितारः सर्वानुग्राहकाइत्यर्थः अनवद्याः अवद्येनगर्ह्येणपापेनरहिताः अरिष्टाः केनाप्यहिंसिताः ॥ २ ॥ तस्मिन्नेवपशौतआदित्यासइतिहविषोनुवाक्या सूत्रन्तुपूर्वमेवोदाहृतम् ।

English translation:

“May those of equal exploits, Mitra, Aryaman, Varuṇa, be plural ased today by this my praise; they who are Ādityas, luminous, purified by showers, who abandon none (that worship them), who are irreproachable unassailable.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Purified by showers: dhārapūtā, cleansed by water, clean (nirmala)

Today, they of common resolve—Mitra, Aryaman, and Varuṇa—will enjoy this praise song of mine—
they, the gleaming Ādityas, pure as a stream (of soma) and free of
crookedness, disgrace, or injury.

With one accord may Aryaman and Mitra and Varuna this day accept this praise-song-
Adityas bright and pure as streams of water, free from all guile and falsehood, blameless, perfect.

This praise of mine may Aryaman and Mitra And Varuṇa to-day accept united: The radiant Ādityas, like sword-blades shining, From guile and falsehood free, unscathed, and blameless.

An diesem Loblied von mir sollen heute einmütig Mitra, Aryaman, Varuna Gefallen finden, die reinen Aditya´s, die lauter wie die Somagüsse, die ohne Falsch, ohne Makel, ohne Schaden sind.

Dies Loblied möge heut die gleichgesinnten Arjaman, Mitra, Varuna geniessen, Der Aditi stromhelle, lichte Söhne, die frei von Tadel, Unrecht sind und Schaden.

Этому моему восхвалению пусть радуются сегодня
Единодушные Митра, Арьяман, Варуна –
Сверкающие Адитьи, очищенные, как потоки (сомы),
Без кривизны, без упрека, без вреда!

• आदित्याः
• कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पढ़ाने पढ़नेवालों के विषय में अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (सक्रतवः) समान बुद्धिवाले (मित्रः) मित्र (अर्यमा) न्यायाधीश और (वरुणः) सबसे उत्तम (शुचयः) सूर्य के तुल्य पवित्र कारक (धारपूताः) पवित्र वाणी से युक्त (अवृजिनाः) वर्जनीय पाप से रहित (अनवद्याः) प्रशंसा को प्राप्त (अरिष्टाः) अहिंसनीय वा किसी को दुःख न देनेवाले (आदित्यासः) पूर्ण विद्यायुक्त (अद्य) आज (मे) मेरे (इमम्) इस (स्तोमम्) स्तुति को (जुषन्त) सेवन करें ॥२॥

भावार्थभाषाः - सब विद्याप्रिय मनुष्यों को चाहिये कि पूर्ण विद्यावालों को अपने पढ़े की परीक्षा देके अपनी विद्या को निश्चित निर्भ्रम करें और परीक्षक लोग भी पक्षपात को छोड़ के परीक्षा करें क्योंकि ऐसे किये बिना यथावत् विद्या नहीं हो सकती है ॥२॥

अन्वय: सक्रतवो मित्रोऽर्य्यमा वरुणश्च शुचयो धारपूता अवृजिना अनवद्या अरिष्टा आदित्यासोऽद्य म इमं स्तोमं जुषन्त ॥२॥

अथाध्यापकाध्येतृविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इमम्) (स्तोमम्) स्तुतिम् (सक्रतवः) समाना क्रतुः प्रज्ञा येषान्ते (मे) मम (अद्य) (मित्रः) सखा (अर्यमा) न्यायेशः (वरुणः) सर्वोत्कृष्टः (जुषन्त) सेवन्ताम्। अत्राडभावः (आदित्यासः) पूर्णविद्याः (शुचयः) सूर्य इव पवित्रकारकाः (धारपूताः) धारा वाणी पूता पवित्रा येषान्ते। धारेति वाङ्नामसु निघं० १। ११ (अवृजिनाः) अविद्यमानं वृजिनं वर्जनीयं पापं येषान्ते (अनवद्याः) प्रशंसनीयाः (अरिष्टाः) अहिंसनीया न कञ्चिद्धिंसितवन्तः ॥२॥

भावार्थभाषाः - सर्वैर्विद्याप्रियैर्मनुष्यैः पूर्णविद्यानां स्वाध्यायस्य परीक्षां दत्त्वा स्वविद्या निश्चिता निर्भ्रमा कार्य्या परीक्षकाश्च पक्षपातं विहाय परीक्षां कुर्युर्नैतेन विना यथावद्विद्याभवितुमर्हति ॥२॥

भावार्थभाषाः - भावार्थ -सर्व विद्याप्रिय माणसांनी पूर्ण विद्वानांसमोर स्वाध्यायाची परीक्षा द्यावी व आपली विद्या निश्चित निर्भ्रम करावी. परीक्षकांनीही भेदभाव न करता परीक्षा घ्यावी. कारण असे केल्याशिवाय यथायोग्य विद्या मिळू शकत नाही. ॥ २ ॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त᳓ आदित्या᳓स उर᳓वो गभीरा᳓
अ᳓दब्धासो दि᳓प्सन्तो भूरिअक्षाः᳓
अन्तः᳓ पश्यन्ति वृजिनो᳓त᳓ साधु᳓
स᳓र्वं रा᳓जभ्यः परमा᳓ चिद् अ᳓न्ति

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ādityā́saḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

gabhīrā́ḥ ← gabhīrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

urávaḥ ← urú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ádabdhāsaḥ ← ádabdha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bhūryakṣā́ḥ ← bhūryakṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dípsantaḥ ← √dabh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

antár ← antár (invariable)

paśyanti ← √paś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sādhú ← sādhú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

utá ← utá (invariable)

vr̥jinā́ ← vr̥jiná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ánti ← ánti (invariable)

cit ← cit (invariable)

paramā́ ← paramá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

rā́jabhyaḥ ← rā́jan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

sárvam ← sárva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ते । आ॒दि॒त्यासः॑ । उ॒रवः॑ । ग॒भी॒राः । अद॑ब्धासः । दिप्स॑न्तः । भू॒रि॒ऽअ॒क्षाः ।
अ॒न्तरिति॑ । प॒श्य॒न्ति॒ । वृ॒जि॒ना । उ॒त । सा॒धु । सर्व॑म् । राज॑ऽभ्यः । प॒र॒मा । चि॒त् । अन्ति॑ ॥

• ta ← te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ādityāsa ← ādityāsaḥ ← āditya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• uravo ← uravaḥ ← uru
• [noun], nominative, plural, masculine
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• gabhīrā ← gabhīrāḥ ← gabhīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “deep; profound; immeasurable; unfathomable; unfathomable; mysterious; deep; countless.”

• adabdhāso ← adabdhāsaḥ ← adabdha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “unfailing; unimpaired.”

• dipsanto ← dipsantaḥ ← dips ← √dabh
• [verb noun], nominative, plural

• bhūryakṣāḥ ← bhūri
• [noun]
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• bhūryakṣāḥ ← akṣāḥ ← akṣa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “eye; akṣa [word]; hole.”

• antaḥ ← antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• paśyanti ← paś
• [verb], plural, Present indikative
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• vṛjinota ← vṛjinā ← vṛjina
• [noun], accusative, plural, neuter
• “sin.”

• vṛjinota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• sādhu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “good; good; correct; correct; sādhu [word]; excellent; efficient.”

• sarvaṃ ← sarvam ← sarva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• rājabhyaḥ ← rājan
• [noun], dative, plural, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• paramā ← parama
• [noun], nominative, plural, neuter
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• anti ← antī
• [noun], vocative, singular, feminine

तआदित्यासः अदितेःपुत्राः उरवोमहान्तः गभीराः गाम्भीर्योपेताः अदब्धासः शत्रुभिरहिंसिताः सन्तः दिप्सन्तः शत्रून् दम्भितुं हिंसितुमिच्छन्तः दम्भुदम्भे अस्मादिच्छासनि सनीवन्तर्धेतीडभावपक्षेदं- भइच्चेतीकारः दम्भेर्हल् ग्रहणस्यजातिवाचकत्वात्सिद्धमितिसनःकित्त्वे अनुनासिकलोपः तथाभूर्यक्षाः भूरीणिबहून्यक्षीणिचक्षूंषियेषान्तेतथोक्ताः बहुतेजसोवा बहुव्रीहौसक्थ्यक्ष्णोरितिषच् समासान्तः एवं भूताआदित्याः अन्तः मध्येप्राणिनांहृदिप्रेरकतयावर्तमानाःसन्तः वृजिनावृजिनानिपापानि उत अपिच साधुसाधूनिपुण्यानिच प्राणिनाःकृतानिपश्यन्ति जानन्ति परमाचित् परमाणिदूरदेशावस्थि- तान्यपिसर्वंसर्वाणिदृश्यमानानि राजभ्यः राज्ञामीश्वराणामादित्यानां अन्ति अन्तिकेस्मीपेवर्ततइति शेषः कादिलोपोबहुलमित्यन्तिकशब्दस्य कादिलोपः ॥ ३ ॥ साग्निचित्येक्रतौदीक्षणीयायां आदित्ययागस्यधारयन्तइत्यादिकेद्वेयाज्यानुवाक्ये अतएवभुवद्व द्भुवनपतिविशेषणविशिष्टादित्ययागेपि तथाचदीक्षणीयायामितिखण्डेसूत्रितम्—धारयन्तआदित्या सोजगत्स्थाइतिद्वेएतीवभुवद्वद्भ्योभुवनपतिभ्योवेति ।

English translation:

“Those Ādityas, mighty, profound, unsubdued, subduing, many-eyed, behold the innermost (thoughts of men), whether wicked or virtuous, whether far from or nigh to those royal (deities).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Many-eyed: bhūryakṣaḥ = liṭ, having many eyes; figuratively, it implies the universal penetration of the rays of light; or, very brilliant, bahutejasaḥ; behold the innermost (thoughts of men): antahpaśyanti, they look within; i.e. prāṇināmor manuṣyānām hṛtsu, into the hearts of living beings, or men

These broad and deep Ādityas, undeceivable but ready to deceive (the deceitful), having many eyes,
see within the crooked and the straight. Everything is in front of the kings, even the farthest things.

These Gods, Adityas, vast, profound, and faithful, with many eyes, fain to deceive the wicked,
Looking within behold the good and evil near to the Kings is even the thing most distant.

These Ādityas are deep and far-extending, With many eyes, deceived not, but deceiving. They look within, and see the straight and crooked. Nigh to the kings is all, even what is farthest.

Die Aditya´s, in die Weite und Tiefe reichend, selbst unbetört, während sie zu betören suchen, mit vielen Augen durchschauen sie das Böse und Gute im Innern. Alles, auch die fernsten Dinge sind den Königen nahe.

Der Aditi erhabne, weite Söhne vieläugig sie, verletzend, unverletzlich, Die beides, Recht und Unrecht sondernd schauen; nah ist den Herrschern alles, auch das fernste.

Эти Адитьи, широкие, глубокие,
Не поддающиеся обману (и) стремящиеся обмануть, с множеством глаз видят кривое и прямое внутри.
Все, даже самые дальние (предметы) – вблизи от (этих) царей.

• आदित्याः
• कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (गभीराः) गम्भीर स्वभावयुक्त (उरवः) तीव्रबुद्धिवाले (अदब्धासः) अहिंसनीय (भूर्यक्षाः) बहुत प्रकार से देखने जाननेवाले (आदित्यासः) अड़तालीस वर्ष के ब्रह्मचर्य को सेवके पूर्ण विद्यावाले विद्वान् हैं (ते) वे (परमा) उत्तम कर्मों का आचरण करते जो (वृजिना) पाप करते हुए (दिप्सन्तः) दम्भ की इच्छा करनेवाले हों उनको (चित्) ही (अन्तः) अन्तःकरण में (अन्ति) निकट से (पश्यन्ति) देख लेते हैं अर्थात् उनसे मिलते नहीं और जो (राजभ्यः) राजपुरुषों के लिये (सर्वम्) सब (साधु) श्रेष्ठ काम करते हैं, वे परीक्षा कर सकते हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - परीक्षा करनेवाले जन श्रेष्ठ और दुष्ट पुरुषों की उत्तम प्रकार परीक्षा करते उत्तम स्वभाववालों के सत्कार और कुत्सित चरित्रवालों के अनादर को करके विद्या की उन्नति निरन्तर करें ॥३॥

अन्वय: ये गभीरा उरवोऽदब्धासो भूर्यक्षा आदित्यासः सन्ति ते परमा चरन्ति। उत ये वृजिना कुर्वन्तो दिप्सन्तः स्युस्ताँश्चिदन्तरन्ति पश्यन्ति। ये च राजभ्यः सर्वं साधु कुर्वन्ति ते परीक्षां कर्त्तुं शक्नुवन्ति ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) पूर्वोक्ताः (आदित्यासः) पूर्णविद्याः कृताष्टाचत्वारिंशद्वर्षब्रह्मचर्याः (उरवः) बहुप्रज्ञाः (गभीराः) शीलवन्तः (अदब्धासः) अहिंसनीयाः (दिप्सन्तः) दम्भितुमिच्छवः (भूर्यक्षाः) भूरि बहून्यक्षीणि दर्शनानि येषान्ते (अन्तः) आभ्यन्तरे (पश्यन्ति) प्रेक्षन्ते (वृजिना) वृजिनानि वर्जयितव्यानि पापानि (उत) अपि (साधु) श्रेष्ठम् (सर्वम्) (राजभ्यः) (परमा) प्रकृष्टानि कर्माणि (चित्) (अन्ति) अन्तिके। अत्र परस्य लोपः ॥३॥

भावार्थभाषाः - परीक्षकाः सज्जनान् दुष्टांश्च सम्यक् परीक्ष्य सुशीलानां सत्कारं दुश्चरित्राणामसत्कारं विधाय विद्योन्नतिं सततं कुर्युः ॥३॥

भावार्थभाषाः - परीक्षकांनी श्रेष्ठ व दुष्ट पुरुषांची उत्तम प्रकारे परीक्षा करून सुस्वभावी माणसांचा सत्कार व दुश्चरित्र असलेल्या माणसांचा अनादर करून निरंतर विद्येची वृद्धी करावी. ॥ ३ ॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

धार᳓यन्त आदित्या᳓सो ज᳓गत् स्था᳓
देवा᳓ वि᳓श्वस्य भु᳓वनस्य गोपाः᳓
दीर्घा᳓धियो र᳓क्षमाणा असुर्य᳡म्
ऋता᳓वानश् च᳓यमाना ऋणा᳓नि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ādityā́saḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhāráyantaḥ ← √dhr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

jágat ← jágat- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sthā́ḥ ← sthā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

bhúvanasya ← bhúvana- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

gopā́ḥ ← gopā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

víśvasya ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

asuryàm ← asuryà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dīrghā́dhiyaḥ ← dīrghā́dhī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rákṣamāṇāḥ ← √rakṣⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

cáyamānāḥ ← √ci- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

r̥ṇā́ni ← r̥ṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

r̥tā́vānaḥ ← ŕ̥tāvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

धा॒रय॑न्तः । आ॒दि॒त्यासः॑ । जग॑त् । स्थाः । दे॒वाः । विश्व॑स्य । भुव॑नस्य । गो॒पाः ।
दी॒र्घऽधि॑यः । रक्ष॑माणाः । अ॒सु॒र्य॑म् । ऋ॒तऽवा॑नः । चय॑मानाः । ऋ॒णानि॑ ॥

• dhārayanta ← dhārayantaḥ ← dhāray ← √dhṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “keep; sustain; put; hold; wear; hold; carry; keep alive; suppress; preserve; remember; stow; stop; have; fill into; endure; support; understand; fixate; govern; restrain.”

• ādityāso ← ādityāsaḥ ← āditya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• jagat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “movable; Jagatī; moving.”

