०२५

• देवता - ब्रह्मणस्पतिः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

इ꣡न्धानो अग्निं꣡ वनवद् वनुष्यतः꣡
कृत꣡ब्रह्मा शूशुवद् रात꣡हव्य इ꣡त्
जाते꣡न जात꣡म् अ꣡ति स꣡ प्र꣡ सर्सृते
यं꣡-यं यु꣡जं कृणुते꣡ ब्र꣡ह्मणस् प꣡तिः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índhānaḥ ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

vanavat ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

vanuṣyatáḥ ← √vanuṣ(y)- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)
{}

kr̥tábrahmā ← kr̥tábrahman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rātáhavyaḥ ← rātáhavya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śūśuvat ← √śū- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

áti ← áti (invariable)
{}

jātám ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

jāténa ← √janⁱ- (root)
{case:INS, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

prá ← prá (invariable)
{}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sarsr̥te ← √sr̥- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

bráhmaṇaḥ ← bráhman- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

kr̥ṇuté ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáṁ-yam ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yújam ← yúj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

इन्धा॑नः । अ॒ग्निम् । व॒न॒व॒त् । व॒नु॒ष्य॒तः । कृ॒तऽब्र॑ह्मा । शू॒शु॒व॒त् । रा॒तऽह॑व्यः । इत् ।
जा॒तेन॑ । जा॒तम् । अति॑ । सः । प्र । स॒र्सृ॒ते॒ । यम्ऽय॑म् । युज॑म् । कृ॒णु॒ते । ब्रह्म॑णः । पतिः॑ ॥

• indhāno ← indhānaḥ ← indh
• [verb noun], nominative, singular
• “kindle; ignite; set ablaze.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vanavad ← vanavat ← van
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• vanuṣyataḥ ← vanuṣy
• [verb noun], accusative, plural

• kṛtabrahmā ← kṛta ← kṛ
• [verb noun]
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• kṛtabrahmā ← brahmā ← brahman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• śūśuvad ← śūśuvat ← śvi
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “swell; grow.”

• rātahavya ← rāta ← rā
• [verb noun]
• “give; impart.”

• rātahavya ← havyaḥ ← havya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Havya; offering; havya [word].”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• jātena ← jan
• [verb noun], instrumental, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• jātam ← jan
• [verb noun], accusative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• sarsṛte ← sarsṛ ← √sṛ
• [verb], singular, Present indikative

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yujaṃ ← yujam ← yuj
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ally; friend; pair; two; companion.”

• kṛṇute ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• brahmaṇaspatiḥ ← brahmaṇaspati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahmaṇaspati.”

अग्निमिन्धानः ब्रह्मणस्पतेर्यागार्थंअग्निम्प्रज्वलयन्यजमानः वनुष्यतोहिंसिष्यतोहिंसां कुर्वतोवाश- त्रून् वनवत् वनुयाथिंस्यात् वनुष्यतिर्हन्तिकर्मेतियास्कः । इदितिचार्थे किञ्च कृतब्रह्मा ब्रह्मस्तोत्रङ्कृतं येनसतथोक्तः रातहव्यः रातन्दत्तंहव्यंहविर्येन एवम्भूतःसन् शूशुवत् वर्धते टुओश्विगतिवृद्भ्योः अस्मा- ण्ण्यन्ताल्लुङिरूपम् तथासयजमानः जातेनपुत्रेणजातंउत्पादितंस्वस्य पौत्रं अतिप्रसर्सृते अतीत्यभृशं प्रसरति पौत्रमपिपस्यन् चिरकालञ्जीवेदित्यर्थः सर्तेर्यङ्लुगन्ताद्भ्यत्ययेनात्मनेपदम् यंयंयजमानम्ब्रह्म- णस्पतिः स्तोत्रहविषोःस्वीकरणेनयुजं सखायं कृणुतेकुरुते सससमानएवभवतीत्यर्थः ॥ १ ॥

English translation:

“Kindling the fire, may (the worshipper) overcome the malevolent (disturbers of the rite); may he, repeating prayers, and laden with oblations, prosper; he whom Brahmaṇaspati makes his associates, lives to behold the son of his son.”

Kindling the fire, he will win against those who seek to win. Just he by whom the sacred formulations are made and by whom the oblations are bestowed will swell with strength.
With his offspring he keeps extending himself beyond the offspring (of others)—whomever the lord of the sacred formulation makes his own yokemate.

In c I take the phrase jāténa jātám as expressing an essentially hostile relationship between adversaries: he extends beyond the offspring (of his competitor) with his own offspring. This interpr. would match the similar configuration of etymological figures in 2a vīrébhir vīrā́n vanavad vanuṣyatáḥ “With his heroes he will win against the heroes who seek to win,” which in turn expands the etymological figure in vanavad vanuṣyatáḥ in 1a. The standard tr. take both elements in jāténa jātám as referring to the offspring of the subject: “he will extend beyond his offspring with (more) offspring” or “offspring after offspring.” However, the strong parallel in 2a makes this less likely in my opinion.

HE lighting up the flame shall conquer enemies: strong shall he be who offers prayer and brings his gift.
He with his seed spreads forth beyond another’s seed, whomever Brahmanaspati takes for his friend.

