०१४

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓ध्वर्यवो भ᳓रते᳓न्द्राय सो᳓मम्
आ᳓मत्रेभिः सिञ्चता म᳓द्यम् अ᳓न्धः
कामी᳓ हि᳓ वीरः᳓ स᳓दम् अस्य पीतिं᳓
जुहो᳓त वृ᳓ष्णे त᳓द् इ᳓द् एश᳓ वष्टि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhvaryavaḥ ← adhvaryú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

bhárata ← √bhr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ámatrebhiḥ ← ámatra- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

ándhaḥ ← ándhas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mádyam ← mádya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

siñcata ← √sic- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

kāmī́ ← kāmín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pītím ← pītí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sádam ← sádam (invariable)

vīráḥ ← vīrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

eṣá ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

juhóta ← √hu- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vaṣṭi ← √vaś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vŕ̥ṣṇe ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

अध्व॑र्यवः । भर॑त । इन्द्रा॑य । सोम॑म् । आ । अम॑त्रेभिः । सि॒ञ्च॒त॒ । मद्य॑म् । अन्धः॑ ।
का॒मी । हि । वी॒रः । सद॑म् । अ॒स्य॒ । पी॒तिम् । जु॒होत॑ । वृष्णे॑ । तत् । इत् । ए॒षः । व॒ष्टि॒ ॥

• adhvaryavo ← adhvaryavaḥ ← adhvaryu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Adhvaryu; adhvaryu [word]; Yajur-Veda.”

• bharatendrāya ← bharata ← bhṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• bharatendrāya ← indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• āmatrebhiḥ ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• āmatrebhiḥ ← amatrebhiḥ ← amatra
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “vessel.”

• siñcatā ← sic
• [verb], plural, Present imperative
• “submerge; sprinkle; pour; wet; decant; impregnate.”

• madyam ← mad
• [verb noun], accusative, singular
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• andhaḥ ← andhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Soma; drink; amṛta.”

• kāmī ← kāmin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “desirous; aroused; loving.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• vīraḥ ← vīra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• sadam
• [adverb]
• “always.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pītiṃ ← pītim ← pīti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

• juhota ← hu
• [verb], plural, Present imperative
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• vṛṣṇe ← vṛṣan
• [noun], dative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• eṣa ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• vaṣṭi ← vaś
• [verb], singular, Present indikative
• “desire; agree; call; care; like; love.”

गृत्समदोब्रूते अध्वर्यवः अध्वरस्यनेतारः अध्वरंयजमानायेच्छन्तः कव्यध्व्रपृतनस्यर्चिलोपइत्य- कारलोपः अत्रयास्कः—अध्वर्युरध्वरयुध्वरंयुनक्त्यध्वरस्यनेताध्वरङ्कामयतइति । हेअध्वर्यवः इन्द्रा- यदेवायसोमहविर्धानादुत्तरवेदिम्प्रतिभरतहरत आमन्त्रितस्याविद्यमानत्वादनिधातः हृत्वाअमत्रेभिः अमासहअदन्त्यत्रहोत्रादयइतिअमत्राणिचमसाः तैः मद्यम्मदकरमन्धः सोमलक्षणमन्नंआसिञ्चतअग्नौ प्रक्षिपत अत्रयास्कः—आसिञ्चतमत्रैर्मदनीयमन्धोमत्रम्पात्रममाअस्मिन्नदन्तीति । वीरःसइन्द्रः अस्य सोमस्यपीतिम्पानम्प्रतिसदसदैवकामीहि कामयमानोहि तस्मात् वृष्णोवर्षित्रे इन्द्रायसोमञ्जुहोतजुहुत हुदानादनयोः लोटि तप्तनप्तनथनाश्चेतिवतादेशः एषइन्द्रः तदित् तदेवसोमद्रव्यंवष्टि कामयते ॥ १ ॥

English translation:

“Priests, bring the Soma libation for Indra; sprinkle with ladles the exhilarating beverage; he, the hero, is ever desirous of the draught; offer the libation to the showerer (of benefits), for, verily, he desires it.”

Adhvaryus! Bring the soma to Indra. With the tankards, pour here the exhilarating stalk,
because the hero is ever desirous of his drink. Offer to the bull: he wishes just that.

MINISTERS, bring the Soma juice for Indra, pour forth the gladdening liquor with the beakers.logeth ever
To drink of this the Hero offer it to the Bull, for this he willeth.

Adhvaryu´s! Traget für Indra den Soma auf, schenket den berauschenden Trank in Humpen ein, denn der Held hat immer Lust nach diesem Trunk ! Opfert dem Bullen; darnach eben hat er Verlangen.

O Priester, bringet Soma dar dem Indra, mit Eimern giesst ihm zu den starken Rauschtrank; Denn stets begehrt der Held davon zu trinken, ergiesst’s dem Stiere, das ja eben wünscht er.

Адхварью! Несите сому для Индры,
Лейте чашами пьянящий напиток –
Ведь герой всегда жаждет этого питья!
Налейте быку – он ведь хочет этого!

• इन्द्र:
• गृत्समदः शौनकः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब बारह चावाले चौदहवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में सोम के गुणों को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अध्वर्यवः) अपने को यज्ञ कर्मों की चाहना करनेवाले मनुष्यो ! तुम जो (एषः) यह (कामी) कामना करने के स्वभाववाला (वीरः) वीर (वृष्णे) बल बढ़ाने के लिये (अस्य) इस सोमरस के (पितीम्) पान को (वष्टि) चाहता है (तत्, इत्) उसे (सदम्) पाने योग्य सोम (हि) को निश्चय से तुम (जुहोत) ग्रहण करो (इन्द्राय) और परमैश्वर्य के लिये (अमत्रेभिः) उत्तम पात्रों से (मद्यम्) हर्ष के देनेवाले (अन्धः) अन्न को तथा (सोमम्) सोम रस को (सिञ्चत) सींचो और बल को (आ, भरत) पुष्ट करो ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य सर्व रोग हरने, बुद्धि और बल के देनेवाले भोजन और पान अर्थात् उत्तम वस्तु पीने की कामना करते हैं, वे बलिष्ठ वीर होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे अध्वर्यवो यूयं य एषः कामी वीरो वृष्णेऽस्य पीतिं वष्टि तदित्सदं हि यूयं जुहोतेन्द्रायामत्रेर्मद्यमन्धः सोमं सिञ्चत बलमाभरत ॥१॥

अथ सोमगुणानाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अध्वर्यवः) आत्मनोऽध्वरं कामयमानाः (भरत) (इन्द्राय) परमैश्वर्याय (सोमम्) ओषध्यादिरसम् (आ) समन्तात् (अमत्रेभिः) पात्रैः (सिञ्चत) अत्राऽन्येषामपीति दीर्घः। (मद्यम्) हर्षप्रदम् (अन्धः) अन्नम् (कामी) कामयितुं शीलः (हि) खलु (वीरः) (सदम्) प्राप्तव्यम् (अस्य) सोमस्य (पीतिम्) पानम् (जुहोत) गृह्णीत (वृष्णे) बलवर्द्धनाय (तत्) तम् (इत्) (एषः) (वष्टि) कामयते ॥१॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या सर्वरोगहरं बुद्धिबलप्रदं भोजनं पानं च कामयन्ते ते बलिष्ठा वीरा जायन्ते ॥१॥

या सूक्तात सोम, विद्युत, राजा व प्रजा आणि क्रिया कुशलतेचे प्रयोजन यांच्या वर्णनाने या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - जी माणसे सर्व रोग नष्ट करणारे, बुद्धी व बल देणारे खान-पान करण्याची इच्छा बाळगतात ती बलिष्ठ होतात. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓ध्वर्यवो यो᳓ अपो᳓ वव्रिवां᳓सं
वृत्रं᳓ जघा᳓न अश᳓न्येव वृक्ष᳓म्
त᳓स्मा एत᳓म् भरत तद्वशा᳓यँ
एष᳓ इ᳓न्द्रो अर्हति पीति᳓म् अस्य

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhvaryavaḥ ← adhvaryú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vavrivā́ṁsam ← √vr̥- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aśányā ← aśáni- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)

jaghā́na ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

vr̥kṣám ← vr̥kṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥trám ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bharata ← √bhr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

etám ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tadvaśā́ya ← tadvaśá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

tásmai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

arhati ← √arh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

eṣáḥ ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pītím ← pītí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

अध्व॑र्यवः । यः । अ॒पः । व॒व्रि॒ऽवांस॑म् । वृ॒त्रम् । ज॒घान॑ । अ॒शन्या॑ऽइव । वृ॒क्षम् ।
तस्मै॑ । ए॒तम् । भ॒र॒त॒ । त॒त्ऽव॒शाय॑ । ए॒षः । इन्द्रः॑ । अ॒र्ह॒ति॒ । पी॒तिम् । अ॒स्य॒ ॥

• adhvaryavo ← adhvaryavaḥ ← adhvaryu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Adhvaryu; adhvaryu [word]; Yajur-Veda.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• apo ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• vavrivāṃsaṃ ← vavrivāṃsam ← vṛ
• [verb noun], accusative, singular
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• vṛtraṃ ← vṛtram ← vṛtra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• jaghānāśanyeva ← jaghāna ← han
• [verb], singular, Perfect indicative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• jaghānāśanyeva ← aśanyā ← aśani
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “lightning; Vajra; vajra; thunderbolt.”

• jaghānāśanyeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• vṛkṣam ← vṛkṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “tree; fruit tree.”

• tasmā ← tasmai ← tad
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• etam ← etad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• bharata ← bhṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• tadvaśāyaṃ ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• eṣa ← eṣaḥ ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• arhati ← arh
• [verb], singular, Present indikative
• “should; may; rate; can; can; equal; necessitate.”

• pītim ← pīti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

हेअध्वर्यवः यइन्द्रः अपउदकानिवव्रिवांसंआवृत्यस्थितंवृत्रं वृणोत्याकाशमितिवृत्रोमेघः तम्मेघं- वज्रेणजघानहतवान् अशन्येव यथाअशन्यावैद्युताग्निनावृक्षन्दहतितद्वत् तस्मैतद्वशायसोमकामाय- तस्माइन्द्रायएतंसोमम्भरत उत्तरवोदिम्प्रतिहरत एषइन्द्रः अस्यसोमस्यपीतिम्पानमर्हति ॥ २ ॥

English translation:

“Priests, offer the libation to him who slew the rain-arresting Vṛtra, as (he strikes down) a tree with (his) thunderbolt; to him who desires it; and Indra is worthy of (Soma).”

Adhvaryus! Who struck, like a tree with a spear, Vr̥tra, who had enclosed the waters,
to him bring this (soma) since he desires it. This Indra deserves to drink it.

