०१३

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
सायण-भाष्यम्

’ ऋतुर्जनित्री ’ इति त्रयोदशर्चं द्वितीयं सूक्तं गार्त्समदम् । ’ ऋतुः सप्तोनान्त्या त्रिष्टुप् ’ इत्यनुक्रमणिका । ’ अस्मभ्यं तद्वसो ’ इति त्रयोदशी त्रिष्टुप् । शिष्टास्त्रिष्टुबन्तपरिभाषया जगत्यः । इन्द्रो देवता । उक्थ्ये तृतीयसवने अच्छावाकशस्त्रेऽस्य सूक्तस्य विनियोगः । सूत्रितं च-’ ऋतुर्जनित्री नू मर्तो भवा मित्रः ’ ( आश्व. श्रौ ६. १) इति । दशरात्रे षष्ठेऽहन्यपि तृतीयसवने अच्छावाकशस्त्रे एतत्सूक्तम् । ’ ऋतुर्जनित्रीति नित्यान्यैकाहिकानि ’ ( आश्व. श्रौ. ८. ४) इति सूत्रितम् ।।

Jamison Brereton

13 (204)
Indra
Gr̥tsamada
13 verses: jagatī, except triṣṭubh 13
The opening verses of this hymn leave the subject often unstated and often unclear in part because, as in the preceding hymns, there is often a double reference to ritual acts and either mythical or natural events. Thus, while details remain uncertain,

the first verses describe the soma sacrifice, seen as a creation of Indra. This ritual context is established in verse 1, in which the subject is likely the soma or the soma plant. The birth of the soma plant occurs in its proper time of year, and therefore its mother is the r̥tú, its “season.” However, the soma is also born at the proper ritual moment, and therefore its mother is also r̥tú, which can also refer to the “ritual sequence.” Then in verse 2, again without naming him, the poet introduces Indra— or apparently does so—through associating Indra’s release of the waters with the flowing, soma-bearing waters of the rite.
Verses 3–4 describe the acts of the ritual, although in 4b, the identity of several of the actors is not certain. The one “who comes” could be soma or Indra or even the fire (as Geldner suggests with a different interpretation of the ellipsis). The poet turns to Indra’s heroic deeds in verse 5—although the waters which he released connect these deeds to the ritual—and then in verse 6, to an explicit description of Indra’s ritual acts. Verse 7 poses a number of interpretive difficulties, but in pāda a, the “flowering and fruitful” might be plants generally or the soma plants; in pāda b, the streams might be waters or specifically ritual waters; and in pāda d, the ūrvá, the “containers,” might refer to the oceans as containers of water in a cosmic register or the containers of soma in a ritual one.
Verses 8–12 mention other of Indra’s deeds. In verse 9 Geldner suggests that Indra bound his enemies by a magically induced sleep and thus by that “which has no ropes.” See also II.15.9, where Indra conquers his enemies by putting them to sleep. Verse 12, returning to the conjunction of heroic and ritual deed and to the theme of rivers and waters, may speak not (or not only) of Indra’s rescue of a per
son who was blind and lame, but of Indra’s role in producing the soma hidden in the plant before it is pressed out (cf. II.15.7).

Jamison Brereton Notes

[II.13 Indra (misc. comments by SJ to JPB tr.) This hymn is extremely challenging, with a discouraging number of puzzles and no clear overall theme – though Indra’s cosmogonic activities and his help to particular clients dominate the latter part of the hymn.

01 ऋतुर्जनित्री तस्या - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ऋतु᳓र् ज᳓नित्री त᳓स्या अप᳓स् प᳓रि
मक्षू᳓ जात᳓ आ᳓विशद् या᳓सु व᳓र्धते
त᳓द् आहना᳓ अभवत् पिप्यु᳓षी प᳓यो
अंशोः᳓ पीयू᳓षम् प्रथमं᳓ त᳓द् उक्थि᳓यम्

02 सध्रीमा यन्ति - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

सध्री᳓म् आ᳓ यन्ति प᳓रि बि᳓भ्रतीः प᳓यो
विश्व᳓प्स्नियाय प्र᳓ भरन्त भो᳓जनम्
समानो᳓ अ᳓ध्वा प्रव᳓ताम् अनुष्य᳓दे
य᳓स् ता᳓कृणोः प्रथमं᳓ सा᳓सि उक्थि᳓यः

03 अन्वेको वदति - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ᳓नु ए᳓को वदति य᳓द् द᳓दाति त᳓द्
रूपा᳓ मिन᳓न् त᳓दपा ए᳓क ईयते
वि᳓श्वा ए᳓कस्य विनु᳓दस् तितिक्षते
य᳓स् ता᳓कृणोः प्रथमं᳓ सा᳓सि उक्थि᳓यः

