०२२

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - अष्टिः

त्रि᳓कद्रुकेषु महिषो᳓ य᳓वाशिरं
तुविशु᳓ष्मस्
तृप᳓त् सो᳓मम् अपिबद् वि᳓ष्णुना सुतं᳓
य᳓था᳓वशत्
स᳓ ईम् ममाद म᳓हि क᳓र्म क᳓र्तवे
महा᳓म् उरुं᳓
सइ᳓नं सश्चद् देवो᳓ देवं᳓
सत्य᳓म् इ᳓न्द्रं सत्य᳓ इ᳓न्दुः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M;; line affected by realignment
genre M;; line affected by realignment

Morph
mahiṣáḥ ← mahiṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tríkadrukeṣu ← tríkadruka- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

yávāśiram ← yávāśir- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tuviśúṣmaḥ ← tuviśúṣma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

apibat ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sutám ← √su- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

tr̥pát ← tr̥pát (invariable)

víṣṇunā ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ávaśat ← √vaś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

yáthā ← yáthā (invariable)

īm ← īm (invariable)

kárma ← kárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

kártave ← √kr̥- (root)
{case:DAT, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mamāda ← √mad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mahā́m ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

urúm ← urú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

enam ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

saścat ← √sac- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

satyám ← satyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índuḥ ← índu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

satyáḥ ← satyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

त्रिऽक॑द्रुकेषु । म॒हि॒षः । यव॑ऽआशिरम् । तु॒वि॒ऽशुष्मः॑ । तृ॒पत् । सोम॑म् । अ॒पि॒ब॒त् । विष्णु॑ना । सु॒तम् । यथा॑ । अव॑शत् ।
सः । ई॒म् । म॒मा॒द॒ । महि॑ । कर्म॑ । कर्त॑वे । म॒हाम् । उ॒रुम् । सः । ए॒न॒म् । स॒श्च॒त् । दे॒वः । दे॒वम् । स॒त्यम् । इन्द्र॑म् । स॒त्यः । इन्दुः॑ ॥

• trikadrukeṣu ← trikadruka
• [noun], locative, plural, masculine
• “Trikadruka.”

• mahiṣo ← mahiṣaḥ ← mahiṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Old World buffalo; Mahiṣa; Mahiṣa.”

• yavāśiraṃ ← yava
• [noun], masculine
• “barley; yava; barleycorn; yava [word]; yava; yavakṣāra; grain.”

• yavāśiraṃ ← āśiram ← āśir
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mixture.”

• tuviśuṣmas ← tuvi
• [noun]
• “mighty; very; diverse; much(a); many.”

• tuviśuṣmas ← śuṣmaḥ ← śuṣma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vigor; energy; fire; hiss; courage.”

• tṛpat ← tṛp
• [verb noun], accusative, singular
• “satiate; enjoy; delight.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• apibad ← apibat ← pā
• [verb], singular, Imperfect
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• viṣṇunā ← viṣṇu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• sutaṃ ← sutam ← su
• [verb noun], accusative, singular
• “press out; su.”

• yathāvaśat ← yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• yathāvaśat ← avaśat ← vaś
• [verb], singular, Imperfect
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• īm ← īṃ
• [adverb]

• mamāda ← mad
• [verb], singular, Perfect indicative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• mahi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “great; firm.”

• karma ← karman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “action; saṃskāra; ritual; procedure; karman; treatment; object; function; production; job; operation; karman [word]; act; job; passive voice; activity; consequence; function; yajña; pañcakarman; cooking; occupation; profession; construction; duty; method; natural process; duty; therapy.”

• kartave ← kṛ
• [verb noun]
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• mahām ← mah
• [noun], accusative, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• uruṃ ← urum ← uru
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• sainaṃ ← sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sainaṃ ← enam ← enad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.).”

• saścad ← saścat ← sac
• [verb], singular, Imperfect
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devaṃ ← devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• satyam ← satya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “true; real; real; faithful; good.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• satya ← satyaḥ ← satya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “true; real; real; faithful; good.”

• induḥ ← indu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

गृत्समदोब्रूते महिषः महान्पूज्यः तुविशुष्मः बहुबलः तृपत् तृपप्रीणनेतुदादिः आगमानुशासन स्यानित्यत्वान्नुमभावः तृप्यन्निन्द्रः त्रिकद्रुकेषुज्योतिर्गौरायुरित्येतन्नामकेषुआभिप्लविकेष्वहस्सुसु तमभिषुतंयवाशिरंयवमयैःसक्तुभिर्मिश्रितं आङ् पूर्वस्यश्रीणातेःक्विपिअपस्पृधेथामित्यादिनाशिर इत्यादेशः तंसोमंविष्णुनासहापिबत् यथा वशत् पूर्वंयथा तं सोममकामयततथापिबत् वशकान्तौ बहुलञ्छन्दसीतिशपोलुगभावः पीत ससोमः महाम्महान्तमुरुन्तेजसाविस्तीर्णंईमेनमिन्द्रं ममादअमा दयत् किमर्थं महिमहद्वृत्रहननादिलक्षणं कर्मकर्तवेकर्तुं सत्यंयथार्थभूतः इन्दुः स्रवन् देवोदीप्यमानः ससोमः सत्यंयथार्थभूतं देवंसोमङ्कामयमानमेनमिन्द्रं सश्चत् सश्च्तिर्व्याप्तिकर्मा व्याप्नोतु ॥ १ ॥

English translation:

“The adorable and powerful (Indra), partaking of the Soma, mixed with barley, effused at the Tṛkadruka rites, has drunk with Viṣṇu as much as he wished; the draught has excited that great and mighty Indra to perform great deeds; may that divine (Soma) pervade the divine (Indra), the true Soma (pervade) the true Indra.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

All the hymns in this sūkta occur in the Sāmaveda;

Mahiṣa = mahān, grea, pūjya, worshipfult (epithte of Indra); each hymn has a refrain: sa enam saścad devo devam satyam indram satya induḥ: sa refers to Indu or the Soma, of which deva as well as satya are epithets; the verb saścat = vyāpti karma, pervading, in the imperative, vyāpnotu

Among the Trikadrukas [=the Maruts?], the buffalo, snorting mightily, drank to his satisfaction the barley-mixed soma pressed by Viṣṇu, (as much) as he wished.
It exhilarated the great and broad one to do his great deed.
– The god attends upon the god—the real Indu upon the real Indra.

त्रिक॑द्रुकेषु महि॒षो यवा॑शिरं तुवि॒शुष्म॑स्तृ॒पत्सोम॑मपिब॒द्विष्णु॑ना सु॒तं यथाव॑शत् ।
स ईं॑ ममाद॒ महि॒ कर्म॒ कर्त॑वे म॒हामु॒रुं सैनं॑ सश्चद्दे॒वो दे॒वं स॒त्यमिन्द्रं॑ स॒त्य इन्दुः॑ ॥

Bei den Trikadruka´s trank der vielmutige Büffel sich an dem gerstegemischten Soma, dem von Vishnu gepreßten, satt, so viel er begehrte. Der hat ihn begeistert, das große Werk zu tun, ihn den großen, breiten. - Er stand ihm zur Seite, der Gott dem Gott, dem wahrhaften Indra der wahrhafte Indu.

Aus den Drei-Eimern trank der Büffel, reich an Kraft, den Somasaft, den gerstgemischten trank mit Vischnu er nach Lust, so viel er wollt’; Der hat berauscht ihn, zu vollbringen grosses Werk, (ihn gross und weit); es folge ihm, dem Gott, der Gott, dem echten Indra Indu echt.

На (праздниках) Трикадрука бык с мощным порывом
Напился досыта
Смешанного с ячменем сомы, выжатого Вишну,
Сколько он захотел.
Тот его вдохновил на свершение великого дела,
(Его) великого, широкого.
Он сопровождал его, бог – бога,
Истинного Индру – истинный сок.

• इन्द्र:
• गृत्समदः शौनकः
• अष्टिः
• मध्यमः

अब चार चावाले बाईसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में सूर्य्य का विषय कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (तुविशुष्मः) बहुत बलवाला (महिषः) बड़ा (तृपत्) तृप्त करता हुआ (त्रिकद्रुकेषु) जिनमें तीन आह्वान विद्यमान उनमें (यवाशिरम्) यवों के भक्षण करनेवाले को और (विष्णुना) व्यापक परमेश्वर वा वायु से (सुतम्) उत्पादन किये हुए (सोमम्) रसको (यथा) जैसे (अपिबत्) पीता और (अवशत्) कामना करता है (सः) वह (ईम्) जलसे (महि) बड़े (कर्म) कर्म के (कर्तवे) करने को (ममाद) हर्षित हो, तथा जो (सत्यः) नाशरहित (इन्दुः) चन्द्रमा (देवः) सब ओर से प्रकाशमान (एनम्) इस (महाम्) महात्माओं के (उरुम्) बहुत (सत्यम्) अविनाशी (देवम्) प्रकाशमान (इन्द्रम्) सर्व लोकों को आधाररूप सूर्य लोक को (सश्चत्) संयुक्त करता, वह पूज्य होता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो मनुष्य जगदीश्वर ने निर्मित किये लोकों में विद्या और उत्तम यत्न से प्रिय मनोहर भोग कर सकता है, वह अविनाशी परमात्मा को जान वा जना सकता है ॥१॥

अन्वय: यो तुविशुष्मो महिषस्तृपत् त्रिकद्रुकेषु यवाशिरं विष्णुना सुतं सोमं यथाऽपिबदवशच्च स ईं महि कर्म कर्त्तवे ममाद यः सत्य इन्दुर्देव एनं महामुरुं सत्यं देवमिन्द्रं सश्चत्स पूज्यो भवति ॥१॥

अथ सूर्य्यविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रिकद्रुकेषु) त्रीणि कद्रुकान्याह्वानानि येषु तेषु (महिषः) महान् (यवाशिरम्) यो यवानश्नाति तम् (तुविशुष्मः) तुवि बहु शुष्मं बलं यस्य सः (तृपत्) तृप्यन्। अत्र विकरणव्यत्ययेन शः (सोमम्) रसम् (अपिबत्) पिबति (विष्णुना) व्यापकेन परमेश्वरेण वायुना वा (सुतम्) निष्पादितम् (यथा) येन प्रकारेण (अवशत्) कामयते (सः) (ईम्) जलेन (ममाद) हृष्येत् (महि) महत् (कर्म्म) (कर्त्तवे) कर्त्तुम् (महाम्) महताम् (उरुम्) बहुम् (सः) (एनम्) (सश्चत्) संयोजयति। अत्राडभावः (देवः) सर्वतः प्रकाशमानः (देवम्) द्योतमानम् (सत्यम्) अविनाशिनम् (इन्द्रम्) सर्वलोकधारकं सूर्य्यम् (सत्यः) नाशरहितः (इन्दुः) चन्द्रः ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यो मनुष्यः जगदीश्वरेण निर्मितेषु लोकेषु विद्याप्रयत्नाभ्यां प्रियं कमनीयं भोगं कर्त्तुं शक्नोति सो विनाशिनं परमात्मानमपि वेदितुं वेदयितुं वा शक्नोति ॥१॥

