०१६

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

प्र᳓ वः सतां᳓ ज्ये᳓ष्ठतमाय सुष्टुति᳓म्
अग्ना᳓व् इव समिधाने᳓ हवि᳓र् भरे
इ᳓न्द्रम् अजुर्यं᳓ जर᳓यन्तम् उक्षितं᳓
सना᳓द् यु᳓वानम् अ᳓वसे हवामहे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
jyéṣṭhatamāya ← jyéṣṭhatama- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

satā́m ← √as- 1 (root)
{case:GEN, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

suṣṭutím ← suṣṭutí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

agnaú ← agní- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

bhare ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

havíḥ ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

iva ← iva (invariable)

samidhāné ← √idh- 1 (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

ajuryám ← ajuryá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jaráyantam ← √jr̥̄- ~ jūr- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ukṣitám ← √vakṣ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sanā́t ← sanā́t (invariable)

yúvānam ← yúvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

प्र । वः॒ । स॒ताम् । ज्येष्ठ॑तमाय । सु॒ऽस्तु॒तिम् । अ॒ग्नौऽइ॑व । स॒म्ऽइ॒धा॒ने । ह॒विः । भ॒रे॒ ।
इन्द्र॑म् । अ॒जु॒र्यम् । ज॒रय॑न्तम् । उ॒क्षि॒तम् । स॒नात् । युवा॑नम् । अव॑से । ह॒वा॒म॒हे॒ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• satāṃ ← satām ← as
• [verb noun], genitive, plural
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• jyeṣṭhatamāya ← jyeṣṭhatama
• [noun], dative, singular, masculine

• suṣṭutim ← suṣṭuti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hymn; praise.”

• agnāv ← agnau ← agni
• [noun], locative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• samidhāne ← samindh ← √indh
• [verb noun], locative, singular
• “kindle; blaze.”

• havir ← haviḥ ← havis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• bhare ← bhṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ajuryaṃ ← ajuryam ← ajurya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ageless; amaranthine.”

• jarayantam ← jaray ← √jṛ
• [verb noun], accusative, singular
• “jāray; digest; consume.”

• ukṣitaṃ ← ukṣitam ← ukṣ
• [verb noun], accusative, singular
• “sprinkle; wet.”

• sanād ← sanāt
• [adverb]

• yuvānam ← yuvan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “young person; yuvan [word]; taruṇabandha; yuvan; yuvan; young buck; young.”

• avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

गृत्समदोब्रूते हेयजमानाः वोयुष्मदर्थंसताम्महतान्देवानाञ्ज्येष्थतमायअतिशयेनश्रेष्ठायइन्द्रायतदर्थं अग्नाविवसमिधाने इवशब्दएवार्थः दीप्यमानएवाग्नौहविःप्रभरे सम्पादयामि ततः परंसुष्टुतिंशोभनां- स्तुतिङ्करोमि भरेति भृञ् भरणे ञित्त्वादुभयपदी लटिरूपं अजुर्यमजरणीयञ्जरयन्तंसर्वमन्यज्जरयन्तं उक्षितंसोमेनसिक्तंसनात् सनातनंयुवानन्नित्यतरुणन्तादृशमिन्द्रमवसेस्माकंरक्षणायतस्यतर्पणायवा हवामहे आह्वयामः ॥ १ ॥

English translation:

“I bear the libation for you to the best of the holy (gods, to be poured) on the kindled fire, (and I offer to him fitting praise); we invoke for (our) protection the ever-youthful Indra, the undecaying, the causer of decay, sprinkled (with the Soma).”

I carry forward your good praise, like an oblation into a fire being kindled, for him who is the most preeminent of beings:
we call upon Indra for help—himself unaging but causing to age, a
full-grown youth from of old.

To him, your own, the best among the good, I bring eulogy, like oblation in the kindled fire.
We invocate for help Indra untouched by eld, who maketh all decay, strengthened, for ever young.

Dem Allerhöchsten bringe ich euer Loblied dar wie die Opfergabe in dem entflammten Feuer. Den Indra, der alterlos, alt machend, seit Alters erwachsen und doch jugendlich ist, den rufen wir zum Beistand.

Ich bringe eurem trefflichsten der Guten dar den Lobgesang wie Butter in des Feuers Glut; Den starken Indra, der nicht alternd altern macht, den ewig jungen rufen wir um Hülfe an.

Самому лучшему из вас, существующих, я приношу
Прекрасную хвалу, словно жертвенное возлияние в зажженный огонь.
Индру, не стареющего, (но) старящего (других), возросшего
От века, (но) юного, мы зовем на помощь.

• इन्द्र:
• गृत्समदः शौनकः
• जगती
• निषादः

अब नव चावाले सोलहवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में बिजली के विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! हम लोग (सताम्) आप सज्जनों के (ज्येष्ठतमाय) अत्यन्त बढ़े हुए (अवसे) रक्षा आदि के लिये (हविः) हविष्य पदार्थ को (भरे) भरें धारण करें वा पुष्ट करें उस (समिधाने) अच्छे प्रकार प्रदीप्त (अग्नाविव) अग्नि में जैसे वैसे (सुष्टुतिम्) सुन्दर स्तुति को (हवामहे) स्वीकार करें और (सनात्) निरन्तर (युवानम्) दूसरे का भेद और (उक्षितम्) सेचन करनेवाले तथा (अजुर्यम्) पुष्ट (जरयन्तम्) औरों को जरावस्था प्राप्त करानेवाले (इन्द्रम्) विद्युत् रूप अग्नि को उत्तमता स्वीकार करें ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे अग्नि और विभाग आदि कर्मों का करनेवाला बिजली रूप अग्नि युक्ति के साथ संयुक्त किया हुआ बहुत ऐश्वर्य को उत्पन्न करता है, वैसे सत्पुरुषों की प्रशंसा सबकी श्रेष्ठता के लिये कल्पना की जाती है ॥१॥

अन्वय: हे विद्वांसो वयं सतां वो ज्येष्ठतमायावसे हविर्भरे समिधानेऽग्नाविव सुष्टुतिं हवामहे सनाद्युवानमुक्षितमजुर्यं जरयन्तमिन्द्रं प्रहवामहे ॥१॥

अथ विद्युद्विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (वः) युष्माकम् (सताम्) सज्जनानाम् (ज्येष्ठतमाय) अतिशयेन वृद्धाय (सुष्टुतिम्) शोभनां स्तुतिम् (अग्नाविव) (समिधाने) सम्यक् प्रदीप्ते (हविः) (भरे) बिभृयात् (इन्द्रम्) विद्युत्तम् (अजुर्यम्) अजीर्णम् (जरयन्तम्) अन्याञ्जरां प्रापयन्तम् (उक्षितम्) सेवकम् (सनात्) निरन्तरम् (युवानम्) भेदकम् (अवसे) रक्षणाद्याय (हवामहे) स्वीकुर्मः ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथाऽग्निर्विभागादिकर्मकृद्विद्युद्रूपोऽग्निश्च युक्त्या संयोजितः बह्वैश्वर्यं जनयति तथा सत्पुरुषाणां प्रशंसा सर्वेषां श्रेष्ठत्वाय प्रकल्प्यते ॥१॥

या सूक्तात विद्युत, विद्वान, सूर्य व विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा अग्नी व वेगवेगळ्या क्षेत्रात काम करणारा विद्युतरूपी अग्नी युक्तीने संयुक्त केल्यास अत्यंत ऐश्वर्य निर्माण करतो तशी सत्पुरुषांची प्रशंसा सर्वांची श्रेष्ठता वाढावी यासाठी केली जाते. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

य᳓स्माद् इ᳓न्द्राद् बृहतः᳓ किं᳓ चने᳓म् ऋते᳓
वि᳓श्वानि अस्मिन् स᳓म्भृता᳓धि वीरि᳓या
जठ᳓रे सो᳓मं तनु᳓वी स᳓हो म᳓हो
ह᳓स्ते व᳓ज्रम् भ᳓रति शीर्ष᳓णि क्र᳓तुम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
br̥hatáḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:ABL, number:SG}

caná ← caná (invariable)

īm ← īm (invariable)

índrāt ← índra- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

r̥té ← r̥té (invariable)

yásmāt ← yá- (pronoun)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

asmin ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sámbhr̥tā ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

vīryā̀ ← vīryà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

jaṭháre ← jaṭhára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

máhaḥ ← máhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sáhaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tanvì ← tanū́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

bhárati ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

háste ← hásta- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

krátum ← krátu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śīrṣáṇi ← śíras- ~ śīrṣán- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vájram ← vájra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

यस्मा॑त् । इन्द्रा॑त् । बृ॒ह॒तः । किम् । च॒न । ई॒म् । ऋ॒ते । विश्वा॑नि । अ॒स्मि॒न् । सम्ऽभृ॑ता । अधि॑ । वी॒र्या॑ ।
ज॒ठरे॑ । सोम॑म् । त॒न्वि॑ । सहः॑ । महः॑ । हस्ते॑ । वज्र॑म् । भर॑ति । शी॒र्षणि॑ । क्रतु॑म् ॥

• yasmād ← yasmāt ← yad
• [noun], ablative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• indrād ← indrāt ← indra
• [noun], ablative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• bṛhataḥ ← bṛhat
• [noun], ablative, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• kiṃcanem ← kiṃcana ← kaścana
• [noun], nominative, singular, neuter
• “some(a); any(a); some(a); any(a).”