Ye ministers, to him who with the lightning smote, like a tree, the rain-withholding Vrtra-
Bring it to him, him who is fain to taste it, a draught of this which Indra here deserveth.

Adhvaryu´s! Der den Wasser sperrenden Vritra erschlagen hat wie einen Baum mit einem Blitze, dem traget diesen Soma auf, der darnach verlanget ! Dieser Indra hat das anrecht auf dessen Trunk.

O Priester ihm, der schlug den Flut-verberger, den Vritra treffend, wie mit Blitz den Baumstamm, Bringt diesen Soma dem, der ihn begehret, Indra allein ist würdig, ihn zu trinken.

Адхварью! Кто убил Вритру, сокрывшего
Воды, как дерево (раскалывает) молнией, –
Тому, требующему его, несите этого (сому)!
У этого Индры есть право на его питье.

• इन्द्र:
• गृत्समदः शौनकः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब बिजुली के विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अध्वर्यवः) अपने को अहिंसा की इच्छा करनेवालो ! (यः) जो सूर्य (वव्रिवांसम्) आवरण करनेवाले (वृत्रम्) मेघ को (अशन्येव) बिजुली के समान (वृक्षम्) वृक्ष को (जघान) मारता है अर्थात् दाहशक्ति से भस्म कर देता है और (आपः) जलों को वर्षाता तथा जो (एषः) यह (इन्द्रः) ऐश्वर्यवान् जन (अस्य) सोमलतादि रस के (पीतिम्) पीने को (अर्हति) योग्य होता है इस कारण (तद्वशाय) उन उन पदार्थों की कामना करनेवाले के लिये (एतम्) उक्त पदार्थ द्वय को धारण करो अर्थात् उनके गुणों को अपने मन से निश्चित करो ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं । जो सूर्य के समान विद्या और मेघ के समान सुख की उत्पत्ति करते हैं और सदा पथ्योषधि सेवी हुए ओषधियों का सेवन करते हैं, वे परोपकार करने को भी योग्य होते हैं ॥२॥

अन्वय: हे अध्वर्यवो यस्सूर्यो वव्रिवांसं वृत्रमशन्येव वृक्षं जघानापो वर्षति य एष इन्द्रोऽस्य पीतिमर्हति तस्मा तद्वशायैतं भरत ॥२॥

अथ विद्युद्विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अध्वर्यवः) आत्मनोऽध्वरमहिंसामिच्छन्तः (यः) (अपः) (जलानि) (वव्रिवांसम्) आवरकम् (वृत्रम्) मेघम् (जघान) हन्ति (अशन्येव) विद्युता (वृक्षम्) (तस्मै) (एतम्) द्वयम् (भरत) (तद्वशाय) तत्तत्कामयमानाय (एषः) (इन्द्रः) ऐश्वर्यवान् (अर्हति) योग्यो न भवति (पीतिम्) पानम् (अस्य) सोमलतादिरसस्य ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये सूर्यवद्विद्यां मेघवत्सुखं जनयन्ति सदा पथ्यसेविनस्सन्त ओषधीः सेवन्ते ते परोपकारमपि कर्त्तुमर्हन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे सूर्याप्रमाणे विद्या व मेघाप्रमाणे सुखाची उत्पत्ती करतात व सदैव पथ्यकारक औषधींचे सेवन करतात, ते परोपकारीही असतात. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓ध्वर्यवो यो᳓ दृ᳓भीकं जघा᳓न
यो᳓ गा᳓ उदा᳓जद् अ᳓प हि᳓ वलं᳓ वः᳓
त᳓स्मा एत᳓म् अन्त᳓रिक्षे न᳓ वा᳓तम्
इ᳓न्द्रं सो᳓मैर् ओ᳓र्णुत जू᳓र् न᳓ व᳓स्त्रैः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhvaryavaḥ ← adhvaryú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

dŕ̥bhīkam ← dŕ̥bhīka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jaghā́na ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ápa ← ápa (invariable)

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

hí ← hí (invariable)

udā́jat ← √aj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

valám ← valá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vár ← √vr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

antárikṣe ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

etám ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

tásmai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vā́tam ← vā́ta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jū́ḥ ← jū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

sómaiḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ūrṇuta ← √vr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vástraiḥ ← vástra- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

अध्व॑र्यवः । यः । दृभी॑कम् । ज॒घान॑ । यः । गाः । उ॒त्ऽआज॑त् । अप॑ । हि । व॒लम् । वरिति॒ वः ।
तस्मै॑ । ए॒तम् । अ॒न्तरि॑क्षे । न । वात॑म् । इन्द्र॑म् । सोमैः॒ । आ । ऊ॒र्णु॒त॒ । जूः । न । वस्त्रैः॑ ॥

• adhvaryavo ← adhvaryavaḥ ← adhvaryu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Adhvaryu; adhvaryu [word]; Yajur-Veda.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dṛbhīkaṃ ← dṛbhīkam ← dṛbhīka
• [noun], accusative, singular, masculine

• jaghāna ← han
• [verb], singular, Perfect indicative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• gā ← gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• udājad ← udājat ← udaj ← √aj
• [verb], singular, Imperfect

• apa
• [adverb]
• “away.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• valaṃ ← valam ← vala
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Vala; vala; cave.”

• vaḥ ← var ← vṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• tasmā ← tasmai ← tad
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• etam ← etad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• antarikṣe ← antarikṣa
• [noun], locative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vātam ← vāta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• somair ← somaiḥ ← soma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• orṇuta ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• orṇuta ← ūrṇuta ← vṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• jūr ← jūḥ ← jū
• [noun], nominative, singular, masculine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vastraiḥ ← vastra
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “fabric; clothing; dress; vastra [word].”

हेअध्वर्यवः यइन्द्रः द्रुभीकंसर्वान् विदारयति भियङ्करोतीतिदृभीकोनामासुरः तमसुरञ्जघान यश्च वलासुरेणनिरुद्धागाउदाजत् निरगमयत् ततश्चतमेवव्लमसुरंअपवः अपावृणोत् हिंसितवानित्यर्थःहि प्रसिद्धः वृणोतेर्लुङि मन्त्रेघसेत्यादिनाच्लेर्लुक् हल्ङ्यादिनातिपोलोपः तस्माइन्द्रायएतं सोमं अन्तरि- क्षेवातन्न वातमिव धाराफ़्भिर्व्याप्तङ्कुरुत तदेवाह सोमैरिन्द्रंआऊर्णुत सर्वतआच्छादयत ऊर्णुञ् आ- च्छादने आदादिकः लोटिरूपम् तत्रदृष्टान्तः—जूःन जीर्णोयथावस्त्रैरङ्गमाच्छादयति तद्वत् ॥ ३ ॥

English translation:

“Priests, offer this libation, which, like the wind in the firmament, (is the cause of rain), to him who slew Dṛbhīka, destroyed Bala, andliberated the cows; heap Indra with Soma, as an old man (is covered) with garments.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Dṛbhīka, an asura

Adhvaryus! Who struck Dr̥bhīka and who drove up the cattle—for he had opened the cave—
to him (bring) this (soma), (rushing swiftly) like the wind within the midspace. Cover Indra with the soma juices, as a fast horse (is
covered) with blankets (after a race).

Ye ministers, to him who smote Drhhikas who drove the kine forth, and discovered Vala,
Offer this draught, like Vita in the region: clothe him with Soma even as steeds with trappings.

Adhvaryu´s! Der den Dribhika erschlagen hat, der die Rinder heraustrieb - denn er hatte die Valahöhle aufgesperrt - für ihn lasset den Soma laufen wie den Wind in der Luft. Decket Indra mit Soma zu wie ein Greis mit Kleidern sich zudeckt!

O Priester ihm, der den Dhribhika todt schlug, die Küh’ heraus liess, als er Vala auffand, Reicht Soma dar, der braust wie Sturm im Luftraum, in Tränke hüllt ihn, wie ein Ross in Decken.

Адхварью! Кто убил Дрибхику,
Кто коров выгнал – ведь он раскрыл (пещеру) Вала –
Тому (принесите) этого сому, подобно тому, как он (сам дал) ветер – воздушному пространству!
Покройте Индру струями сомы, как скакун (покрывается) попонами.

• इन्द्र:
• गृत्समदः शौनकः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब राज विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अध्वर्यवः) यज्ञ संपादन करनेवाले जनो ! (यः) जो (दृभीकम्) भयङ्कर प्राणी को (जघान) मारता है किसको कि (यः) जो (गाः) गौओं को (उदाजत्) विविध प्रकार से फेंके अर्थात् उठाय उठाय पटके मारे और (बलम्) बल को (अप,वः) अपवारण करे रोके (तस्मै) उसके लिये (हि) ही (एतम्) इस यज्ञ को (अन्तरिक्षे) अन्तरिक्ष में (वातम्) पवन के (न) समान वा (इन्द्रम्) मेघों की धारणा करनेवाले सूर्य को (वस्त्रैः) वस्त्रों से (जूः) बुड्ढे के (न) समान (सोमैः) ओषधियों वा ऐश्वर्यों से (आ, ऊर्णुत) आच्छादित करो अर्थात् अपने यज्ञधूम से सूर्य को ढाँपो ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो राजपुरुष भयानक गोहत्या करनेवालों को मारते हैं और उत्तमों की रक्षा करते हैं, वे निर्भय होते हैं ॥३॥

अन्वय: हे अध्वर्यवो यो दृभीकं जघान कं यो गा उदाजद् बलमप वस्तस्मै ह्येतमन्तरिक्षे वातन्नेन्द्रं वस्त्रैर्जूर्न सोमैरोर्णुत ॥३॥

अथ राजविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अध्वर्यवः) यज्ञसम्पादकाः (यः) (दृभीकम्) भयकरम् (जघान) हन्यात् (यः) (गोः) धेनूः (उदाजत्) विक्षिपेद्धन्यात् (अप) (हि) (बलम्) (वः) वृणोति (तस्मै) (एतम्) यज्ञम् (अन्तरिक्षे) (न) इव (वातम्) वायुम् (इन्द्रम्) मेघानां धारकम् (सोमैः) ओषधिरसैरैश्वर्यैर्वा (आ) (ऊर्णुत) आच्छादयत (जूः) जीर्णावस्थां प्राप्तः (न) इव (वस्त्रैः) वासोभिः ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये राजपुरुषा भयानकान् गोहत्याकर्त्तॄन् घ्नन्ति, उत्तमान् रक्षन्ति ते निर्भया जायन्ते ॥३॥

भावार्थभाषाः - भावार्थ -या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे राजपुरुष गोहत्या करणाऱ्यांना मारतात व उत्तम लोकांचे रक्षण करतात ते निर्भय असतात. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓ध्वर्यवो य᳓ उ᳓रणं जघा᳓न
न᳓व चख्वां᳓सं नवतिं᳓ च बाहू᳓न्
यो᳓ अ᳓र्बुदम् अ᳓व नीचा᳓ बबाधे᳓
त᳓म् इ᳓न्द्रं सो᳓मस्य भृथे᳓ हिनोत

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhvaryavaḥ ← adhvaryú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

jaghā́na ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

úraṇam ← úran- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bāhū́n ← bāhú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)

cakhvā́ṁsam ← cakhváṁs- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

náva ← náva- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

navatím ← navatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

árbudam ← árbuda- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áva ← áva (invariable)

babādhé ← √bādhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

nīcā́ ← nyàñc- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhr̥thé ← bhr̥thá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

hinota ← √hi- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अध्व॑र्यवः । यः । उर॑णम् । ज॒घान॑ । नव॑ । च॒ख्वांस॑म् । न॒व॒तिम् । च॒ । बा॒हून् ।
यः । अर्बु॑दम् । अव॑ । नी॒चा । ब॒बा॒धे । तम् । इन्द्र॑म् । सोम॑स्य । भृ॒थे । हि॒नो॒त॒ ॥

• adhvaryavo ← adhvaryavaḥ ← adhvaryu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Adhvaryu; adhvaryu [word]; Yajur-Veda.”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• uraṇaṃ ← uraṇam ← uraṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ram; sheep.”