या सूक्तात सूर्य, विद्युत, ईश्वर व जीवाच्या गुणकर्मांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती आहे, हे जाणावे.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जो माणूस जगदीश्वराने निर्माण केलेल्या लोकांमध्ये (गोलांमध्ये) विद्या व प्रयत्नाने आवडते भोग भोगू शकतो, तो अविनाशी परमेश्वराला जाणू शकतो किंवा जाणवून घेऊ शकतो. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - अतिशक्वरी

अ᳓ध त्वि᳓षीमाँ अभि᳓ ओ᳓जसा क्रि᳓विं
युधा᳓भवद्
आ᳓ रो᳓दसी अपृणद् अस्य मज्म᳓ना
प्र᳓ वावृधे
अ᳓धत्तान्यं᳓ जठ᳓रे प्रे᳓म् अरिच्यत
सइ᳓नं सश्चद् देवो᳓ देवं᳓
सत्य᳓म् इ᳓न्द्रं सत्य᳓ इ᳓न्दुः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M;; line affected by realignment;; repeated line
genre M;; line affected by realignment;; repeated line

Morph
abhí ← abhí (invariable)

ádha ← ádha (invariable)

krívim ← krívi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ójasā ← ójas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

tvíṣīmān ← tvíṣīmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhavat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

yudhā́ ← yúdh- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

apr̥ṇat ← √pr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

majmánā ← majmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

prá ← prá (invariable)

vāvr̥dhe ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ádhatta ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

anyám ← anyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

aricyata ← √ric- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

īm ← īm (invariable)

jaṭháre ← jaṭhára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

enam ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

saścat ← √sac- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

satyám ← satyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índuḥ ← índu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

satyáḥ ← satyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अध॑ । त्विषि॑ऽमान् । अ॒भि । ओज॑सा । क्रिवि॑म् । यु॒धा । अ॒भ॒व॒त् । आ । रोद॑सी॒ इति॑ । अ॒पृ॒ण॒त् । अ॒स्य॒ । म॒ज्मना॑ । प्र । व॒वृ॒धे॒ ।
अध॑त्त । अ॒न्यम् । ज॒ठरे॑ । प्र । ई॒म् । अ॒रि॒च्य॒त॒ । सः । ए॒न॒म् । स॒श्च॒त् । दे॒वः । दे॒वम् । स॒त्यम् । इन्द्र॑म् । स॒त्यः । इन्दुः॑ ॥

• adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• tviṣīmāṃ ← tviṣīmat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “glistening; beautiful.”

• abhy ← abhī ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• ojasā ← ojas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• kriviṃ ← krivim ← krivi
• [noun], accusative, singular, masculine

• yudhābhavad ← yudhā ← yudh
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “battle; fight; war; combat.”

• yudhābhavad ← abhavat ← bhū
• [verb], singular, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• apṛṇad ← apṛṇat ← pṛṇ
• [verb], singular, Imperfect
• “satisfy.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• majmanā ← majman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “size.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vāvṛdhe ← vṛdh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• adhattānyaṃ ← adhatta ← dhā
• [verb], singular, Imperfect
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• adhattānyaṃ ← anyam ← anya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• jaṭhare ← jaṭhara
• [noun], locative, singular, neuter
• “abdomen; udara; Jaṭhara; edema; garbha; inside; stomach; belly.”

• prem ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• prem ← īm ← īṃ
• [adverb]

• aricyata ← ric
• [verb], singular, Imperfekt Passiv
• “empty; liberate; concede; surrender; purge.”

• sainaṃ ← sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sainaṃ ← enam ← enad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.).”

• saścad ← saścat ← sac
• [verb], singular, Imperfect
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devaṃ ← devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• satyam ← satya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “true; real; real; faithful; good.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• satya ← satyaḥ ← satya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “true; real; real; faithful; good.”

• induḥ ← indu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

अध अथ सोमपानानन्तरं त्विषीमान् दीप्तिमानिन्द्रः ओजसा बलेन क्रिविं तन्नामासुरं युधा युद्धेन अभ्यभवत् अभिभूतवान्

किञ्च स इन्द्रः रोदसी द्यावापृथिव्यौ आपृणत् स्व-तेजसा समन्तात् पूरयामास तथा अस्य पीतस्य सोमस्य मज्मना बलेन प्रवावृधे प्रकर्षेण वर्धते
यद्वा अस्य क्रिवेर् असुरस्य मज्मना सारेण रोदसी अपूरयत् स इन्द्रः सोमन् द्वेधा विभज्यान्यम् भागं स्वकीये जठरे अधत्त ईम् एनम् अपरं भागन् देवेभ्यः प्रारिच्यत प्रारेचयत् एतेनार्धम् इन्द्राय अर्धम् अन्येभ्यो देवेभ्य इत्य् उक्तम् भवति।

तथा तैत्तिरीयकम्—यत् सर्वेषाम् अर्धम् इन्द्रः प्रति तस्माद् इन्द्रो देवतानाम् भूयिष्ठभाक्तम इति ॥ २ ॥

Then the brilliant one with his energy overcame the leathery one (ahi) in battle, Filling forth the world hemispheres with his might he expanded. Taking anything else into his belly, indeed there was space for more. A god attending on the god, the true indu for the true indra.