• kiṃcanem ← īm ← īṃ
• [adverb]

• ṛte
• [adverb]
• “without; ṛte [word].”

• viśvāny ← viśvāni ← viśva
• [noun], nominative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• saṃbhṛtādhi ← saṃbhṛtā ← sambhṛ ← √bhṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “gather; collect; fill; mix; fill into; produce.”

• saṃbhṛtādhi ← adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• vīryā ← vīrya
• [noun], nominative, plural, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• jaṭhare ← jaṭhara
• [noun], locative, singular, neuter
• “abdomen; udara; Jaṭhara; edema; garbha; inside; stomach; belly.”

• somaṃ ← somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• tanvī ← tanū
• [noun], locative, singular, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• saho ← sahaḥ ← sahas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• maho ← mahaḥ ← mahas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “greatness; festival; glory; reward; gladness.”

• haste ← hasta
• [noun], locative, singular, masculine
• “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

• vajram ← vajra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• bharati ← bhṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• śīrṣaṇi ← śīrṣan
• [noun], locative, singular, neuter
• “head; śīrṣan [word].”

• kratum ← kratu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

बृहतोमहतः यस्मादिन्द्रादृतेकिमपिईमिदञ्जगत् चननास्तीत्यर्थः चेतिनेतिनिपातद्वयसमुदायश्च- नेति चेतिचिदित्यर्थे नेतिनिषिद्धार्थे ऎकपद्यन्तुसाम्प्रदायिकं उक्तार्थेमन्त्रः—नेन्द्रादृतेपवतेधामकिञ्चने- ति । यद्वा इन्द्रादृतेईमिदञ्जगत् किञ्चनक्षुद्रमत्यल्पमित्यर्थः कुतएतत्तदेवोच्यते—अस्मिन्निन्द्रेविश्वा- निसर्वाणिवीर्यवीर्याणिसामर्थ्यानिअधिसम्भृताधिकंसम्भृतान्यासुते यश्चेन्द्रोजठरेस्वोदरेसोममभिषुतं- सोमरसम्भरतिबिभर्ति किञ्च तन्वि तन्वांस्वकीयेसर्वस्मिन शरीरेसहोबलम्महस्तेजश्चबिभर्ति हस्तेव- ज्रमायुधम्बिभर्ति शीर्षणिशिरसिक्रतुंविज्ञानम्भरतिबिभर्ति यद्वृत्तयोगादनिघातः वाक्यभेदाद्वानिघा- ताभावः शीर्षणि शीर्षंश्छ्न्दसीति ॥ २ ॥

English translation:

“For without that mighty Indra, this (world) were nothing; in him all powers whatever are aggregated; he receives the Soma into his stomach, and in his body (exhibits) strength and energy; he bears the thunderbolt in his hand, and wisdom in his head.”

Lofty Indra, without whom there is nothing, in him all facets of a hero are gathered:
in his belly he carries the soma, in his body great strength, in his hand a mace, and in his head resolve.

Without whom naught exists, Indra the Lofty One; in whom alone all powers heroic are combined.
The Soma is within him, in his frame vast strength, the thunder in his hand and wisdom in his head.

Ohne welchen großen Indra gar nichts geschieht, in ihm sind alle Kräfte vereinigt. Im Bauch trägt er den Soma, im Körper die überlegene Stärke, die Macht, in der Hand die Keule, im Haupte die Überlegung.

Ohn’ den nichts ist, in Indra, dem gewaltigen, da sind vereint die Heldenkräfte allesammt; Im Bauche Soma, in dem Leibe grosse Kraft, Weisheit im Haupte und in seiner Hand der Blitz.

В этом великом Индре, без которого нет ничего,
Собраны все силы мужества.
В брюхе он несет сому, в теле – силу, мощь,
В руке – дубину грома, в голове – силу духа.

• इन्द्र:
• गृत्समदः शौनकः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विद्युत् के विषय को इस मन्त्र में कहा गया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो (यस्मात्) जिस (बृहतः) बड़े (इन्द्रात्) विद्युत् अग्नि से (ते) बिना (किञ्चन) कुछ भी नहीं है (अस्मिन्) इसके (जठरे) उदर में (विश्वानि) समस्त वे पदार्थ (वीर्य्या) जो वीर शत्रुओं को फेंकनेवाले विद्वानों में उपयोगी हैं (सम्भृता) अच्छे प्रकार धरे हुए हैं जो (तन्वि, ईम्) अपने शरीर में सब ओर से (सोमम्) ओषधि अन्न को (सहः) और बल को तथा (हस्ते) हाथ में (महः) बड़े (वज्रम्) शस्त्र को (शीर्षणि) और शिर के बीच (क्रतुम्) उत्तम बुद्धि को (अभि भरति) अधिकता से धारण करता है, वह विद्युत् अग्नि सबको यथावत् अच्छे प्रकार काम में लाने योग्य है ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जितना स्थूल वस्तु मात्र संसार में है, उतना समस्त बिजली के बिना नहीं है, उसको प्रयत्न से तुम लोग जानो ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या यस्माद्बृहत इन्द्रादृते किञ्चन नास्त्यस्मिञ्जठरे विश्वानि वीर्य्या संभृता यस्तन्वीं सोमं सहो हस्ते महो वज्रं शीर्षणि क्रतुं चाभिभरति स सर्वैर्यथावत्संप्रयोज्यः ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (यस्मात्) (इन्द्रात्) विद्युतः (बृहतः) महतः (किम्) (चन) (ईम्) सर्वतः (ते) विना (विश्वानि) सर्वाणि (अस्मिन्) (संभृता) सम्यग्धृतानि (अधि) (वीर्या) वीरेषु शत्रुप्रक्षेपकेषु विद्वत्सु साधूनि (जठरे) उदरे (सोमम्) ओषध्यन्नम् (तन्वि) शरीरे (सहः) बलम् (महः) (हस्ते) करे (वज्रम्) शस्त्रम् (भरति) दधाति (शीर्षणि) शिरसि (क्रतुम्) प्रज्ञाम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यावत्स्थूलं वस्तु जगत्यस्ति तावत्सर्वं विद्युता विना न प्रयत्नेन यूयं विजानीत ॥॥२॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जितक्या स्थूल वस्तू या जगात आहेत तितक्या त्या सगळ्या विद्युतशिवाय नाहीत, त्याला तुम्ही प्रयत्नाने जाणा. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

न᳓ क्षोणी᳓भ्याम् परिभु᳓वे त इन्द्रियं᳓
न᳓ समुद्रइः᳓ प᳓र्वतैर् इन्द्र ते र᳓थः
न᳓ ते व᳓ज्रम् अ᳓नु अश्नोति क᳓श् चन᳓
य᳓द् आशु᳓भिः प᳓तसि यो᳓जना पुरु᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
indriyám ← indriyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kṣoṇī́bhyām ← kṣoṇí- ~ kṣoṇī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:DU}

ná ← ná (invariable)

paribhvè ← paribhū́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

párvataiḥ ← párvata- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

samudraíḥ ← samudrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

aśnoti ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

caná ← caná (invariable)

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vájram ← vájra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āśúbhiḥ ← āśú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

pátasi ← √pat- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

purú ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yójanā ← yójana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

न । क्षो॒णीभ्या॑म् । प॒रि॒ऽभ्वे॑ । ते॒ । इ॒न्द्रि॒यम् । न । स॒मु॒द्रैः । पर्व॑तैः । इ॒न्द्र॒ । ते॒ । रथः॑ ।
न । ते॒ । वज्र॑म् । अनु॑ । अ॒श्नो॒ति॒ । कः । च॒न । यत् । आ॒शुऽभिः॑ । पत॑सि । योज॑ना । पु॒रु ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• kṣoṇībhyām ← kṣoṇī
• [noun], instrumental, dual, feminine
• “Earth.”

