०२६

• देवता - ब्रह्मणस्पतिः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

ऋजु᳓र् इ᳓च् छं᳓सो वनवद् वनुष्यतो᳓
देवय᳓न्न् इ᳓द् अ᳓देवयन्तम् अभ्य् अ᳡सत्
सुप्रावी᳓र् इ᳓द् वनवत् पृत्सु᳓ दुष्ट᳓रं
य᳓ज्वे᳓द् अ᳓यज्योर् वि᳓ भजाति भो᳓जनम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ít ← ít (invariable)

r̥júḥ ← r̥jú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śáṁsaḥ ← śáṁsa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vanavat ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

vanuṣyatáḥ ← √vanuṣ(y)- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

abhí ← abhí (invariable)

ádevayantam ← ádevayant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asat ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

devayán ← √devay- (UNK_TYPE)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)

duṣṭáram ← duṣṭára- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

pr̥tsú ← pŕ̥t- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

suprāvī́ḥ ← suprāvī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vanavat ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

áyajyoḥ ← áyajyu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhajāti ← √bhaj- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

bhójanam ← bhójana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ít ← ít (invariable)

ví ← ví (invariable)

yájvā ← yájvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ऋ॒जुः । इत् । शंसः॑ । व॒न॒व॒त् । व॒नु॒ष्य॒तः । दे॒व॒ऽयन् । इत् । अदे॑वऽयन्तम् । अ॒भि । अ॒स॒त् ।
सु॒प्र॒ऽअ॒वीः । इत् । व॒न॒व॒त् । पृ॒त्ऽसु । दु॒स्तर॑म् । यज्वा॑ । इत् । अयज्योः॑ । वि । भ॒जा॒ति॒ । भोज॑नम् ॥

• ṛjur ← ṛjuḥ ← ṛju
• [noun], nominative, singular, masculine
• “honest; straight; straight; ṛju [word]; sincere; erect; upright.”

• icchaṃso ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• icchaṃso ← śaṃsaḥ ← śaṃsa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “speaking.”

• vanavad ← vanavat ← van
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• vanuṣyato ← vanuṣyataḥ ← vanuṣy
• [verb noun], accusative, plural

• devayann ← devayan ← devay
• [verb noun], nominative, singular
• “solicit.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• adevayantam ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• adevayantam ← devayantam ← devay
• [verb noun], accusative, singular
• “solicit.”

• abhy ← abhī ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• asat ← as
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• suprāvīr ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suprāvīr ← prāvīḥ ← prāvī
• [noun], nominative, singular, masculine

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• vanavat ← van
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• pṛtsu ← pṛt
• [noun], locative, plural, feminine
• “battle.”

• duṣṭaraṃ ← duṣṭaram ← duṣṭara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “incomparable; irresistible; unbearable; unconquerable.”

• yajved ← yajvā ← yajvan
• [noun], nominative, singular, masculine

• yajved ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• ayajyor ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• ayajyor ← yajyoḥ ← yajyu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “worshiping.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• bhajāti ← bhaj
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “eat; enjoy; enter (a state); worship; love; flee; possess; fall to one’s share; partake; share; get; approach; love; use.”

• bhojanam ← bhojana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “food; eating; foodstuff; meal; property; sevana; enjoyment.”

ऋजुरितिआर्जवयुक्तएव यद्वा ऋञ्चतिःप्रसाधनकर्मा स्तोत्राणाम्प्रसाधकएवशंसः ब्रह्मणस्पतेः स्तोता वनुष्यतोहिंसतः शत्रून्वनवत् वनुयात् हिंस्यात् वनोतेर्हन्तिकर्मणएतद्रूपम् यथा देवयन्नित् देवन्दानादिगुणयुक्तम्ब्रह्मणस्पतिमात्मनइच्छन्नेव अदेवयन्तं तद्विपरीतम्पुरुषंअभ्यसत् अभिभवेत् अस्तेर्लेट्येतद्रूपम् तथासुप्रावीरित् अवतेस्तृप्त्यर्थादौणादिकईकारप्रत्ययः सुष्ठुप्रकर्षेणब्रह्मणस्पतेस्त- र्पयितैव पृत्सुपृतनासुसङ्ग्रामेषुदुस्तरन्तरीतुमशक्यंवनवत् हिंस्यात् तथायज्वेत् ब्रह्मणस्पतिंहविषा इष्टवानेव अयज्योः अयज्वनः भोजनम्भोगसाधनंविभजाति विशेषेणभजेत इत्यर्थः ॥ १ ॥

English translation:

“May the sincere praiser (of Brahmaṇaspati) verily overcome (his) enemies; may the worshipper of the gods overcome him assuredly who does not reverence them; may the propitiatir (of Brahmaṇaspati) overcome him who is difficult to be overcome in battles; may he who offers sacrifice appropriate the food of him who does not sacrifice.”