English translation:

“Thereupon, resplendent, he has overcome Krivi in conflict by his prowess;he has filled heaven and earth (with his lustre), and has been invigorated by the efficacy of the draught; one portion he has taken to himself; the other he has distributed (to the gods); may that divine (Soma) pervade the divine (Indra), the true Soma, the true (Indra).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Krivi: krivim nāmāsuram, an asura so named; one portion he has taken to himself: adhattānyam jaṭhare prem aricyata = lit. he has taken the other in the belly, he has left over that; i.e. (based onthe Taittirīya): Indra, having divided the Soma into two portions, took one to himself, and gave the other to the gods; or, a half to Indra, a half to the other gods: etena ardham indrāya, ardham anyebhyo devebhyaḥ

Then through his power, the fiery one dominated the worm in battle. By his greatness, he filled the two world-halves and grew stronger.
He received the other in his belly, and there was more (soma) left over. – The god attends upon the god—the real Indu upon the real Indra.

So he resplendent in the battle overcame Krivi by might. He with his majesty hath filled the earth and heaven, and waxen strong.
One share of the libation hath he swallowed down: one share he left.
So may the God attend the God, true Indu Indra who is true.

Da war der Zornfunkelnde durch seine Stärke im Kampf dem Krivi überlegen. Er füllte beide Welten mit seiner Größe an; er wuchs noch weiter. Den einen Teil nahm er in seinem Bauche auf; er reichte noch weiter. - Er stand ihm zur Seite, der Gott dem Gott, dem wahrhaften Indra der wahrhafte Indu.

Darauf errang durch seine Kraft der glänzende im Kampf den Schlauch, die Welten beid’ erfüllt’ mit seiner Grösse er, und nahm noch zu; Den andern goss er in den Bauch, umschloss ihn rings; es folge ihm, dem Gott, der Gott, dem echten Indra Indu echt.

Тут (он,) пылающий, силой одержал верх
Над Криви в бою.
(Своим) величием он заполнил два мира,
Он возрос.
Одну (часть сомы) он отправил себе в живот, (другую) оставил.
Он сопровождал его, бог – бога,
Истинного Индру – истинный сок.

• इन्द्र:
• गृत्समदः शौनकः
• निचृदतिशक्वरी
• पञ्चमः

अब बिजली विषय को अगले मन्त्र में कहा गया है।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (त्विषीमान्) बहुत दीप्तियुक्त (ओजसा) बल से बड़ा (अभवत्) होता है (युधा) संप्रहार से (रोदसी) द्यावापृथिवी को (क्रिविम्) कूप के समान (अपृणत्) तृप्त होता है (अथ) इसके अनन्तर इस जगदीश्वर के (मज्मना) बल से (प्र,वावृधे) अच्छे प्रकार बढ़ता है (जठरे) अपने भीतर (अन्यम्) और को (अधत्त) धारण करता और जो (ईम्) जल के साथ (प्रारिच्यत) औरों से अलग है (एनम्) इस (सत्यम्) सत्य (देवम्) सुख के देनेवाले (इन्द्रम्) बिजली रूप अग्नि को (अभि,आ सश्चत्) जो प्रत्यक्ष सम्बन्ध करता है (सः) वह (सत्यः) सत्य (इन्दुः) जल के समान आर्द्र स्वभाववाला (देवः) प्रकाशमान परमेश्वर है ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो जिसने यह सब लोकों का प्रकाश करने और कूप के समान सींचनेवाला बड़ा सूर्य लोक रचा और अपने में धारण किया, जो सबसे अलग व्याप्त भी है, वह नित्य परमेश्वर देव है, उसका नित्य ध्यान करो ॥२॥

अन्वय: यस्त्विषीमानोजसा महानभवद्युधा रोदसी क्रिविमिवापृणदधास्य जगदीश्वरस्य मज्मना प्रवावृधे जठरेऽन्यमधत्त य ईं प्रारिच्यत एनं सत्यं देवमिन्द्रमभ्यासश्चत्स सत्य इन्दुर्देवः परमेश्वरोऽस्ति ॥२॥

विद्युद्विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अध) अथ (त्विषीमान्) बहुदीप्तियुक्तः (अभि) आभिमुख्ये (ओजसा) बलेन (क्रिविम्) कूपम् (युधा) सम्प्रहारेण (अभवत्) भवति (आ) समन्तात् (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (अपृणत्) तर्पयति (अस्य) (मज्मना) बलेन (प्र) (वावृधे) वर्द्धते (अधत्त) दधाति (अन्यम्) भिन्नम् (जठरे) आभ्यन्तरे (प्र) (ईम्) जलम् (अरिच्यत) रिच्यतेऽतिरिक्तोऽस्ति (सः) परमेश्वरः (एनम्) (सश्चत्) सश्चति समवयति (देवः) (देवम्) सुखस्य दातारम् (सत्यम्) सत्सु साधुम् (इन्द्रम्) विद्युतम् (सत्यः) सत्सु साधुः (इन्दुः) जलवदार्द्रस्वभावः ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या येनाऽयं सर्वलोकप्रकाशकः कूपवत्सेचको महान् सूर्य्यलोको रचितः स्वस्मिन् धृतो यः सर्वेभ्यः पृथक् व्याप्तश्च नित्यः परमेश्वरो देवोऽस्ति तं नित्यं ध्यायत ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो! ज्याने या सर्व लोकांचा प्रकाशक, कूपाप्रमाणे तृप्तीकारक असा मोठा सूर्यलोक निर्माण केलेला आहे व स्वतःमध्ये धारण केलेला आहे. जो सर्वात निराळा असून व्याप्तही असतो तो नित्य परमेश्वर देव असतो, त्याचे सदैव ध्यान करा. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - अतिशक्वरी