• paribhve ← paribhū ← √bhū
• [verb noun]
• “overcome; contemn; enclose; discredit; happen.”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• indriyaṃ ← indriyam ← indriya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “sense organ; Indriya; sense; power; semen; indriya [word]; mind; penis; manfulness; force.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• samudraiḥ ← samudra
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• parvatair ← parvataiḥ ← parvata
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vajram ← vajra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• anv ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• aśnoti ← aś
• [verb], singular, Present indikative
• “get; reach; enter (a state).”

• kaścana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “some(a); any(a); some(a); any(a).”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• āśubhiḥ ← āśu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “quick; fast; immediate; agile.”

• patasi ← pat
• [verb], singular, Present indikative
• “fall down; drop; fly; issue; fall; fall; decay; hang down; banish; throw; lodge; disappear.”

• yojanā ← yojana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “yojana; use; yojana [word]; team.”

• puru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “many; much(a); very.”

हेइन्द्र तेतवइन्द्रियम्बलङ्क्षोणीभ्यान्द्यावापृथिवीभ्यान्नपरिभ्वे नपरिभवनीयङ्क्रुत्यार्थेतवैकेन्केन्य- त्वनइतिकेन्प्रत्ययः उदात्तस्वरितयोरितिस्वरितत्वं किञ्च तेरथः समुद्रैः पर्वतैश्चनपरिभवनीयः तेव- ज्रमायुधङ्कश्चनपुमान् नान्वश्नोति नव्याप्नोतिपरिभवितुं अशूव्याप्तौव्यत्ययेनपरस्मैपदम् यद्यदाऽ– सुरवधार्थन्दिग्विजयकाले आशुभिः शीघ्रगामिभिरश्वैः पुरुपुरूणिबहूनियोजनायोजनानिपतसि गच्छसि तदातवबलादिनपरिभवनीयमितिसमन्वयः ॥ ३ ॥

English translation:

“Your might, Indra, is not to be overcome by (that of) heaven and earth; nor is your chariot (to be stopped) by oceans or by mountains; no one can escape from your thunderbolt, when you traverse many leagues with rapid (horses).”

Your Indrian power cannot be encompassed by the twin battle cries [=heaven and earth], nor can your chariot by the seas and the
mountains, o Indra.
No one is equal to your mace when with your swift (horses) you fly
through many leagues.

Not by both worlds is thine own power to be surpassed, nor may thy car be stayed by mountains or by seas.
None cometh near, O Indra, to thy thunderbolt, when with swift steeds thou fliest over many a league.

Nicht können beide Heere deine Indrakraft umspannen, nicht die Meere, die Berge deinen Wagen, o Indra. Deine Keule holt keiner ein, wenn du mit den Rennern viele Meilen dahinfliegst.

Die Welten beid’ umfassen deine Grösse nicht, nicht deinen Wagen Berge noch das weite Meer; Und deinen Blitz, o Indra, holt kein andrer ein, wenn mit den Raschen hundert Meilen du durchfliegst,

Ни присущую тебе силу не ограничить двумя мирами,
Ни колесницу твою, о Индра, – морями (и) горами!
Никто не догонит твоей ваджры,
Когда ты летишь много еджан на быстрых (конях).

• इन्द्र:
• गृत्समदः शौनकः
• विराड्जगती
• निषादः

अब विद्वान् के विषय को इस मन्त्र में कहा गया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) बिजली के समान वर्त्तमान जिन (ते) आपको (इन्द्रियम्) धन (क्षोणीभ्याम्) आकाश और पृथिवी से (न) नहीं (परिभ्वे) तिरस्कार प्राप्त होता जिन (ते) आपका (समुद्रैः) सागरों और (पर्वतैः) पर्वतों से (रथः) रथ (न) नहीं तिरस्कार को प्राप्त होता जिन (ते) आपका (वज्रम्) छिन्न-भिन्न करनेवाले शस्त्र को (कश्चन) कोई (न, अनु, अश्नोति) नहीं अनुकूलता से व्याप्त होता (यत्) जो (आशुभिः) शीघ्रगमन करानेवाली बिजली के साथ युक्त रथ से (पुरु) बहुत (योजना) योजनों को (पतसि) जाते हैं सो आप सर्वथा विजयी होने योग्य हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य अग्नि आदि पदार्थों से युक्त शस्त्र-अस्त्र आदि पदार्थों को सिद्ध करते हैं, वे तिरस्कार को नहीं पहुँचते और जो लोग आकाश, समुद्र, तथा पहाड़ी भूमि में भी रथों को चलाते हैं, वे सुख से मार्ग के पार होते हैं ॥३॥

अन्वय: हे इन्द्र यस्य त इन्द्रियं समुद्रैः क्षोणीभ्यां न परिभ्वे यस्य ते पर्वतै रथो न परिभ्वे यस्य ते वज्रं कश्चन नान्वश्नोति यदाऽऽशुभिस्सह युक्तेन रथेन पुरुयोजना पतसि स त्वं सर्वथा विजयी भवितुमर्हसि ॥३॥

अथ विद्वद्विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (न) (क्षोणीभ्याम्) द्यावापृथिवीभ्याम्। क्षोणी इति द्यावापृथिवीना० निघं० ३। ३०। (परिभ्वे) परिभवनीयः (ते) तव (इन्द्रियम्) धनम् (न) निषेधे (समुद्रैः) सागरैः (पर्वतैः) शैलैः (इन्द्र) विद्युदिव वर्त्तमान (ते) तव (रथः) यानम् (न) (ते) तव (वज्रम्) छेदकं शस्त्रम् (अनु) (अश्नोति) व्याप्नोति (कश्चन) (यत्) (आशुभिः) शीघ्रगमयित्रीभिर्विद्युदादिपदार्थैः (पतसि) गच्छसि (योजना) योजनानि (पुरु) पुरूणि बहूनि ॥३॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या वह्न्यादिपदार्थयुक्तशस्त्राऽस्त्रादीनि साध्नुवन्ति ते परिभवं नाप्नुवन्ति। ये रथानन्तरिक्षे समुद्रे पर्वतयुक्तायामपि भूमौ संगमयन्ति ते सुखेनाध्वानमतियन्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे अग्नी इत्यादी पदार्थांनी शस्त्र, अस्त्र इत्यादी तयार करतात त्यांचा कधी अनादर होत नाही व जे लोक आकाश, समुद्र, पर्वत, भूमीवर रथ (वाहन) चालवितात ते सहजतेने मार्ग काढतात. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

वि᳓श्वे हि᳓ अस्मै यजता᳓य धृष्ण᳓वे
क्र᳓तुम् भ᳓रन्ति वृषभा᳓य स᳓श्चते
वृ᳓षा यजस्व हवि᳓षा विदु᳓ष्टरः
पि᳓बेन्द्र सो᳓मं वृषभे᳓ण भानु᳓ना

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dhr̥ṣṇáve ← dhr̥ṣṇú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

víśve ← víśva- (nominal stem)

yajatā́ya ← yajatá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

bháranti ← √bhr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

krátum ← krátu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sáścate ← √sac- 1 (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vr̥ṣabhā́ya ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

havíṣā ← havís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vidúṣṭaraḥ ← vidúṣṭara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajasva ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

bhānúnā ← bhānú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

píba ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥ṣabhéṇa ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

विश्वे॑ । हि । अ॒स्मै॒ । य॒ज॒ताय॑ । धृ॒ष्णवे॑ । क्रतु॑म् । भर॑न्ति । वृ॒ष॒भाय॑ । सश्च॑ते ।
वृषा॑ । य॒ज॒स्व॒ । ह॒विषा॑ । वि॒दुःऽत॑रः । पिब॑ । इ॒न्द्र॒ । सोम॑म् । वृ॒ष॒भेण॑ । भा॒नुना॑ ॥

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yajatāya ← yajata
• [noun], dative, singular, masculine
• “holy; august; sacrificial.”

• dhṛṣṇave ← dhṛṣṇu
• [noun], dative, singular, masculine
• “brave; ferocious; strong.”

• kratum ← kratu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• bharanti ← bhṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• vṛṣabhāya ← vṛṣabha
• [noun], dative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• saścate ← saścant
• [noun], dative, singular, masculine

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• yajasva ← yaj
• [verb], singular, Present imperative
• “sacrifice; worship; worship.”