• sthā
• [noun], accusative, singular, neuter

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• viśvasya ← viśva
• [noun], genitive, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanasya ← bhuvana
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• gopāḥ ← gopā
• [noun], nominative, plural, masculine
• “herder; defender.”

• dīrghādhiyo ← dīrgha
• [noun]
• “long; long; long; large; far; deep; dīrgha [word].”

• dīrghādhiyo ← ādhiyaḥ ← ādhī
• [noun], nominative, plural, masculine
• “longing.”

• rakṣamāṇā ← rakṣamāṇāḥ ← rakṣ
• [verb noun], nominative, plural
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

• asuryam ← asurya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “dignity.”

• ṛtāvānaś ← ṛtāvānaḥ ← ṛtāvan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “law-abiding; faithful; righteous.”

• cayamānā ← cayamānāḥ ← ci
• [verb noun], nominative, plural
• “cover; accumulate; pile up; pick; cover.”

• ṛṇāni ← ṛṇa
• [noun], accusative, plural, neuter
• “debt; debt; ṛṇa [word].”

जगज्जङ्गमं स्थाः स्थावरञ्च तिष्ठतेःकर्तर्यसुन् एतदुभयविधम्भूतजातं धारयन्तः अवस्थापयन्तः देवाः दानादिगुणयुक्ताः विश्वस्यभूवनस्यसर्वस्यलोकस्यगोपाः गोपयितारोरक्षकाः दीर्घाधियः दीर्घा णिधियःकर्माणिज्ञानानिवायेषान्तादृशाः अन्येषामपिदृश्यतइतिपूर्वपदस्यदीर्घः असुर्यं असवःप्राणाः तेनचतद्धेतुभूताः आपोलक्ष्यन्ते अपान्तद्धेतुत्वञ्च छान्दोग्र्येस्पष्टमाम्नातम्—आपामयःप्राणइति असुमु- दकंरातिददातीत्यसुरोमेघः तत्रभवं मेघान्तर्वर्तमानमुदकंरक्षमाणाः तत्तत्कालेवृष्ट्युत्पादनायरक्षन्तः असुरशब्दाद्भवेछन्दसीतियत् ऋतावानः सत्यवन्तो यज्ञवन्तोवा छन्दसीवनिपावितिमत्वर्थीयो- वनिप् पूर्ववद्दीर्घः ऋणानिस्तोतृभिः अन्येभ्यः प्रदेयानिहविर्द्रव्याणिचयमानाः अपगमयन्तः चय- गतौ भौवादिकोनुदात्तेत् एवङ्गुणविशिष्टामहानुभावाः आदित्यासः आदित्याः अस्मदधीनाभवन्त्वि तिशेषः ॥ ४ ॥

English translation:

“The divine Ādityas are the upholders (of all things), moveable or immoveable; the protectors of the universe; the provident in acts; the collectors of rain; the possessors of veracity; the acquitters of our debts.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The collectors of rain: asuryam rakṣamāṇāḥ: asurā = a cloud; from asu = water, as the same with life;

Ra = what yields; hence, asuryam is the water of the cloud, or rain, which the Ādityas keep collected until the season of its full tat tat kāle vṛṣṭyutpādanāya rakṣanti; the acquitter of our debts: the debts are literally so; those which are to be paid by the worshippers to other person ns; ṛṇan stotṛbhiranyebhyaḥ pradeyāni

The Ādityas sustain what moves and what stands still—(these) gods, the herdsmen of the whole living world,
they of far-reaching care, guarding their lordship, possessing the truth, and collecting debts.

Upholding that which moves and that which moves not, Adityas, Gods, protectors of all being,
Provident, guarding well the world of spirits, true to eternal Law, the debt-exactors.

The Ādityas support what’s fixed and moving; These gods are guardians of the whole creation: Far-sighted, cherishing their spirit-power, Observing holy law and guilt chastising.

Die Aditya´s, die erhalten was geht und steht, die Götter sind die Hüter der ganzen Welt, weitdenkend, ihre Asurawürde wahrend, das Recht schützend, Buße fordernd.

Was geht und steht, erhalten die Aditja’s, des ganzen Weltalls himmlische Behüter, Die weiten Blicks die Geisterwelt bewachen, gerechten Sinnes jede Schuld bestrafen.

Адитьи поддерживают (все) движущееся (и) неподвижное.
(Они -) боги, пастухи всего мироздания,
С далеко простирающейся мыслью, охраняющие мир асуров,
Соблюдающие (вселенский) закон, наказывающие за вину.

• आदित्याः
• कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो जो (जगत्) चर और (स्थाः) अचर को (धारयन्तः) धारण करते हुए (विश्वस्य) सब (भुवनस्य) निवास के आधार स्थावर और प्राणिमात्र जंगम जगत् के (गोपाः) रक्षक (दीर्घाधियः) बड़ी बुद्धिवाले (असुर्यम्) मूर्खों के धन की (रक्षमाणाः) रक्षा करते हुए (तावानः) सत्य के सेवी (णानि) दूसरों को देने योग्य विद्वानों को (चयमानाः) बढ़ाते हुए (आदित्यासः) पूर्ण विद्यावाले (देवाः) सूर्यादि के तुल्य तेजस्वी विद्वान् लोग बुद्धि से भीतर देखते हैं, वे अध्यापक होने योग्य हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में (अन्तः,पश्यन्ति) इन दो पदों की अनुवृत्ति पूर्व मन्त्र से आती है। यदि विद्वान् पढ़नेवाले विद्यार्थियों को विद्या न देवें तो वे णी हो जावें, यही ण चुकाना है जो स्वयं पढ़ कर दूसरों को पढ़ाना चाहिये ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या ये जगत्स्था धारयन्तो विश्वस्य भुवनस्य गोपा दीर्घाधियोऽसुर्यं रक्षमाणा तावान णानि चयमाना आदित्यासो देवा अन्तः पश्यन्ति तेऽध्यापका भवितुमर्हन्ति ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (धारयन्तः) (आदित्यासः) पूर्णविद्याः (जगत्) जङ्गमम् (स्थाः) स्थावरम् (देवाः) सूर्य्यादय इव विद्वांसः (विश्वस्य) (भुवनस्य) निवासाधिकरणस्य स्थावरस्य जगतः प्राणिसमुदायस्य च (गोपाः) रक्षकाः (दीर्घाधियः) दीर्घा बृहती धीर्येषान्ते। अत्राऽन्येषामपीति पूर्वपदस्य दीर्घः (रक्षमाणाः) (असुर्यम्) असुराणामविदुषां स्वं धनम् (तावानः) य तानि सत्यानि वनन्ति सम्भजन्ति ते (चयमानाः) वर्द्धमानाः (णानि) अन्येभ्यो देयानि विज्ञानानि ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र पूर्वस्मान्मन्त्रात् (अन्तःपश्यन्ति) इति पदद्वयमनुवर्त्तते। यदि विद्याध्यापका जिज्ञासुभ्यो विद्या न प्रदद्युस्तर्हि ते णिनः स्युरिदमेव णसमापनं यदधीत्याऽन्येभ्योऽध्यापनं कार्यमिति ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात (अन्तः, पश्यन्ति) या दोन पदांची अनुवृत्ती पूर्व मंत्राने झालेली आहे. जर विद्वानांनी शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांना विद्या दिली नाही, तर त्यांच्यावर ऋण राहते. या ऋणाची फेड करावयाची असेल तर इतरांना शिकविले पाहिजे. ॥ ४ ॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

विद्या᳓म् आदित्या अ᳓वसो वो अस्य᳓
य᳓द् अर्यमन् भय᳓ आ᳓ चिन् मयोभु᳓
युष्मा᳓कम् मित्रावरुणा प्र᳓णीतौ
प᳓रि श्व᳓भ्रेव दुरिता᳓नि वृ᳓ज्याम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ādityāḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ávasaḥ ← ávas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vidyā́m ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

aryaman ← áryaman- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bhayé ← bhayá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

cit ← cit (invariable)

mayobhú ← mayobhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mitrāvaruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

práṇītau ← práṇīti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

yuṣmā́kam ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

duritā́ni ← duritá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

iva ← iva (invariable)

pári ← pári (invariable)

śvábhrā ← śvábhra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vr̥jyām ← √vr̥j- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

वि॒द्याम् । आ॒दि॒त्याः॒ । अव॑सः । वः॒ । अ॒स्य । यत् । अ॒र्य॒म॒न् । भ॒ये । आ । चि॒त् । म॒यः॒ऽभु ।
यु॒ष्माक॑म् । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । प्रऽनी॑तौ । परि॑ । श्वभ्रा॑ऽइव । दुः॒ऽइ॒तानि॑ । वृ॒ज्या॒म् ॥

• vidyām ← vid
• [verb], singular, Present optative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• ādityā ← ādityāḥ ← āditya
• [noun], vocative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• avaso ← avasaḥ ← avas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• aryaman
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• bhaya ← bhaye ← bhaya
• [noun], locative, singular, neuter
• “fear; danger; danger; bhaya [word]; distress; apprehension; alarm; apprehension.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• cin ← cit
• [noun], nominative, singular, feminine
• “supreme spirit; cit [word]; soul.”

• mayobhu
• [noun], nominative, singular, neuter

• yuṣmākam ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇa
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Varuna; Mitra.”

• praṇītau ← praṇīti
• [noun], locative, singular, feminine
• “guidance; guidance.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• śvabhreva ← śvabhrā ← śvabhra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “pit; chasm; hole.”

• śvabhreva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• duritāni ← durita
• [noun], accusative, plural, neuter
• “danger; sin; difficulty; difficulty; evil.”

• vṛjyām ← vṛj
• [verb], singular, Aorist optative

हेआदित्याः अदितेःपुत्राः वोयुष्माकं अस्यावसः कर्मणिषष्ठी इदंरक्षणं विद्याम लभेम भयेराक्ष- सादिभ्यः आआगतेसति यद्युष्मदीयंरक्षणम् चिच्छब्दश्चार्थे मयोभु मयसःसुखस्यभावयितृच तदिदं लभेमेत्यन्वयः हेअर्यमन् हे मित्रावरुणौ युष्माकम्प्रणीतौ अस्मद्विषये प्रकृष्टेनयनेसति श्वभ्रेवश्वभ्राणी वस्थातुमयोग्यानिगर्तवन्तिस्थलानीवदुरितानिपापानिपरिवृज्यां परित्यजेयं वृजीवर्जने बहुलञ्छन्द- सीतिविकरणस्यलुक् ॥ ५ ॥

English translation:

“May I be conscious, Ādityas, of this your protection, the cause of happiness (and security) in danger; Aryaman, Mitra and Varuṇa, may I, through your guidance, escape the sins which are like pitfalls (in my path).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Like pitfalls: śvabhreva, śvabhrāṇīva, gartavanti sthalānīva, like plural ces of land having holes or pits

Might I know this help of yours, o Ādityas, which even in time of fear is joy, o Aryaman.
Under the leadership of you all, o Mitra and Varuṇa, might I avoid difficulties like clefts in the earth.

May I, Adityas, share m this your favour which, Aryaman, brings profit e’en in danger.
Under your guidance, Varuna and Mitra, round troubles may I pass, like rugged places.

May I, O Ādityas, meet with your favour, Which even in danger, Aryaman, brings comfort. Guided by you, O Varuṇa and Mitra, May I avoid all troublous times, like pitfalls.

Ich möchte, ihr Aditya´s, diese Gunst von euch erfahren, die besonders in Gefahr tröstlich ist, o Aryaman. Unter eurer Führung, Mitra und Varuna, möchte ich die Abwege wie ein Wagenfahrer die Spalten vermeiden.

Durch eure Huld, Aditja’s, mög’ ich finden, o Arjaman, was in der Noth auch Heil bringt; Durch eure Leitung, Varuna und Mitra, mög’ ich umgehn wie Klüfte die Gefahren.

Хочу познать, о Адитьи, эту вашу поддержку,
Которая особенно утешительна в опасности, о Арьяман.
Под вашим предводительством, о Митра-Варуна,
Я хотел бы объехать трудности, как ямы.

• आदित्याः
• कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (आदित्याः) सूर्य के तुल्य विद्या के प्रकाशक लोगों तथा हे (अर्यमन्) श्रेष्ठ मनुष्यों का सत्कार करनेहारे सज्जन (यत्) जो (भये) भय होने में (वः) आपको (अस्य) इस (अवसः) पालन के निमित्त (चित्) थोड़ा भी (मयोभु) सुखदायी वचन हो उसको मैं (आ,विद्याम्) प्राप्त होऊँ वा जानूँ तथा हे (मित्रावरुणा) प्राणापान के तुल्य सुखदायी विद्वानों (युष्माकम्) तुम्हारी (प्रणीतौ) उत्तम नीति में (श्वभ्रेव) पृथिवी के गढ़े के तुल्य (दुरितानि) दुःख देनेवाले पापों को (परि,वृज्याम्) परित्याग करूँ ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि जैसे विद्वान् लोग सब प्राणियों के भय का विनाश कर सुख पहुँचा के पापों को निवृत्त करते हैं, वैसा निरन्तर करें ॥५॥

अन्वय: हे आदित्या हे अर्यमन् यद्भये सति वोऽस्यावसश्चिन्मयोभु स्यात्तदहमाविद्याम्। हे मित्रावरुणा युष्माकं प्रणीतौ श्वभ्रेव दुरितानि परिवृज्याम् ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (विद्याम्) जानीयां लभेय वा (आदित्याः) सूर्यवद्विद्याप्रकाशकाः (अवसः) रक्षणस्य (वः) युष्माकम् (अस्य) (यत्) (अर्यमन्) योऽर्यान् श्रेष्ठान् मनुष्यान् मिमीते मन्यते तत्सम्बुद्धौ (भये) (आ) (चित्) (मयोभु) भयः सुखं भवति यस्मात्तत् (युष्माकम्) (मित्रावरुणा) प्राणाऽपानाविव सुखप्रदौ (प्रणीतौ) प्रकृष्टायां नीतौ (परि) (श्वभ्रेव) गर्त्तमिव (दुरितानि) दुःखदानि पापानि (वृज्याम्) त्यजेयम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्यथा विद्वांसोऽखिलस्य प्राणिसमुदायस्य भयं विनाश्य सुखं सम्भाव्य पापानि वर्जयन्ति तथा सततमनुष्ठेयम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे विद्वान लोक सर्व प्राण्यांच्या भयाचा नाश करून सुख देतात व पाप निवृत्त करतात, तसे माणसांनी निरंतर करावे. ॥ ५ ॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सुगो᳓ हि᳓ वो अर्यमन् मित्र प᳓न्था
अनृक्षरो᳓ वरुण साधु᳓र् अ᳓स्ति
ते᳓नादितिया अ᳓धि वोचता नो
य᳓छता नो दुष्परिह᳓न्तु श᳓र्म

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aryaman ← áryaman- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

mitra ← mitrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pánthāḥ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sugáḥ ← sugá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

anr̥kṣaráḥ ← anr̥kṣará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sādhúḥ ← sādhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

varuṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

ādityāḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

téna ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vocata ← √vac- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

duṣparihántu ← duṣparihántu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śárma ← śárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

yáchata ← √yam- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

सु॒ऽगः । हि । वः॒ । अ॒र्य॒म॒न् । मि॒त्र॒ । पन्थाः॑ । अ॒नृ॒क्ष॒रः । व॒रु॒ण॒ । सा॒धुः । अस्ति॑ ।
तेन॑ । आ॒दि॒त्याः॒ । अधि॑ । वो॒च॒त॒ । नः॒ । यच्छ॑त । नः॒ । दुः॒ऽप॒रि॒हन्तु॑ । शर्म॑ ॥

• sugo ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sugo ← gaḥ ← ga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “located; moving; flowing; passable; ga [word]; accordant.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• aryaman
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• mitra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• panthā ← panthāḥ ← pathin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• anṛkṣaro ← anṛkṣaraḥ ← anṛkṣara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “thornless.”

• varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• sādhur ← sādhuḥ ← sādhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “good; good; correct; correct; sādhu [word]; excellent; efficient.”

• asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• tenādityā ← tena ← tad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tenādityā ← ādityāḥ ← āditya
• [noun], vocative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• vocatā ← vac
• [verb], plural, Aorist imperative
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• yacchatā ← yam
• [verb], plural, Present imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• duṣparihantu
• [noun], accusative, singular, neuter

• śarma ← śarman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

हेअर्यमन् मित्र वरुण वोयुष्माकंसुगः सुखेनगन्तव्यः अनृक्षरः ऋक्षरःकण्टकऋच्छतेरिति तद्रहि- तः साधुः साधकः शोभनोवा एवङ्गुणविशिष्टः पन्थामार्गोस्तिहि विद्यतेखलु अतस्तेपथाअस्मान् शो- भनं नयतेतिशेषः हेआदित्याः नोस्माकं अधिवोचत अधिवचनं पक्षपातेनवचनं कुरुत अपिनोस्मभ्यं दुष्परिहन्तु दुःखेनपरिहन्तुं विनाशयितुमशक्यंशर्मसुखंयच्छत दत्त दाण् दाने शपिपाघ्रेत्यादिनाय- च्छादेशः ॥ ६ ॥

English translation:

“Aryaman, Mitra and Varuṇa, easy is the path (you show us), and free from thorns, and plural asant; therefore, Ādityas (lead us) by (it); speak to us favourably, and grant us happiness difficult to be disturbed.”

Since easy is your path, o Aryaman, Mitra, and Varuṇa—harmless to men and leading straight—
therefore speak in our defense, Ādityas. Offer us protection impossible to smash on any side.

Smooth is your path, O Aryaman and Mitra; excellent is it, Varuna, and thornless.
Thereon, Adityas, send us down your blessing: grant us a shelter hard to be demolished.

Smooth is your path, O Aryaman and Mitra; It is straightforward, Varuṇa, and thornless. On that, O Ādityas, speak in our favour; Bestow on us invincible protection.

Denn euer Weg ist gut zu gehen, Aryaman, Mitra, ist dornenlos, recht, o Varuna. Auf diesem verteidigt uns, o Aditya´s, gewähret uns euren schwer zu verdrängenden Schild!

Denn schön zu gehn ist, Arjaman und Mitra, eur Pfad, und grad’, o Varuna, und dornlos; Auf dem, Aditja’s, sprecht uns zu ermunternd, und reicht uns Schutz, der nimmer ist zu tilgen.

Ведь ваш путь легко проходим, о Арьяман (и) Митра,
Он без шипов (и) прям, о Варуна.
Наставьте же на нем, о Адитьи!
Даруйте нам вашу труднопробиваемую защиту!

• आदित्याः
• कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वानों के संग में प्रीति रखनेवाले मनुष्य लोग क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (आदित्या: विद्वान् लोगो हे (अर्यमन्) श्रेष्ठ सत्कार युक्त हे (मित्र) मित्र हे (वरुण) प्रतिष्ठित सज्जन पुरुष जो (वः) तुम लोगों का (अनृक्षरः) कण्टकादि रहित (सुगः) जिसमें निर्विघ्न चल सकें (साधुः) जिसमें धर्म को सिद्ध करते ऐसा (पन्थाः) मार्ग (अस्ति) है (तेन, हि) उसी मार्ग से चलने के लिये (नः) हमको (अधि,वोचत) अधिक कर उपदेश करो और जो यह (दुष्परिहन्तु) बड़ी कठिनता से टूटे-फूटे ऐसे विद्याभ्यासादि के लिये बना हुआ (शर्म) घर है वह (नः) हमारे लिये (यच्छत) देओ ॥६॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि धर्मात्मा विद्वानों के स्वभाव को ग्रहण कर वेदोक्त सत्य मार्ग में चलें, जिससे सत्यशास्त्र के पढ़ने-पढ़ाने की वृद्धि होवे, वही कर्म सदा सेवने योग्य है ॥६॥

अन्वय: हे आदित्या हे अर्यमन् हे मित्र हे वरुण यो वोऽनृक्षरः सुगः साधुः पन्था अस्ति तेन हि नोऽधि वोचत यदिदं दुष्परिहन्तु शर्म तन्नो यच्छत ॥६॥

पुनर्विद्वत्सङ्गप्रिया जनाः किं कुर्य्युरित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (सुग:) सुष्ठु गच्छन्ति यस्मिन् सः (हि) किल (वः) युष्माकम् (अर्यमन्) श्रेष्ठसत्कर्त्तः (मित्र) सखे (पन्थाः) (अनृक्षरः) निष्कण्टकः (वरुण) श्रेष्ठ (साधुः) साध्नुवन्ति धर्मं यस्मिन् सः (अस्ति) (तेन) (आदित्याः) विद्वांसः (अधि) (वोचत) प्रवदत। अत्र संहितायामिति दीर्घः (नः) अस्मभ्यम् (यच्छत) ददत (नः) (दुष्परिहन्तु) दुःखेन परिहननं यस्य तद्विद्याद्यभ्यासार्थम् (शर्म) गृहम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्धार्मिकाणां विदुषां स्वभावं गृहीत्वा वेदोक्ते सत्ये मार्गे चलनीयं येन सत्यशास्त्राध्ययनाऽध्यापनवृद्धिस्स्यात्तदेव कर्म सदा सेवनीयम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी धर्मात्मा विद्वानाच्या स्वभावाचा स्वीकार करून वेदोक्त सत्य मार्गाने चालावे. त्यामुळे सत्यशास्त्राचे अध्ययन- अध्यापन वाढेल. हेच कर्म स्वीकारण्यायोग्य आहे. ॥ ६ ॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

पि᳓पर्तु नो अ᳓दिती रा᳓जपुत्रा
अ᳓ति द्वे᳓षांसि अर्यमा᳓ सुगे᳓भिः
बृह᳓न् मित्र᳓स्य व᳓रुणस्य श᳓र्म
उ᳓प स्याम पुरुवी᳓रा अ᳓रिष्टाः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pípartu ← √pr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rā́japutrā ← rā́japutra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

aryamā́ ← áryaman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áti ← áti (invariable)

dvéṣāṁsi ← dvéṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sugébhiḥ ← sugá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mitrásya ← mitrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śárma ← śárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

váruṇasya ← váruṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

áriṣṭāḥ ← áriṣṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

puruvī́rāḥ ← puruvī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)

पिप॑र्तु । नः॒ । अदि॑तिः । राज॑ऽपु॒त्रा । अति॑ । द्वेषां॑सि । अ॒र्य॒मा । सु॒ऽगेभिः॑ ।
बृ॒हत् । मि॒त्रस्य॑ । वरु॑णस्य । शर्म॑ । उप॑ । स्या॒म॒ । पु॒रु॒ऽवीराः॑ । अरि॑ष्टाः ॥

• pipartu ← pṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; promote; rescue; help.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• aditī ← aditiḥ ← aditi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• rājaputrāti ← rāja ← rājan
• [noun], masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• rājaputrāti ← putrā ← putra
• [noun], nominative, singular, feminine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• rājaputrāti ← ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• dveṣāṃsy ← dveṣāṃsi ← dveṣas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “hostility; enemy.”

• aryamā ← aryaman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• sugebhiḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sugebhiḥ ← gebhiḥ ← ga
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “located; moving; flowing; passable; ga [word]; accordant.”

• bṛhan ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• mitrasya ← mitra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇasya ← varuṇa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• śarmopa ← śarma ← śarman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• śarmopa ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• puruvīrā ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• puruvīrā ← vīrāḥ ← vīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• ariṣṭāḥ ← ariṣṭa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “safe; unharmed.”

राजपुत्रा राजानोराजमानामित्रादयःपुत्रायस्याः तादृशी अदितिरदीना अखण्डनीयावादेवीनो- स्मान् द्वेषांसिद्वेष्ट्;उणिरक्षांसि अतिपिपर्तु अतिपारयतु अतिक्रम्यतद्रहितन्देशम्प्रापयत्वित्यर्थः अर्य माचसुगेभिः सुष्ठुगन्तव्यैर्मार्गैरस्मान् पारयतु अपिचवयम्पुरुवीराः बहुभिःवीरैः पुत्रादिभिरुपेताः अरिष्टाः केनाप्यहिंसिताश्चसन्तः मित्रस्यवरुणस्यचबृहत्परिवृढंशर्मसुखंउपस्याम उपगताभवेम ॥ ७ ॥

English translation:

“May Aditi, the mother of royal song, plural ce us beyond the malice (of our enemies); may Aryaman lead us by easy paths, and may we, blessed with many descendants, and safe from harm, attain the great happiness of Mitra and Varuṇa.”

Let Aditi, whose sons are kings, and Aryaman help us cross beyond hostilities by easy (paths).
We would draw near to the lofty protection of Mitra and Varuṇa, as those with many heroes and free of injury.

Mother of Kings, may Aditi transport us, by fair paths Aryaman, beyond all hatred.
May we uninjured, girt by many heroes, win Varuna’s and Mitra’s high protection.

May Aryaman, may Aditi, kings’ mother, By easy paths through enmities transport us. We would unscathed, possessed of many heroes, Win Varuṇa’s and Mitra’s high protection.

Aditi, die Mutter der Könige, und Aryaman sollen uns auf guten Wegen über die Anfeindungen hinwegbringen ! Unter dem großen Schirm des Mitra und Varuna möchten wir, viele Männer zählend, unverletzt stehen.

Uns führe Aditi, die Königsmutter, und Arjaman auf sichrer Bahn durch Feinde, Im grossen Schirm des Varuna und Mitra lasst unversehrt an Helden reich uns bleiben.

Адити, у которой сыновья – цари, (и) Арьяман да переправят нас
Через враждебные действия легкопроходимыми (путями)!
Да будем мы с многими мужами, невредимые,
Под высокой защитой Митры (и) Варуны!

• आदित्याः
• कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब न्यायाधीश का विषय अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (राजपुत्रा) जिसका पुत्र राजा हो ऐसी (अदितिः) माता के तुल्य सुख देनेवाली राज्ञी और जो (अर्यमा) विद्वानों से प्रीति रखनेवाला राजा (सुगेभिः) सुगम मार्गों से (द्वेषांसि,अति) वैर द्वेषों को अच्छे प्रकार छुड़ाके (नः) हमारा (पिपर्त्तु) पालन करे (मित्रस्य) मित्र तथा (वरुणस्य) प्रशंसायुक्त पुरुष के (बृहत्) बड़े ऐश्वर्यवाले (शर्म) घर की रक्षा करे उस राजा रानी के संग सम्बन्ध से हम लोग (अरिष्टाः) किसी से न मारने योग्य (पुरुवीराः) शरीर आत्मा के बल से युक्त बहुत पुत्र भृत्यादि जिनके हों ऐसे (उप,स्याम) आपके निकट होवें ॥७॥

भावार्थभाषाः - जैसे न्यायाधीश राजा न्यायघर में बैठ के पुरुषों को दण्ड देवे, वैसे न्यायाधीशा रानी स्त्रियों का न्याय करे। उस न्यायघर में रागद्वेष और प्रीति अप्रीति छोड़के केवल न्याय ही किया करे, अन्य कुछ न करे ॥७॥

अन्वय: या राजपुत्रादितिर्योऽर्यमा राजा च सुगेभिरतिद्वेषांसि त्याजयित्वा नोऽस्मान् पिपर्त्तु मित्रस्य वरुणस्य बृहच्छर्म च पिपर्त्तु तत्सङ्गेन वयमरिष्टाः पुरुवीरा उपस्याम ॥७॥

अथ न्यायाधीशविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (पिपर्त्तु) पालयन्तु (नः) अस्मान् (अदितिः) मातेव (राजपुत्रा) राजा पुत्रो यस्याः सा (अति) (द्वेषांसि) (अर्यमा) विद्वत्प्रियः (सुगेभिः) सुगमैर्मार्गैः (बृहत्) (मित्रस्य) सख्युः (वरुणस्य) प्रशस्तस्य (शर्म) गृहम् (उप) (स्याम) (पुरुवीराः) पुरवो बहवो वीराः शरीरात्मबलाः पुरुषा येषान्ते (अरिष्टाः) न केनापि हिंसितुं योग्याः ॥७॥

भावार्थभाषाः - यथा न्यायाधीशो न्यायगृहमधिष्ठाय पुरुषाणां दण्डविनयं कुर्य्यात्तथैव राज्ञी न्यायाधीशा च स्त्रीणां न्यायं कुर्यात्तत्र रागद्वेषौ प्रीत्यप्रीती च विहाय न्यायमेव कुर्य्यात् ॥७॥

भावार्थभाषाः - जसा न्यायाधीश राजा न्यायालयात पुरुषांना दंड देतो तसे न्यायाधीश राणीने स्त्रियांचा न्याय करावा. त्यांनी न्यायालयात राग-द्वेष व प्रीती-अप्रीती सोडून केवळ न्यायच करावा. इतर काही करू नये. ॥ ७ ॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तिस्रो᳓ भू᳓मीर् धारयन् त्रीँ᳓र् उत᳓ द्यू᳓न्
त्री᳓णि व्रता᳓ विद᳓थे अन्त᳓र् एषाम्
ऋते᳓नादित्या म᳓हि वो महित्वं᳓
त᳓द् अर्यमन् वरुण मित्र चा᳓रु

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhū́mīḥ ← bhū́mi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

dhārayan ← √dhr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

dyū́n ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

tisráḥ ← trí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

trī́n ← trí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

utá ← utá (invariable)

antár ← antár (invariable)

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

trī́ṇi ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vidáthe ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vratā́ ← vratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ādityāḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahitvám ← mahitvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

r̥téna ← r̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

aryaman ← áryaman- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

cā́ru ← cā́ru- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mitra ← mitrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

varuṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ति॒स्रः । भूमीः॑ । धा॒र॒य॒न् । त्रीन् । उ॒त । द्यून् । त्रीणि॑ । व्र॒ता । वि॒दथे॑ । अ॒न्तः । ए॒षा॒म् ।
ऋ॒तेन॑ । आ॒दि॒त्याः॒ । महि॑ । वः॒ । म॒हि॒ऽत्वम् । तत् । अ॒र्य॒म॒न् । व॒रु॒ण॒ । मि॒त्र॒ । चारु॑ ॥

• tisro ← tisraḥ ← tri
• [noun], accusative, plural, feminine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• bhūmīr ← bhūmīḥ ← bhūmi
• [noun], accusative, plural, feminine
• “floor; earth; Earth; real property; region; pṛthivī; location; Earth; place; bhūja; floor; pit; bhūmi [word]; one; hole; shop; distance; country; space; land; territory; topographic point.”

• dhārayan ← dhāray ← √dhṛ
• [verb], plural, Imperfect
• “keep; sustain; put; hold; wear; hold; carry; keep alive; suppress; preserve; remember; stow; stop; have; fill into; endure; support; understand; fixate; govern; restrain.”

• trīṃr ← tri
• [noun], accusative, plural, masculine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• dyūn ← div
• [noun], accusative, plural, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• trīṇi ← tri
• [noun], nominative, plural, neuter
• “three; tri/tisṛ [word].”

• vratā ← vrata
• [noun], nominative, plural, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• vidathe ← vidatha
• [noun], locative, singular, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ṛtenādityā ← ṛtena ← ṛta
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• ṛtenādityā ← ādityāḥ ← āditya
• [noun], vocative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• mahi
• [noun], nominative, singular, neuter
• “great; firm.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• mahitvaṃ ← mahi
• [noun]
• “great; firm.”

• mahitvaṃ ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• aryaman
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• mitra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• cāru
• [noun], nominative, singular, neuter
• “pleasant; beautiful; beloved; agreeable; cāru [word].”