• jaghāna ← han
• [verb], singular, Perfect indicative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• nava ← navan
• [noun], accusative, singular, neuter
• “nine.”

• cakhvāṃsaṃ ← cakhvāṃsam ← cakhvas
• [noun], accusative, singular, masculine

• navatiṃ ← navatim ← navati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “ninety; navati [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• bāhūn ← bāhu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• arbudam ← arbuda
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Arbuda; Arbuda; Arbuda.”

• ava
• [adverb]
• “down.”

• nīcā
• [adverb]
• “down.”

• babādhe ← bādh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “afflict; annoy; chase away; tease; grieve; irritate.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• bhṛthe ← bhṛtha
• [noun], locative, singular, masculine

• hinota ← hi
• [verb], plural, Present imperative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

हेअध्वर्यवः यइन्द्रः नवनवतिञ्चएकोनशतम्बाहून् चख्वांसं चष्टेरिदंरूपं यद्वा खनतेःक्वसौरूपं जने- लोपः छान्दसंरूपं सर्वस्यदर्शयन्तम यद्वा आत्मनोदेहेनिखातवन्तं उरणं एतन्नामकमसुरं जघान यश्च- अर्बुदं एतन्नामकमसुरञ्चनीचाधोमुखङ्कृत्वाअवबबाधेतमेनमिन्द्रंसोद्मस्यभृथेसोमम्बिभ्रति पात्रेहिनो- तवर्धयत यद्वा सोमस्यभृथेभरणेसम्पादनेसतिहिनोत स्तोत्रैःप्रीणयत हिगतिवृद्ध्योः स्वादिः ॥ ४ ॥

English translation:

“Priests, propitiate, by the offering of the Soma that Indra, who slew Uraṇa, displaying nine and ninety arms; and hurled Arbuda down headlong.”

Adhvaryus! Who smashed Uraṇa, who had stretched forth his nine and ninety arms,
and who pressed Arbuda down to the depth—urge Indra onward at the bringing of soma.

Him who did Urana to death, Adhvaryus! though showing arms ninety-and-nine in number;
Who cast down headlong Arbuda and slew him,-speed ye that Indra to our offered Soma.

Adhvaryu´s!Der den Urana erschlagen hat, welcher neunundneunzig Arme reckte, der den Arbuda hinab in die Tiefe stieß, diesen Indra treibt zur Eile, wenn der Soma aufgetragen wird!

O Priester ihn, der Urana erschlagen, als neunundneunzig Arme er emporhielt, Der Arbuda herabstiess in die Tiefe, zum Soma-mahle führet diesen Indra.

Адхварью! Кто убил Урану,
Растопырившего девяносто девять рук,
Кто столкнул вниз Арбуду, –
Этого Индру возбудите при принесении сомы!

• इन्द्र:
• गृत्समदः शौनकः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले उपदेश में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अध्वर्यवः) सबके प्रियाचरणों को करनेवाले विद्वानो तुम (यः) जो जन (उरणम्) आच्छादन करनेवाले (चख्वांसम्) मारनेवाले के प्रति मारनेवाले को (जघान) मारे और (नव, नवतिम्) न्यन्यानवे (बाहून्) बाहुओं के समान सहाय करनेवालों को (च) भी मारे (यः) जो (अर्बुदम्) दशक्रोड़ (नीचा) नीचों को (अव, बबाधे) विलोता है (तम्) उस (इन्द्रम्) बिजुली के समान सेनापति को (सोमस्य) ऐश्वर्य के (भृथे) धारण करने में (हिनोत) प्रेरणा देओ ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे सेनास्थ मनुष्यो तुमको जो कि अनेकों सहाय युक्त दुष्ट करनेवाले दुराचारियों का मारने और राज्यैश्वर्य का पुष्ट करनेवाला हो, वह सेनापति करना चाहिये ॥४॥

अन्वय: हे अध्वर्ययो विद्वांसो यूयं य उरणं चख्वांसं जघान नवनवतिं बाहूँश्च जघान योऽर्बुदं नीचावबबाधे तमिन्द्रं सोमस्य भृथे हिनोत ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अध्वर्यवः) सर्वस्य प्रियाचरणाः (यः) जनः (उरणम्) आच्छादकम् (जघान) हन्यात् (नव) (चख्वांसम्) प्रतिघातम् (नवतिम्) (च) (बाहून्) बाहुवत्सहायिनः (यः) (अर्बुदम्) एतत्सङ्ख्याकम् (अव) (नीचा) नीचकर्मकर्तॄन् (बबाधे) बाधते (तम्) (इन्द्रम्) विद्युतमिव सेनेशम् (सोमस्य) ऐश्वर्यस्य (भृथे) धारणे (हिनोत) प्रेरयत ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे सेनास्थजना युष्माभिरनेकेषां दुष्टानां ससहायानां नीचकर्मकारिणां जनानां हन्ता राज्यैश्वर्यस्य भर्त्ता सेनेशः कर्त्तव्यः ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे सैन्यातील लोकांनो! जो अनेक दुष्टांना, दुराचाऱ्यांना मारणारा व राजैश्वर्य वाढविणारा असतो त्याला सेनापती करा. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓ध्वर्यवो यः᳓ सु᳓ अ᳓श्नं जघा᳓न
यः᳓ शु᳓ष्णम् · अशु᳓षं यो᳓ वि᳓अंसम्
यः᳓ पि᳓प्रुं · न᳓मुचिं यो᳓ रुधिक्रां᳓
त᳓स्मा इ᳓न्द्राय अ᳓न्धसो जुहोत

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhvaryavaḥ ← adhvaryú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

áśnam ← áśna- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jaghā́na ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

sú ← sú (invariable)

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aśúṣam ← aśúṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śúṣṇam ← śúṣṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vyàṁsam ← vyàṁsa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

námucim ← námuci- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

píprum ← pípru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rudhikrā́m ← rudhikrā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ándhasaḥ ← ándhas- 2 (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

juhota ← √hu- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tásmai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

अध्व॑र्यवः । यः । सु । अश्न॑म् । ज॒घान॑ । यः । शुष्ण॑म् । अ॒शुष॑म् । यः । विऽअं॑सम् ।
यः । पिप्रु॑म् । नमु॑चिम् । यः । रु॒धि॒ऽक्राम् । तस्मै॑ । इन्द्रा॑य । अन्ध॑सः । जु॒हो॒त॒ ॥

• adhvaryavo ← adhvaryavaḥ ← adhvaryu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Adhvaryu; adhvaryu [word]; Yajur-Veda.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sv ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• aśnaṃ ← aśnam ← aśna
• [noun], accusative, singular, masculine

• jaghāna ← han
• [verb], singular, Perfect indicative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• śuṣṇam ← śuṣṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Śuṣṇa.”

• aśuṣaṃ ← aśuṣam ← aśuṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “edacious.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vyaṃsam ← vyaṃsa
• [noun], accusative, singular, masculine

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pipruṃ ← piprum ← pipru
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Pipru.”

• namuciṃ ← namucim ← namuci
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Namuci; namuci [word].”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• rudhikrāṃ ← rudhikrām ← rudhikrā
• [noun], accusative, singular, masculine

• tasmā ← tasmai ← tad
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• indrāyāndhaso ← indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāyāndhaso ← andhasaḥ ← andhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Soma; drink; amṛta.”

• juhota ← hu
• [verb], plural, Present imperative
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

हेअध्वर्यवः यइन्द्रः अश्नंअश्नाति भक्षयति प्राणिजातमिति यद्वा अश्रुते स्वतेजसासर्वं व्याप्नोतीति- अश्नः कश्चिदसुरः तमसुरंसुसुष्ठुजघान यःअशुषङ्केनाप्यशोषणीयंशुष्ण मसुरं यश्च तं असुरंव्यंसंअंसही- नङ्क्रुत्वाजघान यश्चपिप्रुन्तेजसाजगद्भ्याप्यवर्तमानंएतन्नामकमसुरन्नमुचिञ्चासुरं जघान यश्च तैत्तिरीय- के—नमुचिमासुरन्नालभतेतिप्रकृत्यफेनेनशिरउदवर्तयदित्यन्तेनवाक्यसन्दर्भेणनमुचिवधःप्रपञ्चितः । तथामन्त्रश्च—अपाम्फेनेननमुचेः शिरइन्द्रोदवर्तयइति । रुधिक्रांएतन्नामकमसुरंयश्चजघानतस्माइन्द्रा यअन्धसोहविर्लक्षणन्यन्नानिजुहोत जुहुत ॥ ५ ॥

English translation:

“Priests, offer the Soma to that Indra, who slew Svaśna, the unabsorbable Śuṣṇa, and mutilated (Vṛtra), who destroyed Pipru, Namuci and Rudhikrā.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Svaśna su aśnate = he who devours; su may also relate to the verb jaghāna, well-slew; Namuci destroys by the foam of the sea: apām phenena namuci śiraḥ indra udavartayat (Taittirīya Saṃhitā 1.7.1.5-6)

Adhvaryus! Who struck Aśna, who the voracious Śuṣṇa, who the cobra [=Vr̥tra],
who Pipru and Namuci, who Rudhikrā—to Indra offer of the
soma plant.

Ye ministers, to him who struck down Svasna, and did to death Vyamsa and greedy Susna,
And Rudhikras and Namuci and Pipru,- to him, to Indra, pour ye forth libation.