Just he *whose laud is straight (on target) will win against those who seek to win. Just he who is devoted to the gods will dominate the one not devoted to the gods.
Just he who pursues (his ritual duties) well will win against the one
difficult to surpass in battles. As sacrificer, he will apportion out the sustenance of the non-sacrificer.

With Geldner, Renou, and Witzel Gotō, I take ṛjúr íc cháṃsaḥ as a severed bahuvrīhi, like nárā ca śáṃsam (IX.96.42, cf. X.64.3), with accent and case ending adjusted. For a similar formation, still compounded, see V.44.5 ṛjugātha ‘o you whose song is straight on target’. It would be possible, however, to take the text as given and make a “straight laud” the subject, as a sort of metonymy; so Schmidt (Bṛhaspati und Indra 115).

THE righteous singer shall o’ercome his enemies, and he who serves the Gods subdue the godless man.
The zealous man shall vanquish the invincible, the worshipper share the food of him who worships not.

Wer aufrichtig redet, wird die Neider überwinden, der Gottergebene wird mehr gelten als der Gottlose. Wer gut zuredet, wird in den Kämpfen den schwer zu überbietenden Feind überwinden. Der Opfernde wird des Opferlosen Wohlstand aufteilen.

Der rechte Sänger, er bezwingt die Kämpfenden, der Fromme stets bewältigt den, der gottlos ist, Den schwerbesiegten zwingt im Kampf er wohlbeschützt; der Opfrer theilt des Opferlosen Nahrung aus.

Только тот, кто прямо восхваляет, победит желающих победить,
Только тот, преданный богам, одержит верх над тем, кто не предан богам.
Только тот, кто хорошо принимает (богов), победит в боях даже трудно одолимого.
Только тот, кто приносит жертвы, разделит имущество не приносящего жертв.

• ब्रह्मणस्पतिः
• गृत्समदः शौनकः
• जगती
• निषादः

अब इस दूसरे मण्डल के छब्बीसवें सूक्त का आरम्भ है, इसके प्रथम मन्त्र से विद्वानों को क्या कर्त्तव्य है, इस विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (यज्वा) मिलनसार जन (अयज्योः) विरोधी के (इत्) ही (भोजनम्) भोग्य पदार्थ को (वि, भजाति) पृथक् करता है वह (इत्) ही (सुप्रावीः) सुन्दर रक्षक हुआ (पृत्सु) सङ्ग्रामों में (वनवत्) वन के तुल्य (दुष्टरम्) दुःख से उल्लङ्घन करने योग्य शत्रुदल को छिन्न-भिन्न करता है जो (देवयन्) अपने को विद्वान् मानता हुआ (अदेवयन्तम्) मूर्ख का सा आचरण करते हुए को (इत्) ही (अभि,असत्) सन्मुख प्राप्त हो वह (वनवत्) किरणों के तुल्य (शंसः) स्तुति करने योग्य (वनुष्यतः) हिंसा करनेवाले से (इत्) ही (जुः) सरल कोमल स्वभाव होवे ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य पण्डिताई को चाहते मूर्खता को छोड़ते और शत्रुओं को जीतते हुए भोग्य पदार्थों को विशेष कर सेवन करते हैं, वे दुःखों को छोड़ देते हैं ॥१॥

अन्वय: यो यज्वाऽयज्योरिद्भोजनं विभजाति स इत्सुप्रावीः सन्पृत्सु वनवद्दुष्टरं विभजाति यो देवयन्नदेवयन्तमिदभ्यसत्स वनवच्छंसो वनुष्यत इदृजुस्स्यात् ॥१॥

अथ विदुषां किं कार्यमस्तीत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (जुः) सरलः (इत्) एव (शंसः) स्तुत्यः (वनवत्) किरणवत् (वनुष्यतः) हिंसतः (देवयन्) आत्मानं देवमिच्छन् (इत्) (अदेवयन्तम्) आत्मानं देवमिच्छन्तम् (अभि) (असत्) स्यात् (सुप्रावीः) सुष्ठुरक्षकः (इत्) (वनवत्) (पृत्सु) सङ्ग्रामेषु (दुष्टरम्) दुःखेनोल्लङ्घयितुं योग्यम् (यज्वा) सङ्गन्ता (इत्) (अयज्योः) असङ्गन्तुः (वि) (भजाति) विभजेत् (भोजनम्) ॥१॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः पाण्डित्यमिच्छन्तो मौर्ख्यं जहन्तः शत्रून् विजयमाना भोग्यान् पदार्थान् विभजेयुस्ते दुःखानि वर्जयेयुः ॥१॥