Wer das Opferfeuer entzündet, wird die Neider überwinden. Wer den Göttern Erbauung schafft und Opfer spendet, wird die Übermacht haben. Der überdauert den Sohn von seinem Sohne, wen immer Brahmanaspati zu seinem Verbündeten macht.

Wer Agni zeugt, wird über Feinde siegreich sein, gedeihen, wer Gebete spricht und Opfer bringt; Und dessen Stamm wächst über andern Stamm hinaus, wen der Gebets Herr je sich zum Genossen macht.

Зажигающий жертвенный костер победит желающих победить.
Сотворивший молитву, принесший жертву усилится.
Тот намного переживет рожденного от рожденного,
Кого Брахманаспати делает (своим) союзником.

• ब्रह्मणस्पतिः
• गृत्समदः शौनकः
• जगती
• निषादः

अब पच्चीसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके आदि में बिजली का वर्णन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (कृतब्रह्मा) धनों को उत्पन्न करनेवाला (इन्धानः) तेजस्वी (रातहव्यः) होमके योग्य पदार्थों का दाता (ब्रह्मणः) धनका (पतिः) रक्षक स्वामी (जातेन) उत्पन्न हुए जगत् के साथ (जातम्) उत्पन्न पदार्थ को (अति,सर्सृते) अत्यन्त शीघ्र प्राप्त होता (यंयम्) जिस-जिसको (युजम्) कार्य्यों में युक्त (कृणुते) करता (सः,इत्) वही (वनवत्) वन को जैसे वैसे (वनुष्यतः) जलाते नष्ट करते हुए (अग्निम्) विद्युत् अग्नि को (प्र,शूशुवत्) अच्छे प्रकार जानता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे किरण वायु के साथ चलती है, वैसे ही विद्युत् अग्नि सब पदार्थों के साथ चलता है, उसको मनुष्य जहाँ-जहाँ प्रयुक्त करे, वहाँ-वहाँ बड़े काम को सिद्ध करता है ॥१॥

अन्वय: यः कृतब्रह्मेन्धानो रातहव्यो ब्रह्मणस्पतिर्जातेन जातमति सर्सृते यं यं युजं प्रकृणुते स इद्वनवद्वनुष्यतोऽग्निं प्रशूशुवत् ॥१॥

अथ विद्युद्वर्णनमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्धानः) प्रदीप्तः (अग्निम्) विद्युतम् (वनवत्) वनेन तुल्यम् (वनुष्यतः) हिंसन्तम्। अत्र विभक्तिव्यत्ययः। वनुष्यतिर्हन्तिकर्मेति निरुक्ते (कृतब्रह्मा) कृतानि ब्रह्माणि धनानि येन सः (शूशुवत्) विजानाति। अत्राडभावो लडर्थे लुङ् च (रातहव्यः) रातानि दत्तानि हव्यानि येन सः (इत्) एव (जातेन) उत्पन्नेन जगता सह (जातम्) उत्पन्नं पदार्थम् (अति) (सः) (प्र) (सर्सृते) भृशं सरति गच्छति (यंयम्) (युजम्) युक्तम् (कृणुते) (ब्रह्मणः) धनस्य (पतिः) पालकः ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा किरणा वायुना सह सर्प्पन्ति तथैव विद्युदग्निः सर्वैः पदार्थैः सह सर्प्पति ता यत्र-यत्र प्रयुञ्जीत तत्र-तत्र महत्कार्यं साध्नोति ॥१॥

x

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जशी किरणे वायूबरोबर गतिमान होतात तसेच विद्युत अग्नी सर्व पदार्थांबरोबर गतिमान होतो. त्याला जो माणूस ज्या ज्या स्थानी प्रयुक्त करतो त्या त्या स्थानी तो महान कार्य सिद्ध करतो. ॥ १ ॥

• देवता - ब्रह्मणस्पतिः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

वीरे꣡भिर् वीरा꣡न् वनवद् वनुष्यतो꣡
गो꣡भी रयि꣡म् पप्रथद् बो꣡धति त्म꣡ना
तोकं꣡ च त꣡स्य त꣡नयं च वर्धते
यं꣡-यं यु꣡जं कृणुते꣡ ब्र꣡ह्मणस् प꣡तिः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
vanavat ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

vanuṣyatáḥ ← √vanuṣ(y)- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

vīrā́n ← vīrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vīrébhiḥ ← vīrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

bódhati ← √budh- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

góbhiḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

paprathat ← √prathⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tmánā ← tmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

tánayam ← tánaya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tokám ← toká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vardhate ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

bráhmaṇaḥ ← bráhman- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

kr̥ṇuté ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáṁ-yam ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yújam ← yúj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

वी॒रेभिः॑ । वी॒रान् । व॒न॒व॒त् । व॒नु॒ष्य॒तः । गोभिः॑ । र॒यिम् । प॒प्र॒थ॒त् । बोध॑ति । त्मना॑ ।
तो॒कम् । च॒ । तस्य॑ । तन॑यम् । च॒ । व॒र्ध॒ते॒ । यम्ऽय॑म् । युज॑म् । कृ॒णु॒ते । ब्रह्म॑णः । पतिः॑ ॥

• vīrebhir ← vīrebhiḥ ← vīra
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• vīrān ← vīra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• vanavad ← vanavat ← van
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• vanuṣyato ← vanuṣyataḥ ← vanuṣy
• [verb noun], accusative, plural

• gobhī ← gobhiḥ ← go
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “wealth; property.”