साकं᳓ जातः᳓ क्र᳓तुना साक᳓म् ओ᳓जसा
ववक्षिथ
साकं᳓ वृद्धो᳓ वीरि᳓यैः सासहि᳓र् मृ᳓धो
वि᳓चर्षणिः
दा᳓ता रा᳓ध स्तुवते᳓ का᳓मियं व᳓सु
सइ᳓नं सश्चद् देवो᳓ देवं᳓
सत्य᳓म् इ᳓न्द्रं सत्य᳓ इ᳓न्दुः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M;; line affected by realignment;; repeated line
genre M;; line affected by realignment;; repeated line

Morph
jātáḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

krátunā ← krátu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ójasā ← ójas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sākám ← sākám (invariable)

sākám ← sākám (invariable)

vavakṣitha ← √vakṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

mŕ̥dhaḥ ← mŕ̥dh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sākám ← sākám (invariable)

sāsahíḥ ← sāsahí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vīryaìḥ ← vīryà- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

vr̥ddháḥ ← √vr̥dh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vícarṣaṇiḥ ← vícarṣaṇi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dā́tā ← dā́tar- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kā́myam ← kā́mya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

rā́dhaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

stuvaté ← √stu- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vásu ← vásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

enam ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

saścat ← √sac- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

satyám ← satyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índuḥ ← índu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

satyáḥ ← satyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

सा॒कम् । जा॒तः । क्रतु॑ना । सा॒कम् । ओज॑सा । व॒व॒क्षि॒थ॒ । सा॒कम् । वृ॒द्धः । वी॒र्यैः॑ । स॒स॒हिः । मृधः॑ । विऽच॑र्षणिः ।
दाता॑ । राधः॑ । स्तु॒व॒ते । काम्य॑म् । वसु॑ । सः । ए॒न॒म् । स॒श्च॒त् । दे॒वः । दे॒वम् । स॒त्यम् । इन्द्र॑म् । स॒त्यः । इन्दुः॑ ॥

• sākaṃ ← sākam
• [adverb]
• “together; jointly; simultaneously.”

• jātaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• kratunā ← kratu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• sākam
• [adverb]
• “together; jointly; simultaneously.”

• ojasā ← ojas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• vavakṣitha ← vakṣ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “grow; grow.”

• sākaṃ ← sākam
• [adverb]
• “together; jointly; simultaneously.”

• vṛddho ← vṛddhaḥ ← vṛdh
• [verb noun], nominative, singular
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• vīryaiḥ ← vīrya
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• sāsahir ← sāsahiḥ ← sāsahi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “victorious.”

• mṛdho ← mṛdhaḥ ← mṛdh
• [noun], accusative, plural, feminine
• “enemy; adversary.”

• vicarṣaṇiḥ ← vicarṣaṇi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “excellent.”

• dātā ← dā
• [verb], singular, periphrast. future
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• rādha ← rādhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• stuvate ← stu
• [verb noun], dative, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• kāmyaṃ ← kāmyam ← kāmya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “desirable; optional; beautiful.”

• vasu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• sainaṃ ← sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sainaṃ ← enam ← enad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.).”

• saścad ← saścat ← sac
• [verb], singular, Imperfect
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devaṃ ← devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• satyam ← satya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “true; real; real; faithful; good.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• satya ← satyaḥ ← satya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “true; real; real; faithful; good.”

• induḥ ← indu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

क्रतुनकर्मणाप्रज्ञयावासाकं सहजातः साकमोजसाबलेनसहववक्षिथ विश्वंवोढुमिच्छसि वहेः सन्नं तस्यलिटिमन्त्रत्वादाम्नभवति किञ्च त्वंवीर्यैः शत्रुहननादिलक्षणैः परक्रमैः साकं सह वृद्धः प्रवृद्धः मृ- धोहिंसकान्सङ्ग्रामान्वासासहिः नलोकाव्ययेतिषष्ठीप्रतिषेधः तेषामभिभविता विचर्षणिः पुण्यकृतोऽ पुण्यकृतश्चविशेषेणद्रष्टा स्तुवतेस्तोत्रङ्कुर्वाणाययजमानायराधः साधकं काम्यं प्रार्थनीयं वसुधनं दाता सन् ववक्षिथेतिसमन्वयः सैनमितिपरोक्षनिर्देशः सिद्धार्थश्च ॥ ३ ॥

English translation:

“Cognate with (pious) works and with power, you desire to support (the universe); mighty with heroic (energies); you are the subduer of the malevolent; (you are) the distinguisher (between the doer of good and ill); the giver of the substantial wealth he desires to him who praises you; may the divine (Soma) pervade the divine (Indra), the true Soma, the true (Indra).”

Born at once with resolve, at once with power, you increased—
you, grown strong at once with heroic powers, overpowering the
scorners, and knowing no boundaries,
you, the giver of bounty to him who sings praises, (the giver of) the
desirable good.
– The god attends upon the god—the real Indu upon the real Indra.

Brought forth together with wisdom and mighty power thou grewest great; with hero deeds subduing the malevolent, most swift in act;
Giving prosperity, and lovely wealth to him who praiseth thee. So may the God attend the God, true Indu Indra who is true.

Zugleich mit deiner Umsicht geboren bist du zugleich mit deiner Stärke gewachsen, zugleich mit den Manneskräften gewachsen, die Verachter bezwingend, dich hervortuend, dem Lobsänger die Gabe, das erwünschte Gut schenkend. - Er stand ihm zur Seite, der Gott dem Gott, dem wahrhaften Indra der wahrhafte Indu.