Adhvaryu´s! Der den Asna recht erschlagen hat, der den gefräßigen Susna, der den Vyansa, der den Pipru, Namuci, der den Rudhikra diesem Indra opfert vom Tranke!

O Priester ihm, der tödtete den Açna, den gier’gen Çuschna schlug und den Viansa, Den Pipru auch, den Namutschi, Rudhikra, ihm, diesem Indra giesset zu den Rauschtrank.

Адхварью! Кто убил Ашну,
Кто – Шушну прожорливого, кто – Вьянсу,
Кто – Пипру, Намучи, кто – Рудхикру, –
Принесите напиток (сомы) в жертву этому Индре!

• इन्द्र:
• गृत्समदः शौनकः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले उपदेश में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अध्वर्यवः) अपने को यज्ञ कर्म की इच्छा करने वा सबके प्रियाचरण करनेवालो तुम (यः) जो जन सूर्य जैसे (स्वश्नम्) सुन्दर मेघ को वैसे शत्रु को (जघान) मारता है वा (यः) जो (शुष्णम्) सूखे पदार्थ को (अशुषम्) गीला वा (यः) जो (व्यंसम्) शत्रु को निर्भुज करता वा (यः) जो (नमुचिम्) अधर्मात्मा (पिप्रुम्) प्रजापालक अर्थात् राजा को वा (यः) जो (रुधिक्राम्) राज्य व्यवहारों के रोकनेवालों को निरन्तर गिराता है (तस्मै) उस (इन्द्राय) सूर्य के समान सेनापति के लिये (अन्धसः) अन्न (जुहोत) देओ ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य जैसे सूर्य मेघ को धारण कर वर्षाता है, वैसे जो कर को लेकर फिर देता है, दुष्टों को रोकवा के श्रेष्ठों को यथा समय रोकता, वह सेनापति होने योग्य है ॥५॥

अन्वय: हे अध्वर्ययो यूयं यः सूर्यः स्वश्नमिव शत्रुं जघान यः शुष्णमशुषं यो व्यंसं करोति यः नमुचिं पिप्रुं यो रुधिक्रान्निपातयति तस्मा इन्द्रायांधसो यूयं जुहोत ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अध्वर्यवः) (यः) (सु) सुष्ठु (अश्नम्) मेघम् (जघान) (यः) (शुष्णम्) शुष्कम् (अशुषम्) आर्द्रम् (यः) (व्यंसम्) विगता अंसा यस्मात्तम् (यः) (पिप्रुम्) पालकम् (नमुचिम्) योऽधर्मं न मुञ्चति (यः) (रुधिक्राम्) यो रुधीनावरकान् क्रामति तम् (तस्मै) (इन्द्राय) सूर्यायेव सेनेशाय (अन्धसः) अन्नस्य (जुहोत) दत्त ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यो जनो यथा सूर्यो मेघं धृत्वा वर्षति तथा यो करं गृहीत्वा पुनर्ददाति दुष्टान्निरोध्य श्रेष्ठान्निरोधयति स सेनापतिर्भवितुं योग्यः ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे सूर्य मेघांना धारण करतो व वृष्टी करवितो तसा जो माणूस कर घेऊन पुन्हा देतो, दुष्टांना रोखून श्रेष्ठांना योग्य वेळी संरक्षित करतो तो सेनापती होण्यायोग्य आहे. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓ध्वर्यवो यः᳓ शतं᳓ श᳓म्बरस्य
पु᳓रो बिभे᳓द अ᳓श्मनेव पूर्वीः᳓
यो᳓ वर्चि᳓नः शत᳓म् इ᳓न्द्रः सह᳓स्रम्
अपा᳓वपद् भ᳓रता सो᳓मम् अस्मै

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhvaryavaḥ ← adhvaryú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

śámbarasya ← śámbara- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áśmanā ← áśman- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

bibhéda ← √bhid- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)

púraḥ ← púr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sahásram ← sahásra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

varcínaḥ ← varcín- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

apā́vapat ← √vap- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

bhárata ← √bhr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अध्व॑र्यवः । यः । श॒तम् । शम्ब॑रस्य । पुरः॑ । बि॒भेद॑ । अश्म॑नाऽइव । पू॒र्वीः ।
यः । व॒र्चिनः॑ । श॒तम् । इन्द्रः॑ । स॒हस्र॑म् । अ॒प॒ऽअव॑पत् । भर॑त । सोम॑म् । अ॒स्मै॒ ॥

• adhvaryavo ← adhvaryavaḥ ← adhvaryu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Adhvaryu; adhvaryu [word]; Yajur-Veda.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• śataṃ ← śatam ← śata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• śambarasya ← śambara
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Śambara; Śambara.”

• puro ← puraḥ ← pur
• [noun], accusative, plural, feminine
• “fortress; pur [word]; town; purā [indecl.]; mahant.”

• bibhedāśmaneva ← bibheda ← bhid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “break; incise; burst; divide; cut; cleave; destroy; cure; disturb; lance; break; distinguish; disclose; pierce; tear; separate; transgress; break open; scratch; penetrate; sever; bribe; grind; betray; fester; strike.”

• bibhedāśmaneva ← aśmanā ← aśman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “stone; aśmarī; rock; aśman [word]; adri; mineral; piṇḍatālaka; mountain.”

• bibhedāśmaneva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• pūrvīḥ ← puru
• [noun], accusative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• varcinaḥ ← varcin
• [noun], genitive, singular, masculine

• śatam ← śata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sahasram ← sahasra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• apāvapad ← apāvapat ← apavap ← √vap
• [verb], singular, Imperfect

• bharatā ← bhṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

हेअध्वर्यवः यइन्द्रः शम्बरस्यमायाविनोसुरस्यपूर्वीः पुरातनीः शतम्पुरः पुरीः अश्मनेवअश्मसदृशे- नवज्रेणबिभेद यश्चेन्द्रोवर्चिनः वर्चदीप्तौ गमेरिनिरितिविधीयमानइनिर्बहुलवचनादस्माद्भवति यद्वा नामैतत् तस्यासुरस्यशतंसहस्रंएतत्सङ्ख्याकानपरिमितान्वीरान्पुत्रान् अपावपत् युगपदेवभूम्यामपा- तयत् तथाचमन्त्रवर्णः—शतंवर्चिनःसहस्रञ्चसाकंहथोअप्रत्यसुरस्यवीरानिति । अस्मैइन्द्रायसोमं- भरत ॥ ६ ॥

English translation:

“Priests, present the Soma to him who, with the adamantine (thuderbolt), demolished the hundred ancient cities of Śambara, and cast down the hundred thousand (descendants) of Varcin.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Varcin, an asura who reviled Indra and was consequently destroyed, with all his children and dependants

Adhvaryus! Who split the hundred, the many fortresses of Śambara as with a stone,
and who scattered afar the hundred, the thousand (warriors) of Varcin— to him bring soma.

Ye ministers, to him who as with thunder demolished Sambara’s hundred ancient castles;
Who cast down Varcin’s sons, a hundred thousand,-to him, to Indra, offer ye the Soma.

Adhvaryu´s! Der die hundert Burgen des Sambara brach, die vielen wie mit einem Stein, der die hundert, die tausend Mannen des Varcin wegfegte - traget ihm Soma auf!

O Priester, der zerschlug die hundert Burgen des Çambara, mit Einem Wurf die vielen, Des Dämon Vartschin hunderttausend Mannen verjagte, diesem Indra bringet Soma.

Адхварью! Кто разбил сотню крепостей
Шамбары, словно камнем, многие,
(Ты,) Индра, что засеял (в землю) сотню, тысячу (бойцов),
Варчина, – принесите ему сому!

• इन्द्र:
• गृत्समदः शौनकः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अध्वर्यवः) युद्धरूप यज्ञ की सिद्धि करनेवालो तुम लोगों में से (यः) जो (शम्बरस्य) सुख जिससे स्वीकार किया जाता उस मेघ के (शतम्) सौ (पुरः) पुरों को जैसे घड़े को (अश्मनेव) पत्थर से वैसे (बिभेद) छिन्न भिन्न करता है (यः) जो (इन्द्रः) ऐश्वर्यवान् (वर्चिनः) प्रदीप्त अपने सर्व बस से देदीप्यमान राजा के (शतम्) सौ और (सहस्रम्) हजार (पूर्वीः) पहिले हुई प्रजाओं को (अपावपत्) नीचा करता है (अस्मै) इस सेनेश के लिये (सोमम्) ऐश्वर्य को (भरत) धारण करो ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे मनुष्यो जैसे सूर्य वा बिजुली मेघ की असंख्य नगरियों को छिन्न-भिन्न करता है, पृथिवी पर अपरिमित जल वर्षाता है, वैसे जो प्रजा के लिये ऐश्वर्य का धारण करता है, उसका निरन्तर सत्कार करो ॥६॥

अन्वय: हे अध्वर्यवो वो यूयं यः शम्बरस्य शतं पुरोघटमश्मनेव बिभेद य इन्द्रो वर्चिनः शतं सहस्रं च पूर्वीरपावपत्तद्वदस्मै सोमं भरत ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अध्वर्यवः) युद्धयज्ञसिद्धिकराः (यः) (शतम्) (शम्बरस्य) शं सुखं वृणोति येन तस्य मेघस्य (पुरः) पुराणी (बिभेद) भिनत्ति (अश्मनेव) यथाऽश्मना घटं तथा (पूर्वीः) पूर्वं भूताः प्रजाः (यः) (वर्चिनः) प्रदीप्तस्य (शतम्) (इन्द्रः) (सहस्रम्) (अपावपत्) अधोवपति (भरत) धरत। अत्रान्येषामपीति दीर्घः (सोमम्) ऐश्वर्यम् (अस्मै) सेनेशाय ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। हे मनुष्या यथा सूर्यो विद्युद्वा मेघस्यासंख्याः पुरीश्छिनत्ति पृथिव्यामपरिमितं जलं पातयति तथा यः प्रजार्थमैश्वर्यं धरति तं सततं सत्कुरुत ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो! जसा सूर्य (विद्युत) मेघाच्या असंख्य नगरांना छिन्न भिन्न करतो, पृथ्वीवर अपरिमित जलाची वृष्टी करतो, तसे जो प्रजेसाठी ऐश्वर्य धारण करतो त्याचा निरंतर सत्कार करा. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓ध्वर्यवो यः᳓ शत᳓म् आ᳓ सह᳓स्रम्
भू᳓म्या उप᳓स्थे अ᳓वपज् जघन्वा᳓न्
कु᳓त्सस्यायो᳓र् अतिथिग्व᳓स्य वीरा᳓न्
नि᳓ आ᳓वृणग् भ᳓रता सो᳓मम् अस्मै

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ádhvaryavaḥ ← adhvaryú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sahásram ← sahásra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ávapat ← √vap- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

bhū́myāḥ ← bhū́mi- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

jaghanvā́n ← √han- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

upásthe ← upástha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

atithigvásya ← atithigvá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

āyóḥ ← āyú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kútsasya ← kútsa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vīrā́n ← vīrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ā́vr̥ṇak ← √vr̥j- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bhárata ← √bhr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ní ← ní (invariable)

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अध्व॑र्यवः । यः । श॒तम् । आ । स॒हस्र॑म् । भूम्याः॑ । उ॒पऽस्थे॑ । अव॑पत् । ज॒घ॒न्वान् ।
कुत्स॑स्य । आ॒योः । अ॒ति॒थि॒ऽग्वस्य॑ । वी॒रान् । नि । अवृ॑णक् । भर॑त । सोम॑म् । अ॒स्मै॒ ॥

• adhvaryavo ← adhvaryavaḥ ← adhvaryu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Adhvaryu; adhvaryu [word]; Yajur-Veda.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• śatam ← śata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• sahasram ← sahasra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• bhūmyā ← bhūmyāḥ ← bhūmi
• [noun], genitive, singular, feminine
• “floor; earth; Earth; real property; region; pṛthivī; location; Earth; place; bhūja; floor; pit; bhūmi [word]; one; hole; shop; distance; country; space; land; territory; topographic point.”