तिस्रोभूमीः अत्रभूमिशब्दोलोकत्रयेवर्तते योद्वितीयस्यान्तृतीयस्याम्पृथिव्यामित्यत्रयथा पृथिवी शब्दः भूम्यन्तरिक्षस्वर्गांस्त्रीन्लोकान् आदित्याः धारयन् वृष्टिप्रदानादिनाधारयन्ति उतअपिच द्यून् दीप्तान् ततउपरितनान् महरादिकानपित्रीन् लोकन्धारयन्ति यद्वा दीप्तान् अग्निंवायुंसूर्यं चधारयन्ति अपिचैषामादित्यानांविदथेयज्ञेअन्तर्मध्येत्रीणिव्रतासवनत्रयनिष्पाद्यानित्रीणिकर्माणिसन्ति यद्वा एषांलोकानामन्तर्मध्येविदथेयज्ञेनिमित्तभूतेसति एषामादित्यानान्त्रीणिकर्माणिरसादानधारणविसर्ज- नलक्षणानिसन्ति उत्तरोर्धर्चःप्रत्यक्षकृतः हेआदित्याः ऋतेनसत्येनयज्ञेन वामहिमहत्प्रभूतंवोयुष्माकं महित्वम्महत्त्वंयन्महाभाग्यं हेअर्यमन् वरुण मित्र तन्महाभाग्यञ्चारुशोभनंसर्वोत्कृष्टमित्यर्थः ॥ ८ ॥

English translation:

“They uphold the three worlds, the three heavens, and in their sacrifices three ceremonies (are comprised); by truth, Ādityas, has your great might (been produced), such as is most excellent; Aryaman, Mitra and Varuṇa. (They uphold the three worlds: tisro bhumir dhārayan: bhūmi = loka, world, or sphere; earth, firmament, and heaven which the Ādityas support by supplying them with rain; the three heavens: trīḥ dyūn, the three luminous objects, dīptan; the three lokas above the sky: mahar, jana, satya; or the three luminous deities: agni, vāyu and sūrya; three ceremonies: trīṇi vratā vidathe antar eṣām = lit. the three ceremonies in the sacrifice, in the midst of them; the three daily ceremonials are essentially one worship of the Ādityas; alternative meaning:in the midst of those worlds, there are three acts intended especially as the acts of the Ādityas, the absorption, retention, and redistribution of dew on rain].”

They uphold the three earths and the three heavens. Three are their commandments within the ritual distribution.
By truth is your greatness great, Ādityas. That is dear (to you), o Aryaman, Mitra, and Varuṇa.

With their support they stay three earths, three heavens; three are their functions in the Gods’ assembly.
Mighty through Law, Adityas, is your greatness; fair is it, Aryaman, Varuna, and Mitra.

Three earths, three heavens, too, these gods supported, Three are their services within our synod. By Law is mighty, Ādityas, your greatness And fair, Aryaman, Varuṇa and Mitra.

Sie erhalten die drei Erden und die drei Himmel; die drei Gebote sind in ihrem Wissensbereich. Durch die Wahrheit ist eure Hoheit groß, ihr Aditya´s, ist sie lieb, Aryaman, Varuna, Mitra.

Sie halten fest drei Erden und drei Himmel, in ihrem Reiche gelten drei Gesetze; In Wahrheit gross ist eure Macht, Aditja’s, und lieb, Arjaman, Varuna und Mitra.

Они несут три земли и три неба.
Внутри у них – три обета при жертвоприношении.
(Вселенским) законом велико ваше величие, о Адитьи,
Оно (нам) дорого, о Арьяман, Варуна, Митра.

• आदित्याः
• कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्य किसके तुल्य क्या करे, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अर्य्यमन्) न्याय करनेहारे (वरुण) शान्तशील (मित्र) मित्रजन जैसे (तेन) सत्यस्वरूप परमेश्वर ने धारण किये (आदित्याः) सूर्यलोक (तिस्रः) तीन प्रकार की (भूमीः) भूमियों को (उत) और (त्रीन्) तीन प्रकार के (द्यून्) प्रकाशों को (धारयन्) धारण करते हैं वैसे आप (विदथे) जानने योग्य व्यवहार में (व्रता) शरीर आत्मा और मन से उत्पन्न हुए धर्मयुक्त (त्री) तीन प्रकार के कर्मों को धारण करो कराओ जो (एषाम्) इन सूर्य लोकों के (अन्तः) मध्य में (महित्वम्) महत्त्व (चारु) सुन्दर स्वरूप वा (महि) बड़ा कर्म है (तत्) वह (वः) आप लोगों का होवे ॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो जैसे भूमि और सूर्य्यादि लोक ईश्वर के नियम से बंधे हुए यथावत् अपनी-अपनी क्रिया करते हैं, वैसे मनुष्यों को भी जानना और वर्त्ताव करना चाहिये। इस जगत् में उत्तम मध्यम और अधम तीन प्रकार की भूमि और अग्नि है तथा सूर्य्यलोक भूमिलोक से बड़े-बड़े हैं ॥८॥

अन्वय: हे अर्य्यमन् वरुण मित्र यथा तेन धृता आदित्यास्तिस्रो भूमीरुत त्रीन् द्यून् धारयँस्तथा त्वं विदथे त्रीणि व्रता धर धारय च। यदेषामन्तर्महित्वं चारु स्वरूपं महि कर्म वा वर्त्तते तद्वोऽस्तु ॥८॥

पुनर्मनुष्याः किंवत् किं कुर्युरित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (तिस्रः) त्रिविधाः (भूमीः) (धारयन्) (धरन्ति) अत्राडभावः (त्रीन्) (उत) अपि (द्यून्) प्रकाशान् (त्रीणि) (व्रता) व्रतानि शरीरात्ममनोजानि धर्म्याणि कर्माणि (विदथे) वेदितव्ये व्यवहारे (अन्तः) मध्ये (एषाम्) लोकानाम् (तेन) सत्यस्वरूपेण ब्रह्मणा (अदित्याः) सूर्य्याः (महि) महत् (वः) युष्माकम् (महित्वम्) महत्त्वम् (तत्) (अर्यमन्) (वरुण) (मित्र) (चारु) ॥८॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्याः यथा भूमयः सूर्य्यादयो लोकाश्चेश्वरनियमेन नियन्त्रिता यथावत्स्वस्वक्रियाः कुर्वन्ति तथा मनुष्यैरपि विज्ञेयं वर्त्तितव्यं च। अस्मिन् जगत्युत्तममध्यमनिकृष्टभेदेन भूमिरग्निश्च त्रिविधोऽस्ति सूर्य्यलोकाः भूमिलोकतो महान्तः सन्तीति ॥८॥

भावार्थभाषाः - भावार्थ -या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो! जशी भूमी व सूर्य इत्यादी ईश्वराच्या नियमाने बंधित असून आपले कार्य यथायोग्य करतात, तसे माणसांनीही जाणावे, वागावे. या जगात उत्तम, मध्यम व अधम तीन प्रकारची भूमी व अग्नी आहेत व सूर्यलोक भूमीलोकाहून मोठमोठे आहेत. ॥ ८ ॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त्री᳓ रोचना᳓ दिविया᳓ धारयन्त
हिरण्य᳓याः शु᳓चयो धा᳓रपूताः
अ᳓स्वप्नजो अनिमिषा᳓ अ᳓दब्धा
उरुशं᳓सा ऋज᳓वे म᳓र्तियाय

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dhārayanta ← √dhr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

divyā́ ← divyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

rocanā́ ← rocaná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

trī́ ← trí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

dhā́rapūtāḥ ← dhā́rapūta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

hiraṇyáyāḥ ← hiraṇyáya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śúcayaḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ádabdhāḥ ← ádabdha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

animiṣā́ḥ ← animiṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ásvapnajaḥ ← ásvapnaj- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mártyāya ← mártya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

r̥jáve ← r̥jú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

uruśáṁsāḥ ← uruśáṁsa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

त्री । रो॒च॒ना । दि॒व्या । धा॒र॒य॒न्त॒ । हि॒र॒ण्ययाः॑ । शुच॑यः । धार॑ऽपूताः ।
अस्व॑प्नऽजः । अ॒नि॒ऽमि॒षाः । अद॑ब्धाः । उ॒रु॒ऽशंसाः॑ । ऋ॒जवे॑ । मर्त्या॑य ॥

• trī ← tri
• [noun], accusative, plural, neuter
• “three; tri/tisṛ [word].”

• rocanā ← rocana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “citron; pomegranate.”

• divyā ← divya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “divine; celestial; divine; heavenly; divine; beautiful; rain; agreeable.”

• dhārayanta ← dhāray ← √dhṛ
• [verb], plural, Imperfect
• “keep; sustain; put; hold; wear; hold; carry; keep alive; suppress; preserve; remember; stow; stop; have; fill into; endure; support; understand; fixate; govern; restrain.”

• hiraṇyayāḥ ← hiraṇyaya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “gold; aureate; hiraṇyaya [word].”

• śucayo ← śucayaḥ ← śuci
• [noun], nominative, plural, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• dhārapūtāḥ ← dhāra
• [noun], masculine

• dhārapūtāḥ ← pūtāḥ ← pū
• [verb noun], nominative, plural
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• asvapnajo ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• asvapnajo ← svapnajaḥ ← svapnaj
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sleepy; asleep(p).”

• animiṣā ← animiṣāḥ ← animiṣa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “agaze.”

• adabdhā ← adabdhāḥ ← adabdha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “unfailing; unimpaired.”

• uruśaṃsā ← uru
• [noun]
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• uruśaṃsā ← śaṃsāḥ ← śaṃsa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “praise; śaṃs; recitation.”

• ṛjave ← ṛju
• [noun], dative, singular, masculine
• “honest; straight; straight; ṛju [word]; sincere; erect; upright.”

• martyāya ← martya
• [noun], dative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

त्रीरोचनात्रीणिरोच्नानिरोचमानान्यग्न्यादीनितेजांसि दिव्यादिव्यानिदिविभवानिधारयन्त आदित्याअवस्थापयन् किमर्थं ऋजवेऋजीकायउपार्जकायस्तोत्राणां मर्त्यायमनुष्यायभोगसिद्भ्यर्थ मितियावत् कीदृशाआदित्याः हिरण्ययाः हिरण्मयाः हिरण्यालङ्कृतसर्वाङ्गः यद्वा हितरमणीय वेषाः शुचयोदीप्यमानाः धारपूताः उदकधारयाक्षालिताइवनिर्मलाः अस्वप्नजः असञ्चातस्वप्नाः सुपांसुलुगितिजसःसुः अपरआह अस्वप्नजः अस्वपन्तः विगतनिद्राः स्वपितृषोर्नजिङितिनजिङ्प्र- त्ययइति तदेतत्पदकारस्यानभिमतम् अनिमिषाः निमेशराहिताः अदब्धाः असुरादिभिरहिंसिताः उरुशंसाः उरुभिर्बहुभिःशंसनीयाः स्तोतव्याः एवङ्गुणविशिष्टाअधारयन्तेत्यन्वयः ॥ ९ ॥

English translation:

“The Ādityas, decorated with golden ornaments, brilliant, purified by showers, who never slumber, nor close their eyelids, who are unassailable, and praised by many, uphold the three bright heavenly regions for the sake of the upright man.”

They uphold the three heavenly realms of light—(themselves) golden, gleaming, and pure as a stream (of soma).
(They are) unsleeping, unwinking, undeceivable, and widely proclaimed for the straightforward mortal.

Golden and splendid, pure like streams of water, they hold aloft the three bright heavenly regions.
Ne’er do they slumber, never close their eyelids, faithful, far-ruling for the righteous mortal.

Of golden aspect, radiant, bright, as sword-blades, They have upheld the three light realms of heaven. They slumber not, nor close their eyes, unfailing They rule afar to help the truthful mortal.

Sie erhalten die drei himmlischen Lichträume, sie die goldigen, reinen, wie Somagüsse lauteren. Nicht bedürfen sie des Schlafes, noch schließen sie die Augen, nicht sind sie zu betören, deren Wort für den rechtschaffenen Sterblichen weithin reicht.

Sie tragen die drei lichten Himmelsräume, sind golden, hell und lauter wie die Ströme, Sind unverletzlich, schlafend nicht noch schlummernd, weithin den frommen Sterblichen beschirmend.

Они поддерживают три светлых небесных пространства,
(Они,) золотистые, сверкающие, очищенные, как потоки (сомы),
Не дремлющие, не смыкающие глаз, не поддающиеся обману,
Чья хвала далеко раздается для правого смертного.

• आदित्याः
• कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (हिरण्ययाः) तेजस्वी (धारपूताः) विद्या और उत्तम शिक्षा से जिनकी वाणी पवित्र हुई वे (शुचयः) शुद्ध पवित्र (उरुशंसाः) बहुत प्रशंसावाले (अस्वप्नजः) अविद्यारूप निद्रा से रहित विद्या के व्यवहार में जागते हुए (अनिमिषाः) आलस्यरहित और (अदब्धाः) हिंसा करने के न योग्य अर्थात् रक्षणीय विद्वान् लोग (जवे) सरल स्वभाव (मर्त्याय) मनुष्य के लिये (त्री) तीन प्रकार के (दिव्या) शुद्ध दिव्य (रोचना) रुचि योग्य ज्ञान वा पदार्थों को (धारयन्त) धारण करते हैं, वे जगत् के कल्याण करनेवाले हों ॥९॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य जीव-प्रकृति और परमेश्वर की तीन प्रकार की विद्या को धारण कर दूसरे को देते, सबको अविद्यारूप निद्रा से उठाके विद्या में जगाते हैं, वे मनुष्यों के मङ्गल करानेवाले होते हैं ॥९॥

अन्वय: ये हिरण्यया धारपूताः शुचयः उरुशंसा अस्वप्नजोऽनिमिषा अदब्धा जवे मर्त्याय त्री दिव्या रोचना धारयन्त ते जगत्कल्याणकराः स्युः ॥९॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्री) त्रीणि (रोचना) प्रदीपकानि ज्ञानानि (दिव्या) दिव्यानि शुद्धानि (धारयन्त) धरन्ते। अत्राडभावः (हिरण्यया:) ज्योतिर्मयाः (शुचयः) पवित्राः (धारपूताः) येषां विद्यासुशिक्षाभ्यां वाणी पूता पवित्रा ते (अस्वप्नजः) विद्याव्यवहारे जागृता अविद्यानिद्रारहिताः (अनिमिषाः) निमेषालस्यवर्जिताः (अदब्धाः) अहिंसनीयाः (उरुशंसाः) बहुप्रशंसाः (जवे) सरलाय (मर्त्याय) मनुष्याय ॥९॥

भावार्थभाषाः - ये जीवप्रकृतिपरमेश्वराणां त्रिविधां विद्यां धृत्वाऽन्येभ्यो ददति सर्वानविद्यानिद्रात उत्थाप्य विद्यायां जागारयन्ति ते मनुष्याणां मङ्गलकारिणो भवन्ति॥९॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे जीव, प्रकृती व परमेश्वर याबाबत तीन प्रकारच्या विद्या धारण करून दुसऱ्यांना देतात, सर्वांना अविद्यारूपी निद्रेतून जागृत करून विद्या देतात, ती माणसांचे मंगल करणारी असतात. ॥ ९ ॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवं᳓ वि᳓श्वेषां वरुणासि रा᳓जा
ये᳓ च देवा᳓ असुर ये᳓ च म᳓र्ताः
शतं᳓ नो रास्व शर᳓दो विच᳓क्षे
अश्या᳓मा᳓यूंषि सु᳓धितानि पू᳓र्वा

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

varuṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

víśveṣām ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

asura ← ásura- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mártāḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

yé ← yá- (pronoun)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rāsva ← √rā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

śarádaḥ ← śarád- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vicákṣe ← √cakṣ- (root)
{case:DAT, number:SG}

aśyā́ma ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

ā́yūṁṣi ← ā́yus- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

pū́rvā ← pū́rva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

súdhitāni ← súdhita- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

त्वम् । विश्वे॑षाम् । व॒रु॒ण॒ । अ॒सि॒ । राजा॑ । ये । च॒ । दे॒वाः । अ॒सु॒र॒ । ये । च॒ । मर्ताः॑ ।
श॒तम् । नः॒ । रा॒स्व॒ । श॒रदः॑ । वि॒ऽचक्षे॑ । अ॒श्याम॑ । आयूं॑षि । सुधि॑तानि । पूर्वा॑ ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• viśveṣāṃ ← viśveṣām ← viśva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• varuṇāsi ← varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• varuṇāsi ← asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asura
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• martāḥ ← marta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man.”