या सूक्तात विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वीच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - जी माणसे पांडित्याची इच्छा धरतात, मूर्खपणा सोडून देतात व शत्रूंना जिंकून भोग्य पदार्थांचे विशेष सेवन करतात ती दुःख नष्ट करतात. ॥ १ ॥

• देवता - ब्रह्मणस्पतिः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

य᳓जस्व वीर प्र᳓ विहि मनायतो᳓
भद्र᳓म् म᳓नः कृणुष्व वृत्रतू᳓रिये
हवि᳓ष् कृणुष्व सुभ᳓गो य᳓था᳓ससि
ब्र᳓ह्मणस् प᳓तेर् अ᳓व आ᳓ वृणीमहे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
manāyatáḥ ← √manāy- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

vihi ← √vī- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vīra ← vīrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yájasva ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

bhadrám ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kr̥ṇuṣva ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vr̥tratū́rye ← vr̥tratū́rya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ásasi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

havíḥ ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kr̥ṇuṣva ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

subhágaḥ ← subhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

áva ← áva (invariable)

bráhmaṇaḥ ← bráhman- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

páteḥ ← páti- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

vr̥ṇīmahe ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

यज॑स्व । वी॒र॒ । प्र । वि॒हि॒ । म॒ना॒य॒तः । भ॒द्रम् । मनः॑ । कृ॒णु॒ष्व॒ । वृ॒त्र॒ऽतूर्ये॑ ।
ह॒विः । कृ॒णु॒ष्व॒ । सु॒ऽभगः॑ । यथा॑ । अस॑सि । ब्रह्म॑णः । पतेः॑ । अवः॑ । आ । वृ॒णी॒म॒हे॒ ॥

• yajasva ← yaj
• [verb], singular, Present imperative
• “sacrifice; worship; worship.”

• vīra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vihi ← vī
• [verb], singular, Present imperative
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• manāyato ← manāyataḥ ← manāy ← √man
• [verb noun], accusative, plural

• bhadram ← bhadra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• manaḥ ← manas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• kṛṇuṣva ← kṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• vṛtratūrye ← vṛtratūrya
• [noun], locative, singular, neuter
• “battle.”

• haviṣ ← havis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• kṛṇuṣva ← kṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• subhago ← subhagaḥ ← subhaga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beautiful; auspicious; beloved; fine-looking; fortunate; subhaga [word]; charming; pleasing; lucky.”

• yathāsasi ← yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• yathāsasi ← asasi ← as
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• brahmaṇaspater ← brahmaṇaspateḥ ← brahmaṇaspati
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Brahmaṇaspati.”

• ava ← avaḥ ← avas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• ā ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• vṛṇīmahe ← vṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “choose; ask.”

ऋषिरात्मीयम्पुरुषंशास्ति हेवीर विशेषेण स्तुतीनाम्प्रेरक सखे यजस्व ब्रह्मणस्पतिं स्तुत्यापूजय मनायतः मनइवशीघ्रम्प्रवर्तमानान् हिंसकान् यद्वा अभिमन्यमानान् शत्रून्प्रति प्रविहि प्रकर्षेणयुद्धा र्थङ्गच्छ वीगत्यादिषु छान्दसोह्रस्वः वृत्रतूर्ये वृत्रतूर्ये वृत्राणामावरकाणां शत्रूणांहिंसहेतुभूतेसङ्ग्रा मेभद्रङ्कल्याणन्धार्ष्ट्योपेतम्मनः कृणुष्वकुरुष्व ब्रह्मणस्पतेरनुग्रहात्तवैवजयोभविष्यति तथाब्रह्मणस्प- तयेहविश्चरुपुरोडाशादिकं कृणुष्वकुरु यथात्वंसुभगः शोभनधनोअससिभवेः अस्तेर्लेट्यडागमः ब्रह्मणस्पतेर्यागेनत्वंशोभनधनोभविष्यसीतियावत् अपिच वयम्ब्रह्मणस्पतेरवोरक्षणंआआभिमुख्ये नवृणीमहे प्रार्थयामहे ॥ २ ॥

English translation:

“Offer worship, O man, (to Brahmaṇaspati); proceed resolutely against those who are meditating (hostility); keep your mind firm in contending against foes; offer oblations whereby you may be prosperous; we also solicit the protection of Brahmaṇaspati.”