• upasthe ← upastha
• [noun], locative, singular, masculine
• “genitalia; lap; sexual desire; anus.”

• ‘vapaj ← avapat ← vap
• [verb], singular, Imperfect
• “sow; bestrew; strew; scatter.”

• jaghanvān ← han
• [verb noun], nominative, singular
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• kutsasyāyor ← kutsasya ← kutsa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Kutsa; kutsa [word].”

• kutsasyāyor ← āyoḥ ← āyu
• [noun], genitive, singular, masculine

• atithigvasya ← atithigva
• [noun], genitive, singular, masculine

• vīrān ← vīra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• ny ← ni
• [adverb]
• “back; down.”

• āvṛṇag ← āvṛṇak ← āvṛj ← √vṛj
• [verb], singular, Imperfect
• “appropriate; accord.”

• bharatā ← bhṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

हेअध्वर्यवः आजघन्वान् पूर्वंशत्रून् हतवान् यइन्द्रः शतं सहस्रमसुरान् भूम्याउपस्थे उत्सङ्गेअव- पत् एकैकेनप्रकारेणापातयत् किञ्च यःकुत्सस्यएतन्नामकस्यराजर्षेः आयोः पौरूरवस्यराजर्षेः अति- थिग्वस्यदिवोदासस्य एतेषान्त्रयाणांवीरानभिगन्तॄन् प्रतिद्वन्द्विनः शुष्णादीनसुरान् न्यावृणक् वृणा- क्तिर्हिंसाकर्मा अवधीत् तथाचमन्त्रवर्णः—त्वङ्कुत्संशुष्णहत्ये ष्वाविथारन्धयोतिथिग्वायशम्बरमिति ।

English translation:

“Priests, present the Soma to him, who, slaying hundreds and thousands (of asuras), cast them down upon the lap of the earth; who destroyed the assailants of Kutsa, Āyu and Atithigva.”

Adhvaryus! Who, having struck them, scattered here the hundred, the thousand on the lap of the earth, and slung down the heroes of Kutsa, Āyu, and Atithigva—to him
bring soma.

Ye ministers, to him who slew a hundred thousand, and cast them down upon earth’s bosom;
Who quelled the valiant men of Atithigva, Kutsa, and Ayu,-bring to him the Soma.

Adhvaryu´s! der hundert und tausend erschlug und in den Schoß der Erde säte. Die Mannen des Kutsa, des Ayu, des Atithigva niederrang - traget ihm Soma auf!

O Priester dem, der tausend und einhundert erschlug und hinwarf auf den Schooss der Erde; Des Kutsa, Aju, Atithigvan Mannen zu Boden stürzte, diesem bringet Soma.

Адхварью! Кто сотню, тысячу
Убил (и) засеял лоно земли,
Мужей Кутсы, Аю, Атитхигвы
Поверг ниц – принесите ему сому!

• इन्द्र:
• गृत्समदः शौनकः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अध्वर्यवः) युद्ध यज्ञरूप की सिद्धि करनेवाले जनो तुम (यः) जो सूर्य के समान (भूम्याः) भूमि के (उपस्थे) ऊपर (शतम्) सैकड़ों वा (सहस्रम्) सहस्रों वीरों को (आ, अवपत्) बोता अर्थात् गिरा देता दुष्टों को (जघन्वान्) मारता वा (अतिथिग्वस्य) अतिथियों को प्राप्त होनेवाले (आयोः) और प्राप्त हुए (कुत्सस्य) बाण आदि फेंकनेवाले प्रजापति के (वीरान्) शत्रु बलों से व्याप्त होते वीरों को (नि, अवृणक्) निरन्तर वर्जता है (अस्मै) इसके लिये (सोमम्) ऐश्वर्य को (भरत) पुष्ट करो ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो जैसे रूप से छिन्न भिन्न हुआ मेघ असंख्य बिन्दुओं को वर्षाता है, वैसे जो शत्रु सेना पर शस्त्रों को वर्षावे, वह विजय को प्राप्त होवे ॥७॥

अन्वय: हे अध्वर्ययो यूयं यः सूर्यइव भूम्या उपस्थे शतं सहस्रभावपद्दुष्टाञ्जघन्वानतिथिग्वस्यायोः कुत्सस्य वीरान्यवृणगस्मै सोमं भरत ॥७॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अध्वर्यवः) (यः) (शतम्) (आ) (सहस्रम्) असङ्ख्यम् (भूम्याः) (उपस्थे) (अवपत्) वपति (जघन्वान्) हन्ति (कुत्सस्य) अवक्षेप्तुः (आयोः) प्राप्तस्य (अतिथिग्वस्य) अतिथीन् गच्छतः (वीरान्) शत्रुबलव्यापकान् (नि) नितराम् (अवृणक्) वृणक्ति (भरत) पुष्णीत। अत्रापि दीर्घः (सोमम्) (अस्मै) ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या यथा सूर्येण हतो मेघोऽसङ्ख्यान्बिन्दून्वर्षति तथा ये शत्रुसैन्यस्योपरि शस्त्रास्त्राणि वर्षयेयुस्ते विजयमाप्नुयुः ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो! जसा सूर्यापासून छिन्नभिन्न झालेला मेघ असंख्य बिंदूंचा वर्षाव करतो, तसे जो शत्रूसेनेवर शस्त्रांचा वर्षाव करतो त्याला विजय प्राप्त होतो. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓ध्वर्यवो य᳓न् नरः काम᳓याध्वे
श्रुष्टी᳓ व᳓हन्तो नशथा त᳓द् इ᳓न्द्रे
ग᳓भस्तिपूतम् भरत श्रुता᳓य
इ᳓न्द्राय सो᳓मं यज्यवो जुहोत

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhvaryavaḥ ← adhvaryú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

kāmáyādhve ← √kam- (root)
{number:PL, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

naraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

índre ← índra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

naśatha ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

śruṣṭī́ ← śruṣṭí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

váhantaḥ ← √vah- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

bharata ← √bhr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

gábhastipūtam ← gábhastipūta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śrutā́ya ← √śru- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

juhota ← √hu- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yajyavaḥ ← yájyu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

अध्व॑र्यवः । यत् । न॒रः॒ । क॒मया॑ध्वे । श्रु॒ष्टी । वह॑न्तः । न॒श॒थ॒ । तत् । इन्द्रे॑ ।
गभ॑स्तिऽपूतम् । भ॒र॒त॒ । श्रु॒ताय॑ । इन्द्रा॑य । सोम॑म् । य॒ज्य॒वः॒ । जु॒हो॒त॒ ॥

• adhvaryavo ← adhvaryavaḥ ← adhvaryu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Adhvaryu; adhvaryu [word]; Yajur-Veda.”

• yan ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• kāmayādhve ← kāmay ← √kam
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “desire; love.”

• śruṣṭī ← śruṣṭi
• [noun], instrumental, singular, feminine

• vahanto ← vahantaḥ ← vah
• [verb noun], nominative, plural
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• naśathā ← naś
• [verb], plural, Present indikative
• “reach; achieve; enter (a state); reach.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• indre ← indra
• [noun], locative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• gabhastipūtam ← gabhasti
• [noun], masculine
• “beam; hand; sun.”

• gabhastipūtam ← pūtam ← pū
• [verb noun], accusative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• bharata ← bhṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• śrutāyendrāya ← śrutāya ← śru
• [verb noun], dative, singular
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• śrutāyendrāya ← indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• somaṃ ← somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• yajyavo ← yajyavaḥ ← yajyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “worshiping.”

• juhota ← hu
• [verb], plural, Present imperative
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

नरः कर्मणान्नेतारः हेअध्वर्यवः यदभिलषितमर्थङ्कामयाध्वे कामयतेर्लेट्यडागमः श्रुष्टी क्षिप्रं इन्द्रे- सोमवहन्तः प्रापन्तोयूयन्तदभषितम्फलन्नशथप्राप्नुत श्रुतायलोकेप्रसिद्धायेन्द्रायगभस्तिपूतंहस्ताभ्यां-मार्जनदोहनादिभिःशोधितंसोमम्भरत उत्तरवेदिम्प्रतिहरत ततोयज्यवः यागङ्कुर्वाणाहेअध्वर्यवः आहृ- तंसोममिन्द्रायजुहोतजुहुत अग्नौप्रक्षिपत । ॥ ८ ॥

English translation:

“Priests, leaders (of the ceremony), may you, quickly bringing the offering to Indra, receive that (recompense) which you may desire; solemnizing the sacrifice, offer the Soma, purified by expressing, to the renowned Indra.”

Adhvaryus! What you will desire, o men, you will attain that with Indra, by bearing (offerings) in obedience.
Bring what is purified by your hand to the one who is famed. To Indra offer soma, o you eager to sacrifice.

Ministers, men, whatever thing ye long for obtain ye quickly bringing gifts to Indra.
Bring to the Glorious One what bands have cleansed; to Indra bring, ye pious ones, the Soma.

Adhvaryu´s! Was ihr Herren auch wünschen möget, das erlangt ihr von Indra, wenn ihr gehorsam das Opfer darbringt. Traget dem Berühmten den mit den Händen geläuterten Soma auf, opfert dem Indra Soma, ihr Opferwilligen!

O Priester, was, o Männer ihr begehret, Gehör euch schaffend, findet ihr bei Indra; Ihm bringt den Trank, den eure Hand gekeltert, ergiesst, ihr Opfrer, Soma dem berühmten.