Geboren schon mit weisem Geiste und mit Kraft, nahmst du noch zu, erwachsen schlägst die Feinde du mit Heldenkraft, du rüstiger, Begehrtes Gut verleihst dem Sänger du zum Lohn; es folge ihm, dem Gott, der Gott, dem echten Indra Indu echt.

Рожденный вместе с (твоей) силой духа, вместе с мощью
Возрастал ты (сам),
Окрепший вместе с (твоими) подвигами, осиливающий врагов,
Покоряющий народы,
Дающий награду восхвалителю – желанное добро.
Он сопровождал его, бог – бога,
Истинного Индру – истинный сок.

• इन्द्र:
• गृत्समदः शौनकः
• स्वराट्शक्वरी
• धैवतः

अब ईश्वर विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो! जो (क्रतुना) कर्म वा प्रज्ञा और (ओजसा) जल के (साकम्) साथ (जातः) प्रसिद्ध (वीर्यैः) पराक्रम वा विज्ञानादि पदार्थों के (साकम्) साथ (वृद्धः) बढ़ा (सासहिः) अत्यन्त सहनेवाला (विचर्षणिः) विद्या के प्रकाश से युक्त विद्वान् (दाता) दानशील होता हुआ (मृधः) सङ्ग्रामों को (ववक्षिथ) प्राप्त करता है (काम्यम्) प्रिय (वसु) सुखों को बसानेवाले (राधः) धन की (स्तुवते) प्रशंसा करता (सः) वह (सत्यः) अविनाशी (इन्दुः) परमैश्वर्ययुक्त (देवः) सर्वत्र प्रकाशमान जीव (एनम्) इस (सत्यम्) सत्य (इन्द्रम्) परमैश्वर्ययुक्त (देवम्) देदीप्यमान परमेश्वर को (साकम्) साथ (सश्चत्) सम्बन्ध करता अर्थात् अपनी आत्मा से संयुक्त करता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - जिसके ज्ञानादि गुणों और उत्क्षेपणादि कर्मों के साथ नित्य सम्बन्ध है, जो विद्या से ज्येष्ठ और अविद्या से कनिष्ठ है, सुख की कामना करता हुआ अनादि अनुत्पन्न अमृत अल्पज्ञ जीवात्मा है, उसको जो शुभाशुभ कर्म फलों के साथ युक्त करता, वह परमेश्वर अखिल जगत् के बीच व्याप्त होता हुआ सबकी रक्षा करता, जीव के साथ ईश का ईश्वर के साथ जीव का व्याप्य व्यापक सेव्य सेवकादि लक्षण सम्बन्ध है, यह जानना चाहिये ॥३॥

अन्वय: हे मनुष्या यः क्रतुनोजसा साकं जातः वीर्यैः साकं वृद्धः सासहिर्विचर्षणिर्दाता सन्मृधो ववक्षिथ काम्यं वसु राधः स्तुवते स सत्य इन्दुर्देवो जीव एनं सत्यमिन्द्रं देवं परमेश्वरं साकं सश्चदात्मना संयुनक्ति ॥३॥

अथेश्वरविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (साकम्) सह (जातः) प्रसिद्धः (क्रतुना) कर्मणा प्रज्ञया वा (साकम्) (ओजसा) जलेन। ओज इत्युदकना० निघं० १। १२ (ववक्षिथ) वहति। अत्र पुरुषव्यत्ययः (साकम्) (वृद्धः) (वीर्यैः) पराक्रमविज्ञानादिभिः (सासहिः) अतिशयेन सोढा (मृधः) संग्रामान् (विचर्षणिः) विद्याप्रकाशयुक्तो विद्वान् (दाता) (राधः) धनम् (स्तुवते) प्रशंसति (काम्यम्) प्रियम् (वसु) सुखेषु वासयत्री (सः) (एनम्) (सश्चत्) (देवः) सर्वत्र द्योतमानः (देवम्) देदीप्यमानम् (सत्यम्) नाशरहितम् (इन्द्रम्) (सत्यः) अविनाशी (इन्दुः) परमैश्वर्ययुक्तः ॥३॥

भावार्थभाषाः - यस्य ज्ञानादिगुणैरुत्क्षेपणादिभिः कर्मभिः सह नित्यसम्बन्धः यो विद्यया ज्येष्ठोऽविद्यया कनिष्ठश्च सुखं कामयमानोऽनादिरनुत्पन्नोऽमृतोऽल्पोऽल्पज्ञो जीवात्मास्ति तं यः शुभाऽशुभकर्मफलैर्युनक्ति स परमेश्वरोऽखिलजगतो मध्ये व्याप्तस्सन् सर्वं रक्षति जीवेन सहेश्वरेण सह जीवस्य व्याप्यव्यापकसेव्यसेवकादिलक्षणः सम्बन्धोऽस्तीति वेद्यः ॥३॥

भावार्थभाषाः - ज्याचा ज्ञान इत्यादी गुण व उत्पेक्षण (उच्च कर्म) नित्य संबंध आहे, जो विद्येने श्रेष्ठ, सुखाची कामना करणारा अनादि, अनुत्पन्न, अमृत, अल्पज्ञ जीवात्मा आहे त्याला शुभाशुभ कर्मफलाबरोबर युक्त करून परमेश्वर संपूर्ण जगात व्याप्त असून सर्वांचे रक्षण करतो. जीवाबरोबर ईशाचा, ईश्वराबरोबर जीवाचा व्याप्य-व्यापक, सेव्य-सेवक संबंध आहे हे लक्षात घेतले पाहिजे. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - अतिशक्वर्यष्टिर्वा