• śataṃ ← śatam ← śata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• rāsva ← rā
• [verb], singular, Aorist imperative
• “give; impart.”

• śarado ← śaradaḥ ← śarad
• [noun], accusative, plural, feminine
• “fall; year; śarad [word].”

• vicakṣe ← vicakṣ ← √cakṣ
• [verb noun]

• ‘śyāmāyūṃṣi ← aśyāma ← aś
• [verb], plural, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• ‘śyāmāyūṃṣi ← āyūṃṣi ← āyus
• [noun], accusative, plural, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• sudhitāni ← sudhita
• [noun], accusative, plural, neuter
• “sudhita [word].”

• pūrvā ← pūrva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

हेअसुर शत्रूणाङ्क्षेपकवरुण त्वंविश्वेषांसर्वेषांराजासि केषां येचदेवाःदेवजनाः येचमर्तामरणधर्मा- णोमनुष्याः तेषामित्यर्थः अतस्त्वन्नोस्मभ्यंशतंशरदः शतसङ्ख्याकान्संवत्सरान् विचक्षे विशेषेणदर्श- नायरास्वप्रयच्छ रादाने व्यत्ययेनात्मनेपदम् वयञ्चपूर्वापूर्वैः सुधितानिसुष्ठुहितानिशतसंवत्सरलक्ष- णान्यायूंषिअश्याम व्याप्नुयाम सुधितवसुधितनेमधितधिष्वधिषीयचेतिनिपात्यते गतिरनन्तरइति- गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् सुपांसुलुगितितृतीयायाडादेशः ॥ १० ॥ आदित्यदेवताकेपशौनदक्षिणेत्येषाहविषोयाज्या सूत्रितञ्च—तिस्रोभूमीर्धारयन् त्रीँरुतद्यून्न- दक्षिणाविचिकितेनसव्येति ।

English translation:

“Varuṇa, destroyer of foes, you are the sovereign over all, whether they be gods or mortals; grant to us to behold a hundred years, and that we may enjoy lives such as were enjoyed by ancient (sages).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The text has pūrvā, prior, former; explained as: pūrvair devaiḥ, by the former gods or divine sages

You are the king of all, Varuṇa, both gods and mortals, o lord. Give us a hundred autumns to gaze far. We would reach the secure lifetimes of former times.

Thou over all, O Varuna, art Sovran, be they Gods, Asura! or be they mortals.
Grant unto us to see a hundred autumns ours be the blest long lives of our forefathers.

Thou art, O Varuṇa, of all the sovereign, Both of the gods, O Asura, and mortals. To us vouchsafe to see a hundred autumns: May we attain to lives prolonged and happy.

Du, Varuna, bist König über alle, über die Götter, o Asura, und die Sterblichen. Gewähre uns hundert Herbste zu schauen ! Wir möchten die früheren wohlgesetzten Lebensalter erreichen.

O Varuna, du bist der König aller, o himmlischer, der Götter und der Menschen, O lass uns hundert Herbste noch erschauen, und uns erreichen hohes sel’ges Alter.

Ты Варуна – царь для всех,
И для тех, кто боги, о Асура, и для тех, кто смертные.
Даруй нам увидеть сто осеней!
Мы хотим достигнуть хорошо установленных, прежних жизненных сроков!

• आदित्याः
• कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब मनुष्य कैसे दीर्घ आयुवाले हों, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वरुण) अतिश्रेष्ठ (असुर) मद्यपान से सर्वथा रहित विद्वान् पुरुष जो (त्वम्) आप (विश्वेषाम्) सब मनुष्यादि जगत् के (राजा) राजा (असि) हो (च) और (ये) जो (देवाः) विद्वान् सभासद् (च) और (ये) जो (मर्त्ताः) साधारण मनुष्य हैं उनको हमारे (विचक्षे) विविध प्रकार के देखने को (शतम्) सौ (शरदः) वर्ष (नः) हमको (रास्व) दीजिये जिससे हम लोग (पूर्वा) पहिली (सुधितानि) सुन्दर प्रकार धारण की हुई अवस्थाओं को (अश्याम) भोगें प्राप्त हों ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य पूर्ण ब्रह्मचर्य्य का सेवन करके अति विषयासक्ति को छोड़ देते हैं, वे सौ वर्ष से न्यून आयु को नहीं भोगते। इस ब्रह्मचर्य्यसेवन के विना मनुष्य कदापि दीर्घ अवस्थावाले नहीं हो सकते ॥१०॥

अन्वय: हे वरुणासुर यस्त्वं विश्वेषां राजाऽसि ये च देवाः ये च मर्त्ताः सन्ति तानस्माकं विचक्षे शतं शरदो नो रास्व यतो वयं पूर्वा सुधितान्यायूंष्यश्याम ॥१०॥

अथ मनुष्याः कथं दीर्घायुषः स्युरित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (विश्वेषाम्) सर्वेषां मनुष्यादीनाम् (वरुण) वरतम (असि) (राजा) (ये) (च) (देवाः) विद्वांसः सभासदः (असुर) अविद्यमाना सुरा मद्यपानं यस्य तत्सम्बुद्धौ (ये) (च) (मर्त्ताः) मनुष्याः (शतम्) (नः) अस्मान् (रास्व) राहि देहि। अत्र व्यत्ययेनात्मनेपदम् (शरदः) शरदृतवः (विचक्षे) विविधदर्शनाय (अश्याम) प्राप्नुयाम (आयूंषि) (सुधितानि) सुष्ठुधृतानि (पूर्वा) पूर्वाणि ॥१०॥

भावार्थभाषाः - ये पूर्णं ब्रह्मचर्यं कृत्वातिविषयासक्तिं त्यजन्ति ते शताद्वर्षेभ्यो न्यूनमायुर्न भुञ्जते नैतेन विना चिरायुषो मनुष्या भवितुमर्हन्ति ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे पूर्ण ब्रह्मचर्याचे सेवन करून अति विषयासक्ती सोडून देतात ती शंभर वर्षे जगतात. ब्रह्मचर्याचे पालन केल्याशिवाय माणसे कधीही दीर्घायुषी होऊ शकत नाहीत. ॥ १० ॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

न᳓ दक्षिणा᳓ वि᳓ चिकिते न᳓ सव्या᳓
न᳓ प्राची᳓नम् आदित्या नो᳓त᳓ पश्चा᳓
पाकि᳓या चिद् वसवो धीरि᳓या चिद्
युष्मा᳓नीतो अ᳓भयं ज्यो᳓तिर् अश्याम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cikite ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

dakṣiṇā́ ← dakṣiṇā́ (invariable)

ná ← ná (invariable)

ná ← ná (invariable)

savyā́ ← savyá- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ví ← ví (invariable)

ādityāḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

ná ← ná (invariable)

paścā́ ← paścā́ (invariable)

prācī́nam ← prācī́na- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

cit ← cit (invariable)

cit ← cit (invariable)

dhīryā̀ ← dhīryà- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

pākyā̀ ← pākyā̀- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vasavaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ábhayam ← ábhaya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aśyām ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yuṣmā́nītaḥ ← yuṣmā́nīta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

न । द॒क्षि॒णा । वि । चि॒कि॒ते॒ । न । स॒व्या । न । प्रा॒चीन॑म् । आ॒दि॒त्याः॒ । न । उ॒त । प॒श्चा ।
पा॒क्या॑ । चि॒त् । व॒स॒वः॒ । धी॒र्या॑ । चि॒त् । यु॒ष्माऽनी॑तः । अभ॑यम् । ज्योतिः॑ । अ॒श्या॒म् ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dakṣiṇā ← dakṣiṇa
• [noun], accusative, plural, neuter
• “southern; right; south; southerly; dakṣiṇa [word]; sincere; clockwise; deft.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• cikite ← cit
• [verb], singular, Perfect indicative
• “notice; observe; attend to; intend.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• savyā ← savya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “left; savya [word].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• prācīnam ← prācīna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “eastern; frontal.”

• ādityā ← ādityāḥ ← āditya
• [noun], vocative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• nota ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• paścā ← paśca
• [noun], accusative, plural, neuter
• “paśca [word].”

• pākyā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “naivete.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• vasavo ← vasavaḥ ← vasu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• dhīryā ← dhīrya
• [noun], instrumental, singular, neuter

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• yuṣmānīto ← yuṣmānītaḥ ← yuṣmānīta
• [noun], nominative, singular, masculine

• abhayaṃ ← abhayam ← abhaya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “safe.”

• jyotir ← jyotiḥ ← jyotis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• aśyām ← aś
• [verb], singular, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

हेआदित्याः दक्षिणादक्षिणोभागः नविचिकिते मयानविज्ञायते सव्यासव्योवामभागोपिनज्ञायते उभयत्रसुपांसुलुगितिसोराजादेशः तथाप्राचीनं पुरस्तादपिनज्ञायते विभाषाञ्चेरदिक् स्त्रियामिति- स्वार्थेखः उतअपिच पश्चा पश्चात्पृष्ठभागेपिनज्ञायते नैशेनतमसाआवृतत्वात् आन्तरादज्ञानाद्वा पश्च- पश्चाचच्छन्दसीतिनिपात्यते किम्बहुना पाक्याचित् पाक्यःपक्तव्योपरिपक्वज्ञानोपि हुपचष् पाके ऋहलोर्ण्यत् तित्स्वरितः धीर्याचित् धीरेनेतव्यत्वेनभवोधीर्यः कातरः भवेछन्दसीतियत् कातरोपि उभयत्रसुपांसुलुगितिआकारः हेवसवोवासयितारआदित्याः युष्मानीतः युष्माभिर्नीतः शोभनेनमार्गे णप्रापितःसन् अभयं भयरहितं ज्योतिः सौरन्तेजः आन्तरंवा ज्ञानात्मकं अश्यां प्राप्नुयाम् ॥ ११ ॥

English translation:

“Neither is the right hand known to us, Ādityas, nor is the left; neither is that which is in front, nor that which is behind, (discerned by me); givers of dwellings, may I, who an immature (in knowledge), and timid (in spirit), obtain, when guided by you, the light that is free from fear.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Either the light of day, or the light of knowledge

I see far neither to the right nor to the left, neither forward nor behind, Ādityas.
Be it in naïveté or in wisdom, you good ones, led by you, might I attain the light free from fear.

Neither the right nor left do I distinguish, neither the cast nor yet the west, Adityas.
Simple and guided by your wisdom, Vasus!
may I attain the light that brings no danger.

Neither the right nor left can I distinguish. Neither before nor yet behind, Ādityas. May I by you directed, reach with safety. Bright gods, the light by innocence or wisdom.

Ich unterscheide weder rechts noch links, weder vorn noch hinten, o Aditya´s. Sei es in Einfalt, ihr Guten, sei es in Klugheit, von euch geführt möchte ich zum ungefährdeten Licht gelangen.

Zur Rechten nicht, zur Linken nicht erscheinet Gefahr, Aditja’s, vorne nicht noch hinten; Unwissend, wissend auch, o Gute mög’ ich von euch geleitet Ruh und Glanz erreichen.

Не различаю я ни справа, ни слева,
Ни спереди, ни сзади, о Адитьи.
И в неразумии, и в мудрости, о Васу,
Пусть достигну я света, исключающего страх, ведомый вами!

• आदित्याः
• कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्य क्या करे, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (आदित्याः) सूर्यलोक (न) नहीं (दक्षिणा) दक्षिण (न) न (सव्या) उत्तर (न) न (प्राचीनम्) पूर्व (उत) और (न) न (पश्चा) पश्चिम दिशा में भ्रमते हैं (चित्) और जिनके आधार में (वसवः) पृथिवी आदि वसु (चित्) भी वसते हैं जिनको (पाक्या) बुद्धिमान् (धीर्या) धीर विद्वानों में श्रेष्ठजन (विचिकिते) विशेष कर जानता है उनका आश्रय कर (युष्मानीतः) तुम लोगों से प्राप्त हुआ मैं (अभयम्) भयरहित (ज्योतिः) प्रकाशरूप ज्ञान को (अश्याम्) प्राप्त होऊँ ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो जो सूर्य सब दिशाओं में नहीं भ्रमते, जिनके आधार से पृथिवी आदि लोक भ्रमते हैं, उनके विज्ञानपूर्वक परमात्मा को जान के अभयरूप पदको प्राप्त होओ ॥११॥

अन्वय: य आदित्या न दक्षिणा न सव्या न प्राचीनं नोत पश्चा भ्रमन्ति यदाधारे चिद्वसवश्चिद्वसन्ति यान् पाक्या धीर्या विचिकिते तदाश्रित्य युष्मानीतश्चिदहमभयं ज्योतिरश्याम् ॥११॥

पुनर्मनुष्याः किं कुर्युरित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (न) निषेधे (दक्षिणा) (वि) (विशेषेण) (चिकिते) जानाति (न) (सव्या) उत्तरा (न) (प्राचीनम्) प्राची दिक् (आदित्याः) सूर्याः (न) (उत) अपि (पश्चा) पश्चिमा (पाक्या) पाकोऽस्यास्तीति पाकी। सुपामिति ड्यादेशः। (चित्) अपि (वसवः) पृथिव्यादयः (धीर्या) धीरेषु विद्वत्सु साधुः। अत्र सुपामित्याकारः। (चित्) अपि (युष्मानीतः) युष्माभिरानीतः (अभयम्) भयवर्जितम् (ज्योतिः) प्रकाशम् (अश्याम्) प्राप्नुयाम् ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ये सूर्य्याः सर्वासु दिक्षु न भ्रमन्ति यदाधारेण पृथिव्यादयो भ्रमन्ति तद्विज्ञानपुरःसरं परमात्मानं विज्ञायाऽभयं पदं प्राप्नुवन्तु ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जे सूर्य सर्व दिशांमध्ये भ्रमण करीत नाहीत, ज्यांच्या आधारे पृथ्वी इत्यादी लोक भ्रमण करतात त्यांच्या विज्ञानाला जाणून व परमेश्वराला जाणून अभयपद प्राप्त करा. ॥ ११ ॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यो᳓ रा᳓जभ्य ऋतनि᳓भ्यो ददा᳓श
यं᳓ वर्ध᳓यन्ति पुष्ट᳓यश् च नि᳓त्याः
स᳓ रेवा᳓न् याति प्रथमो᳓ र᳓थेन
वसुदा᳓वा विद᳓थेषु प्रशस्तः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dadā́śa ← √dāś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

rā́jabhyaḥ ← rā́jan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

r̥taníbhyaḥ ← r̥taní- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

nítyāḥ ← nítya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

puṣṭáyaḥ ← puṣṭí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

vardháyanti ← √vr̥dh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

prathamáḥ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ráthena ← rátha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

revā́n ← revánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yāti ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

praśastáḥ ← √śaṁs- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vasudā́vā ← vasudā́van- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vidátheṣu ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

यः । राज॑ऽभ्यः । ऋ॒त॒निऽभ्यः॑ । द॒दाश॑ । यम् । व॒र्धय॑न्ति । पु॒ष्टयः॑ । च॒ । नित्याः॑ ।
सः । रे॒वान् । या॒ति॒ । प्र॒थ॒मः । रथे॑न । व॒सु॒ऽदावा॑ । वि॒दथे॑षु । प्र॒ऽश॒स्तः ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• rājabhya ← rājabhyaḥ ← rājan
• [noun], dative, plural, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• ṛtanibhyo ← ṛta
• [noun], neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• ṛtanibhyo ← ni
• [adverb]
• “back; down.”

• ṛtanibhyo ← bhyaḥ ← bhī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “fear; bhī; alarm.”