Perform the sacrifice for yourself, hero. Pursue those who display their zeal. Set your mind well on the overcoming of obstacles. Make offering so that you will have good fortune. We choose the help of the lord of the sacred formulation.

The impv. vihi, with short root vowel (also III.21.5, IV.48.1, and possibly VI.48.17), must belong to the root pres. of √vī ‘pursue’, whose properly formed 2nd sg. impv. is vīhí (7x). The easiest way to explain its short vowel is by analogy to ihí belonging to the root pres. to √i ‘go’, with pres. indic. émi, éṣi, éti, and impv. étu, all strikingly well attested, which match vémi, véṣi, véti, and vétu.

Its object, manāyatáḥ, is ambiguous and for that reason its referent is not clear. Its base manā́- means something like ‘zeal’, a meaning found also in other derivatives to it, but zeal can be positively or negatively viewed; for a negative occurrence see nearby II.33.5. In our passage Grassmann, Renou, and Geldner [/Witzel Gotō] take it positively, referring to gods (Grassmann, Renou) or priests (Geldner), while Schmidt (Bṛhaspati und Indra 115), flg.

Ludwig, negatively, referring to enemies. My tr. is meant to be neutral, since I think both are simultaneously possible.

Worship, thou hero, chase the arrogant afar: put on auspicious courage for the fight with foes.
Prepare oblation so that thou mayst have success. we crave the favouring help of Brahmanaspati.

Opfere, o Mann, rede den sinnenden Priestern zu, fasse den löblichen Vorsatz zur Feindebesiegung; bereite das Opfer, auf daß du glücklich werdest. Wir erbitten dazu die Gunst des Brahmanaspati.

Bring Opfer, Held, die wohlgesinnten feure an, und mache tüchtig deinen Geist zur Feindesschlacht, Bereit’ dein Opfer, dass du reich an Gütern seist; die Hülfe des Gebets Herrn wünschen wir herbei.

Приноси жертвы, о герой, принимай благожелательных (богов)!
Настрой (свой) дух на покорение врагов!
Совершай жертвенное возлияние, чтобы ты был счастливым!
Мы хотим выбрать себе поддержку Брахманаспати!

• ब्रह्मणस्पतिः
• गृत्समदः शौनकः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वीर) शुभगुणों में व्याप्त होनेवाले विद्यार्थिजन तू (मनायतः) अपने को मनन का आचरण करते हुए (ब्रह्मणः) वेदादि शास्त्रों की (पतेः) पालना करनेवाले (मनायतः) अपने को मनन विचार का आचरण करनेवाले जन से विद्याओं को (प्र,विहि) अच्छे प्रकार प्राप्त हो धर्म का (यजस्व) सङ्ग कर (मनः) मन को (भद्रम्) कल्याणकारी (कृणुष्व) कर (सुभगः) सुन्दर ऐश्वर्यवाला हुआ (वृत्रतूर्ये) शत्रुओं का जहाँ वध होता उस सङ्ग्राम में (हविः) दान को (कृणुष्व) कर (यथा) जैसे तू (अससि) हो वैसे हम लोग (अवः) रक्षा को (आ,वृणीमहे) अच्छे प्रकार स्वीकार करें ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो मनुष्य अपने मनों को अतिकल्याणकारी मार्ग में प्रवृत्त कर सब कार्यों को सिद्ध करते हैं, वे कृतकृत्य होते हैं ॥२॥

अन्वय: हे वीर त्वं ब्रह्मणस्पतेर्मनायतो जनाद्विद्याः प्रविहि। धर्मं यजस्व भद्रं मनः कृणुष्व सुभगः सन् वृत्रतूर्ये हविः कृणुष्व यथा त्वमससि तथा वयमव आ वृणीमहे ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (यजस्व) सङ्गच्छस्व (वीर) शुभगुणेषु व्यापनशील (प्र) (विहि) प्राप्नुहि। अत्र वर्णव्यत्ययेन ह्रस्वम् (मनायतः) आत्मनो मन आचरतः (भद्रम्) कल्याणकरम् (मनः) (कृणुष्व) (वृत्रतूर्य्ये) शत्रुवधे (हविः) दानम् (कृणुष्व) (सुभगः) शोभनैश्वर्य्यः (यथा) (अससि) स्याः (ब्रह्मणः) (पतेः) (अवः) रक्षणम् (आ) (वृणीमहे) ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये मनुष्याः स्वकीयानि मनांसि कल्याणतमे मार्गे प्रवर्त्त्य सर्वाणि कार्य्याणि साध्नुवन्ति, ते कृतकृत्या भवन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जी माणसे आपल्या मनाला कल्याणकारी मार्गात प्रवृत्त करून सर्व कार्ये सिद्ध करतात ती कृतकृत्य होतात. ॥ २ ॥