Адхварью! (Все) чего вы захотели бы, о мужи,
Вы получите это у Индры, с послушанием отвозя (ему жертву).
Принесите знаменитому Индре (сому,) очищенного руками!
Возлейте сому, о вы, любящие жертвовать!

• इन्द्र:
• गृत्समदः शौनकः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब प्रजा विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अध्वर्यवः) सबका हित चाहनेवाले (नरः) नायक मनुष्यो ! तुम (यत्) जिस राज्य वा धन को (श्रुष्टी) शीघ्र (वहन्तः) प्राप्त करते हुए (कामयाध्वे) उसकी कामना करो (नशथ) वा छिपाओ (तत्) उस (गभस्तिपूतम्) किरणों वा बाहुओं से पवित्र किये हुए को (इन्द्रे) सभापति के निमित्त (भरत) धारण करो। हे (यज्यवः) संग करनेवाले जनो तुम (श्रुताय) जिसका प्रशंसित श्रुति विषय है उस (इन्द्राय) सभापति के लिये (सोमम्) ओषधियों के रस को वा ऐश्वर्य को (जुहोत) ग्रहण करो ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानो! जिस प्रकार की विद्या अपने अर्थ चाहो, वैसे दूसरों के लिये भी चाहो, जिससे सब बहुत ऐश्वर्यवाले हों ॥८॥

अन्वय: हे अध्वर्यवो नरो यूयं यच्छ्रुष्टी वहन्तः कामयाध्वे नशथ तद्गभस्तिपूतमिन्द्राय भरत। हे यज्यवो यूयं श्रुतायेन्द्राय सोमं जुहोत ॥८॥

अथ प्रजाविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अध्वर्यवः) सर्वहितं कामयमानाः (यत्) यद्राज्यं धनं वा (नरः) नायकाः (कामयाध्वे) कामयध्वम् (श्रुष्टी) सद्यः। अत्र संहितायामिति दीर्घः (वहन्तः) (नशथ) अदृश्या भवथ। अत्राऽन्येषामपीति दीर्घः (तत्) (इन्द्रे) सभेशे (गभस्तिपूतम्) गभस्तिभिः किरणैर्वा बाहुभ्यां पवित्रीकृतम् (भरत) (श्रुताय) प्रशंसितश्रुतिविषयाय (इन्द्राय) सभेशाय (सोमम्) ओषधिरसमैश्वर्यं वा (यज्यवः) सङ्गन्तारः (जुहोत) गृह्णीत ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसो यादृशीं विद्यां स्वार्थां कामयध्वं तथान्यार्थामपि कामयन्तां येन सर्वे बह्वैश्वर्य्ययुक्ताः स्युः ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो! जशी स्वतःसाठी विद्येची इच्छा करता तशी दुसऱ्यासाठीही करा. ज्यामुळे सर्वजण खूप ऐश्वर्यवान व्हावेत. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓ध्वर्यवः क᳓र्तना श्रुष्टि᳓म् अस्मै
व᳓ने नि᳓पूतं व᳓न उ᳓न् नयध्वम्
जुषाणो᳓ ह᳓स्त्यम् अभि᳓ वावशे व
इ᳓न्द्राय सो᳓मम् मदिरं᳓ जुहोत

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhvaryavaḥ ← adhvaryú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

kártana ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

śruṣṭím ← śruṣṭí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

nayadhvam ← √nī- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

nípūtam ← √pū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

út ← út (invariable)

váne ← vána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

váne ← vána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

hástyam ← hástya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

juṣāṇáḥ ← √juṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vāvaśe ← √vaś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

juhota ← √hu- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

madirám ← madirá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अध्व॑र्यवः । कर्त॑न । श्रु॒ष्टिम् । अ॒स्मै॒ । वने॑ । निऽपू॑तम् । वने॑ । उत् । न॒य॒ध्व॒म् ।
जु॒षा॒णः । हस्त्य॑म् । अ॒भि । वा॒व॒शे॒ । वः॒ । इन्द्रा॑य । सोम॑म् । म॒दि॒रम् । जु॒हो॒त॒ ॥

• adhvaryavaḥ ← adhvaryu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Adhvaryu; adhvaryu [word]; Yajur-Veda.”

• kartanā ← kṛ
• [verb], plural, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• śruṣṭim ← śruṣṭi
• [noun], accusative, singular, feminine

• asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vane ← vana
• [noun], locative, singular, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• nipūtaṃ ← nipūtam ← nipū ← √pū
• [verb noun], accusative, singular

• vana ← vane ← vana
• [noun], locative, singular, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• un ← ud
• [adverb]
• “up.”

• nayadhvam ← nī
• [verb], plural, Present imperative
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• juṣāṇo ← juṣāṇaḥ ← juṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• hastyam ← hastya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hand(a).”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• vāvaśe ← vaś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• va ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• madiraṃ ← madiram ← madira
• [noun], accusative, singular, masculine
• “intoxicant.”

• juhota ← hu
• [verb], plural, Present imperative
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

हेअध्वर्यवः अस्माइन्द्रायसोमंश्रुष्टिंसुखकरङ्कर्तनकुरुत कोतेर्लोटिबहुलञ्छ्दीतिविकरणस्यलुक् तप्त- नप्तनथनाश्चेतितनबादेशः आमन्त्रितस्याविद्यमानत्वान्ननिघातः किञ्च वनेसम्भजनीयेवनेउदकेनिपूत- माप्यायनेनशोधितसोममुन्नयध्वंऊर्ध्वन्नयत यद्वा वनेतद्विकारेचमसेनिपूतन्दशापवित्रेणशोधितंसोमं वनेचम्से उन्नयध्वं जुषाणः प्रीयमाणः सइन्द्रः वोयुष्महस्त्यंहस्ताभ्यामभिषुतंसोमंअभिवावशे काम- यते वश्कान्तौ यङ्लुगन्तस्यलटिव्यत्ययेनात्मनेपदं लोपस्तआत्मनेपदेष्वितितलोपः मदिरम्मदकरमि- मंसोमंइन्द्रायजुहोतन्द्रोद्देशेनाग्नौप्रक्षिपत ॥ ९ ॥

English translation:

“Priests, offer to him the prompt (libation); lift it up, purified with water, in the ladle; well plural ased, he desires it from your hand; present the exhilarating Soma to Indra.”

Adhvaryus! Act in obedience to him! Lead upward in the wood [=the soma cup] what is purified downward in the wood [=the soma vat]!
Being pleased, he has bellowed toward your handiwork. To Indra offer the exhilarating soma.

Do ye, O ministers, obey his order: that purified in wood, in wood uplift ye.
Well pleased he longs for what your hands have tended: offer the gladdening Soma juice to Indra.

Adhvaryu´s! Erweiset ihm Gehorsam, schöpfet den im Holzgefäß Geläuterten in den Holzbecher ! Mit Wohlgefallen verlangt er nach dem Soma in eurer Hand - dem Indra opfert den berauschenden Soma!

O Priester, schaffet euch Gehör bei diesem, und schöpfet den geklärten aus der Kufe; Froh jauchzt er zu dem Saft, den ihr gepresst habt; dem Indra giesset ein des Soma Rauschtrank.

Адхварью! Будьте ему послушны!
Очищенного в деревянном (сосуде) черпайте деревянным (ковшом)!
Довольный, он стремится к (соме) в ваших руках.
Возлейте Индре пьянящего сому!

• इन्द्र:
• गृत्समदः शौनकः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब क्रियाकौशल विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अध्वर्यवः) पुरुषार्थी जनो तुम (अस्मै) इस सभापति के लिये (वने) किरणों में (श्रुष्टिम्) शीघ्र (निपूतम्) निरन्तर पवित्र और दुर्गन्ध वा प्रमादपन से रहित पदार्थ (कर्त्तन) करो (वने) और किरणों में (उन्नयध्वम्) उत्कर्ष देओ जो (हस्त्यम्) हस्तों में उत्तम हुए पदार्थ को (जुषाणः) प्रीति करता वा सेवन करता हुआ (मदिरम्) आनन्द देनेवाले (सोमम्) सोमलतादि रस को (अभि, वावशे) प्रत्यक्ष चाहता (तस्मै) उस सभापति के लिये और (वः) तुम लोगों को (इन्द्राय) ऐश्वर्यवान् जन के लिये उक्त पदार्थ को (जुहोत) देओ ॥९॥

भावार्थभाषाः - जो वैद्य जन सूर्य किरणों से निष्पन्न हुए ओषधि रस को क्रिया से उत्कृष्ट करके आप सेवते तथा औरों के लिये देते हैं, वे शीघ्र अपने कार्य को सिद्ध कर सकते हैं ॥९॥

अन्वय: हे अध्वर्ययो यूयमस्मै वने श्रुष्टिं निपूतं कर्त्तन वन उन्नयध्वं यो हस्त्यं जुषाणो मदिरं सोममभि वावशे तस्मै वो युष्मभ्यमिन्द्राय चैतज्जुहोत ॥९॥

अथ क्रियाकौशलविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अध्वर्यवः) पुरुषार्थिनः (कर्त्तन) कुरुत। अत्राऽन्येषामपीति दीर्घः (श्रुष्टिम्) शीघ्रम् (अस्मै) सभेशाय (वने) किरणेषु (निपूतम्) नितरां पवित्रं दुर्गन्धप्रमादत्वगुणरहितम् (वने) किरणेषु (उत्) (नयध्वम्) उत्कर्षत (जुषाणः) प्रीतः सेवमानो वा (हस्त्यम्) हस्तेषु साधुम् (अभि) आभिमुख्ये (वावशे) भृशं कामयते (वः) युष्माकम् (इन्द्राय) (सोमम्) सोमलतादिरसम् (मदिरम्) आनन्दप्रदम् (जुहोत) दत्त ॥९॥

भावार्थभाषाः - ये वैद्याः सूर्यकिरणैर्निष्पन्नमोषधिरसं क्रिययोत्कृष्टं कृत्वा स्वयं सेवन्तेऽन्येभ्यः प्रयच्छन्ति च ते सद्यः स्वकार्यं साद्धुं शक्नुवन्ति ॥९॥

भावार्थभाषाः - जे वैद्य लोक सूर्यकिरणांनी निष्पन्न झालेली रसक्रिया उत्कृष्ट करून स्वतः घेतात व इतरांनाही देतात ते आपले कार्य सिद्ध करू शकतात. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓ध्वर्यवः प᳓यसो᳓धर् य᳓था गोः᳓
सो᳓मेभिर् ईम् पृणता भोज᳓म् इ᳓न्द्रम्
वे᳓दाह᳓म् अस्य नि᳓भृतम् म एत᳓द्
दि᳓त्सन्तम् भू᳓यो यजत᳓श् चिकेत

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhvaryavaḥ ← adhvaryú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

góḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

páyasā ← páyas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ū́dhar ← ū́dhar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)

bhojám ← bhojá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īm ← īm (invariable)

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pr̥ṇata ← √pr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sómebhiḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

etát ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

níbhr̥tam ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

véda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

bhū́yaḥ ← bhū́yaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ciketa ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

dítsantam ← √dā- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

yajatáḥ ← yajatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अध्व॑र्यवः । पय॑सा । ऊधः॑ । यथा॑ । गोः । सोमे॑भिः । ई॒म् । पृ॒ण॒त॒ । भो॒जम् । इन्द्र॑म् ।
वेद॑ । अ॒हम् । अ॒स्य॒ । निऽभृ॑तम् । मे॒ । ए॒तत् । दित्स॑न्तम् । भूयः॑ । य॒ज॒तः । चि॒के॒त॒ ॥

• adhvaryavaḥ ← adhvaryu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Adhvaryu; adhvaryu [word]; Yajur-Veda.”