• dadāśa ← dāś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “sacrifice; give.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vardhayanti ← vardhay ← √vṛdh
• [verb], plural, Present indikative
• “increase; strengthen; promote; rear; add; greet; laud.”

• puṣṭayaś ← puṣṭayaḥ ← puṣṭi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “prosperity; growth; increase; puṣṭi; luxury; wealth; comfort; increase; corpulence.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• nityāḥ ← nitya
• [noun], nominative, plural, feminine
• “continuous; own(a); changeless; everlasting; continual; devoted(p); permanent; obligatory; continuing; indispensable; native; addicted; connatural; necessary; durable; ageless; invariable; biological.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• revān ← revat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “abundant; rich; affluent; brilliant; brilliant.”

• yāti ← yā
• [verb], singular, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• prathamo ← prathamaḥ ← prathama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• rathena ← ratha
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• vasudāvā ← vasu
• [noun], neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• vasudāvā ← dāvā ← dāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “giving.”

• vidatheṣu ← vidatha
• [noun], locative, plural, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• praśastaḥ ← praśaṃs ← √śaṃs
• [verb noun], nominative, singular
• “recommend; approve; praise; laud; favor; proclaim.”

योयजमानः राजभ्योराजमानेभ्यः ऋतनिभ्यः क्रतस्ययज्ञस्यसत्यस्यवानेतृभ्यः आदित्येभ्योददा- श चरुपुरोडाशादिकन्ददाति यंयजमानं पुष्टयः पोषकाः नित्याः शाश्वताः आदित्याश्चवर्धयन्ति सयज मानोरेवान् धनवान्प्रथमः प्रथितः प्रख्यातः वसुदावा वसूनान्धनानां दातासन् प्रशस्तः सर्वैःप्रशस्य- मानः विदथेषुवेद्येषुलब्धव्येषुगृहेषुरथेनवाहनेनयातिगच्छति ॥ १२ ॥

English translation:

“He who presents offerings to the royal and true (Ādityas); he whom their constant favours exalt; he proceeds, wealthy, renowned, munificent, and honoured, to sacrifices, in his chariot.”

Who has served the kings leading by truth [=the Ādityas] and whom they—and his own prosperity—make strong,
he travels by chariot as the foremost man of wealth, proclaimed at the ritual distributions as the giver of goods.

He who bears gifts unto the Kings, true Leaders, he whom their everlasting blessings prosper,
Moves with his chariot first in rank and wealthy, munificent and lauded in assemblies.

Who to the kings that lead the law pays worship, And whom thus constant blessings cause to flourish, He, affluent, rides foremost in his chariot. Bestowing gifts and in assemblies lauded.

Wer den rechten Führern, den Königen Opfer gespendet hat, und wem sie Gedeihen geben und dauernder Wohlstand zuteil wird, der fährt als Reicher voran zu Wagen, als Schätzespender in weisen Reden gepriesen.

Wer den gerechten Herrschern Ehr’ erweiset, und wen ihr steter Segen reichlich labet, Der geht voran begütert mit dem Wagen, gepriesen in dem Rath und Güter spendend.

Кто почитал царей, праведных вождей,
И кого они усиливают постоянным процветанием,
Тот едет богатым, первым на колеснице,
Он прославлен на жертвенных собраниях как раздающий богатство.

• आदित्याः
• कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर कौन प्रशस्त हों, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो राजा (राजभ्यः) न्यायप्रकाश सभासद्राजपुरुषों (च) और (तनिभ्यः) सत्य न्याय करनेवाली राणियों के लिये उपदेश (ददाश) देता है (यम्) जिसको (नित्याः) सनातन नीति तथा (पुष्टयः) शरीर आत्मा के बल को (वर्द्धयन्तु) बढ़ाते हैं (सः) वह (रेवान्) प्रशस्त ऐश्वर्यवाला (वसुदावा) धनों का दाता (प्रथमः) मुख्य कुलीन (प्रशस्तः) प्रशंसा को प्राप्त (विदथेषु) जानने योग्य सङ्ग्रामादि व्यवहारों में (रथेन) रथ से विजय को (याति) प्राप्त होता है ॥१२॥

भावार्थभाषाः - जो पुरुष और जो स्त्री पूर्ण विद्यावाले हों, वे न्यायाधीश होकर पुरुष और स्त्रियों की उन्नति करें, वे सब प्रशंसा के योग्य विजय करनेवाले जानने चाहिये ॥१२॥

अन्वय: यो राजभ्य तनिभ्यश्चोपदेशं यं नित्याः पुष्टयो वर्द्धयन्ति स रेवान् वसुदावा प्रथमः प्रशस्तो विदथेषु रथेन विजयं याति ॥१२॥

पुनः के प्रशस्ताः स्युरित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (राजभ्यः) न्यायप्रकाशकेभ्यः सभासद्भ्यः (तनिभ्यः) सत्यन्यायकर्त्रीभ्यो राज्ञीभ्यः (ददाश) दाशति ददाति (यम्) (वर्द्धयन्ति) (पुष्टयः) शरीरात्मबलानि (च) (नित्याः) शाश्वत्यो नीतयः (सः) (रेवान्) प्रशस्ता रायो विद्यन्ते यस्य सः (याति) प्राप्नोति (प्रथमः) आदिमः (रथेन) यानेन (वसुदावा) यो वसूनि ददाति सः (विदथेषु) विज्ञातव्येषु सङ्ग्रामादिषु व्यवहारेषु (प्रशस्तः) अत्युत्कृष्टः ॥१२॥

भावार्थभाषाः - ये पुरुषा यास्स्त्रियश्च पूर्णविद्याः स्युस्ते ताश्च न्यायाधीशा भूत्वा पुरुषाणां स्त्रीणां चोन्नतिं कुर्वन्तु ते ताश्च प्रशंसनीया विजयप्रदा विज्ञेयाः ॥१२॥

भावार्थभाषाः - जे पुरुष व ज्या स्त्रिया पूर्ण विद्यायुक्त असतात त्यांनी न्यायाधीश बनून पुरुष व स्त्रियांची उन्नती करावी. ते प्रशंसापात्र असून त्यांना विजयी जाणावे. ॥ १२ ॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

शु᳓चिर् अपः᳓ सूय᳓वसा अ᳓दब्ध
उ᳓प क्षेति वृद्ध᳓वयाः सुवी᳓रः
न᳓किष् टं᳓ घ्नन्ति अ᳓न्तितो न᳓ दूरा᳓द्
य᳓ आदित्या᳓नाम् भ᳓वति प्र᳓णीतौ

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádabdhaḥ ← ádabdha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

śúciḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sūyávasāḥ ← sūyávasa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

kṣeti ← √kṣi- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

suvī́raḥ ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

vr̥ddhávayāḥ ← vr̥ddhávayas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ántitas ← ántitas (invariable)

dūrā́t ← dūrá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

ghnanti ← √han- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

nákiḥ ← nákiḥ (invariable)

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ādityā́nām ← ādityá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

bhávati ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

práṇītau ← práṇīti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

शुचिः॑ । अ॒पः । सु॒ऽयव॑साः । अद॑ब्धः । उप॑ । क्षे॒ति॒ । वृ॒द्धऽव॑याः । सु॒ऽवीरः॑ ।
नकिः॑ । तम् । घ्न॒न्ति॒ । अन्ति॑तः । न । दू॒रात् । यः । आ॒दि॒त्याना॑म् । भव॑ति । प्रऽनी॑तौ ॥

• śucir ← śuciḥ ← śuci
• [noun], nominative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• sūyavasā ← sū ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sūyavasā ← yavasāḥ ← yavasa
• [noun], accusative, plural, feminine
• “eatage; pasture; fodder.”

• adabdha ← adabdhaḥ ← adabdha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “unfailing; unimpaired.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• kṣeti ← kṣi
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; inhabit; dwell; stay; predominate; bide; own.”

• vṛddhavayāḥ ← vṛddha ← vṛdh
• [verb noun]
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• vṛddhavayāḥ ← vayāḥ ← vayas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• suvīraḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīraḥ ← vīraḥ ← vīra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• nakiṣ ← nakir
• [adverb]
• “not.”

• ṭaṃ ← ṭam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ghnanty ← ghnanti ← han
• [verb], plural, Present indikative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• antito ← antitas
• [adverb]
• “nearby.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dūrād ← dūrāt
• [adverb]
• “far.”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ādityānām ← āditya
• [noun], genitive, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• bhavati ← bhū
• [verb], singular, Present indikative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• praṇītau ← praṇīti
• [noun], locative, singular, feminine
• “guidance; guidance.”

सयजमानः शुचिर्दीप्यमानः शुद्धोवाअदब्धः सपत्नैरबाधितः वृद्धवयाः प्रभूतान्नः सुवीरः शोभ- नपुत्रश्चसन् सूयवसाः शोभनसस्यान्यपः वृष्टिलक्षणान्युदकानिउपक्षेति उपनिवसति सर्वदासुसस्या नामपाञ्चसमीपेनिवसतीत्यर्थः तथानकिर्नचतङ्घ्नन्तिहिंसन्ति अन्तितोनअन्तिकात्समीपदेशाच्चदूराद्वि- प्रकृष्टाच्चदेशादागताबाधकाः अन्तिकस्यतसिलादिलोपइतिलोपः योयजमानः आदित्यानांअदितेः पुत्राणां मित्रादीनां प्रणीतौ प्रकृष्टेनयनेप्रापणे भवति वर्ततेसइतिपूर्वत्रसम्बन्धः ॥ १३ ॥

English translation:

“Pure, unmolested, possessing (abundant) food and virtuous descendants, he dwells amidst fertilizing waters; no one, whether nigh or afar, harms him who is (safe) in the good guidance of the Ādityas.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

He dwells amidst fertilizing waters: apaḥ sūryavasā upakṣeti, he dwells near to waters that are productive of corn; i.e., he obtains rain when needed

Gleaming and undeceivable, he dwells near waters that provide good pasturage, with his own vigor strengthened and with his good heroes. Neither from near nor from afar do any strike down the man who comes to be under the leadership of the Ādityas.

Pure, faithful, very strong, with heroes round him, he dwells beside the waters rich with pasture.
None slays, from near at hand or from a distance, him who is under the Adityas’ guidance.

He pure, unhurt by guile, with many heroes, Robust, abides by waters rich in pasture. Either from near or from afar none slay him Who lives beneath the Ādityas’ direction.

Der Reine wohnt unbeirrt an weidereichen Gewässern, er erreicht ein hohes Alter, hat treffliche Söhne. Nicht töten sie ihn aus der Nähe oder Ferne, wer unter Führung der Aditya´s steht.

Der wohnt im Glanz an wiesenreichen Strömen, an Söhnen reich, gewaltig, ungefährdet, Nicht nah noch fern verletzen Feinde diesen, der in der Obhut der Aditja’s weilet.

Светлый, не поддающийся обману, он живет
У вод с хорошими пастбищами, достигнув старости, имея прекрасных сыновей.
Никогда не убьют ни изблизи, ни издалека
Того, кто находится под водительством Адитьев.

• आदित्याः
• कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर कैसा राजा हो, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो शुचिः पवित्र (अदब्धः) हिंसा अर्थात् किसी से दुःख को न प्राप्त हुआ राजा (सुयवसाः) जिनसे अच्छे जौ आदि अन्न उत्पन्न हों उन (पय:) जलों के (उप,क्षेति) निकट वसता है जो (वृद्धवयाः) बड़े जीवनवाला (सुवीरः) सुन्दर वीर पुरुषों से युक्त (आदित्यानाम्) पूर्ण ब्रह्मचर्य और विद्यावाले पुरुषों की (प्रणीतौ) उत्तम नीति में वर्त्तमान (भवति) होता है (तम्) उसको (नकिः) नहीं कोई (अन्तितः) समीप से (न) न (दूरात्) दूर से कोई (घ्रन्ति) मार सकते हैं ॥१३॥

भावार्थभाषाः - जो पवित्र आचरणवाला हिंसादि दोषों से रहित पूर्ण सामग्रीवाला दीर्घजीवी विद्वानों की रक्षा में सदा रहता, उसका समीपस्थ और दूरस्थ शत्रु लोग पराजय कदापि नहीं कर सकते ॥१३॥

अन्वय: यः शुचिरदब्धो राजा सुयवसा अप उपक्षेति। यो वृद्धवयाः सुवीर आदित्यानां प्रणीतौ वर्त्तमानो भवति तं नकिरन्तितो न दूरात् केऽपि घ्नन्ति ॥१३॥

पुनः कीदृशो राजा भवेदित्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (शुचिः) पवित्रः (अपः) जलानि (सूयवसाः) शोभनानि यवसानि याभ्यस्ताः। अत्र संहितायामिति दीर्घः (अदब्धः) अहिंसितः (उप) (क्षेति) उपनिवसति (वृद्धवयाः) वृद्धं वयो जीवनं यस्य सः (सुवीरः) शोभना वीरा यस्य सः (नकिः) न (तम्) (घ्नन्ति) हन्ति (अन्तितः) समीपतः (नः) (दूरात्) (यः) (आदित्यानाम्) पूर्णब्रह्मचर्यविद्यावताम् (भवति) (प्रणीतौ) प्रकृष्टायां नीतौ ॥१३॥

भावार्थभाषाः - यः पवित्राचरणो हिंसादिदोषरहितोऽलंसामग्रीक: चिरञ्जीवी विदुषां शासने सदा वर्त्तते तस्य समीपस्था दूरस्थाश्च शत्रवः पराजयं कर्त्तुं न शक्नुवन्ति ॥१३॥

भावार्थभाषाः - जो पवित्र आचरण करणारा, हिंसा इत्यादी दोषांनी रहित पूर्ण सामग्रीयुक्त, दीर्घजीवी, विद्वानांचे सदैव रक्षण करणारा असतो, कोणताही शत्रू त्याचा कधी पराजय करू शकत नाही. ॥ १३ ॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓दिते मि᳓त्र व᳓रुणोत᳓ मॄळ+
य᳓द् वो वयं᳓ चकृमा᳓ क᳓च् चिद् आ᳓गः
उरु᳓ अश्याम् अ᳓भयं ज्यो᳓तिर् इन्द्र
मा᳓ नो दीर्घा᳓ अभि᳓ नशन् त᳓मिस्राः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádite ← áditi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

mítra ← mitrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mr̥ḷa ← √mr̥ḍ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

utá ← utá (invariable)

váruṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́gaḥ ← ā́gas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

cakr̥má ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)

kát ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ábhayam ← ábhaya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aśyām ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

urú ← urú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

dīrghā́ḥ ← dīrghá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

mā́ ← mā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

naśan ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

támisrāḥ ← támisrā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

अदि॑ते । मित्र॑ । वरु॑ण । उ॒त । मृ॒ळ॒ । यत् । वः॒ । व॒यम् । च॒कृ॒म । कत् । चि॒त् । आगः॑ ।
उ॒रु । अ॒श्या॒म् । अभ॑यम् । ज्योतिः॑ । इ॒न्द्र॒ । मा । नः॒ । दी॒र्घाः । अ॒भि । न॒श॒न् । तमि॑स्राः ॥

• adite ← aditi
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• mitra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇota ← varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• varuṇota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• mṛḍa ← mṛḍ
• [verb], singular, Present imperative
• “pardon.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], dative, plural
• “you.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• cakṛmā ← cakṛma ← kṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• kaccid ← kaccit ← kaścit
• [noun], accusative, singular, neuter
• “any(a); some(a); some(a); some(a); some(a).”

• āgaḥ ← āgas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sin; evildoing; mistake.”

• urv ← uru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• aśyām ← aś
• [verb], singular, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• abhayaṃ ← abhayam ← abhaya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “safe.”

• jyotir ← jyotiḥ ← jyotis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• dīrghā ← dīrghāḥ ← dīrgha
• [noun], nominative, plural, feminine
• “long; long; long; large; far; deep; dīrgha [word].”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• naśan ← naś
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “reach; achieve; enter (a state); reach.”

• tamisrāḥ ← tamisrā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “tamisrā [word]; night.”