• haviṣā ← havis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• viduṣṭaraḥ ← viduṣṭara
• [noun], nominative, singular, masculine

• pibendra ← piba ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• pibendra ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• somaṃ ← somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• vṛṣabheṇa ← vṛṣabha
• [noun], instrumental, singular, masculine

• bhānunā ← bhānu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

हेयजमान विशेसर्वेजनाः यजतायसर्वैर्यजनीयायधृष्णवेशत्रूणान्धर्षणशीलाय वृषभायकामानांव-र्षित्रेस्श्चतेसज्जमानायस्तुत्यादिकर्मवत्सुस्तोतृषुएतादृशायास्माइन्द्रायक्रतुंयज्ञादिलक्षणङ्कर्मभरन्तिहि हरन्तिखलु प्र्णयन्तीत्यर्थः भरन्ति हियोगादनिघातः यस्मादेवन्तस्माद्वृषासोमरससेचनसमर्थः विदु- ष्टरः विद्वच्छब्दात्तरपिछान्दसंसम्प्रसारणं शासिवसिघसीनाञ्चेतिसंहितायांषत्वम् विद्वत्तरस्त्वंहविषा- तमिन्द्रंयजस्व इदानीमिन्द्रंसम्बोध्यआह—हेइन्द्र वृषभेणकामानांवर्षकेणभानुनादीप्यमानेनाग्निनास- हसोमम्पिब ॥ ४ ॥

English translation:

“All men offer worship to that adorable, powerful, and munificent (Indra), who is associated (with praise); therefore, (do you), who are liberal and most wise, worship him with oblations; and drink, Indra, the Soma, together with the Sun, the showerer (of benefits).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Together with the Sun: vṛṣabheṇa bhānunā: bhānu = agni, fire

Since all carry their resolve to him, the one worthy of the sacrifice, the daring one, to the bull following (that resolve),
(so), as a bull who knows more, perform the sacrifice for yourself with the oblation: drink the soma, Indra, by means of the bull [=Agni], by means of his radiance.

For all men bring their will to him the Resolute, to him the Holy One, to him the Strong they cleave.
Pay worship with oblation, strong and passing wise. Drink thou the Soma, Indra, through the mighty blaze.

Denn alle geben ihm den Rat, den er befolgt, dem opferwürdigen, kühnen Bullen: Als Bulle opfere dir selbst als der Kundigere die Opferspende ! Trink, Indra, den Soma durch den bullengleichen Glanz!

Denn alle bringen ihm, dem kühnen, heiligen, den Krafttrunk dar, dem Stiere, welcher Hülfe schafft, Du kundigster, verehr’ als Stier mit Opferguss, o Indra, trink den Sorna in dem Stier, dem Licht.

Ведь все несут (свой) совет этому
Достойному жертв, дерзкому быку, который (ему) следует.
Как бык принеси себе жертву возлиянием, зная больше, (чем другие)!
Пей сому, Индра, при бычьей вспышке (Агни)!

• इन्द्र:
• गृत्समदः शौनकः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) ऐश्वर्य के इच्छुक (वृषा) शत्रु की शक्ति बाँधनेहारे (विदुष्टरः) अतीव विद्वान् ! आप जो (हि) ही (विश्वे) सर्वत्र (वृषभेण) वर्षा करानेवाले (भानुना) ताप से युक्त सूर्य जैसे रसको वैसे (अस्मै) इस (यजताय) संगम (धृष्णवे) दृढ़ता (वृषभाय) श्रेष्ठता (सश्चते) और सम्बन्ध के लिये (क्रतुम्) प्रज्ञा को (भरन्ति) धारण करते हैं उनके अनुसंगी होते हुए (हविषा) देने लेने योग्य वस्तु से (यजस्व) यज्ञ करो और (सोमम्) ओषध्यादि पदार्थों के रस को (पिब) पिओ ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो प्रथम से अपनी बुद्धि को उन्नति देकर विद्वानों का सत्कार करते हैं, वे सब जगत् में सत्कारयुक्त होते हैं ॥४॥

अन्वय: हे इन्द्र वृषा विदुष्टरस्त्वं ये हि विश्वे वृषभेण भानुना युक्तः सूर्यो रसमिवाऽस्मै यजताय धृष्णवे वृषभाय सश्चते क्रतुं भरन्ति तदनुषङ्गी सन् हविषा यजस्व सोमं पिब ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वे) सर्वस्मिन् (हि) (अस्मै) (यजताय) सङ्गमनाय (धृष्णवे) दृढत्वाय (क्रतुम्) प्रज्ञाम् (भरन्ति) दधति (वृषभाय) श्रेष्ठत्वाय (सश्चते) सम्बन्धाय (वृषा) परशक्तिबन्धकः (यजस्व) सङ्गच्छस्व (हविषा) दातुं ग्रहीतुं योग्येन (विदुष्टरः) अतिशयेन विद्वान् (पिब) (इन्द्र) ऐश्वर्यमिच्छो (सोमम्) ओषध्यादिरसम् (वृषभेण) वर्षकेण (भानुना) प्रदीप्त्या ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये प्रथमतः स्वप्रज्ञामुन्नीय विदुषः सत्कुर्वन्ति ते सर्वत्र सत्कृता भवन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे सुरुवातीपासून आपल्या बुद्धीची उन्नती करून विद्वानांचा सत्कार करतात ते सर्व जगात सन्मानित होतात. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

वृ᳓ष्णः को᳓शः पवते म᳓ध्व ऊर्मि᳓र्
वृषभा᳓न्नाय वृषभा᳓य पा᳓तवे
वृ᳓षणाध्वर्यू᳓ वृषभा᳓सो अ᳓द्रयो
वृ᳓षणं सो᳓मं वृषभा᳓य सुष्वति

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
kóśaḥ ← kóśa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mádhvaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

pavate ← √pū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ūrmíḥ ← ūrmí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣṇaḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pā́tave ← √pā- 2 (root)
{case:DAT, number:SG}

vr̥ṣabhā́nnāya ← vr̥ṣabhā́nna- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vr̥ṣabhā́ya ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

adhvaryū́ ← adhvaryú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ádrayaḥ ← ádri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vr̥ṣabhā́saḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vŕ̥ṣaṇā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suṣvati ← √su- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vr̥ṣabhā́ya ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣaṇam ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

वृष्णः॑ । कोशः॑ । प॒व॒ते॒ । मध्वः॑ । ऊ॒र्मिः । वृ॒ष॒भऽअ॑न्नाय । वृ॒ष॒भाय॑ । पात॑वे ।
वृष॑णा । अ॒ध्व॒र्यू इति॑ । वृ॒ष॒भासः॑ । अद्र॑यः । वृष॑णम् । सोम॑म् । वृ॒ष॒भाय॑ । सु॒स्व॒ति॒ ॥

• vṛṣṇaḥ ← vṛṣan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• kośaḥ ← kośa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “treasury; sheath; Kośa; scrotum; bud; vessel; kośa [word]; treasure; calyx; container; bucket; box.”

• pavate ← pū
• [verb], singular, Present indikative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• madhva ← madhvaḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• ūrmir ← ūrmiḥ ← ūrmi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wave; billow.”

• vṛṣabhānnāya ← vṛṣabha
• [noun], masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• vṛṣabhānnāya ← annāya ← anna
• [noun], dative, singular, masculine
• “food; foodstuff; grain; anna [word]; eating; boiled rice; meal.”

• vṛṣabhāya ← vṛṣabha
• [noun], dative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• pātave ← pā
• [verb noun]
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• vṛṣaṇādhvaryū ← vṛṣaṇā ← vṛṣan
• [noun], nominative, dual, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• vṛṣaṇādhvaryū ← adhvaryū ← adhvaryu
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Adhvaryu; adhvaryu [word]; Yajur-Veda.”

• vṛṣabhāso ← vṛṣabhāsaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• adrayo ← adrayaḥ ← adri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• vṛṣaṇaṃ ← vṛṣaṇam ← vṛṣan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• somaṃ ← somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• vṛṣabhāya ← vṛṣabha
• [noun], dative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• suṣvati ← _ ← √_
• [?]
• “_”

हेइन्द्र वृष्णः फलस्यवर्षितुः मध्वः मदकरस्यसोमस्यकोशोरसः ऊर्मिः अनुष्ठातॄणां पातॄणाञ्चप्रेरकः सन् पवतेगच्छति पवगतौ अनुदात्तेत् किमर्थं वृषभान्नाय बलवर्षकानिअन्नानि यस्यसतथोक्तः तादृ- शायवृषभायकामानंवर्षित्रे इन्द्रायपातवेपानार्थम्पवतइतिसमन्वयः किञ्च वृषणासोमरससेचनसमर्थौ अध्वर्यूअध्वर्युप्रतिप्रस्थातारौवृषभासः वर्षकाअद्रयोभिषवग्रावाणश्चवृषणंस्वर्गादिफ्बलस्यसेक्तारं सोमंवृषभायदेवानांश्रेष्ठायतुभ्यंसुष्वति सुन्वन्ति सुनोतेर्लटिबहुलञ्छन्दसीतिविकरणस्यश्लुः अदभ्य- स्तादितिझेरदादेशः ॥ ५ ॥

English translation:

“The juice of the gratifying and exhilarating (Soma), the exciter (of) those who drink it, flows to the showerer (of benefits), the dispenser of food, for his beverage; the two priests, the sprinklers of the oblation; and the stones (that express the Soma), offer to the best (of the deities), the Soma, the shedder (of blessings).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Soma juice which is vṛṣan flows (to) vṛṣabha, Indra, who is also vṛṣabhānau; the two priests, adhvaryu and pratiṣṭhāta are both vṛṣabhas;so are the stones used to bruise the Soma; Soma juice is vṛṣaṇa; so, the thunderbolt is vṛṣa; the car is vṛṣa; the horses, vṛṣṇau; the weapons are vṛṣabhāṇi; Indra and Soma are both designated vṛṣabha; all these forms such vṛṣan, vṛṣaṇa, vṛṣabha are from the radical vṛs. = lit. to rain, and implying raining, shedding, showering, sprinkling; or bestowing freely or liberally, when used, as they most commonly are, in a figurative sense

The vat of the bull [=soma], the wave of honey, purifies itself for the bull [=Indra], whose food is the bull, to drink it.
The two Adhvaryus are bulls, and the pressing stones are bulls. They press soma the bull for the bull.424 II.17

The vessel of the strong flows forth, the flood of meath, unto the Strong who feeds upon the strong, for drink,
Strong are the two Adhvaryus, strong are both the stones. They press the Soma that is strong for him the Strong.

Die Kufe des Bullen klärt sich, die Woge der Süßigkeit zum Trank, für den Bullen, dessen Speise der Bulle Soma ist. Bullen sind die beiden Adhvaryu´s, Bullen die Preßsteine, sie schlagen den Bullen Soma für den Bullen Indra aus.

Des Stieres Kufe und des Methes Welle fliesst dem Stier zum Trunk, der Stieres Speise gerne hat; Die Priester Stiere, Stiere sind die Steine auch; sie pressen Soma, ihn den Stier, dem Stiere aus,

Очищается чаша быка, волна сладкого (сомы)
Для питья быка, чья пища – бык (сома).
Быки – два адхварью, быки – давильные камни,
Они выжимают быка-сому для быка (Индры).

• इन्द्र:
• गृत्समदः शौनकः
• निचृज्जगती
• निषादः

अब सूर्य विषय को अगले मन्त्र में कहा गया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (मध्वः) शहद वा मधुर रसकी (ऊर्मिः) तरंग वा (वृष्णः) जल वर्षानेवाले सूर्य से (कोशः) मेघ (वृषभान्नाय) श्रेष्ठ जिससे अन्न हो उस (वृषभाय) श्रेष्ठ के लिये (पवते) प्राप्त होता वा जैसे (पातवे) पीने के लिये (वृषभासः) वर्षनेवाले (अद्रयः) मेघ (वृषभाय) दुष्टों की शक्ति को बाँधनेवाले के लिये (वृषणम्) बलकारक (सोमम्) सोमलतादि ओषधि रस को और (वृषणा) श्रेष्ठ (अध्वर्यू) अपने को अहिंसा की इच्छा करनेवाले का (सुष्वति) सार निकालते हैं, वैसे तुम भी निकालनेवाले हूजिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - जैसे मेघ सूर्य से उत्पन्न होकर पुष्कल अन्न का निमित्त होता और सब प्राणियों को तृप्त करता है, वैसे विद्वानों को भी होना चाहिये ॥०५॥

अन्वय: हे मनुष्या यथा मध्व ऊर्मिर्वृष्णः कोशो वृषभान्नाय वृषभाय पवते यथा पातवे वृषभासोऽद्रयो वृषभाय वृषणं सोमं वृषणाध्वर्यू च सुष्वति तथा यूयमपि भवत ॥५॥

अथ सूर्यविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (वृष्णः) वर्षकात् सूर्य्यात् (कोशः) मेघः (पवते) प्राप्नोति। पवत इति गतिकर्मा० निघं० २। १४। (मध्वः) मधोः (ऊर्मिः) तरङ्गः (वृषभान्नाय) वृषभमन्नं यस्मात्तस्मै (वृषभाय) श्रेष्ठाय (पातवे) पातुम् (वृषणा) वरौ (अध्वर्यू) आत्मनोऽध्वरमहिंसामिच्छू (वृषभासः) वर्षका (अद्रयः) मेघाः (वृषणम्) बलकरम् (सोमम्) सोमलताद्योषधिरसम् (वृषभाय) दुष्टशक्तिप्रतिबन्धकाय (सुष्वति) सुन्वन्ति। अत्र बहुलं छन्दसीति शपः श्लुरदभ्यस्तादिति झोऽदादेशः ॥५॥

भावार्थभाषाः - यथा मेघः सूर्यादुत्पद्य पुष्कलान्ननिमित्तो भवति सर्वान् प्राणिनः प्रीणाति तथा विद्वद्भिरपि भवितव्यम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - जसा मेघ सूर्यापासून उत्पन्न होऊन पुष्कळ अन्नाचे निमित्त बनतो व सर्व प्राण्यांना तृप्त करतो, तसे विद्वानांनी बनले पाहिजे. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

वृ᳓षा ते व᳓ज्र उत᳓ ते वृ᳓षा र᳓थो
वृ᳓षणा ह᳓री वृषभा᳓णि आ᳓युधा
वृ᳓ष्णो म᳓दस्य वृ᳓षभ त्व᳓म् ईशिष
इ᳓न्द्र सो᳓मस्य वृषभ᳓स्य तृप्णुहि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vájraḥ ← vájra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́yudhā ← ā́yudha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

hárī ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

vr̥ṣabhā́ṇi ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vŕ̥ṣaṇā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

īśiṣe ← √īś- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mádasya ← máda- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vr̥ṣabha ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣṇaḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tr̥pṇuhi ← √tr̥p- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vr̥ṣabhásya ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

वृषा॑ । ते॒ । वज्रः॑ । उ॒त । ते॒ । वृषा॑ । रथः॑ । वृष॑णा । हरी॒ इति॑ । वृ॒ष॒भाणि॑ । आयु॑धा ।
वृष्णः॑ । मद॑स्य । वृ॒ष॒भ॒ । त्वम् । ई॒शि॒षे॒ । इन्द्र॑ । सोम॑स्य । वृ॒ष॒भस्य॑ । तृ॒प्णु॒हि॒ ॥

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vajra ← vajraḥ ← vajra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• ratho ← rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• vṛṣaṇā ← vṛṣan
• [noun], nominative, dual, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• harī ← hari
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• vṛṣabhāṇy ← vṛṣabhāṇi ← vṛṣabha
• [noun], nominative, plural, neuter

• āyudhā ← āyudha
• [noun], nominative, plural, neuter
• “weapon; āyudha [word].”

• vṛṣṇo ← vṛṣṇaḥ ← vṛṣan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• madasya ← mada
• [noun], genitive, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• vṛṣabha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• īśiṣa ← īśiṣe ← īś
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• vṛṣabhasya ← vṛṣabha
• [noun], genitive, singular, masculine

• tṛpṇuhi ← tṛp
• [verb], singular, Present imperative
• “satiate; enjoy; delight.”

वृषभ कामानांवर्षक हेइन्द्र तेतववज्रः वृषाकामवर्षकः तथातेरथोपिवृषा तेहरीएतन्नामकावश्वौ वृषणावर्षकौतवआयुधावज्रव्यतिरिक्तान्यायुधान्यपिवृषभाणि वृष्णोवर्षकस्यमदस्य मदकरस्यसोम- स्यत्वमेवईशिषे स्वामीभवसि हेइन्द्र वृषभस्यवर्षकेणसोमस्यसोमेनतृप्णुहि तृप्तोभव तृपप्रीणने स्वा- दिः क्षुभ्रादिषु नृमन तृमोतीतिपठितं तथापिसर्वविधीनाञ्छन्दसिविकल्पितत्वादत्रणत्वप्रतिषेधोनभ- वति ॥ ६ ॥

English translation:

“Your thunderbolt, Indra, is the rainer (of bounties); your chariot, the showerer (of blessings); your two horses, the shedders (of desires); your weapons the diffusers (of wishes); you reign, showerer (of benefits), over the inebriating Soma, the sprinkler (of delight); satiate yourself, Indra, with the good-diffusing Soma.”

Your mace is a bull and your chariot is a bull. Your two fallow bays are bulls, and your weapons are bulls.
O bull, you are the master of the bull that is the exhilarating drink.
Indra, take your fill of the bull soma.

Strong is thy thunderbolt, yea, and thy car is strong; strong are thy Bay Steeds and thy weapons powerful.
Thou, Indra, Bull, art Lord of the strong gladdening drink. with the strong Soma, Indra, satisfy thyself.