04 प्रजाभ्यः पुष्थिम् - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

प्रजा᳓भ्यः पुष्टिं᳓ विभ᳓जन्त आसते
रयिं᳓ ऽव° पृष्ठ᳓म् प्रभ᳓वन्तम् आयते᳓
अ᳓सिन्वन् दं᳓ष्ट्रैः पितु᳓र् अत्ति भो᳓जनं
य᳓स् ता᳓कृणोः प्रथमं᳓ सा᳓सि उक्थि᳓यः

05 अधाकृणोः पृथिवीम् - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ᳓धाकृणोः पृथिवीं᳓ संदृ᳓शे दिवे᳓
यो᳓ धौतीना᳓म् अहिहन्न् आ᳓रिणक् पथः᳓
तं᳓ त्वा स्तो᳓मेभिर् उद᳓भिर् न᳓ वाजि᳓नं
देवं᳓ देवा᳓ अजनन् सा᳓सि उक्थि᳓यः

06 यो भोजनम् - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यो᳓ भो᳓जनं च द᳓यसे च व᳓र्धनम्
आर्द्रा᳓द् आ᳓ शु᳓ष्कम् म᳓धुमद् दुदो᳓हिथ
स᳓ शेवधिं᳓ नि᳓ दधिषे विव᳓स्वति
वि᳓श्वस्यइ᳓क ईशिषे सा᳓सि उक्थि᳓यः

07 यः पुष्पिणीश्च - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यः᳓ पुष्पि᳓णीश् च प्रसु᳓वश् च ध᳓र्मणा
अ᳓धि दा᳓ने वि᳓ अव᳓नीर् अ᳓धारयः
य᳓श् चा᳓समा अ᳓जनो दिद्यु᳓तो दिव᳓
उरु᳓र् ऊर्वाँ᳓ अभि᳓तः सा᳓सि उक्थि᳓यः

08 यो नार्मरम् - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यो᳓ नार्मरं᳓ सह᳓वसुं नि᳓हन्तवे
पृक्षा᳓य च दास᳓वेशाय चा᳓वहः
ऊर्ज᳓यन्त्या अ᳓परिविष्टम् आसि᳓यम्
उतइ᳓वा᳓द्य᳓ पुरुकृत् सा᳓सि उक्थि᳓यः

09 शतं वा - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

शतं᳓ वा य᳓स्य द᳓श साक᳓म् आ᳓दिय
ए᳓कस्य श्रुष्टउ᳓ य᳓द् ध चोद᳓म् आ᳓विथ
अरज्जउ᳓ द᳓स्यून् स᳓म् उनब् दभी᳓तये
सुप्रावि᳓यो अभवः सा᳓सि उक्थि᳓यः

10 विश्वेदनु रोधना - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

वि᳓श्वे᳓द् अ᳓नु रोधना᳓ अस्य पउं᳓सियं
ददु᳓र् अस्मै दधिरे᳓ कृत्न᳓वे ध᳓नम्
ष᳓ळ् अस्तभ्ना विष्टि᳓रः प᳓ञ्च संदृ᳓शः
प᳓रि परो᳓ अभवः सा᳓सि उक्थि᳓यः

11 सुप्रवाचनं तव - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

सुप्रवाचनं᳓ त᳓व वीर वीरि᳓यं
य᳓द् ए᳓केन क्र᳓तुना विन्द᳓से व᳓सु
जातू᳓ष्ठिरस्य प्र᳓ व᳓यः स᳓हस्वतो
या᳓ चक᳓र्थ से᳓न्द्र वि᳓श्वासि उक्थि᳓यः

12 अरमयः सरपसस्तराय - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ᳓रमयः स᳓रपसस् त᳓राय कं᳓
तुर्वी᳓तये च वयि᳓याय च स्रुति᳓म्
नीचा᳓ स᳓न्तम् उ᳓द् अनयः परावृ᳓जम्
प्रा᳓न्धं᳓ श्रोणं᳓ श्रव᳓यन् सा᳓सि उक्थि᳓यः

13 अस्मभ्यं तद्वसो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अस्म᳓भ्यं त᳓द् वसो दाना᳓य रा᳓धः
स᳓म् अर्थयस्व बहु᳓ ते वसव्य᳡म्
इ᳓न्द्र य᳓च् चित्रं᳓ श्रवस्या᳓ अ᳓नु द्यू᳓न्
बृह᳓द् वदेम विद᳓थे सुवी᳓राः