उतअपिच हेअदिते मित्र वरुण आमन्त्रितम्पूर्वमविद्यमानवदिति पूर्वपूर्वस्यामन्त्रितस्याविद्यमा नवद्भावात् सर्वेषांषाष्ठिकमामन्त्रितस्येत्याद्युदात्तत्वम यूयम्प्रत्येकम्मृळ अस्माकमुपरिदयाङ्कुरु रक्षेत्य- र्थः यत् यद्यपिवयंवोयुष्माकङ्कच्चित् किञ्चदागापराधञ्चकृम अकर्मतथापिमृळेत्यर्थः हेइन्द्र परमैश्व- र्योपेतादित्य उरुविस्तीर्णंअभयम्भयरहितञ्ज्योतिस्त्वदीयम्प्रकाशञ्ज्ञानात्मकंवाअश्यां अहम्प्राप्नुयाम् दीर्घाविस्तृतास्तमिस्रास्तमसायुक्तानिशाः ज्योत्स्नातमिस्राशृङ्गिणेतिनिपात्यते तानोस्मान् माभिनशन् आभिमुख्येनव्याप्नुवन्तु ॥ १४ ॥

English translation:

“Aditi, Mitra, Varuṇa, have pity upon us, even though we may have committed some offence against you; may I obtain, Indra, that great light which is free from peril; let not the protracted glooms (of night) envelop us.”

O Aditi, Mitra, and Varuṇa, have mercy if we have committed any offense against you.
Might I reach the broad light that is free of fear, Indra. Let the long darkness (of death) not reach us.

Aditi, Mitra, Varuna, forgive us however we have erred and sinned against you.
May I obtain the broad light free from peril: O Indra, let not during darkness seize us.

O Aditi and Varuṇa and Mitra, Forgive us any sin we have committed. May I obtain the light, secure and spacious, O Indra; may long darkness never reach us.

Aditi, Mitra und Varuna, seid gnädig, wenn wir gegen euch irgend welche Sünden begangen haben. Ich möchte, o Indra, zum weiten, ungefährdeten Lichte gelangen; nicht soll das lange Dunkel über uns kommen.

Aditi, Mitra, Varuna vergebt uns, was irgend wir an euch für Unrecht übten; Lass Indra sicher Ruh und Glanz mich finden, nicht mög’ uns lange Finsterniss umhüllen.

О Адити, Митра, Варуна, простите,
Если мы совершили против вас какой-нибудь грех!
О Индра, я хочу достигнуть широкого света, исключающего страх!
Да не погубит нас долгий мрак!

• आदित्याः
• कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अदिते) अखण्डित स्वरूप और विज्ञानवाली न्यायकर्त्री राज्ञी तथा हे (इन्द्र) परमैश्वर्ययुक्त (मित्र) सबके सखा (उत) और (वरुण) सबसे उत्तम राजन् आप हमको (मृळ) सुखी करो (यत्) जो (वः) तुम्हारा (कश्चित्) कुछ (उरु) बड़ा (आगः) अपराध (वयम्) हम (चकृम) करें उसको क्षमा करो जिससे (अभयम्) भयरहित (ज्योतिः) प्रकाशयुक्त दिन को (अश्याम्) प्राप्त होऊँ और (नः) हमारी (दीर्घाः) बड़ी (तमिस्राः) रात्री (मा) (न) (नशन्) कटें अर्थात् रात्रि को सुखपूर्वक निर्भय सोवें ॥१४॥

भावार्थभाषाः - जिस देश वा नगर में विदुषी स्त्री स्त्रियों का न्याय करनेवाली और पुरुषों का न्याय करनेवाला विद्वान् पुरुष हो, उस देश वा नगर में दिन रात्री निर्भय होते और विशेषकर चोर आदि के भय से रहित सुखपूर्वक रात्री व्यतीत होती है ॥१४॥

अन्वय: हे अदिते इन्द्र मित्रोत वरुण त्वमस्मान् मृळ यद्वः कश्चिदुर्वागो वयं चकृम तत् क्षम्यतां यतोऽभयं ज्योतिरहमश्याम्। नो दीर्घास्तमिस्रा माभिनशन् ॥१४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अदिते) अखण्डितस्वरूपविज्ञाने (मित्र) सर्वेषां सुहृत् (वरुण) सर्वोत्कृष्ट (उत) (मृळ) सुखय (यत्) (वः) युष्माकम् (वयम्) (चकृम) कुर्याम। अत्राऽन्येषामपीति दीर्घः (कत्) (चित्) किंचित् (आगः) अपराधम् (उरु) बहु (अश्याम्) प्राप्नुयाम् (अभयम्) भयवर्जितम् (ज्योतिः) प्रकाशयुक्तं दिनम् (इन्द्र) परमैश्वर्य्ययुक्त (मा) निषेधे (नः) अस्माकम् (दीर्घाः) स्थूलाः (अभि) (नशन्) नश्यन्तु (तमिस्राः) रात्रयः ॥१४॥

भावार्थभाषाः - यत्र विदुषी स्त्री स्त्रीणां न्यायकर्त्री पुरुषाणां विद्वान् पुरुषश्च तत्राहोरात्रौ निर्भयौ भवेतां विशेषतो रात्रिश्च सुखेन गच्छति ॥१४॥

भावार्थभाषाः - ज्या देशात किंवा नगरात स्त्रियांचा न्याय करणारी विदुषी स्त्री व पुरुषांचा न्याय करणारा विद्वान पुरुष असेल त्या देशात किंवा नगरात दिवसा व रात्री चोरांपासून निर्भयतेने जगता येते. विशेष करून रात्र चोरापासून भयरहित सुखाने व्यतीत करता येते. ॥ १४ ॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उभे᳓ अस्मै पीपयतः समीची᳓
दिवो᳓ वृष्टिं᳓ सुभ᳓गो ना᳓म पु᳓ष्यन्
उभा᳓ क्ष᳓याव् आज᳓यन् याति पृत्सु᳓
उभा᳓व् अ᳓र्धौ भवतः साधू᳓ अस्मै

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

pīpayataḥ ← √pī- 1 (root)
{number:DU, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

samīcī́ ← samyáñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ubhé ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

púṣyan ← √puṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

subhágaḥ ← subhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥ṣṭím ← vr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ājáyan ← √ji- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

kṣáyau ← kṣáya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

pr̥tsú ← pŕ̥t- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

ubhā́ ← ubhá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

yāti ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

árdhau ← árdha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

bhavataḥ ← √bhū- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sādhū́ ← sādhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ubhaú ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

उ॒भे इति॑ । अ॒स्मै॒ । पी॒प॒य॒तः॒ । स॒मी॒ची इति॑ स॒म्ऽई॒ची । दि॒वः । वृ॒ष्टिम् । सु॒ऽभगः॑ । नाम॑ । पुष्य॑न् ।
उ॒भा । क्षयौ॑ । आ॒ऽजय॑न् । या॒ति॒ । पृ॒त्ऽसु । उ॒भौ । अर्धौ॑ । भ॒व॒तः॒ । सा॒धू इति॑ । अ॒स्मै॒ ॥

• ubhe ← ubh
• [noun], nominative, dual, neuter
• “both(a).”

• asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pīpayataḥ ← pyā
• [verb], dual, Perfect conjunctive (subj.)
• “swell; abound; swell.”

• samīcī ← samyañc
• [noun], nominative, dual, feminine
• “conjugate; united.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• vṛṣṭiṃ ← vṛṣṭim ← vṛṣṭi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “rain; shower; rainy season.”

• subhago ← subhagaḥ ← subhaga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beautiful; auspicious; beloved; fine-looking; fortunate; subhaga [word]; charming; pleasing; lucky.”

• nāma
• [adverb]
• “by name; indeed; however; indeed.”

• puṣyan ← puṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “boom; grow; promote; foster.”

• ubhā ← ubh
• [noun], accusative, dual, masculine
• “both(a).”

• kṣayāv ← kṣayau ← kṣaya
• [noun], accusative, dual, masculine
• “dwelling; house; kṣaya [word]; home; family.”

• ājayan ← āji ← √ji
• [verb noun], nominative, singular
• “conquer.”

• yāti ← yā
• [verb], singular, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• pṛtsūbhāv ← pṛtsu ← pṛt
• [noun], locative, plural, feminine
• “battle.”

• pṛtsūbhāv ← ubhau ← ubh
• [noun], nominative, dual, masculine
• “both(a).”

• ardhau ← ardha
• [noun], nominative, dual, masculine

• bhavataḥ ← bhū
• [verb], dual, Present indikative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• sādhū ← sādhu
• [noun], nominative, dual, masculine
• “good; good; correct; correct; sādhu [word]; excellent; efficient.”

• asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

यआदित्यानाम्भवतिप्रणीतावितिव्यवहितोप्यत्रेदंशब्देनपरामृश्यते अस्मैयजमानायसमीची स- ङ्गच्छमानेउभेद्यावापृथिव्यौपीपयतः प्याययतः कामान्वर्धयतः प्यायीवृद्धौ अस्माण्ण्यन्ताच्छान्द- सोलुङ् व्यत्ययेनतसस्तामादेशाभावः धातोःपीभावश्च सचसुभगः शोभनधनः दिवोद्युलोकादागतां वृष्टिम्पुष्यन् वर्धयन् भवति नामेतिप्रसिद्धिर्द्योत्यते किञ्च पृत्सुपृतनासुसङ्ग्रामेषुआजयन् शत्रूनाभि- मुख्येनाभिभवन् उभाक्षयाउभौनिवासौ क्षियन्ति निवसन्त्यस्मिन्नितिक्षयोनिवासस्थानं पुंसिसञ्ज्ञायां घःप्रायेणेतिअधिकरणेघः क्षयोनिवासेइत्याद्युदात्तत्वं तौपरैरनाक्रान्तं स्वकीयन्निवासस्थानम् आत्म- नापहृतम्परकीयन्निवासस्थानञ्चयातिगच्छति तथास्मैयजमानाय उभावर्धौजग्तोभागौचराचरात्मकौ मर्त्यामर्त्यात्मकौवासाधूसाधकौभवतः ॥ १५ ॥

English translation:

“Both (heaven and earth) combined, cherish him (whom the Ādityas protect); verily prosperous, he thrives, with the rain of heaven; victorious in battles, (he defends) both his own dwelling (and assails) that of his foe; to him both portions (of creation) are propitious.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

He defends both: ubhā kṣayā vājayan yāti = liṭ, he goes, conquering, to both habitations; both portions of creation: ubhau ardhau, the two parts of the world; either moveable and immoveable things, or mortal and immortal beings

Both (heaven and earth) jointly make heaven’s rain swell for him: (he is) Subhaga, the “Man of Good Fortune,” by name, the one who
thrives.
Conquering both dwelling places, he drives amid the battles. Both sides are straightforward for him.

For him the Twain united pour their fulness, the rain from heaven: he thrives most highly favoured.
He goes to war mastering both the mansions: to him both portions of the world are gracious.

Both worlds, combined, for him shed in abundance The rain of heaven; fortunate and thriving He goes to battle, both the mansions winning. For him the world’s two halves remain propitious.

Für ihn quellen vereint beide Welten des Himmels Regen. Ein Glücklicher heißend, gedeihend, beide Wohnplätze erobernd zieht er in die Schlacht. Beide Parteien werden ihm gefügig.

Ihm strömen beide Welten im Vereine des Himmels Regen, hochbeglückt gedeiht er; Er geht zum Kampf, erringt die beiden Sitze, und Erd’ und Himmel sind ihm Segen spendend.

Для него оба обращенных друг к другу (мира) набухают
От дождя с неба. Он зовется счастливым, процветающим.
Завоевывая оба места для жилья, идет он на битвы.
К нему благосклонны обе стороны!

• आदित्याः
• कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे (समीची) जो दीप्ति को सम्यक् प्राप्त होती वह स्त्री और (सुभगः) शोभन ऐश्वर्यवाला राजा (दिवः) दिव्य शुद्ध आकाश से (वृष्टिम्) यज्ञादि द्वारा वर्षा कराते (नाम) जल को (पुष्यन्) पुष्ट करते हुए वैसे (अस्मै) इस राज्य के लिये (उभे) दोनों राजा-रानी (पीपयतः) उन्नति करते हैं (उभा) दोनों (क्षयौ) निवास करते हुए (अर्द्धौ) राज्य को समृद्ध करनेवाले (अस्मै) इस राज्य के लिये (साधू) शुभ चरित्र में स्थित (भवतः) होवें वे (पृत्सु) सङ्ग्रामों में विजय करनेवाले होवें, उन दोनों का सङ्गी (आ,जयन्) विजय करता हुआ सुखको (याति) प्राप्त होता है ॥१५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो स्त्री-पुरुष सूर्यदीप्ति जगत् को जैसे, वैसे सब राज्य को पुष्ट करें और सुन्दर चरित्रोंवाले हों, वे न्यायाधीशपन को प्राप्त होते हैं ॥१५॥

अन्वय: यथा समीची सुभगश्च दिवो वृष्टिं कुरुतो नाम पुष्यंस्तथाऽस्मानुभे पीपयतः। उभा क्षयावुभावर्द्धावस्मै साधू भवतस्तौ पृत्सु विजयमानौ स्याताम्। तत्संग्याजयन् सुखं याति ॥१५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (उभे) पुरुषः स्त्री च (अस्मै) राष्ट्राय (पीपयतः) वर्द्धयतः (समीची) या दीप्तिं सम्यगञ्चति सा (दिवः) दिव्यादाकाशात् (वृष्टिम्) (सुभगः) शोभनैश्वर्यः (नाम) जलम् (पुष्यन्) पुष्यन्तौ। अत्र विभक्तिलुक् (उभा) उभौ (क्षयौ) निवसन्तौ (आजयन्) समन्ताद्विजयमानः (याति) गच्छति (पृत्सु) सङ्ग्रामेषु (उभौ) (अर्द्धौ) वर्द्धकौ (भवतः) (साधू) शुभचरित्रस्थौ (अस्मै) ॥१५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये स्त्रीपुरुषाः सूर्यदीप्तिर्जगत्वत्सर्वं राज्यं पोषयेयुः। शुभचरित्राश्च स्युस्ते न्यायाधीशत्वमर्हन्ति ॥१५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. सूर्याचे तेज जसे जगाला प्रकाशित करते, तसे जे स्त्री-पुरुष राज्याचे पोषण करतात व उत्तम चरित्राचे असतात ते न्यायाधीश बनतात. ॥ १५ ॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

या᳓ वो माया᳓ अभिद्रु᳓हे यजत्राः
पा᳓शा आदित्या रिप᳓वे वि᳓चृत्ताः
अश्वी᳓व ताँ᳓ अ᳓ति येषं र᳓थेन
अ᳓रिष्टा उरा᳓व् आ᳓ श᳓र्मन् सियाम

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhidrúhe ← abhidrúh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

māyā́ḥ ← māyā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yā́ḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yajatrāḥ ← yájatra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ādityāḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

pā́śāḥ ← pā́śa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ripáve ← ripú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vícr̥ttāḥ ← √cr̥t- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

aśvī́ ← aśvín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áti ← áti (invariable)

iva ← iva (invariable)

ráthena ← rátha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

tā́n ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yeṣam ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT, mood:PREC}

ā́ ← ā́ (invariable)

áriṣṭāḥ ← áriṣṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śárman ← śárman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

uraú ← urú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

याः । वः॒ । मा॒याः । अ॒भि॒ऽद्रुहे॑ । य॒ज॒त्राः॒॑ । पाशाः॑ । आ॒दि॒त्याः॒ । रि॒पवे॑ । विऽचृ॑त्ताः ।
अ॒श्वीऽइ॑व । तान् । अति॑ । ये॒ष॒म् । रथे॑न । अरि॑ष्टाः । उ॒रौ । आ । शर्म॑न् । स्या॒म॒ ॥

• yā ← yāḥ ← yad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• māyā ← māyāḥ ← māyā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “magic trick; Māyā; deception; illusion; māyā [word]; disguise; trick.”