Ein Bulle ist deine Keule und dein Wagen ist ein Bulle; Bullen sind deine Falben, bullenhaft sind deine Waffen. Du Bulle gebeutst über den bullenhaften Rauschtrank. Indra, trink dich am bullenhaften Soma satt!

Dein Blitz ein Stier, und auch dein Wagen ist ein Stier, die Rosse Stiere, und die Waffen Stiere auch, Du bist, o Stier, der Herr des Stiers der Rausch erregt; ergötz’, o Indra, an dem Stier dem Soma dich.

Бык – твоя ваджра, а также бык – твоя колесница,
Быки – два буланых коня, бык – оружие.
О бык, ты владеешь быком – пьянящим напитком.
Насыться, о Индра, сомой-быком!

• इन्द्र:
• गृत्समदः शौनकः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर विद्वान् के विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृषभ) अत्युत्तम (इन्द्र) परमैश्वर्य्ययुक्त विद्वान् जिन (ते) आपका (वृषा) दूसरे की शक्ति का प्रतिबन्धन करनेवाला (वज्रः) वेग (उत) और (ते) आपका (वृषा) वेगवान् (रथः) रथ (वृषणा) बलिष्ठ (हरी) हरणशील घोड़े (वृषभाणि) और शत्रुओं के बल को रोकनेवाले (आयुधा) शस्त्र-अस्त्र हैं सो जिस (वृष्णः) बल करनेवाले (मदस्य) हर्ष का और (वृषभस्य) पुष्टि करनेवाले (सोमस्य) ओषध्यादि रस के आप (ईशिषे) स्वामी होते हैं उससे (तृप्णुहि) तृप्त होओ ॥६॥

भावार्थभाषाः - जिनके सब कामों की सिद्धि करानेवाले साधनोपसाधन दृढ़ वा प्रशंसित काम हैं, वे कामों के साधन कराने को पीड़ित नहीं होते ॥६॥

अन्वय: हे वृषभेन्द्र यस्य ते वृषा वज्र उत ते वृषा रथो वृषणा हरी वृषभाण्यायुधानि सन्ति स यस्य वृष्णो मदस्य वृषभस्य सोमस्य त्वमीशिषे तेन तृप्णुहि ॥६॥

पुनर्विद्वद्विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (वृषा) परशक्तिप्रतिबन्धकः (ते) तव (वज्रः) वेगः (उत्) अपि (ते) तव (वृषा) वेगवान् (रथः) यानम् (वृषणा) बलिष्ठौ (हरी) हरणशीलावश्वौ (वृषभाणि) शत्रुबलनिवारकाणि (आयुधा) शस्त्राऽस्त्राणि (वृष्णः) बलकरस्य (मदस्य) हर्षस्य (वृषभ) अत्युत्तम (त्वम्) (ईशिषे) (इन्द्र) परमैश्वर्ययुक्त (सोमस्य) रसस्य (वृषभस्य) पुष्टिकरस्य (तृप्णुहि) तृप्तो भव ॥६॥

भावार्थभाषाः - येषां सर्वकर्मसिद्धिकराणि साधनोपसाधनानि दृढानि प्रशंसितानि कर्माणि वा सन्ति ते कार्यं साधितुं न व्यथन्ते ॥६॥

भावार्थभाषाः - ज्यांची सर्व कामे सिद्ध करविणारी साधने व उपसाधने दृढ आहेत किंवा कर्म प्रशंसित आहेत, ते कार्य सिद्ध करताना त्रस्त होत नाहीत. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

प्र᳓ ते ना᳓वं न᳓ स᳓मने वचस्यु᳓वम्
ब्र᳓ह्मणा यामि स᳓वनेषु दा᳓धृषिः
कुवि᳓न् नो अस्य᳓ व᳓चसो निबो᳓धिषद्
इ᳓न्द्रम् उ᳓त्सं न᳓ व᳓सुनः सिचामहे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ná ← ná (invariable)

nā́vam ← naú- ~ nā́v- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)

sámane ← sámana- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vacasyúvam ← vacasyú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

bráhmaṇā ← bráhman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

dā́dhr̥ṣiḥ ← dā́dhr̥ṣi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sávaneṣu ← sávana- 1 (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

yāmi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kuvít ← kuvít (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

nibódhiṣat ← √budh- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

vácasaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

sicāmahe ← √sic- (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

útsam ← útsa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vásunaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

प्र । ते॒ । नाव॑म् । न । सम॑ने । व॒च॒स्युव॑म् । ब्रह्म॑णा । या॒मि॒ । सव॑नेषु । दधृ॑षिः ।
कु॒वित् । नः॒ । अ॒स्य । वच॑सः । नि॒ऽबोधि॑षत् । इन्द्र॑म् । उत्स॑म् । न । वसु॑नः । सि॒चा॒म॒हे॒ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• nāvaṃ ← nāvam ← nau
• [noun], accusative, singular, feminine
• “ship; boat; nau [word].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• samane ← samana
• [noun], locative, singular, neuter
• “marriage; conflict.”

• vacasyuvam ← vacasyu
• [noun], accusative, singular, feminine
• “eloquent.”

• brahmaṇā ← brahman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• yāmi ← yā
• [verb], singular, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• savaneṣu ← savana
• [noun], locative, plural, neuter
• “yajña; savana [word]; Snāna; Soma sacrifice; press.”

• dādhṛṣiḥ ← dādhṛṣi
• [noun], nominative, singular, masculine

• kuvin ← kuvid
• [adverb]
• “surely; indeed.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vacaso ← vacasaḥ ← vacas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• nibodhiṣad ← nibodhiṣat ← nibudh ← √budh
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “learn; come to know; know; attend to; understand; understand.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• utsaṃ ← utsam ← utsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “spring; fountain; utsa [word]; well.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vasunaḥ ← vasu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• sicāmahe ← sic
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “submerge; sprinkle; pour; wet; decant; impregnate.”

दाधृषिः त्वत्प्रसादात् शत्रूणान्धर्षकोहं समनएसङ्ग्रामेवचस्युवं अमि तन्वादित्वादुवङादेशः स्ता- त्रमिच्छन्तन्नावन्न नावमिव आपद्भ्यस्तारकं तेत्वांसवनेषुत्रिषुब्रह्मणास्तोत्रेणप्रयामिप्राप्नोमि किञ्च नोस्माकंअस्यवचसः स्तुतिलक्षणमेतद्वाक्यं कुविद्बहुनिबोधिषत् इन्द्रोनितराम्बुध्यतां बुधअवगमने लिटिसिब्बहुलमितिसिप् कुविद्योगादनिघातः तिङिचोदात्तवतीतिगतेर्निघातः वयञ्चउत्सन्न जलस्य- निधानभूतङ्कूपमिव वसुनोनिधानभूतमिन्द्रंसिचामहे सोमेनसिञ्चामः सिचिर् क्षरणे स्वरितेत् आग- मानुशासनस्यानित्यत्वान्नुमभावः ॥ ७ ॥

English translation:

“Victorious in battle, (through) your (favour) I approach you, who are gratified by praise, in sacred rites with prayer, as a boat (to bear me over misfortune); may Indra listen attentively to these our words; we pour out libations to Indra, (who is a receptacle) of treasure, as a well (is of water).”

Within the assembly, (I send) forth to you my eloquent (formulation), like a boat, and through my poetic formulation I travel daringly
among the soma-pressings.
He will be aware of this speech of ours, will he not? We will draw upon Indra as upon a wellspring for what is good.

I, bold by prayer, come near thee in thy sacred rites, thee like a saving ship, thee shouting in the war.
Verily he will hear and mark this word of ours: we will pour Indra forth as ’twere a spring of wealth.

Ich rudere dir gleichsam das Schiff der Beredsamkeit in dem Wettbewerb zu; Kühn fahre ich mit der hohen Rede während der Somaspenden. Gewiß wird er dieses Wort von uns bedenken. Von Indra schöpfen wir wie von einem Quell des Guten.

Dich wie ein Schiff, das rauschend zu dem Lande eilt, besteig’ ich kühn mit Bitten bei dem Somaschmaus; Ob nicht auf dieses unser Lied er achten wird? den Indra giessen wie der Güter Born wir aus.

Я посылаю к тебе, словно ладью, красноречивую (песнь) на состязании.
Я, дерзкий, иду с молитвой на выжимания (сомы).
Заметит ли он эту нашу речь?
Мы вычерпываем Индру, как источник блага.