• देवता - ब्रह्मणस्पतिः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

स᳓ इ᳓ज् ज᳓नेन स᳓ विशा᳓ स᳓ ज᳓न्मना
स᳓ पुत्रइ᳓र् वा᳓जम् भरते ध᳓ना नृ᳓भिः
देवा᳓नां यः᳓ पित᳓रम् आवि᳓वासति
श्रद्धा᳓मना हवि᳓षा ब्र᳓ह्मणस् प᳓तिम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ít ← ít (invariable)

jánena ← jána- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

jánmanā ← jánman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśā́ ← víś- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

bharate ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

dhánā ← dhána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

nŕ̥bhiḥ ← nár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

putraíḥ ← putrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āvívāsati ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

pitáram ← pitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bráhmaṇaḥ ← bráhman- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

havíṣā ← havís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

pátim ← páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śraddhā́manāḥ ← śraddhā́manas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

सः । इत् । जने॑न । सः । वि॒शा । सः । जन्म॑ना । सः । पु॒त्रैः । वाज॑म् । भ॒र॒ते॒ । धना॑ । नृऽभिः॑ ।
दे॒वाना॑म् । यः । पि॒तर॑म् । आ॒ऽविवा॑सति । श्र॒द्धाऽम॑नाः । ह॒विषा॑ । ब्रह्म॑णः । पति॑म् ॥

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ij ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• janena ← jana
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• viśā ← viś
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• janmanā ← janman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “birth; reincarnation; lineage; origin; race; metempsychosis; parentage; descent; appearance; age; birthplace; beginning; being.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• putrair ← putraiḥ ← putra
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• bharate ← bhṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• dhanā ← dhana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• nṛbhiḥ ← nṛ
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• devānāṃ ← devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pitaram ← pitṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• āvivāsati ← āvivās ← √van
• [verb], singular, Present indikative

• śraddhāmanā ← śraddhā
• [noun], feminine
• “faith; wish; śraddhā [word]; śraddhā; confidence; appetite.”

• śraddhāmanā ← manāḥ ← manas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• haviṣā ← havis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• brahmaṇaspatim ← brahmaṇaspati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Brahmaṇaspati.”

योयजमानःश्रद्धामनाः श्रद्धामनसियस्यतादृशःसन् देवानाम्पितरं पालयितारं ब्रह्मणस्पतिं हविषाचरुपुरोडाशादिना आविवासति परिचरति विवासतिःपरिचरणकर्मा सइत् सएवयजमानः जनेनजातेनसर्वेणलोकेनवाजमन्नम्भरतेबिभर्ति सम्भरतिवा सएवविशाप्रजया आत्मीयेनबन्धुजनेन वाजम्भरते सएवजन्मना सएवपुत्रैरात्मीयैरपत्यैर्वाजम्भरते तथानृभिर्नेतृभिरन्यैः परिचारकैः धना- धनानिभरते बिभर्तिसम्पादयतिवा ब्रह्मणस्पतिमिष्टवतोयजमानस्यसर्वतोजनाअन्नधनयोः साध- काभवन्तीतियावत् ॥ ३ ।

English translation:

“He who with a believing mind worships Brahmaṇaspati, the father of the gods, with oblations, he verily receives food, together with his sons, his kindred, his descendants, his people, and (obtains) riches together with (all) men.”

Just he with his people, he with his clan, he with his race, he with his sons bears away the prize of victory, the spoils, with his superior men,
who, with a mind of trust (in ritual hospitality), seeks to attract the father of the gods, the lord of the sacred formulation, with his
oblation.

He with his folk, his house, his family, his sons, gains booty for himself, and, with the heroes, wealth,believing
Who with oblation and a true heart serves Brahmanaspati the Father of the Gods.

Der trägt mit seinem Volke, der mit seinem Stamme, der mit seinem Geschlecht, der mit seinen Söhnen den Sieg, mit seinen Mannen die Beute davon, wer gläubigen Sinnes den Vater der Götter, den Brahmanaspati mit Opfer zu gewinnen sucht.