त᳓व त्य᳓न् न᳓रियं नृतो
अ᳓प इन्द्र प्रथम᳓म् पूर्वियं᳓ दिवि᳓
प्रवा᳓चियं कृत᳓म्
य᳓द् देव᳓स्य श᳓वसा प्रा᳓रिणा अ᳓सुं
रिण᳓न्न् अपः᳓
भु᳓वद् वि᳓श्वम् अभि᳓ आ᳓देवम् ओ᳓जसा
विदा᳓द् ऊ᳓र्जं शत᳓क्रतुर्
विदा᳓द् इ᳓षम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
náryam ← nárya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nr̥to ← nr̥tú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

tyát ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ápa ← ápa (invariable)

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

prathamám ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pūrvyám ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kr̥tám ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

pravā́cyam ← pravā́cya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

áriṇāḥ ← √rī- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ásum ← ásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devásya ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

śávasā ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

riṇán ← √rī- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

abhí ← abhí (invariable)

ā́devam ← ā́deva- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhúvat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ójasā ← ójas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śatákratuḥ ← śatákratu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ū́rjam ← ū́rj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vidā́t ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vidā́t ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

तव॑ । त्यत् । नर्य॑म् । नृ॒तो॒ इति॑ । अपः॑ । इ॒न्द्र॒ । प्र॒थ॒मम् । पू॒र्व्यम् । दि॒वि । प्र॒ऽवाच्य॑म् । कृ॒तम् ।
यत् । दे॒वस्य॑ । शव॑सा । प्र । अरि॑णाः । असु॑म् । रि॒णन् । अ॒पः ।
भुव॑त् । विश्व॑म् । अ॒भि । अदे॑वम् । ओज॑सा । वि॒दात् । ऊर्ज॑म् । श॒तऽक्र॑तुः । वि॒दात् । इष॑म् ॥

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• tyan ← tyad ← tya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “that.”

• naryaṃ ← naryam ← narya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “manly; heroic; powerful; male; human.”

• nṛto ← nṛtu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “dancing.”

• ‘pa ← apaḥ ← apas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “work; deed.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• prathamam ← prathama
• [noun], nominative, singular, neuter
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• pūrvyaṃ ← pūrvyam ← pūrvya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• pravācyaṃ ← pravācyam ← pravac ← √vac
• [verb noun], nominative, singular
• “describe; name; enumerate; call; explain; teach; state; tell; impart; convey; address; proclaim.”

• kṛtam ← kṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• devasya ← deva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• śavasā ← śavas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• prāriṇā ← prāriṇāḥ ← prari ← √ri
• [verb], singular, Imperfect

• asuṃ ← asum ← asu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “life.”

• riṇann ← riṇan ← ri
• [verb noun], nominative, singular
• “free; liberate; run; let go of.”

• apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• bhuvad ← bhuvat ← bhū
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• abhy ← abhī ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• ādevam ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ādevam ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• ādevam ← devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ojasā ← ojas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• vidād ← vidāt ← vid
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “find; detect; marry; get; think.”

• ūrjaṃ ← ūrjam ← ūrj
• [noun], accusative, singular, feminine
• “strength; refreshment; vigor; food; strengthening.”

• śatakratur ← śatakratuḥ ← śatakratu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra.”

• vidād ← vidāt ← vid
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “find; detect; marry; get; think.”

• iṣam ← iṣ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

नृतो सर्वेषान् नर्तयितः हे इन्द्र
नर्यन् नराणां हित-करं
प्रथमं प्रततं - प्रथमं प्रततम् इति यास्कः ।

पूर्व्यं पूर्वकालभवन् त्वयाकृतं तव त्यत् तत् अपः कर्म दिवि स्वर्ग-लोके प्रवाच्यं प्रकर्षेण वक्तव्यं - श्लाघनीयम् इत्यर्थः।

किन्तत्? देवस्य विजिगीषोर् असुरस्य शवसा वलेन असुं प्राणं रिणन् हिंसन् त्वं अपः तेन निरुद्धान्य् उदकानि प्रारिणाः प्रैरयः इति।

यद् एतत् कर्म तत् प्रवाच्यम् इति समन्वयः।

परोक्ष निर्देशोवशिष्टः - स इन्द्रः विश्वं व्याप्तं अदेवन् तमोरूपम् असुरम् ओजसा बलेन अभिभुवत् अभि-भवतु।

किञ्च शतक्रतुर् इन्द्रः ऊर्जं बलं विदात् लभतु
इषं हविर् लक्षणम् अन्नं च विदात्।

विदिर् लाभे शाविकरणी लेट्याडागमः ॥ ४ ॥

English translation:

“Indra, the delighter (of all), the first act performed by you in ancient time was for the good of man, and deserving of renown in heaven, when, arresting by force the breath of the (enemy) of the gods, you did send down the rain; may Indra prevail by his prowess over all that is godless; may Śatakratu obtain vigour; may he obtain (sacrificial) food.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The delighter of all: nṛto = lit. dancer; one who dances of exults in battle; here, it means nartayitrī, one who causes to dance or to rejoice; of the enemy of the gods: the text has only devasya, of the divine, or the deity; this is explained as asurasya; asum riṇan = prāṇam himsan, injuring or taking away the breath or life, in consequence of which Indra sends down the water or rain, prāriṇāḥ āpaḥ

This manly deed of yours, o dancing Indra, the foremost work done by you, is to be proclaimed early in the day—
that by the power of a god you let life flow forward by letting the waters flow.
He will overcome every godless one by his strength. He of a hundred resolves will find nourishment; he will find refreshment.