• इन्द्र:
• गृत्समदः शौनकः
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् (सवनेषु) ऐश्वर्यों वा प्रेरणाओं में (दाधृषिः) अतीव प्रगल्भ में (ते) तुम्हारे (समने) संग्राम के निमित्त (नावम्) जल में नाव को जैसे (न) वैसे (प्रयामि) प्राप्त होता (ब्रह्मणा) वेद के साथ (वचस्युवम्) अपने को वचन की इच्छा करते अर्थात् वेदशिक्षाओं को चाहते हुए जनको प्राप्त होता (कुवित्) महान् आप (अस्य) इस (वचसः) वचन के सम्बन्ध करनेवाले (नः) हम लोगों को (निबोधिषत्) निश्चित जानो हम लोग (उत्सम्) कूप के (न) समान वा (इन्द्रम्) बिजली के समान ऐश्वर्य के (वसुनः) द्रव्यसम्बन्धी व्यवहारों से (सिचामहे) सींचते हैं ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो नौकाओं से समुद्र में रथों से पृथिवी पर और विमानों से आकाश में युद्ध करते हैं, वे सदा ऐश्वर्य को प्राप्त होते हैं ॥७॥

अन्वय: हे विद्वन् सवनेषु दाधृषिरहन्ते तव समने नावन्न प्रयामि ब्रह्मणा वचस्युवं प्रयामि कुविद्भवानस्य वचसो नोऽस्मान्निबोधिषद्वयमुत्सं नेन्द्रं वसुनः सिचामहे ॥७॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (ते) तव (नावम्) (न) इव (समने) सङ्ग्रामे (वचस्युवम्) आत्मनो वच इच्छन्तम् (ब्रह्मणा) वेदेन (यामि) गच्छामि (सवनेषु) ऐश्वर्येषु प्रेरणेषु (दाधृषिः) अतिशयेन प्रगल्भः (कुवित्) महान् (नः) अस्मान् (अस्य) (वचसः) (निबोधिषत्) निश्चितं बुध्यात् (इन्द्रम्) विद्युतमिवैश्वर्यम् (उत्सम्) कूपम् (न) इव (वसुनः) द्रव्यस्य (सिचामहे) सिञ्चेम ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः ये नौभिः समुद्रे रथैः पृथिव्यां विमानैराकाशे युध्येरँस्ते सदैश्वर्यमश्नुवते ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे नौकांद्वारे समुद्रात, रथाद्वारे पृथ्वीवर व विमानांनी आकाशात युद्ध करतात ते सदैव ऐश्वर्य प्राप्त करतात. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

पुरा᳓ सम्बाधा᳓द् अभि᳓ आ᳓ ववृत्स्व नो
धेनु᳓र् न᳓ वत्सं᳓ य᳓वसस्य पिप्यु᳓षी
सकृ᳓त् सु᳓ ते सुमति᳓भिः शतक्रतो
स᳓म् प᳓त्नीभिर् न᳓ वृ᳓षणो नसीमहि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

abhí ← abhí (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

purā́ ← purā́ (invariable)

sambādhā́t ← sambādhá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

vavr̥tsva ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:MED}

dhenúḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

pipyúṣī ← √pī- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

vatsám ← vatsá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yávasasya ← yávasa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sakŕ̥t ← sakŕ̥t (invariable)

śatakrato ← śatákratu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sú ← sú (invariable)

sumatíbhiḥ ← sumatí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ná ← ná (invariable)

nasīmahi ← √nas- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

pátnībhiḥ ← pátnī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

sám ← sám (invariable)

vŕ̥ṣaṇaḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

पु॒रा । स॒म्ऽबा॒धात् । अ॒भि । आ । व॒वृ॒त्स्व॒ । नः॒ । धे॒नुः । न । व॒त्सम् । यव॑सस्य । पि॒प्युषी॑ ।
स॒कृत् । सु । ते॒ । सु॒म॒तिऽभिः॑ । श॒त॒क्र॒तो॒ इति॑ शतऽक्रतो । सम् । पत्नी॑भिः । न । वृष॑णः । न॒सी॒म॒हि॒ ॥

• purā
• [adverb]
• “once; earlier; first; purā [indecl.].”

• sambādhād ← sambādhāt ← sambādha
• [noun], ablative, singular, masculine
• “crowd; multitude; damage; vagina.”

• abhy ← abhī ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vavṛtsva ← vṛt
• [verb], singular, Perfect imperative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• dhenur ← dhenuḥ ← dhenu
• [noun], nominative, singular, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vatsaṃ ← vatsam ← vatsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “calf; child; Vatsa; vatsa [word]; juvenile; Vatsa; Vatsa; Vatsa; son; male child.”

• yavasasya ← yavasa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “eatage; pasture; fodder.”

• pipyuṣī ← pyā
• [verb noun], nominative, singular
• “swell; abound; swell.”

• sakṛt
• [adverb]
• “once; immediately; sakṛt [word]; abruptly.”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• sumatibhiḥ ← sumati
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• śatakrato ← śatakratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• patnībhir ← patnībhiḥ ← patnī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “wife; mistress; queen.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vṛṣaṇo ← vṛṣaṇaḥ ← vṛṣan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• nasīmahi ← nas
• [verb], plural, Aorist optative

हेइन्द्र सम्बाधात् शत्रुजन्यात्स्वम्बाधात्पुरानोस्मान् अभ्याववृत्स्व आवर्तय यथासम्बाधोस्मान् नस्पृशति तथाकुर्वित्यर्थः तत्रदृष्टान्तः—धेनुर्नवत्सं यथायवसस्यघासेनपिप्युषी आप्यायिता धेनुर्वत्सं क्षुद्बाधात्परावर्तयति तद्वत् हेशतक्रतो वयंसुमतिभिः त्वद्विषयैःशोभनैःस्तोत्रैः सकृत् सकृदपिसुनसी- महि सुष्थुव्याप्येमहि तत्रदृष्टान्तः—वृषणोन सेक्तारोयुवानःयथापत्नीभिर्व्याप्यन्तेतद्वत् ॥ ८ ॥

English translation:

“Conduct us beforehand away from evil, as a cow grazing in a meadow leads her calf (out of peril); may we, Śatakratu, envelop you, if but once, with acceptable praises, as youthful husbands (are embraced) by their wives.”

Before distress (strikes), turn here toward us, like a cow, milk-swollen from the pasture, toward her calf.
At once we would happily unite with your favors, o you of a hundred resolves, like bulls with their wives.

Turn thee unto us ere calamity come nigh, as a cow full of pasture turns her to her calf.
Lord of a Hundred Powers, may we once firmly cling to thy fair favours even as husbands to their wives.

Bevor wir in die Enge getrieben werden, wende dich uns zu wie zu dem Kalbe die Kuh, die von der Weide voll Milch ist. Noch einmal wollen wir fein mit deinen Gnaden uns vereinen wie die Stiere mit den Weibchen, du Ratreicher.

Komm her zu uns eh’ uns Bedrängniss noch erreicht, wie zu dem Kalb die Kuh von Gras gesättigt eilt; Lass einmal doch mit deiner Huld, o kräftiger, vereint uns sein, wie Männer mit vermählten Frau’n.

Повернись к нам, чтобы (мы) не (попали) в беду,
Как дойная корова – к теленку, налившись молоком от зерна.
Снова мы хотим прекрасно соединиться с твоими милостями,
О стоумный, как самцы – с самками!

• इन्द्र:
• गृत्समदः शौनकः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शतक्रतो) असंख्य बुद्धियोंवाले जन आप (यवसस्य) यवादि अन्नसम्बन्धी (वत्सम्) बछड़े को (पिप्युषी) वृद्ध (धेनुः) गौ (न) जैसे वैसे वा (सुमतिभिः) जिनकी सुन्दर बुद्धियाँ उन (पत्नीभिः) पत्नियों के साथ (वृषणः) बलवान् सेचनकर्त्ता जन जैसे (न) वैसे (ते) आपके (सम्बाधात्) सम्बन्ध से (पुरा) प्रथम (नः) हम लोगों को (अभि, आ, ववृत्स्व) सब ओर से अच्छे प्रकार वर्तो, जिससे हम लोग (सकृत्) एक बार (सुसन्नसीमहि) सुन्दरता से जावें ॥८॥

भावार्थभाषाः - जो और प्राणियों को पीड़ा से निवृत्त करते हैं, वे आप भी पीड़ा से निवृत्त होते हैं। जैसे क्रियमाण पत्नी के साथ पति आनन्दित होता है, वैसे सज्जन के साथ सब आनन्दित होते हैं ॥८॥