Durch Volk, Geschlecht, Verwandte, durch der Söhne Schar erlanget Preis und Beute durch die Männer der, Wer ihn den Vater aller Götter freundlich stimmt, mit gläub’gem Sinn durch Opfer den Gebetes Herrn.

Только тот со (своим) родом, со (своим) племенем, со (своей) семьей,
С сыновьями, с мужами приносит добычу, богатство,
Кто с доверием пытается привлечь (к себе) жертвенным возлиянием
Брахманаспати, отца богов.

• ब्रह्मणस्पतिः
• गृत्समदः शौनकः
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् जन जैसे (सः) वह (जनेन) साधारण मनुष्य के (सः) वह (विशा) प्रजा के (सः) वह (जन्मना) जन्म के और (सः) वह (पुत्रैः) सन्तानों के साथ (वाजम्) विज्ञान को तथा नृभि:) अधिकारी मनुष्यों से साथ (धना) धनों को (भरते) धारण करता (यः) जो (श्रद्धामनाः) मन में श्रद्धा रखनेवाला (हविषा) उत्तम व्यवहार ग्रहण के साथ (देवानाम्) विद्वानों के सम्बन्धी (ब्रह्मणः) वेद के (पतिम्) पालक रक्षक (पितरम्) पिता वा अध्यापक का (आविवासति) अच्छे प्रकार सेवन करता (इत्) वही शरीर और आत्मा के बल से युक्त हुआ सुखी होता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य प्रीतिपूर्वक विद्वानों के अध्यापक और उपदेशक विद्वान् का सेवन करते हैं, वे सर्वत्र सब पदार्थों से निष्पन्न हुए आनन्द को भोगते हैं ॥३॥

अन्वय: हे विद्वन् यथा स जनेन स विशा स जन्मना स पुत्रैर्वाजं नृभिः सह धना भरते। यः श्रद्धामना हविषा देवानां विदुषां ब्रह्मणस्पतिं पितरमाविवासति स इच्छरीरात्मबलेन युक्तः सन् सुखी भवति ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (इत्) एव (जनेन) (सः) (विशा) प्रजया (सः) (जन्मना) (सः) (पुत्रैः) अपत्यैः (वाजम्) विज्ञानम् (भरते) दधाति (धना) (नृभिः) नायकैर्मनुष्यैः (देवानाम्) विदुषाम् (यः) (पितरम्) जनकमध्यापकं वा (आविवासति) समन्तात्परिचरति सेवते (श्रद्धामनाः) श्रद्धा मनसि यस्य सः (हविषा) सद्व्यवहारग्रहणेन सह (ब्रह्मणः) (पतिम्) पालकम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - ये प्रीत्या विदुषामध्यापकमुपदेशकं च विद्वांसं सेवन्ते ते सर्वत्र सर्वैः पदार्थैर्निष्पन्नमानन्दं भुञ्जते ॥३॥

भावार्थभाषाः - भावार्थ -जी माणसे प्रीतीपूर्वक विद्वानांचे, अध्यापक व उपदेशकाचे ग्रहण करतात त्यांना सर्व पदार्थ प्राप्त होतात व ती आनंद भोगतात. ॥ ३ ॥

• देवता - ब्रह्मणस्पतिः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

यो᳓ अस्मै हव्यइ᳓र् घृत᳓वद्भिर् अ᳓विधत्
प्र᳓ त᳓म् प्राचा᳓ नयति ब्र᳓ह्मणस् प᳓तिः
उरुष्य᳓तीम् अं᳓हसो र᳓क्षती रिषो᳓
अंहो᳓श् चिद् अस्मा उरुच᳓क्रिर् अ᳓द्भुतः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ávidhat ← √vidh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ghr̥távadbhiḥ ← ghr̥távant- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

havyaíḥ ← havyá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bráhmaṇaḥ ← bráhman- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

nayati ← √nī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

prācā́ ← prā́ñc- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áṁhasaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

īm ← īm (invariable)

rákṣati ← √rakṣⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

riṣáḥ ← ríṣ- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

uruṣyáti ← √uruṣy- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ádbhutaḥ ← ádbhuta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aṁhóḥ ← aṁhú- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

urucákriḥ ← urucákri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यः । अ॒स्मै॒ । ह॒व्यैः । घृ॒तव॑त्ऽभिः । अवि॑धत् । प्र । तम् । प्रा॒चा । न॒य॒ति॒ । ब्रह्म॑णः । पतिः॑ ।
उ॒रु॒ष्यति॑ । ई॒म् । अंह॑सः । रक्ष॑ति । रि॒षः । अं॒होः । चि॒त् । अ॒स्मै॒ । उ॒रु॒ऽचक्रिः॑ । अद्भु॑तः ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• havyair ← havyaiḥ ← havya
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• ghṛtavadbhir ← ghṛtavadbhiḥ ← ghṛtavat
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “buttery.”