• paprathad ← paprathat ← prath
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “be known; expand; expand; boom.”

• bodhati ← budh
• [verb], singular, Present indikative
• “understand; notice; wake up; observe; detect; attend to; awaken; attend.”

• tmanā ← tman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “self.”

• tokaṃ ← tokam ← toka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “offspring.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tanayaṃ ← tanayam ← tanaya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “child; descendants.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• vardhate ← vṛdh
• [verb], singular, Present indikative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yujaṃ ← yujam ← yuj
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ally; friend; pair; two; companion.”

• kṛṇute ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• brahmaṇaspatiḥ ← brahmaṇaspati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahmaṇaspati.”

सयजमानः वीरेभिः वीरैरात्मीयैःपुत्रैः वनुष्यतोहिंसतः वीरान् शत्रुपुत्रान् वनवत् वनुयात् हिं- स्यात् अपिच गोभिःसहितंरयिन्धनम्पप्रथत् प्रथयति विस्तारयति प्रथयतेर्लुङिचङ्येतद्रूपम् तथात्मना आत्मनैवबोधति सर्वञ्जानाति अनन्याधीनज्ञानोभवतीत्यर्थः किञ्च त्स्ययजमानस्य तोकम्पुत्रः तनयं विभक्तिव्यत्ययः तनयस्तत्पुत्रश्चवर्धते प्रवृद्धोभवति तदातोकन्तनयं पुत्रम्पौत्रञ्चब्रह्मणस्पतिर्वर्धयति वृधिरन्तर्भावितण्यर्थोद्रष्टव्यः अन्यद्गतम् ॥ २ ॥

English translation:

“(Surrounded) by his descendants, may he surpas the malevolent descendants (of his adversaries), for he is famed for great wealth of cattle, and understands (all things) of himself; his sons and grandsons prosper whom Brahmaṇaspati makes his associate.”

With his heroes he will win against the heroes who seek to win. With his cows he will expand his wealth. He (thus) attends to himself,
and his progeny and posterity increase—whomever the lord of the sacred formulation makes his own yokemate.

Geldner, Renou, Schmidt (Bṛhaspati und Indra, 113) take pres. act. part. vanuṣyatáḥ here as gen. sg. dependent on acc. pl. vīrā́n (e.g., Schmidt “… die Mannen des Angreifenden”). I find this extremely unlikely, given that the same word in the same etymological figure in 1a and in the following hymn, II.26.1a, must be acc. pl. The acc. pl. ṛghāyatáḥ at the end of 3a with the same morphological structure also supports this analysis.

With heroes he shall overcome his hero foes, and spread his wealth by kine wise by himself is be.
His children and his children’s children
grow in strength, whomever Brahmanaspati takes for his friend.

Mit seinen Söhnen wird die Söhne des Neiders überwinden, mit Kühen seinen Reichtum ausbreiten - er merkt es an sich selbst, sein Same und Kindeskind nimmt zu - wen immer Brahmanaspati zu seinem Verbündeten macht.

Durch Männer wird die Feinde der bewältigen, Besitz an Rindern mehren, stets darauf bedacht, Und mehren seiner Kinder und der Enkel Schar, wen der Gebets Herr je sich zum Genossen macht.

(Своими) героями он победит героев, желающих победить,
Коровами распространит (свое) богатство – (так) он заботится о себе,
Дети и внуки возрастают у того,
Кого Брахманаспати делает (своим) союзником.

• ब्रह्मणस्पतिः
• गृत्समदः शौनकः
• जगती
• निषादः

कौन मनुष्य विद्या वृद्धि कर सकता है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (ब्रह्मणः,पतिः) अन्न का रक्षक विद्वान् जन (वनुष्यतः) याचक मनुष्य के (वीरेभिः) वीर पुरुषों के साथ (वीरान्) शरीरात्म बलयुक्त को और (गोभिः) इन्द्रियों से (वनवत्) वन जङ्गल से जैसे वैसे (रयिम्) शोभा को (पप्रथत्) प्रख्यात प्रसिद्ध करता है (त्मना) अन्तःकरण से पदार्थ विज्ञान को (बोधति) जानता है (तस्य) उसका (तोकम्) छोटा बालक (च) और ऐश्वर्य (च) तथा (तनयम्) पौत्र आदि (वर्द्धते) वृद्धि को प्राप्त होता वह (यंयम्) जिस-जिसको (युजम्) शुभ गुणयुक्त (कृणुते) करता है वह-वह अपने स्वरूप से प्रख्यात होता है ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे धन की याचना करता हुआ पुरुष मन को युक्त करता वैसे पुत्रादि के पालन में चित्त देता है, जिस पदार्थ के साथ जिसके योग की योग्यता होती, उसको उसके साथ प्रतिदिन युक्त करता है, वह बहुत उत्तम मनुष्यों को प्राप्त होके विद्या की वृद्धि कर सकता है ॥२॥