• abhidruhe ← abhidruh
• [noun], dative, singular, masculine
• “despicable.”

• yajatrāḥ ← yajatra
• [noun], vocative, plural, masculine
• “adorable.”

• pāśā ← pāśāḥ ← pāśa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “noose; shackle; eye; pāśa [word]; fetter.”

• ādityā ← ādityāḥ ← āditya
• [noun], vocative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• ripave ← ripu
• [noun], dative, singular, masculine
• “enemy; arivarga; Ripu; foe.”

• vicṛttāḥ ← vicṛt ← √cṛt
• [verb noun], nominative, plural

• aśvīva ← aśvī ← aśvin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Asvins; two.”

• aśvīva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• tāṃ ← tad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• yeṣaṃ ← yeṣam ← yā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• rathenāriṣṭā ← rathena ← ratha
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• rathenāriṣṭā ← ariṣṭāḥ ← ariṣṭa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “safe; unharmed.”

• urāv ← urau ← uru
• [noun], locative, singular, neuter
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• śarman
• [noun], locative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

हेयजत्राः यष्टव्याआदित्याः वोयुष्माकंयाःमायाः अभिद्रुहे अभिद्रोहङ्कुर्वतेराक्षसादयेनिर्मिताः येचपाशाः रिपवेशत्रवेविचृत्ताः चृतीहिंसाग्रन्थनयोः प्रसारिताइत्यर्थः तान्पाशान् मायाश्चरथेन अतियेषं अतीत्यप्रयतेयं अतितरेयमित्यर्थः तत्रदृष्टान्तः—अश्वीव यथाशोभनाश्वः कशित्पुरुषः दुस्तरान्मार्गान् शीघ्रमतिक्रामति तद्वत् येष्टृप्रयत्ने भौवादिकोनुदात्तेत् छान्दसोलङ् व्यत्ययेनपर स्मैपदम् तथावयंअरिष्टाः शत्रुभिरहिंसिताःसन्तः उरौविस्तीर्णेशमन् शर्मेतिगृहनाम त्वयादत्ते- सुखेगृहेवाआसमन्तात् स्याम वर्तमानाभवेम ॥ १६ ॥

English translation:

“Adorable Ādityas, may I pass (safe) in your car from the illusions which (you devise) for the malignant, the snares which are spread for your foes, (in like manner) as a horseman (passes over a road); and thus may we abide secure in infinite felicity.”

O Ādityas, worthy of the sacrifice, your wiles that are ready for the deceitful one, your unbound fetters ready for the cheat—
like a horseman, might I travel in my chariot beyond these! Might we never be harmed under your wide protection!

Your guiles, ye Holy Ones, to quell oppressors, your snares spread out against the foe, Adityas,
May I car-borne pass like a skilful horseman: uninjured may we dwell in spacious shelter.

Your wiles, intended, holy gods, for plotters. Your nooses, Ādityas, for foes unloosened: These would I pass, as with his car a driver; May we unscathed be in your wide protection.

Die Listen, die ihr gegen den Heimtückischen habt, ihr Verehrungswürdige, die Schlingen, die ihr dem Schelm stellt, ihr Aditya´s, an denen möchte ich wie ein Rosselenker mit dem Wagen vorbeifahren. Unversehrt möchten wir unter eurem breiten Schirm sein.

Die Fallen, die o hehre, dem Verfolger, die Schlingen, die dem Frevler ihr gestellt habt, Mög’ ich durchfahren, wie ein Wagenlenker; weithin beschirmet sein wir ungefährdet.

Хитрости, которые у вас для обидчика, о достойные жертв,
Силки, о Адитьи, для мошенника, которые (вы) поставили, -
Я хотел бы миновать их, как конник на колеснице!
Да будем мы невредимы под (вашей) широкой защитой!

• आदित्याः
• कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (यजत्राः) सत्संग करने के स्वभाववाले (आदित्याः) सूर्य के तुल्य विद्या से प्रकाशमान विद्वानो (याः) जो (वः) आप लोगों की (विचृत्ताः) विस्तृत (अरिष्टाः) किसी से खण्डित न होने योग्य (मायाः) बुद्धियाँ (अभिद्रुहे) सब ओर से द्रोह करनेवाले (रिपवे) शत्रु के लिये (पाशाः) फाँसी के तुल्य बाँधने वाली होती हैं (तान्) उन तुम लोगों के (अति) निकट प्राप्त होने को मैं (अश्वीव) घोड़ी के तुल्य (आ,येषम्) प्रयत्न करूँ और हम लोग (रथेन) रमण के साधन रथ से (उरौ) बड़े (शर्मन्) घर में सुखी (स्याम) होवें ॥१६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो पण्डित लोग द्रोह को छोड़ के जिनके कोई शत्रु नहीं ऐसे हों, वे दुष्टों को पाशों से बाँधे और उनकी रक्षा करके सब सुखी हों ॥१६॥

अन्वय: हे यजत्रा आदित्या या वो विचृत्ता अरिष्टा माया अभिद्रुहे रिपवे पाशा इव भवन्ति तानहमतिप्राप्तुमश्वीवायेषं रथेनोरौ शर्मन् सुखिनः स्याम ॥१६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (याः) (वः) युष्माकम् (मायाः) प्रज्ञाः (अभिद्रुहे) योऽभिद्रुह्यति तस्मै (यजत्राः) सङ्गतिकरणशीलाः (पाशाः) बन्धनानि (आदित्याः) सूर्यवद्विद्याप्रकाशाः (रिपवे) शत्रवे (विचृत्ताः) विस्तृताः (अश्वीव) यथा वडवा (तान्) (अति) अन्तिके (येषम्) प्रयतेयम् (रथेन) (अरिष्टाः) अहिंसनीयाः (उरौ) बहूनि (आ) समन्तात् (शर्मन्) गृहे (स्याम) भवेम ॥१६॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये प्राज्ञा द्रोहं विहायाजातशत्रवः स्युस्ते दुष्टान् पाशैर्बध्नीयुस्तद्रक्षया सर्वे सुखिनः स्युः ॥१६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. ज्यांचे कोणी शत्रू नाहीत अशा पंडित लोकांनी द्वेष सोडून दुष्टांना पाशात बांधावे व त्यांचे रक्षण करून सर्वांनी सुखी व्हावे. ॥ १६ ॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मा᳓ह᳓म् मघो᳓नो वरुण प्रिय᳓स्य
भूरिदा᳓व्न आ᳓ विदं शू᳓नम् आपेः᳓
मा᳓ रायो᳓ राजन् सुय᳓माद् अ᳓व स्थाम्
बृह᳓द् वदेम विद᳓थे सुवी᳓राः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)

maghónaḥ ← maghávan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

priyásya ← priyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

varuṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

āpéḥ ← āpí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhūridā́vnaḥ ← bhūridā́van- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śū́nam ← śū́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vidam ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

áva ← áva (invariable)

mā́ ← mā́ (invariable)

rājan ← rā́jan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

sthām ← √sthā- (root)
{number:SG, person:1, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

suyámāt ← suyáma- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

suvī́rāḥ ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vadema ← √vadⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

vidáthe ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

मा । अ॒हम् । म॒घोनः॑ । व॒रु॒ण॒ । प्रि॒यस्य॑ । भू॒रि॒ऽदाव्नः॑ । आ । वि॒द॒म् । शून॑म् । आ॒पेः ।
मा । रा॒यः । रा॒ज॒न् । सु॒ऽयमा॑त् । अव॑ । स्था॒म् । बृ॒हत् । व॒दे॒म॒ । वि॒दथे॑ । सु॒ऽवीराः॑ ॥

• māham ← mā
• [adverb]
• “not.”

• māham ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• maghono ← maghonaḥ ← maghavan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “big.”

• varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• priyasya ← priya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• bhūridāvna ← bhūri
• [noun]
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• bhūridāvna ← dāvnaḥ ← dāvan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “giving.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vidaṃ ← vidam ← vid
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “find; detect; marry; get; think.”

• śūnam ← śūna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “lack; absence.”

• āpeḥ ← āpi
• [noun], genitive, singular, masculine
• “friend.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• rāyo ← rāyaḥ ← rai
• [noun], ablative, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• rājan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• suyamād ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suyamād ← yamāt ← yama
• [noun], ablative, singular, masculine
• “Yama; yama; twin; yam; Yama; two; bridle; yama [word]; Asvins.”

• ava
• [adverb]
• “down.”

• sthām ← sthā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• bṛhad ← bṛhat ← bṛhant
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Bṛhant.”

• vadema ← vad
• [verb], plural, Present optative
• “describe; teach; speak; tell; say; call; name; enumerate; declare; diagnose; address; say; pronounce; express; instruct; order.”

• vidathe ← vidatha
• [noun], locative, singular, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• suvīrāḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīrāḥ ← vīrāḥ ← vīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

हेवरुण मघोनोधनवतः प्रियस्यानुकूलस्य भूरिदाव्रः भूरेर्बहुलस्यदातुरहम्माआविदं माआवे- दयानि आवेदनंविज्ञापनम्माकरवाणि किन्तदनावेद्यं आपेर्ज्ञातेः शूनंशून्यन्दारिद्मम् वर्णलोपश्छान्दसः यद्वा शूनङ्गतम्प्राप्तन्दारिद्मम् टुओश्विगतिवृद्भ्योः श्वीदितोनिष्ठायामितीट् प्रतिषेधः यजादित्वात्सम्प्र- सारणम् ओदितश्चेतिनकारः वृषादित्वादाद्युदात्तत्वम् एतदुक्तम्भवति अस्मदीयाः पुत्रादयः क्षुधिता- इतिप्रभुसमीपेभिधाययाचमानोमाभूवमिति हेराजन्सुयमात् सुष्ठुनियम्यतेर्ननपुरुषोगृहइतिसुयमः ईषद्दृःसुष्वितिखल् तादृशाद्रायोधनान्मावस्थांअवयुत्यस्थितोमाभूवं वयंसुवीराः शोभनपुत्राविद- थेयज्ञेगृहेवावर्तमानाः सन्तीबृहत् प्रौढंस्तोत्रं वदेम उच्चारयाम ॥ १७ ॥इदमित्येकादशर्चंषष्ठंसूक्तम् अत्रानुक्रम्यते—इदमेकादशवारुणमिति पूर्वसूक्ते कूर्मोगार्त्समदो- हिवेत्युक्तत्वादस्योत्तरस्यचकूर्मोगृत्समदोवाऋषिः त्रिष्टुप् छन्दः वरुणोदेवता विनियोगोलैङ्गिकः अत्रकेचिदाहुः इदमेकादशर्चन्तुवारुणम्भयपापनुत् । ऋणदारिद्भदुःस्वप्ननाशनञ्चेतिशुश्रुमेति ।

English translation:

“May I never (have to) represent, Varuṇa, the destittution of a (once) opulent, dear, and munificent kinsman; may I never, royal Varuṇa, be devoid of well-regulated riches; (and) may we, blessed with excellent descendants, worthily glorify you at this sacrifice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

May I never have: māham āvidam śūnam āpeḥ;

Āpeḥ = jñāti, a relative;

Śūnam = śūnyam, emptiness;

Dāridryam = poverty;

Explanation: may I not be under the necessity of begging of different princes, saying, my sons, or other relatives are hungry: asmadīyaḥ putrādayaḥ kṣudhita iti prabhu prabhu samīpe abhidyhāya yācamāno mā bhūvam; may I never, royal Varuṇa: refrain from sūkta 15

Let me not find the lack of a dear benefactor, of a friend with many gifts, o Varuṇa.
Let me not stand down from wealth easy to control, o king. – May we speak loftily at the ritual distribution, in possession of good heroes.

May1 not live, O Varuna, to witness my wealthy, liberal, dear friend’s destitution.
King, may1 never lack well-ordered riches. Lond may we speak, with heroes, in assembly.

May I not ever lack a friendly patron, Nor, Varuṇa, an open-handed comrade. May I, O King, not want well-managed riches, May we speak loud, with heroes, in the synod.

Nicht möchte ich, o Varuna, eines lieben Gönners, eines freigebigen Freundes entraten, noch möchte ich des leicht zu regierenden Besitztums ermangeln, o König. - Wir möchten das große Wort führen als Meister in der weisen Rede.

Nicht lass es mir an mächt’gen Freunden mangeln, o Varuna, an lieben, gabenreichen; Noch schwinden mein geordnet Gut, o König, lass laut im Chore bei dem Fest uns singen.

Не хотел бы я, о Варуна, испытывать недостаток
В милом, щедром дарителе, в друге, много дающем!
Не хотел бы я лишиться, о царь, легко управляемого богатства!
Мы хотим провозгласить жертвенную раздачу, (чтобы иметь) прекрасных мужей!

• आदित्याः
• कूर्मो गार्त्समदो गृत्समदो वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वरुण) श्रेष्ठ सज्जन (राजन्) सत्य के प्रकाश करनेहारे राजन् (अहम्) मैं (आपेः) प्राप्त होनेवाले (भूरिदाव्नः) बहुत धन देनेवाले (प्रियस्य) कामना के योग्य (मघोनः) प्रशस्त धनवाले पुरुष की (शूनम्) वृद्धि को (म,आ,विदम्) न प्राप्त होऊँ किन्तु (सुयमात्) सुन्दर नियम कराने (रायः) धन से (मा,अव,स्थाम्) न अवस्थित होऊँ और उसकी प्राप्ति का यत्न अवश्य किया करूँ और अन्यथा खर्च न करूँ ऐसा (विदथे) विज्ञान के व्यवहार में (सुवीरा) सुन्दर वीरोंवाले हुए हम लोग (बृहत्) बड़ा गम्भीर (वदेम) उपदेश करें ॥१७॥

भावार्थभाषाः - धनाढ्य लोगों को चाहिये कि राजपुरुषों के साथ विरोध कदापि न करें और न अन्याययुक्त व्यवहार में न्याय से उपार्जन किये धन का कभी खर्च करें और सदैव सर्वव्यापक परमात्मा की आज्ञा में वर्त्तें ॥१७॥ इस सूक्त में विद्वानों के गुणों आदि का वर्णन होने से इस सूक्त की पूर्वसूक्त के अर्थ के साथ संगति जाननी चाहिये ॥ यह सत्ताईसवाँ सूक्त और आठवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे वरुण राजन्नहमापेर्भूरिदाव्नः प्रियस्य मघोनः शूनमाविदम्। सुयमाद्रायो मावस्थामन्यथा व्ययं मा कुर्यामेवं कृत्वा विदथे सुवीरा वयं बृहद्वदेम ॥१७॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (मा) (अहम्) (मघोनः) प्रशस्तधनयुक्तस्य (वरुण) श्रेष्ठ (प्रियस्य) कमनीयस्य (भूरिदाव्नः) बहुदातुः (आ) (विदम्) प्राप्नुयाम् (शूनम्) वर्द्धनम् (आपेः) य आप्नोति तस्य (मा) (रायः) धनात् (राजन्) सत्यप्रकाशक (सुयमात्) शोभनो यमो यस्मिँस्तस्मात् (अव) (स्थाम्) तिष्ठेयम् (बृहत्) (वदेम) (विदथे) (सुवीराः) ॥१७॥

भावार्थभाषाः - धनाढ्यैश्च राजपुरुषैः सह विरोधः कदापि न करणीयः। न चाऽन्याय्ये व्यवहारे न्यायोपार्जितधनस्य व्ययः कार्यः सदैव सर्वव्यापकस्य परमात्मन आज्ञायां च ते वर्त्तेरन्निति ॥१७॥ अत्र विद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥ इति सप्तविंशतितमं सूक्तमष्टमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - धनाढ्य पुरुषांनी राजपुरुषांना कधीही विरोध करू नये व अन्याययुक्त व्यवहारात न्यायाने उपार्जन केलेले धन कधी खर्च करू नये. सदैव सर्वव्यापक परमेश्वराच्या आज्ञेत राहावे. ॥ १७ ॥