• avidhat ← vidh
• [verb], singular, Imperfect
• “worship; offer.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• prācā ← prāñc
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “eastern; aforesaid(a); former(a); eastbound; easterly; anterior; forward; prāñc [word].”

• nayati ← nī
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• brahmaṇaspatiḥ ← brahmaṇaspati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahmaṇaspati.”

• uruṣyatīm ← uruṣyati ← uruṣy
• [verb], singular, Present indikative
• “protect; help.”

• uruṣyatīm ← īm ← īṃ
• [adverb]

• aṃhaso ← aṃhasaḥ ← aṃhas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• rakṣatī ← rakṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

• riṣo ← riṣaḥ ← riṣ
• [noun], ablative, singular, feminine
• “injury; riṣ; damage.”

• ‘ṃhoś ← aṃhoḥ ← aṃhu
• [noun], ablative, singular, masculine

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• urucakrir ← uru
• [noun]
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• urucakrir ← cakriḥ ← cakri
• [noun], nominative, singular, masculine
• “doing; active.”

• adbhutaḥ ← adbhuta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “extraordinary; amazing; supernatural.”

योयजमानः अस्मैब्रह्मणस्पतये क्रियाग्रहणङ्कर्तव्यमितिकर्मणः सम्प्रदानत्वाच्चतुर्थी इमम्ब्रह्मणस्प- तिङ्घृतवद्भिः उपस्तरणभिघारणात्मकेनाज्येनोपेतैर्हव्यैर्हविर्भिः अविधत् परिचरति विधविधाने तौदादिकः अयम्परिचरण्कर्मसुपठितः तंयजमानं ब्रह्मणस्पतिः प्राचाप्राचीनेनऋजुनामार्गेण प्रणयति प्रकृष्टम्फलम्प्रापयति अपिचईमेनं अंहसःपापात् उरुष्यतिरक्षति उरुष्यतीरक्षाकर्मेतियास्कः । तथारि- षोर्हिंसकादेनंरक्षति अंहोश्चित् अवृत्तेर्दारिद्भ्यात् यद्वा आगत्यहन्तुरपिरक्षति अपिचास्मै यजमानाया- अद्भुतः महन्नामैतत् आचार्यभूतोमहान्ब्रह्मणस्पतिः उरुचक्रिः उरोर्विस्तीर्णस्योपकारस्यकर्ताभवति ॥ ४ ॥इमागिरइतिसप्तदशर्चम्पञ्चमंसूक्तम् गृत्समदपुत्रस्यकूर्मस्यार्षं गृत्समदस्यैववात्रैष्टुभमादित्यदेवता कम् तथाचानुक्रान्तम्—इमागिरस्त्रयूनाकूर्मोगार्त्समदोहिवादित्यमिति सूक्तविनियोगोलैङ्गिकः आदित्यदेवताकेपशौपुरोडाशस्यइमागिरइत्येकानुवाक्या अग्नीषोमावितिखण्डेसूत्रितम्—इमागिर आदित्येभ्योघृतस्नूस्तआदित्यासउरवोगभीराइति ।

English translation:

“Brahmaṇaspati leads by a straight path (to his reward), the worshipper who propitiates him with oblations of butter; he guards him against sin; he protects him from foes and from distress; and wonderful (in might) confers upon him many (favours).”

Whoever has done honor to him with ghee-drenched oblations, that one does the lord of the sacred formulation lead to the fore.
He makes a wide place for him from narrow straits; he protects him from harm—the unerring one who creates a wide place for him even from narrow straits.

On the apparent bad cadence produced by ávidhat see comm. ad II.1.7.

The curious long final of rákṣatī is not remarked on by the standard tr./comm.; the Pp simply reads it short. In my view it represents rákṣati + ī, the latter the enclitic acc. pronoun related to īm, which latter follows the first, parallel verb in the pāda, uruṣyáti + īm. They would show a phonologically motivated distribution here, with īm before vowel and ī before consonant, and would be positioned identically, immediately after a clause-initial verb and before an ablative.

[II.27-28 JPB]

Whoso hath honoured him with offerings rich in oil, him Brahmanaspati leads forward on his way,
Saves him from sorrow, frees him from his enemy, and is his wonderful deliverer from woe.