अन्वय: यो ब्रह्मणस्पतिर्वनुष्यतो वीरेभिर्वीरान् गोभिर्वनवद्रयिं पप्रथत् त्मना पदार्थविज्ञानं बोधति तस्य तोकमैश्वर्य्यं तनयञ्च वर्द्धते स यंयं युजं कृणुते स स त्मना आत्मना प्रथते ॥२॥

को मनुष्यो विद्यां वर्द्धयितुं शक्नोति।

पदार्थान्वयभाषाः - (वीरेभिः) (वीरान्) शरीरात्मबलयुक्तान् (वनवत्) वनेन जङ्गलेन तुल्यम् (वनुष्यतः) याचमानस्य (गोभिः) इन्द्रियैः (रयिम्) श्रियम् (पप्रथत्) प्रख्यापयति (बोधति) विजानाति (त्मना) आत्मना अन्तःकरणेन (तोकम्) अल्पमपत्यम् (च) (तस्य) (तनयम्) पौत्रम् (च) (वर्द्धते) (यंयम्) (युजम्) युक्तम् (कृणुते) (ब्रह्मणः) अन्नस्य (पतिः) पालकः ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा धनं याचमानो मनो युङ्क्ते तथा पुत्रपौत्रादिपालने चित्तं ददाति येन पदार्थेन सह यस्य पदार्थस्य योगस्य योग्यतास्ति तं प्रत्यहं करोति स बहूनुत्तमान्मनुष्यान् प्राप्य विद्यावृद्धिं कर्त्तुं शक्नोति ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा धनाची याचना करणारा याचक मनाला युक्त करतो तसे पुत्र इत्यादींचेही मनःपूर्वक पालन करतो. ज्या पदार्थाबरोबर ज्याच्या संयोगाची क्षमता असते त्याच्याबरोबर त्याला प्रत्येक दिवशी युक्त करतो. तो अनेक उत्तम माणसांसह विद्येची वृद्धी करू शकतो. ॥ २ ॥

• देवता - ब्रह्मणस्पतिः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

सि꣡न्धुर् न꣡ क्षो꣡दः शि꣡मीवाँ ऋघायतो꣡
वृ꣡षेव व꣡ध्रीँर् अभि꣡ वष्टि ओ꣡जसा
अग्ने꣡र् इव प्र꣡सितिर् ना꣡ह व꣡र्तवे
यं꣡-यं यु꣡जं कृणुते꣡ ब्र꣡ह्मणस् प꣡तिः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
kṣódaḥ ← kṣódas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

r̥ghāyatáḥ ← √r̥ghāy- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

śímīvān ← śímīvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

síndhuḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)
{}

iva ← iva (invariable)
{}

ójasā ← ójas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vádhrīn ← vádhri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vaṣṭi ← √vaś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agnéḥ ← agní- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

áha ← áha (invariable)
{}

iva ← iva (invariable)
{}

ná ← ná (invariable)
{}

prásitiḥ ← prásiti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vártave ← √vr̥- (root)
{case:DAT, number:SG}

bráhmaṇaḥ ← bráhman- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

kr̥ṇuté ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáṁ-yam ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yújam ← yúj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

सिन्धुः॑ । न । क्षोदः॑ । शिमी॑ऽवान् । ऋ॒घा॒य॒तः । वृषा॑ऽइव । वध्री॑न् । अ॒भि । व॒ष्टि॒ । ओज॑सा ।
अ॒ग्नेःऽइ॑व । प्रऽसि॑तिः । न । अह॑ । वर्त॑वे । यम्ऽय॑म् । युज॑म् । कृ॒णु॒ते । ब्रह्म॑णः । पतिः॑ ॥

• sindhur ← sindhuḥ ← sindhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• kṣodaḥ ← kṣodas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “swell.”

• śimīvāṃ ← śimīvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mighty.”

• ṛghāyato ← ṛghāyataḥ ← ṛghāy
• [verb noun], accusative, plural

• vṛṣeva ← vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• vṛṣeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• vadhrīṃr ← vadhri
• [noun], accusative, plural, masculine
• “castrated.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• vaṣṭy ← vaṣṭi ← vaś
• [verb], singular, Present indikative
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• ojasā ← ojas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• agner ← agneḥ ← agni
• [noun], genitive, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• prasitir ← prasitiḥ ← prasiti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “attack.”

• nāha ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• vartave ← vṛ
• [verb noun]
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yujaṃ ← yujam ← yuj
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ally; friend; pair; two; companion.”

• kṛṇute ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• brahmaṇaspatiḥ ← brahmaṇaspati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahmaṇaspati.”