This, Indra, was thy hero deed, Dancer, thy first and ancient work, worthy to be told forth in heaven,
What time thou sentest down life with a God’s own power, freeing the floods.
All that is godless may he conquer with his might, and, Lord of Hundred Powers, find for us strength and food.

Dies mannhafte Werk von dir, du Tänzer Indra, ist als die erste Tat früh am Tag zu verkünden, daß du durch die Kraft des Gottes den Lebenshauch frei strömen ließest, indem du die Wasser strömen ließest. Jedem Gottlosen war er an Stärke überlegen. Er schaffte Stärkung, der Ratreiche, er schaffe Labung!

Dein ist, o Held, dies Manneswerk, dies erste und dies alte Werk, die That im Himmel rühmenswerth, Dass du mit Kraft des Dämons Lebenshauch geraubt, die Flut befreit; Mit macht bezwing’ er alles, was ungöttlich ist, und schenke Speise, der gewalt’ge schenke Trank.

Это твое мужественное деяние, о плясун Индра, следует провозгласить
В самом начале дня как первое свершение –
(То,) что силою бога ты пустил течь вперед жизненное дыхание, –
Пустил течь воды.
Силой он превосходит любого безбожника.
Стоумный нашел питательную силу,
Он нашел жертвенную усладу.

• इन्द्र:
• गृत्समदः शौनकः
• भुरिगतिशक्वरी
• पञ्चमः

अब जीव विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (नृतो) सबके नचानेवाले (इन्द्र) इन्द्रियादि ऐश्वर्ययुक्त वा उसका भोक्ता (यत्) जो तू (त्यत्) वह (प्रथमम्) प्रथम (पूर्व्यम्) पूर्वाचार्यों ने किया (प्रवाच्यम्) उत्तमता से कहने योग्य (कृतम्) प्रसिद्ध (नर्य्यम्) मनुष्यों में सिद्ध पदार्थ उसको और (दिवि) प्रकाशमय परमेश्वर में (प्रारिणाः) प्राप्त होता और (असुम्) प्राण और (अपः) जलों को (रिणन्) प्राप्त होता हुआ (ओजसा) जल से (अदेवम्) जिसमें प्रकाश नहीं विद्यमान उस (विश्वम्) समस्त वस्तुमात्र को (अभि,विदात्) प्राप्त हो (शतक्रतुः) असंख्य प्रज्ञायुक्त आप (ऊर्जम्) पराक्रम और (इषम्) अन्न को (विदात्) प्राप्त हो उन (तव) आपके सुख (भुवत्) हो ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे जीवो! जिस परमेश्वर के निबन्ध से तुम शरीर इन्द्रियों और प्राणों को प्राप्त हुए, उसको सर्व सामर्थ्य से दिन-रात ध्यावो ॥४॥ इस सूक्त में सूर्य्य-विद्युत्-ईश्वर और जीवों के गुण कर्मों का वर्णन होने से इस सूक्त से अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ संगति है, यह जानना चाहिये ॥ । यह बाईसवाँ सूक्त और अट्ठाईसवाँ वर्ग और दूसरा अनुवाक समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे नृतो इन्द्र यद्यस्त्वं त्यत्प्रथमं पूर्व्यं प्रवाच्यं कृतं नर्य्यं दिव्यपश्च देवस्य शवसा प्रारिणा भवानसुमपोरिणन्नोजसाऽदेवं विश्वमभिविदाच्छतक्रतुर्भवानूर्ज्जमिषं चाविदात्तस्य तव सुखं भुवत् ॥४॥

अथ जीवविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (तव) जीवस्य (त्यत्) तत् (नर्यम्) नृषु साधु (नृतो) सर्वेषां नर्त्तयितः (अपः) प्राणान् (इन्द्र) इन्द्रियाद्यैश्वर्ययुक्त भोजक (प्रथमम्) आदिमम् (पूर्व्यम्) पूर्वैः कृतम् (दिवि) प्रकाशमये जगदीश्वरे (प्रवाच्यम्) प्रवक्तुं योग्यम् (कृतम्) निष्पन्नम् (यत्) यः (देवस्य) सर्वस्य प्रकाशकस्य (शवसा) बलेन (प्र) (अरिणाः) प्राप्नोसि (असुम्) प्राणम् (रिणन्) प्राप्नुवन् (अपः) (भुवत्) भवेत् (विश्वम्) सर्वम् (अभि) (अदेवम्) अविद्यमानो देवः प्रकाशो यस्मिँस्तम्। अत्राऽन्येषामपि दृश्यत इत्यकारस्य दीर्घत्वम् (ओजसा) पराक्रमेण (विदात्) प्राप्नुयात् (ऊर्जम्) पराक्रमम् (शतक्रतुः) असंख्यप्रज्ञः (विदात्) प्राप्नुयात् (इषम्) अन्नम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे जीवा यस्य जगदीश्वरस्य निबन्धेन यूयं शरीराणीन्द्रियाणि प्राणान् प्राप्तास्तं सर्वसामर्थ्येनाहर्निशं ध्यायतेति ॥४॥ । अत्र सूर्य्यविद्युदीश्वरजीवगुणकर्मवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति द्वाविंशं सूक्तमष्टाविंशो वर्गो द्वितीयोऽनुवाकश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे जीवांनो! ज्या जगदीश्वराच्या संरचनेने तुम्ही शरीर, इंद्रिये व प्राण प्राप्त केलेले आहेत, त्याचे सर्व सामर्थ्याने सतत ध्यान करा. ॥ ४ ॥