Wer ihm mit schmalzreichen Opferspenden aufgewartet hat, den bringt Brahmanaspati vorwärts. Er befreit ihn aus Bedrängnis, bewahrt ihn vor Schaden. Selbst aus Not schafft ihm der Wunderbare Befreiung.

Wer ihm mit Opfern, fettversehnen, huldigte den führet sicher vorwärts der Gebetes Herr, Den macht er frei von Unglück, schirmt ihn vor dem Feind, ihm Raum verschaffend aus der Enge wunderbar.

Кто служит ему жертвами из жира,
Того Брахманампати ведет вперед.
Он спасает его от беды, охраняет от повреждения,
Даже из узости удивительный (бог) создает ему широкое пространство.

• ब्रह्मणस्पतिः
• गृत्समदः शौनकः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (उरुचक्रिः) बहुत कर्म करता (अद्भुतः) आश्चर्यरूप गुणकर्मस्वभाववाला (ब्रह्मणः,पतिः) धन कोष का रक्षक (अस्मै) इस विद्वान् के लिये (घृतवद्भिः) बहुत घृतादि पदार्थों से युक्त (हव्यैः) देने योग्य वस्तुओं से (अविधत्) शुभ कार्य साधक पदार्थ बनाता (तम्) उसको (प्राचा) प्राचीन विज्ञान से (प्र,नयति) अच्छे प्रकार प्राप्त होता (अंहसः) पाप से (रक्षति) बचाता (रिषः) हिंसकों को मारके (अस्मै) इस विद्वान् को (अंहोः) पापाचरणी से (उरुष्यति) पृथक् रखता वह (ईम्) सब ओर से सुख को प्राप्त होता है ॥४॥

भावार्थभाषाः - जैसे घृत आदि पुष्ट और सुगन्धित द्रव्यों के होम से वायु और वृष्टिजल शुद्ध होके रोगों से प्राणियों को पृथक् कर सबको सुखी करते हैं वैसे उपदेशक लोग अधर्म के निषेधपूर्वक धर्म के ग्रहण से आत्माओं को शुद्ध कर अविद्यादि रोगों को दूर करते हैं, वे कृतकृत्य होते हैं ॥४॥ इस सूक्त में विद्वानों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पूर्वसूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह छब्बीसवाँ सूक्त और पाँचवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: य उरुचक्रिरद्भुतो ब्रह्मणस्पतिरस्मै घृतवद्भिर्हव्यैरविधत्तं प्राचा प्रणयत्यंहसो रक्षतीरिषो ह त्वास्मा अंहोरुरुष्यति स ईं सुखमाप्नोति ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (अस्मै) विदुषे (हव्यैः) दातुमर्हैः (घृतवद्भिः) बहुभिर्घृतादिपदार्थैः सह वर्त्तमानैः (अविधत्) (विदधाति) (प्र) (तम्) (प्राचा) प्राचीनेन विज्ञानेन (नयति) प्राप्नोति (ब्रह्मणः) धननिधेः (पतिः) पालकः (उरुष्यति ) रक्षति (ईम्) (अंहसः) पापाचरणात् (रक्षति) अत्र संहितायामिति दीर्घः (रिषः) हिंसकान् (अंहोः) पापमाचरितुः (चित्) अपि (अस्मै) (उरुचक्रिः) बहुकर्त्ता (अद्भुतः) आश्चर्यगुणकर्मस्वभावः ॥४॥

भावार्थभाषाः - ये यथा घृतादिपुष्टसुगन्धादिद्रव्यैर्हुतैर्वायुवृष्टिजले शुद्धे भूत्वा रोगेभ्यः पृथक्कृत्य सर्वान् सुखयतः तथोपदेशका अधर्मनिषेधपुरस्सरेण धर्मग्रहणेनात्मनः शुद्धान् संपाद्याऽविद्यादिरोगात् पृथक् कुर्वन्ति ते कृतकृत्या जायन्ते ॥४॥ अस्मिन् सूक्ते विद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति षड्विंशतितमं सूक्तं पञ्चमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जसे घृत इत्यादी पुष्ट व सुगंधित द्रव्याच्या होमाने वायू व जल शुद्ध होऊन रोगापासून पृथक करून सर्वांना सुखी करतात तसे उपदेशक लोक अधर्माचा निषेध व धर्माचे ग्रहण करून आत्म्याला शुद्ध करून अविद्या इत्यादी रोग दूर करून कृतकृत्य होतात. ॥ ४ ॥