सिन्धुः स्यन्दनशीलानदीक्षोदोन क्षुद्यमानङ्कूलंयथाभिनत्तितथा शिमीवान् शिमीतिकर्मनाम ब्रह्मणस्पतेःपरिचरणात्मनाकर्मणायुक्तोयजमानः ऋघायतोहिंसतःशत्रून् ओजसाबलेनअभिवष्टि हन्तुमभितःकामयते व्शक्रान्तौ इदमपरन्निदर्शनम् वृषेववध्रीन् वध्रयोनिष्पिष्टमुष्कानिर्वीर्याबली- वर्दाः तान् यथावृषासेचनसमर्थः सवीर्योवृषभोभिभवति तद्वत् शत्रूनभिभवतीत्यर्थः अपिचासौअग्ने- रिवप्रसितिः प्रसीयतेबद्भ्यतेनयेतिप्रसितिर्ज्वाला षिञ् बन्धने करणेक्तिन् यथा अग्नेर्ज्वालाअप्रतिहत- प्रसराएवमपिनवर्तवेवारयितुन्निवर्तयितुंवानैवशक्यते अहशब्दोवधारणे वृणोतेरन्तर्भावितण्यर्थात् वर्ततेर्वातुमर्थेतवेन्प्रत्ययः अन्यद्गतम् ॥ ३ ॥

English translation:

“As a river (washes away) its banks, so the devout worshipper, (of Brahmaṇaspati), overpowers his enemies by his strength, as a bull (overcomes) an ox; like the spreading flame of fire, it is impossible to stop him, whom Brahmaṇaspati makes his associate.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The father of the gods: devānām pitaram: pitaram = pālayitāram, the protector or cherisher

Vehement like a river in its surge, with his might he asserts his will over those who seek to act with balls, like a bull over castrated steers.
Like the onslaught of fire he is not to be obstructed—whomever the lord of the sacred formulation makes his own yokemate.

He, mighty like a raving river’s billowy flood, as a bull conquers oxen, overcomes with strength.
Like Agni’s blazing rush he may not be restrained, whomever Brahmanaspati takes for his friend.

Wild wie die Stromflut, übermag er an Kraft die Drohenden wie der Bulle die verschnittenen Ochsen; wie der Andrang des Feuers ist er nicht aufzuhalten, wen immer Brahmanaspati zu seinem Verbündeten macht.

Wie Wasser strömt die rege Flut des Zürnenden, ein Mann, bezwingt mit Macht er die Verschnittenen, Wie Feuers Andrang ist zu hemmen nimmer der, wen der Gebets Herr je sich zum Genossen macht.

Бурный, как стремнина реки, он силой
Навязывает (свою) волю угрожающим (ему), словно бык - волам,
Словно порыв огня, нельзя удержать того,
Кого Брахманаспати делает (своим) союзником.

• ब्रह्मणस्पतिः
• गृत्समदः शौनकः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (शिमीवान्) प्रशस्त कर्मयुक्त (ब्रह्मणः,पतिः) वेद का रक्षक विद्वान् पुरुष (क्षोदः) जलको (सिन्धुः,न) समुद्र जैसे अपने में लय करता (वध्रीन्) वा साधारण बैलों को (अभि) सन्मुख होके जैसे (वृषेव) अति बलवान् बैल मारता वैसे (ओजसा) बल से (घायतः) सत्य धर्म के नाशक शत्रुओं का नाश करता सत्य को (वष्टि) चाहता और (अग्नेरिव) अग्नि से जैसे (प्रसिति) बन्धन (वर्त्तवे) वर्त्तने के अर्थ (न,अह) नहीं रहता अर्थात् स्वाधीनता होती है वैसे (यंयम्) जिस-जिसको (युजम्) शुभ गुणयुक्त (कृणुते) करता है वह उसको सुखी करता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो मनुष्य पुरुषार्थी समुद्र के तुल्य गम्भीर धनाढ्य वृषभ के तुल्य बलवान् अग्नि के तुल्य शत्रुओं के जलानेवाले सत्य कामनायुक्त होते हैं, वे समस्त शिल्प विद्या को सिद्ध कर सकते हैं ॥३॥

अन्वय: यः शिमीवान् ब्रह्मणस्पतिः क्षोदः सिन्धुर्न वध्रीनभि वृषेवौजसा घायतो नाशं करोति सत्यं वष्टि। अग्नेरिव प्रसितिर्वर्त्तवे नाह भवति यंयं युजं कृणुते स तं तं सुखिनं करोति ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (सिन्धुः) समुद्रः (न) इव (क्षोदः) जलम्। क्षोद इत्युदकना० निघं० १। १२ (शिमीवान्) प्रशस्तकर्मयुक्तः (घायतः) तं सत्यं हिंसतः। अत्र हन् धातोश्छान्दसो वर्णलोप इति तलोपो बाहुलकादौणादिको डण् प्रत्ययः (वृषेव) यथा बलिष्ठो वृषभः (वध्रीन्) वृद्धान् वृषभान् (अभि) आभिमुख्ये (वष्टि) कामयते (ओजसा) बलेन (अग्नेरिव) (प्रसितिः) बन्धनम् (न) निषेधे (अह) (वर्त्तवे) (यंयम्) (युजम्) (कृणुते) (ब्रह्मणः) (पतिः) ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये मनुष्याः पुरुषार्थिनः सन्ति समुद्रवद्गम्भीरा धनाढ्या वृषभवद्बलिष्ठा अग्निवच्छत्रुदाहकाः सत्यकामाः स्युस्ते सर्वां शिल्पविद्यां साद्धुं शक्नुवन्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जी माणसे पुरुषार्थी समुद्राप्रमाणे गंभीर, धनाढ्य, वृषभाप्रमाणे बलवान, अग्नीप्रमाणे शत्रूंचे दहन करणारी, सत्यकामनायुक्त असतात, ती संपूर्ण शिल्पविद्या सिद्ध करू शकतात. ॥ ३ ॥