• payasodhar ← payasā ← payas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”

• payasodhar ← udhar ← udhan
• [noun], accusative, singular, neuter
• “udder.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• goḥ ← go
• [noun], genitive, singular, feminine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• somebhir ← somebhiḥ ← soma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• īm ← īṃ
• [adverb]

• pṛṇatā ← pṛṇata ← pṛṇ
• [verb], plural, Present imperative
• “satisfy.”

• bhojam ← bhoja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “big; hospitable.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vedāham ← veda ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• vedāham ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• nibhṛtam ← nibhṛta
• [noun], nominative, singular, neuter
• “concealed; secret; lonely(a); passionless; emotionless; modest; faithful; separate.”

• ma ← me ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• etad ← etat ← etad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• ditsantam ← dits ← √dā
• [verb noun], accusative, singular

• bhūyo ← bhūyas
• [adverb]
• “again; further; further; repeatedly.”

• yajataś ← yajataḥ ← yajata
• [noun], nominative, singular, masculine
• “holy; august; sacrificial.”

• ciketa ← cit
• [verb], singular, Perfect indicative
• “notice; observe; attend to; intend.”

हेअध्वर्यवः यथागोरूधः पयसापूर्णन्तद्वदीमेनम्भोजम्फलस्यदातारंरक्षितारञ्चेन्द्रंसोमेभिः सोमैः पृ- णतपूरयत मेमदीयस्यास्यसोमस्यएतत् एतन्निभृतङ्गूढंसुखसाधनस्वभावमहमेववेदजानामि इतिपू- र्वन्नपरस्मैकथितं तथापियुष्मभ्यम्ब्रवीमीत्येवन्दित्सन्तंसोमन्दातुमिच्छन्तंयजमानंयजतोयष्टव्यइन्द्रोभू- योतिशयेनचिकेतजानाति दित्सतं डुदाञ् दाने इच्छायांसन् सनिमीमाध्वितिआकारस्यइसादेशः अत्रलोपोभ्यासस्येत्यभ्यासलोपः सः स्यार्धधातुकइतिसकारस्यतत्वम् ॥ १० ॥

English translation:

“Priests, fill the bountiful Indra with libations as the udder of a cow is filled with milk; so shall the adorable (Indra) fully comprehend (the liberality) of him who desires to present the gift, and shall say (to him), I acknowledge the secret (virtue) of this my (draught).”

Adhvaryus! Like the udder of a cow with milk, fill Indra the Provider with soma juices.
I know of him; this has been brought home to me: the one worthy of the sacrifice takes notice of him who strives to give more.

As the cow’s udder teems with milk, Adhvaryus, so fill with Soma Indra, liberal giver.
I know him: I am sure of this, the Holy knows that I fain would give to him more largely.

Adhvaryu´s! Füllet den gastfreien Indra mit Soma an wie das Euter der Kuh mit Milch ! Ich kenne ihn; das steht für mich fest: Der Verehrungswürdige beachtet den, der mehr geben will.

O Priester, wie mit Milch der Milchkuh Euter, so füllt mit Soma an den güt’gen Indra; Ich kenne ihn, und das ist mir entschieden: Der Heil’ge merkt auf den, der mehr ihm zutheilt.

Адхварыо! Как вымя коровы – молоком,
Наполните щедрого Индру струями сомы!
Знаю я его, это для меня ясно:
Достойный жертв замечает того, кто желает дать больше.

• इन्द्र:
• गृत्समदः शौनकः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अध्वर्यवः) बड़ी-२ ओषधियों के सिद्ध करनेवाले जनो तुम (यथा) जैसे (गोः) गौ के (पयसा) दूध से (ऊधः) ऐन भरा होता है वैसे (सोमेभिः) खाई हुई सोमादि ओषधियों के साथ (ईम्) जल को पी के (पृणत) तृप्त होओ जैसे (भोजम्) भोजन करनेवाले (इन्द्रम्) ऐश्वर्यवान् को (अहम्) मैं (वेद) जानूँ (अस्य) इसकी (निभृतम्) निश्चित पुष्टि को जानूँ वैसे तुम जानो जिस (मे) मेरे (एतत्) इस पूर्वोक्त पदार्थ के (दित्सन्तम्) देनेवाले का (यजतः) संग करते हुए जनों को जैसे मैं जानूँ वैसे इस विषय को (भूयः) बार-२ जो (चिकेत) जाने उसको तृप्त करो ॥१०॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। मनुष्य जैसे गौयें घास आदि को खा कर दूध उत्पन्न करती हैं, वैसे महौषधियों का संग्रह कर श्रेष्ठ औषधियों को सिद्ध करें ॥१०॥

अन्वय: हे अध्वर्यवो यूयं यथा गोः पयसोधस्तथा सोमेभिरीं पीत्वा पृणत यथा भोजमिन्द्रमहं वेदाऽस्य निभृतं जानीयां तथा यूयं विजानीत यं म एतद्दित्सन्तं यजतश्च यथाहं वेद तथैतं भूयो यश्चिकेत तं पृणत ॥१०॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अध्वर्यवः) महौषधिनिष्पादकाः (पयसा) दुग्धेन (ऊधः) स्तनाधारः (यथा) (गोः) धेनोः (सोमेभिः) सोमाद्योषधिभीर्भक्षिताभिः (ईम्) जलम् (पृणत) तृप्यत। अत्रापि दीर्घः (भोजम्) भोक्तारम् (इन्द्रम्) ऐश्वर्यवन्तम् (वेद) जानीयाम् (अहम्) (अस्य) (निभृतम्) निश्चितपोषणम् (मे) मम (एतत्) (दित्सन्तम्) दातुमिच्छन्तम् (भूयः) बहु (यजतः) सङ्गतान् (चिकेत) विजानीयात् ॥१०॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। मनुष्या यथा गावो घासादिकं जग्ध्वा दुग्धं जनयन्ति तथा महौषधीनां सङ्ग्रहं कृत्वा श्रेष्ठान्यौषधानि निष्पादयेयुः ॥१०॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जशा गायी तृण वगैरे खाऊन दूध उत्पन्न करतात तसे माणसांनी महौषधींचा संग्रह करून श्रेष्ठ औषधींना सिद्ध करावे. ॥ १० ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓ध्वर्यवो यो᳓ दिविय᳓स्य व᳓स्वो
यः᳓ पा᳓र्थिवस्य क्ष᳓मियस्य रा᳓जा
त᳓म् ऊ᳓र्दरं न᳓ पृणता य᳓वेन
इ᳓न्द्रं सो᳓मेभिस् त᳓द् अ᳓पो वो अस्तु

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhvaryavaḥ ← adhvaryú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

divyásya ← divyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vásvaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kṣámyasya ← kṣámya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pā́rthivasya ← pā́rthiva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

pr̥ṇata ← √pr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ū́rdaram ← ū́rdara- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yávena ← yáva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ápaḥ ← ápas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sómebhiḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

अध्व॑र्यवः । यः । दि॒व्यस्य॑ । वस्वः॑ । यः । पार्थि॑वस्य । क्षम्य॑स्य । राजा॑ ।
तम् । ऊर्द॑रम् । न । पृ॒ण॒त॒ । यवे॑न । इन्द्र॑म् । सोमे॑भिः । तत् । अपः॑ । वः॒ । अ॒स्तु॒ ॥

• adhvaryavo ← adhvaryavaḥ ← adhvaryu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Adhvaryu; adhvaryu [word]; Yajur-Veda.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• divyasya ← divya
• [noun], genitive, singular, neuter
• “divine; celestial; divine; heavenly; divine; beautiful; rain; agreeable.”

• vasvo ← vasvaḥ ← vasu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pārthivasya ← pārthiva
• [noun], genitive, singular, neuter
• “earthly; earthen; mundane; royal; tellurian; sublunar.”

• kṣamyasya ← kṣamya
• [noun], genitive, singular, neuter
• “sublunar.”

• rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ūrdaraṃ ← ūrdaram ← ūrdara
• [noun], accusative, singular, masculine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• pṛṇatā ← pṛṇata ← pṛṇ
• [verb], plural, Present imperative
• “satisfy.”

• yavenendraṃ ← yavena ← yava
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “barley; yava; barleycorn; yava [word]; yava; yavakṣāra; grain.”

• yavenendraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• somebhis ← somebhiḥ ← soma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• apo ← apaḥ ← apas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “work; deed.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

हेअध्वर्यवः यइन्द्रः दिव्यस्यद्युलोकार्हस्यवस्वोवसुनोराजाभवति यश्चपार्थिवस्य पृथिवीशब्देन- विस्तीर्णमन्तरिक्षमुच्यते तत्रत्यन्धनम्पार्थिवं तस्यराजा यश्चक्षम्यस्यक्षमाभूमिः तत्रत्यन्धनङ्क्षम्यन्तस्य- चराजाभवति तमेवंविधमिन्द्रंसोमेभिःसोमैः पृणतपूरयत तत्रदृष्टान्तः—ऊर्दरन्न ऊर्ध्वन्दीर्णमूर्दरङ्कुसूलं यथायवेनपूर्णन्तद्वदिन्द्रम्पूरयतेति तत् तादृशंसोमादिनेन्द्रोदरपूरणलक्षणमपःकर्म वोयुष्माकमस्तु ॥ ११ ॥

English translation:

“Priests, fill with libations, as a granary (is filled) with barley, Indra, who is the lord of the riches of heaven, of mid-heaven, of earth; and may such (pious) act be for your (good).”

Adhvaryus! Who is king of the heavenly good, who of the land’s earthly good,
fill Indra with soma juices, like a granary with barley. Let that be
your labor.

Him, ministers, the Lord of heavenly treasure and all terrestrial wealth that earth possesses,
Him, Indra, fill with Soma as a garner is filled with barley full: be this your labour.