अन्वय: हे शतक्रतो त्वं यवसस्य वत्सं पिप्युषी धेनुर्न सुमतिभिः पत्नीभिर्वृषणो न ते तव सम्बाधात्पुरा नोऽस्मान् त्वमभ्याववृत्स्व यतो वयं सकृत्सु सन्नसीमहि ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरा) प्रथमतः (सम्बाधात्) (अभि) (आ) (ववृत्स्व) (नः) अस्माकम् (धेनुः) गौः (न) इव (वत्सम्) (यवसस्य) (पिप्युषी) वृद्धा (सकृत्) एकवारम् (सु) (ते) तव (सुमतिभिः) शोभना मतयो यासान्ताभिः (शतक्रतो) असङ्ख्यप्रज्ञ (सम्) (पत्नीभिः) (न) इव (वृषणः) बलिष्ठाः सेक्तारः (नसीमहि) गच्छेम। नसत इति गतिकर्मा निघं० २। १४। ॥८॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। येऽन्यान्प्राणिनः पीडातो निवर्त्तयन्ति ते स्वयमपि पीडातो निवर्त्तन्ते यथा क्रियमाणया पत्न्या सह पतिर्मोदते तथा सज्जनसङ्गेन सर्वे आनन्दन्ति ॥८॥

भावार्थभाषाः - जे इतर प्राण्यांच्या त्रासाचे निवारण करतात ते स्वतःही त्रासापासून निवृत्त होतात. जसे पत्नीबरोबर पती आनंदित असतो तसे सज्जनांबरोबर सर्व आनंदित असतात. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

नूनं᳓ सा᳓ ते प्र᳓ति व᳓रं जरित्रे᳓
दुहीय᳓द् इन्द्र द᳓क्षिणा मघो᳓नी
शि᳓क्षा स्तोतृ᳓भ्यो मा᳓ति धग् भ᳓गो नो
बृह᳓द् वदेम विद᳓थे सुवी᳓राः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
jaritré ← jaritár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

nūnám ← nūnám (invariable)

práti ← práti (invariable)

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

váram ← vára- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dákṣiṇā ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

duhīyát ← √duh- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:MED}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

maghónī ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

áti ← áti (invariable)

bhágaḥ ← bhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhak ← √dagh- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

mā́ ← mā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śíkṣa ← √śak- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

stotŕ̥bhyaḥ ← stotár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

suvī́rāḥ ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vadema ← √vadⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

vidáthe ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

नू॒नम् । सा । ते॒ । प्रति॑ । वर॑म् । ज॒रि॒त्रे । दु॒ही॒यत् । इ॒न्द्र॒ । दक्षि॑णा । म॒घोनी॑ ।
शिक्ष॑ । स्तो॒तृऽभ्यः॑ । मा । अति॑ । ध॒क् । भगः॑ । नः॒ । बृ॒हत् । व॒दे॒म॒ । वि॒दथे॑ । सु॒ऽवीराः॑ ॥

• nūnaṃ ← nūnam
• [adverb]
• “now; surely; immediately; just.”

• sā ← tad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• varaṃ ← varam ← vara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “gift; favor; wish; privilege; varac; wages.”

• jaritre ← jaritṛ
• [noun], dative, singular, masculine
• “singer.”

• duhīyad ← duhīyat ← duh
• [verb], singular, Present optative
• “milk.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• dakṣiṇā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

• maghonī ← maghavan
• [noun], nominative, singular, feminine
• “big.”

• śikṣā ← śikṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “help; give.”

• stotṛbhyo ← stotṛbhyaḥ ← stotṛ
• [noun], dative, plural, masculine
• “laudatory; worshiping.”

• māti ← mā
• [adverb]
• “not.”

• māti ← ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• dhag ← dhak ← dagh
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)

• bhago ← bhagaḥ ← bhaga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• bṛhad ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• vadema ← vad
• [verb], plural, Present optative
• “describe; teach; speak; tell; say; call; name; enumerate; declare; diagnose; address; say; pronounce; express; instruct; order.”

• vidathe ← vidatha
• [noun], locative, singular, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• suvīrāḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīrāḥ ← vīrāḥ ← vīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

नूनंसातइतिव्याख्याता ॥ ९ ॥तदस्माइतिनवर्चंषष्ठंसूक्तङ्गार्त्समदमैन्द्रं अत्रानुक्रमणिका तदस्मैद्वित्रिष्टुबन्तमिति अन्त्येद्वेत्रिष्टु- भे शिष्टाःसप्तजगत्यः अतिरात्रेद्वितीयेपर्यायेअच्छावाकशस्त्रे तदस्माइतिसूक्तम् अतिरात्रेपर्यायाणा- मितिखण्डेसूत्रितम् तदस्मैनव्यमस्यपिबयस्यजजानइन्द्रेतियाज्येति ।

English translation:

“That opulent donation which proceeds, Indra, from you, assuredly bestows upon him who praises you, the boon (that he desires); grant (it) to (us) your adorers; do not you, who are the object of adoration, disregard our prayers; so that, blessed with worthy descendants, we may glorify you at this sacrifice.”

Now should the generous priestly reward yield your boon for the singer as its milk, Indra.
Exert yourself for the praise singers. Let fortune not pass us by. – May we speak loftily at the ritual distribution, in possession of good
heroes.

Now let that wealthy Cow of thine, O Indra, yield in return a boon to him who lauds thee.
Give to thy praisers: let not fortune fail us. Loud may we speak, with heroes, in assembly.

Nun soll diese deine reichliche Lohngabe, o Indra, dem Sänger nach Wunsch ergiebig sein. Suche den Sängern zu nützen; das Glück soll nicht an uns vorübergehen. - Wir möchten das große Wort führen als Meister in der Weisheit.

Wohlan, es locke diese reiche Gabe dir ab, o Indra, was der Sänger wünschet; Den Preisern spende, kürze nicht den Antheil. Lasst laut im Chore bei dem Fest uns singen.

Пусть сейчас это твое щедрое вознаграждение, о Индра,
Выдаивается для певца по (его) желанию!
Будь благосклонен к восхвалителям! Да не минует нас доля!
Мы хотим провозгласить жертвенную раздачу, (чтобы иметь) прекрасных мужей!

• इन्द्र:
• गृत्समदः शौनकः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) विद्वान् जो (ते) आपकी (मघोनी) प्रशंसा करने के योग्य विद्या और प्रतिष्ठा (दक्षिणा) और दक्षिणा (जरित्रे) स्तुति करनेवाले के लिये (प्रतिवरम्) श्रेष्ठ के प्रति श्रेष्ठ पदार्थ को (दुहीयत्) पूर्ण करे (सा) वह आपका (नूनम्) निश्चित श्रेय अत्यन्त कल्याण सिद्ध करती है आप (स्तोतृभ्यः) स्तुति करनेवाले विद्वानों के लिये जो पदार्थ उनको (मा,अति,धक्) मत भस्म कर मत नष्ट कर जो (नः) हमारे लिये (भगः) ऐश्वर्य है उसको (शिक्ष) शिक्षा देओ। जिससे हम लोग (सुवीराः) सुन्दर वीरोंवाले हुए (विदथे) यज्ञभूमि में (बृहत्) बहुत (वदेम) कहें ॥९॥

भावार्थभाषाः - जो लोग किसी के उपकार को नहीं रोकते, सत्य उपदेश करते हैं, वे यशस्वी होते हैं ॥९॥ इस सूक्त में बिजली, विद्वान्, सूर्य और फिर विद्वानों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्तार्थ के साथ संगति जाननी चाहिये ॥ यह सोलहवाँ सूक्त और अठारहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे इन्द्र या ते तव मघोनी दक्षिणा जरित्रे प्रतिवरं दुहीयत्सा तव नूनं निश्चितं श्रेयः सम्पादयति। भवान्स्तोतृभ्यो मातिधग्यो नो भगस्तं शिक्ष यतो वयं सुवीराः सन्तोऽपि विदथे बृहद्वदेम ॥९॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (नूनम्) निश्चितम् (सा) (ते) तव (प्रति) (वरम्) (जरित्रे) स्तावकाय (दुहीयत्) (इन्द्र) (दक्षिणा) (मघोनी) पूजनीया विद्या प्रतिष्ठा च (शिक्ष) अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः (स्तोतृभ्यः) स्तावकेभ्यो विद्वद्भ्यः (मा) निषेधे (अति) (धक्) दहेः (भगः) ऐश्वर्यम् (नः) अस्मभ्यम् (बृहत्) महत् (वदेम) (विदथे) यज्ञे (सुवीराः) ॥९॥

भावार्थभाषाः - य कस्याप्युपकारं न रुन्धन्ति सत्यमुपदिशन्ति ते यशस्विनो भवन्ति ॥९॥। अस्मिन् सूक्ते विद्युद्विद्वत्सूर्यविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेदितव्यम् ॥ इति षोडशं सूक्तमष्टादशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जे लोक कुणाच्या उपकाराला अवरुद्ध करीत नाहीत, सत्याचा उपदेश करतात, ते यशस्वी होतात. ॥ ९ ॥