• देवता - ब्रह्मणस्पतिः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

त꣡स्मा अर्षन्ति दिविया꣡ असश्च꣡तः
स꣡ स꣡त्वभिः प्रथमो꣡ गो꣡षु गछति
अ꣡निभृष्टतविषिर् हन्ति ओ꣡जसा
यं꣡-यं यु꣡जं कृणुते꣡ ब्र꣡ह्मणस् प꣡तिः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
arṣanti ← √arṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

asaścátaḥ ← asaścát- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

divyā́ḥ ← divyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

tásmai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

gachati ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

góṣu ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

prathamáḥ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sátvabhiḥ ← sátvan- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ánibhr̥ṣṭataviṣiḥ ← ánibhr̥ṣṭataviṣi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hanti ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ójasā ← ójas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

bráhmaṇaḥ ← bráhman- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

kr̥ṇuté ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáṁ-yam ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yújam ← yúj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

तस्मै॑ । अ॒र्ष॒न्ति॒ । दि॒व्याः । अ॒स॒श्चतः॑ । सः । सत्व॑ऽभिः । प्र॒थ॒मः । गोषु॑ । ग॒च्छ॒ति॒ ।
अनि॑भृष्टऽतविषिः । ह॒न्ति॒ । ओज॑सा । यम्ऽय॑म् । युज॑म् । कृ॒णु॒ते । ब्रह्म॑णः । पतिः॑ ॥

• tasmā ← tasmai ← tad
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• arṣanti ← ṛṣ
• [verb], plural, Present indikative
• “run.”

• divyā ← divyāḥ ← divya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “divine; celestial; divine; heavenly; divine; beautiful; rain; agreeable.”

• asaścataḥ ← asaścat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “inexhaustible.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• satvabhiḥ ← satvan
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “warrior.”

• prathamo ← prathamaḥ ← prathama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• goṣu ← go
• [noun], locative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• gacchati ← gam
• [verb], singular, Present indikative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• anibhṛṣṭataviṣir ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• anibhṛṣṭataviṣir ← nibhṛṣṭa ← nibhraṃś ← √bhraṃś
• [verb noun]

• anibhṛṣṭataviṣir ← taviṣiḥ ← taviṣī
• [noun], nominative, singular, masculine
• “strength; power.”

• hanty ← hanti ← han
• [verb], singular, Present indikative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• ojasā ← ojas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yujaṃ ← yujam ← yuj
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ally; friend; pair; two; companion.”

• kṛṇute ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• brahmaṇaspatiḥ ← brahmaṇaspati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahmaṇaspati.”

तस्मैयजमानायदिव्यादिविभवावृष्टिलक्षणाः आपः असश्चतः असज्यमानाः अनिरुद्धाः सत्यः अर्षन्तिगच्छन्ति प्राप्नुवन्ति अर्तेर्लेटिरूपम् तथासयजमानः सत्वभिः सत्वानः साधकाः परिचारकाः तैः सहितः प्रथमोन्येभ्योयजमानेभ्यः पूर्वभावीसन् गोषुगच्छति गवादिधनम्प्राप्नोतीत्यर्थः किञ्च अनिभृष्टतविषिः तविषीतिबलनाम अनिभृष्टापरैरबाधितातविषीबलंयस्यतादृशः सन् ओजसाब- लेनहन्तिशत्रून् ॥ ४ ॥

English translation:

“For him, the unobstructed rains of heaven descend; first among the devout, he acqires (wealth) in cattle; of irresistible vigour, he destroys his enemies by his strength, whom Brahmaṇaspati makes his associate.”

The heavenly (waters), never drying up, stream to him. As the first, he goes with his warriors to (the contests for) cows.
Having power that cannot be blunted, he strikes with might—whomever the lord of the sacred formulation makes his own yokemate.

For him the floods of heaven flow never failing down: first with the heroes he goes forth to war for kine.
He slays in unabated vigour with great might, whomever Brahmanaspati takes for his friend.

Für ihn strömen die himmlischen Gewässer unversieglich; als Erster gelangt er mit seinen Kriegern zu Rindern, mit ungeschwächter Kraft schlägt er mächtig, wen immer Brahmanaspati zu seinem Verbündeten macht.

Und unversieglich rinnen Himmelswasser ihm, zuerst erbeutet Rinder er mit tapfrer Schar, Von ungebeugter Stärke sieget der mit Macht, wen der Gebets Herr je sich zum Genossen macht.

Для него струятся небесные неиссякающие (воды),
Он первый с воинами отправляется (на завоевание) коров,
С неослабной силой мощно поражает тот,
Кого Брахманаспати делает (своим) союзником.