Adhvaryu´s! Der König ist des himmlischen Guts, des irdischen, das im Boden liegt, den Indra füllet mit Soma wie ein Speicher mit Korn ! Das soll euer Geschäft sein.

O Priester, ihn, den Herrn des Gut’s im Himmel, und was auf Erden oben und im Innern, Den Indra füllt mit Soma, wie der Scheffel mit Korn gefüllt wird, das soll euer Werk sein.

Адхварью! Кто царь небесного добра,
Кто земного (и) того, что в почве, –
Как амбар – зерном, наполните этого
Индру струями сомы! Да будет это вашей работой!

• इन्द्र:
• गृत्समदः शौनकः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अध्वर्यवः) राजसम्बन्धी विद्वान् जनो (यः) जो (दिव्यस्य) प्रकाश में उत्पन्न हुए (वस्वः) धन को वा (यः) जो (पार्थिवस्य) पृथिवी में विदित (क्षम्यस्य) सहनशीलता में उत्तम उसके बीच (वः) तुम्हारे लिये (राजा) राजा (अस्तु) हो (तम्) उस (इन्द्रम्) ऐश्वर्यवान् को (यवेन) यव अन्न से जैसे (ऊर्दरम्) मटका को वा डिहरा को (न) वैसे (सोमेभिः) सोमादि ओषधियों से (पृणत) पूरो परिपूर्ण करो (तत्) उस (अपः) कर्म को प्राप्त होओ ॥११॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो विद्वान् जन धान्य अन्न से मटका वा डिहरा को जैसे वैसे विद्यार्थियों की बुद्धियों को विद्या और उत्तम शिक्षा से तृप्त करते हैं, वे राजा को सेवने योग्य हों ॥११॥

अन्वय: हे अध्वर्यवो यो दिव्यस्य वस्वो यः पार्थिवस्य क्षम्यस्य मध्ये वो राजाऽस्तु तमिन्द्रं यवेनोर्दरन्न सोमेभिः पृणत तदपः प्राप्नुत ॥११॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अध्वर्यवः) राजसम्बन्धिनः (यः) (दिव्यस्य) दिवि भवस्य (वस्वः) वसोर्धनस्य (यः) (पार्थिवस्य) पृथिव्यां विदितस्य (क्षम्यस्य) क्षमायां साधोः (राजा) (तम्) (ऊर्दरम्) कुसूलम् (न) इव (पृणत) पूरयत। अत्रापि दीर्घः (यवेन) (इन्द्रम्) ऐश्वर्यवन्तम् (सोमेभिः) ओषधिभिः (तम्) (अपः) (वः) युष्मभ्यम् (अस्तु) भवतु ॥११॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये विद्वांसो धान्येन कुसूलमिव विद्यार्थिनां बुद्धीर्विद्यासुशिक्षाभ्यां पिपुरति ते राजसेव्याः स्युः ॥११॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे माठ धान्याने भरतात तसे विद्वान लोक विद्यार्थ्यांच्या बुद्धीला विद्या व उत्तम शिक्षणाने तृप्त करतात. त्यांचा राजाने स्वीकार करावा. ॥ ११ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्म᳓भ्यं त᳓द् वसो दाना᳓य रा᳓धः
स᳓म् अर्थयस्व बहु᳓ ते वसव्य᳡म्
इ᳓न्द्र य᳓च् चित्रं᳓ श्रवस्या᳓ अ᳓नु द्यू᳓न्
बृह᳓द् वदेम विद᳓थे सुवी᳓राः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

dānā́ya ← dāná- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

rā́dhaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vaso ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

arthayasva ← √arthay- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

bahú ← bahú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sám ← sám (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vasavyàm ← vasavyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

citrám ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dyū́n ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śravasyā́ḥ ← √śravasy- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

suvī́rāḥ ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vadema ← √vadⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

vidáthe ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

अ॒स्मभ्य॑म् । तत् । व॒सो॒ इति॑ । दा॒नाय॑ । राधः॑ । सम् । अ॒र्थ॒य॒स्व॒ । ब॒हु । ते॒ । व॒स॒व्य॑म् ।
इन्द्र॑ । यत् । चि॒त्रम् । श्र॒व॒स्याः । अनु॑ । द्यून् । बृ॒हत् । व॒दे॒म॒ । वि॒दथे॑ । सु॒ऽवीराः॑ ॥

• asmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vaso ← vasu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

• dānāya ← dāna
• [noun], dative, singular, neuter
• “giving; gift; bribery; performance; addition; yajña; fueling; teaching.”

• rādhaḥ ← rādhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• sam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sam; together; together; saṃ.”

• arthayasva ← arthay ← √arth
• [verb], singular, Present imperative

• bahu
• [noun], nominative, singular, neuter
• “many; much(a); bahu [word]; abundant; long; large; abounding in(p); perennial.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vasavyam ← vasavya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “wealth; wealth.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yac ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• citraṃ ← citram ← citra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• śravasyā ← śravasyāḥ ← śravasy
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• dyūn ← div
• [noun], accusative, plural, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• bṛhad ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• vadema ← vad
• [verb], plural, Present optative
• “describe; teach; speak; tell; say; call; name; enumerate; declare; diagnose; address; say; pronounce; express; instruct; order.”

• vidathe ← vidatha
• [noun], locative, singular, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• suvīrāḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīrāḥ ← vīrāḥ ← vīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

अस्मभ्यन्तदिति एषाऋग्व्याख्याता ॥ १२ ॥प्रघान्वस्येतिदशर्चञ्चतुर्थंसूक्तम् गार्त्समदन्त्रैष्टुभमैन्द्रम् अत्रानुक्रमणिका—प्रघदशेति । दशरात्रे षष्ठेहनिनिष्केवल्येत्रीणिसूक्तानि तत्रेदन्द्वितीयं षष्ठस्येतिखण्डेसूत्रितम्—एन्द्रयाह्युपनः प्रघान्वस्या- भूरेकइतिनिष्केवल्यमिति त्र्येकमामकेनिष्केवल्येप्रघान्वस्येत्येषासूक्तमुखीया उशनसःस्तोमेनेतिख- ण्डेसूत्रितम्—त्र्यर्यमामनुषोदेवताताप्रघान्वस्यमहतोमहानीति ।

English translation:

“Possessor of riches, exert your ability to bestow wealth upon us; for yours is great affluence; may, you, Indra, be disposed to grant us exceeding abundance day by day, so that, blessed with worthy descendants, we may glorify you at our sacrifice.”

Make your aim to give that gift to us, o good one—your store of goods is great—
the bright (gift), o Indra, through which you will seek fame throughout the days. – May we speak loftily at the ritual distribution, in
possession of good heroes.

Prepare thyself to grant us that great booty, O Vasu, for abundant is thy treasure.
Gather up wondrous wealth, O Indra, daily. Loud may we speak, with heroes, in assembly.

Entschließ dich, uns diese Lohngabe zu schenken, du Guter - groß ist dein Schätzevorrat - eine ansehnliche Lohngabe, o Indra, in der du tagtäglich deinen Ruhm suchen solltest. - Wir wollen das große Wort führen als Meister der Weisheit.

Uns rüste zu dies Gut, es uns zu schenken; denn gross, o Guter, ist ja deine Güte; was herrlich ist, erhasch’, o Indra, täglich; lasst laut im Chore bei dem Fest uns singen.

Прими решение, о Васу, отдать нам этот
Подарок – велика твоя сокровищница.
О Индра, день за днем ищи славы в том, что блистательно!
Мы хотим провозгласить жертвенную раздачу (чтобы иметь) прекрасных мужей!

• इन्द्र:
• गृत्समदः शौनकः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब ईश्वर विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वसो) धन देनेवाले (इन्द्र) परमैश्वर्ययुक्त (सुवीराः) सुन्दरवीरोंवाले हम लोग जो (ते) तुम्हारा (बहु) बहुत (चित्रम्) अद्भुत (वसव्यम्) पृथिवी आदि वसुओं से सिद्ध हुए (बृहत्) बहुत (राधः) समृद्धि करनेवाले धन को (श्रवस्याः) अन्नों के लिये हित करनेवाली पृथिवी के बीच (अनुद्यून्) प्रतिदिन (विदथे) विज्ञानरूपी संग्राम यज्ञ में (वदेम) कहें उसको हमारे लिये देने को आप (समर्थयस्व) समर्थ करो ॥१२॥

भावार्थभाषाः - सज्जनों का धन औरों के सुख के लिये और दुष्टों का धन औरों के दुःख के लिये होता है। जो धन और ऐश्वर्यों की उन्नति के लिये सर्वदा प्रयत्न करते हैं, वे पुष्कल वैभव पाते हैं ॥१२॥ इस सूक्त में सोम बिजुली राजप्रजा और क्रियाकौशलता के प्रयोजनों के वर्णन से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्तार्थ के साथ सङ्गति है, यह जानना चाहिये ॥ यह चौदहवाँ सूक्त और चौदहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे वसो इन्द्र सुवीरा वयं यत्ते बहुचित्रं वसव्यं बृहद्राधः श्रवस्या अनुद्यून् विदथे वदेम तदस्मभ्यं दानाय त्वं समर्थयस्व ॥१२॥

अथेश्वरविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मभ्यम्) (तत्) (वसो) वसुप्रद (दानाय) अन्येषां सत्काराय (राधः) समृद्धिकरं धनम् (सम्) सम्यक् (अर्थयस्व) अर्थं कुरुष्व (बहु) (ते) तव (वसव्यम्) वसुषु पृथिव्यादिषु भवम् (इन्द्र) परमैश्वर्ययुक्त (यत्) (चित्रम्) अद्भुतम् (श्रवस्याः) श्रवेभ्योऽन्नेभ्यो हिताय पृथिव्या मध्ये (अनु) (द्यून्) प्रतिदिनम् (बृहत्) महत् (वदेम) उपदिशेम (विदथे) विज्ञानसङ्ग्राममये यज्ञे (सुवीराः) ॥१२॥

भावार्थभाषाः - सज्जनानां धनमन्येषां सुखाय दुष्टानां च दुःखाय भवति ये धनैश्वर्योन्नतये सर्वदा प्रयतन्ते ते पुष्कलं वैभवं प्राप्नुवन्तीति ॥१२॥ अत्र सोमविद्युद्राजप्रजाक्रियाकौशलप्रयोजनवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥इति चतुर्दशं सूक्तं चतुर्दशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - सज्जनांचे धन इतरांच्या सुखासाठी व दुष्टांचे धन इतरांच्या दुःखासाठी असते. जे धन व ऐश्वर्याच्या उन्नतीसाठी सदैव प्रयत्न करतात ते पुष्कळ वैभव प्राप्त करतात. ॥ १२ ॥