• ब्रह्मणस्पतिः
• गृत्समदः शौनकः
• विराड्जगती
• निषादः

अब कौन विजयी होते हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (प्रथमः) मुख्य (अनिभृष्टतविषिः) जिसकी सेना निरन्तर भ्रष्ट नहीं होती वह (ब्रह्मणः,पतिः) ब्राह्मणादि वर्ण व्यवस्था का रक्षक (सत्वभिः) पदार्थों के साथ (गोषु) पृथिवी में (गच्छति) जाता है (ओजसा) बल पराक्रम से शत्रुओं को (हन्ति) मारता (सः) वह (यंयम्) जिस-जिसको (युजम्) कार्य में नियुक्त (कृणुते) करता (तस्मै) उसके लिये (दिव्याः) शुद्ध (असश्चतः) जो किसी व्यसन में आसक्त नहीं, ऐसे कल्याणकारी वीर पुरुष (अर्षन्ति) प्राप्त होते हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - वे ही लोग विजयी होते हैं, जो सब बलों और साधन उपसाधनों से तथा विद्या से युक्त होते हैं ॥४॥

अन्वय: यः प्रथमोऽनिभृष्टतविषिर्ब्रह्मणस्पतिः सत्वभिस्सह गोषु गच्छत्योजसा शत्रून् हन्ति स यंयं युजं कृणुते तस्मै दिव्या असश्चतो भद्रा वीरा अर्षन्ति प्राप्नुवन्ति ॥४॥

अथ के विजयिनो भवन्तीत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (तस्मै) (अर्षन्ति) प्राप्नुवन्ति। अत्र विकरणव्यत्ययेन शप् (दिव्याः) शुद्धाः (असश्चतः) असज्यमानाः (सः) (सत्वभिः) पदार्थैः सह (प्रथमः) (गोषु) पृथिवीषु (गच्छति) (अनिभृष्टतविषिः) न नितरां भृष्टा तविषी सेना यस्य सः (हन्ति) (ओजसा) पराक्रमेण (यंयम्) (युजम्) (कृणुते) (ब्रह्मणः,पतिः) ॥४॥

भावार्थभाषाः - त एव विजयिनः सन्ति ये सर्वैर्बलैस्साधनोपसाधनैर्विद्यया च युक्ता भवन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - जे सर्व बल, साधन उपसाधनांनी व विद्येने युक्त असतात, तेच लोक विजयी होतात. ॥ ४ ॥

• देवता - ब्रह्मणस्पतिः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

त꣡स्मा इ꣡द् वि꣡श्वे धुनयन्त सि꣡न्धवो
अ꣡छिद्रा श꣡र्म दधिरे पुरू꣡णि
देवा꣡नां सुम्ने꣡ सुभ꣡गः स꣡ एधते
यं꣡-यं यु꣡जं कृणुते꣡ ब्र꣡ह्मणस् प꣡तिः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
dhunayanta ← √dhunay- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

ít ← ít (invariable)
{}

síndhavaḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tásmai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{}

áchidrā ← áchidra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

dadhire ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

purū́ṇi ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

śárma ← śárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

edhate ← √idh- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

subhágaḥ ← subhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sumné ← sumná- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

bráhmaṇaḥ ← bráhman- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

kr̥ṇuté ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáṁ-yam ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yújam ← yúj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

तस्मै॑ । इत् । विश्वे॑ । धु॒न॒य॒न्त॒ । सिन्ध॑वः । अच्छि॑द्रा । शर्म॑ । द॒धि॒रे॒ । पु॒रूणि॑ ।
दे॒वाना॑म् । सु॒म्ने । सु॒ऽभगः॑ । सः । ए॒ध॒ते॒ । यम्ऽय॑म् । युज॑म् । कृ॒णु॒ते । ब्रह्म॑णः । पतिः॑ ॥

• tasmā ← tasmai ← tad
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• dhunayanta ← dhunay
• [verb], plural, Imperfect

• sindhavo ← sindhavaḥ ← sindhu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• ‘cchidrā ← acchidrā ← acchidra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “uninjured; unbroken.”

• śarma ← śarman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• dadhire ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• purūṇi ← puru
• [noun], nominative, plural, neuter
• “many; much(a); very.”

• devānāṃ ← devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• sumne ← sumna
• [noun], locative, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• subhagaḥ ← subhaga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beautiful; auspicious; beloved; fine-looking; fortunate; subhaga [word]; charming; pleasing; lucky.”

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• edhate ← edh
• [verb], singular, Present indikative
• “boom; get; thrive; increase; increase.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yujaṃ ← yujam ← yuj
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ally; friend; pair; two; companion.”

• kṛṇute ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• brahmaṇaspatiḥ ← brahmaṇaspati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahmaṇaspati.”

तस्माइत् तस्माएवयजमानायविश्वेसिन्धवः सर्वाःस्यन्दनशीलानद्यः धुनयन्त चलयन्ति एतदभी ष्टफलसिद्भ्यर्थम्प्रवहन्तीत्यर्थः तथाअच्छिद्राअच्छिद्राणि छिद्ररहितानिसन्ततानि पुरूणिबहूनिशर्मश- र्माणिसुखानिदधिरे तस्माएवधार्यन्ते यद्वा शर्मेतिगृहनाम छिद्ररहितानिबहूनि सदनानिधार्यन्ते सयजमानः सुभगः शोभनधनः देवानांसुम्ने देवैःप्रत्तेसुखेवर्तमानः सन् एधते वर्धते शिष्टंस्पष्टम् ॥ ५ ॥ऋजुरितिचतुरृच्ञ्चतुर्थंसूक्तं गृत्समदस्यार्षञ्जागतम्ब्राह्मणस्पत्यम् तथाचानुक्रान्तम्-ऋजुश्चतुष्क- मिति गतोविनियोगः ।

English translation:

“Verily, for him all rivers flow; him do uninterrupted and numerous plural asures await; blessed with the felicity of the gods, he ever prospers, whom Brahmaṇaspati makes his associate.”

Just to him do all the rivers roar. They have provided many unbroken shelters.
In the favor of the gods, having good fortune, he blazes forth—whomever the lord of the sacred formulation makes his own yokemate.

All roaring rivers pour their waters down for him, and many a flawless shelter hath been granted him.
Blest with the happiness of Gods he prospers well, whomever Brahmanaspati takes for his friend.

Ihm rauschen alle Ströme und vervielfältigten ihren lückenlosen Schirm; glücklich gedeiht in der Götter Gunst, wen immer Brahmanaspati zu seinem Verbündeten macht.

Für ihn ergiessen rauschend alle Ströme sich, verleihen viele sichere Beschirmung ihm, Und in der Götter Gunst gedeiht der glückliche, wen der Gebets Herr je sich zum Genossen macht.

Это для него журчат все реки,
(Ему) устроено много надежных укрытий,
Счастливый, в милости у богов тот,
Кого Брахманаспати делает (своим) союзником.

• ब्रह्मणस्पतिः
• गृत्समदः शौनकः
• विराड्जगती
• निषादः

अब कौन मनुष्य कार्य्यों को सिद्ध करते हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (ब्रह्मणः) वेदविद्या का (पतिः) रक्षक प्रचार के विद्वान् मनुष्य (देवानाम्) विद्वानों के (सुम्ने) सुख में (सुभगः) सुन्दर ऐश्वर्यवाला प्रफुल्लित होता हुआ (यंयम्) जिस-जिसको (युजम्) शुभ कर्मयुक्त (कृणुते) करता है (सः) (एधते) वह उन्नति को प्राप्त होता (तस्मै,इत्) उसी के लिये (विश्वे) सब (सिन्धवः) समुद्रादि जलाशय (अच्छिद्रा) छेद-भेद रहित (पुरूणि) बहुत (शर्म) सुखदायी निवासस्थानों को (दधिरे) धारण करते तथा (धुनयन्त) सर्वत्र चलाते हैं अर्थात् यानादि द्वारा सर्वत्र निवास पाता है ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य विद्वानों के सङ्ग में प्रीति रखने पदार्थों का संयोग विभाग करनेवाले रसायन विद्या में उद्योगी होवें, वे सब पदार्थों से बहुत कार्य सिद्ध कर सकते हैं ॥५॥ इस सूक्त में विद्वानों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पूर्व सूक्त में कहे अर्थ के साथ सङ्गति है, यह जानना चाहिये ॥ यह पच्चीसवाँ सूक्त और चौथा वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: यो ब्रह्मणस्पतिर्देवानां सुम्ने सुभगः सन् यंयं युजं कृणुते स एधते तस्मा इद्विश्वे सिन्धवोऽच्छिद्रा पुरूणि शर्म दधिरे धुनयन्त ॥५॥

अथ के मनुष्याः कार्याणि साध्नुवन्तीत्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (तस्मै) (इत्) एव (विश्वे) सर्वे (धुनयन्त) धुनयन्ति कम्पयन्ति। अत्राडभावः (सिन्धवः) समुद्रादयः (अच्छिद्रा) छिद्ररहितानि (शर्म) शर्माणि गृहाणि (दधिरे) दधति (पुरूणि) बहूनि (देवानाम्) (सुम्ने) सुखे (सुभगः) शोभनैश्वर्य्यः (सः) (एधते) (यंयम्) (युजम्) (कृणुते) (ब्रह्मणः) (पतिः) ॥५॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या विद्वत्सङ्गप्रियाः पदार्थसम्भोगविभागकारिणो रसायनविद्यायुक्ताः स्युस्ते सर्वेभ्यः पदार्थेभ्यो बहूनि कार्य्याणि साधयितुं शक्नुवन्तीति ॥५॥ अत्र विद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम्॥ इति पञ्चविंशतितमं सूक्तं चतुर्थो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे विद्वानांबरोबर प्रीती करतात, पदार्थांचा संयोग-वियोग करणाऱ्या रसायनविद्येत प्रवृत्त करतात ती अनेक पदार्थांद्वारे पुष्कळ कार्य सिद्ध करू शकतात. ॥ ५ ॥