ऋग्वेदे विश्वासटिप्पन्यः

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

सायण-भाष्यम्

द्वितीयेऽनुवाक एकादश सूक्तानि । तत्र यो जात इति पंचदशर्चं प्रथमं सूतं गार्त्समदं त्रैष्टुभमैन्द्रं ॥ संस्रवे निष्केवल्ये निविद्धानीयस्य पुरस्ताद्यो जात एवेति शंस्येत् । यदि पर्यायानिति खंडे सूत्रितं । यो जात एवेति निष्कवल्ये । आ०६.६.। इति ॥ आभिप्लविक तृतीयेऽहनि निष्कवल्ये यो जात एवेति निविद्धानीयं । सूत्रित च । तृतीयस्य त्र्यर्यमा यो जात एवेति मध्यंदिनः । आश्व ७. ७.। इति ॥ विश्वजिति माध्यंदिनसवने मैत्रावरुणः स्वशस्त्रे प्राकृतात्सूक्तात्पूर्वं यो जात इति सामसूक्तं शंसेत् । विश्वजितोऽग्निं नर इति खंडे सूत्रितं । सत्रा मदासो यो जात एवाभूरेक इति सामसूक्तानि। आश्व. ८.७। इति। अग्निष्टुन्निष्केवल्ये निविद्धानमिदं। श्येनाजिराभ्यामिति खंडे सूत्रितं । तिष्ठा हरी इति यो जात एवेति मध्यंदिनः । आ॰ ९.७.। इति ॥ महाव्रते निष्केवल्ये यो जात एवेति सूक्तं। ऊरू इति खंडे सूत्रितं । वने न वा यो न्यधायि चाकन् यो जात एव प्रथमो मनस्वान् (ऐ.आ. ५.३.१) इति। अत्रेतिहासो बृहद्देवतायामुक्तः। संयुज्य तपसात्मानमिंद्रं बिभ्रन्महद्वपुः।अदृश्यत मुहूर्तेन दिवि च व्योम्नि चेह च । तमिंद्र इति मत्वा तु दैत्यो भीमपराक्रमी । धुनिश्च चुमुरिश्चोभौ सायुधावभिपेततुः ॥ विदित्वा स तयोर्भावमृषिः पापं चिकीर्षतोः । यो जात इति सूक्तेन कर्माण्यैंद्राण्यकीर्तयत् ॥ अन्ये त्वन्यथा वर्णयंति । पुरा किलिंद्रादयो वैन्ययज्ञं समाजग्मुः । गृत्समदोऽपि तत्रागत्य सदस्यासीत् । दैत्याश्चेंद्रजिघांसया तत्र समागमन् । तान् दृष्ट्वा निर्जगामेंद्रो यज्ञाद्गृत्समदाकृतिः । स च गृत्समदो वैन्येन पूजितो यज्ञवाटान्निरगच्छत् । निर्गच्छंतं तमृषिं दृष्ट्वा अयमेवेंद्र इति मन्यमानास्तमसुराः परिवव्रुः । नाहमिंद्रस्तुच्छः किंत्वेवंगुणोपेतः स इत्यनेन सूक्तेन तान्प्रत्युवाच ॥ अपरे त्वेवं कथयंति । गृत्समदस्य यज्ञे प्रविष्टमेकाकिनमिंद्रं ज्ञात्वासुराः परिवव्रुः । स इंद्रो गृत्समदरूपेण यज्ञवाटान्निर्गत्य स्वर्गं जगाम । ततोऽसुराः इंद्रो विलंबित इत्यंतःप्रविश्य गृत्समदं दृष्ट्वा पूर्वमेव गृत्समदो गतः अयं त्विंद्रोऽस्मद्भयाद्गृत्समदरूपेणास्त इति तं जगृहुः । स तान् नाहमिंद्रोऽयमित्यनेन सूक्तेन प्रत्युवाच । अयमेवार्थो महाभारते प्रपंचितः ॥

Jamison Brereton

12 (203)
Indra
Gr̥tsamada
15 verses: triṣṭubh
This is one of the better known and most widely anthologized hymns to Indra. Its distinctive rhetorical mark is its refrain, “he, o peoples, is Indra.” The “peoples”

(jána) refer to the Vedic peoples, and the hymn repeatedly returns to Indra’s past victories over non-Vedic beings with the promise of future victories.
The hymn portrays Indra as a successful warrior. It begins with his origin (vs. 1) and then refers to his great deeds through which the world was created and made inhabitable (vss. 2–3). The poet then announces Indra’s victory over Dāsas, Dasyus, and other enemies and his aid for his worshippers and allies (vss. 4–10). Toward the end of the hymn, the poet mentions Indra’s famous victories over his demonized, if not quite demonic, enemies (vss. 11–12). Then he returns to Indra’s rule over the cosmos (vs. 13) and his help for those now making ritual offerings to him (vss. 14–15).
One verse that has attracted particular attention is verse 5, which says that there are some who wonder where Indra is and who declare that Indra “does not exist.” These appear to be Vedic people who question Indra’s power and who, in deny ing Indra and refusing to perform the rituals, approximate the Dāsas, whom Indra defeats (vs. 4). The poet insists that they should be aware of Indra as the “terrify ing” (ghorá) one and trust in him. At the end, in 15b, after recounting his great exploits, the poet himself confidently asserts that Indra is indeed real. The reality of Indra may signify not only his existence as a powerful god, but more especially his actual presence at the poet’s sacrifice.

Jamison Brereton Notes

[II.12 Indra (misc. comments by SJ to JPB tr.)

01 यो जात - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यो जा॒त ए॒व प्र॑थ॒मो मन॑स्वान्
दे॒वो दे॒वान् क्रतु॑ना प॒र्यभू॑षत् ।
यस्य॒ शुष्मा॒द्(=बलाद्) रोद॑सी॒ अभ्य॑सेतां(←भ्यस भये)
नृ॒म्णस्य॑(=पौरुषस्य) म॒ह्ना स (हे) ज॑नास॒! इन्द्रः॑ ॥ ०१॥

मूलम् ...{Loading}...

यो जा॒त ए॒व प्र॑थ॒मो मन॑स्वान्दे॒वो दे॒वान्क्रतु॑ना प॒र्यभू॑षत् ।
यस्य॒ शुष्मा॒द्रोद॑सी॒ अभ्य॑सेतां नृ॒म्णस्य॑ म॒ह्ना स ज॑नास॒ इन्द्रः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

यो꣡ जात꣡ एव꣡ प्रथमो꣡ म꣡नस्वान्
देवो꣡ देवा꣡न् क्र꣡तुना पर्य꣡भूषत्
य꣡स्य शु꣡ष्माद् रो꣡दसी अ꣡भ्यसेतां
नृम्ण꣡स्य मह्ना꣡ स꣡ जनास इ꣡न्द्रः

Vedaweb annotation

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
evá ← evá (invariable)
{}

jātáḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

mánasvān ← mánasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prathamáḥ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

krátunā ← krátu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

paryábhūṣat ← √bhūṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ábhyasetām ← √bhyas- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

śúṣmāt ← śúṣma- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

janāsaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

mahnā́ ← mahimán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

nr̥mṇásya ← nr̥mṇá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

यः । जा॒तः । ए॒व । प्र॒थ॒मः । मन॑स्वान् । दे॒वः । दे॒वान् । क्रतु॑ना । प॒रि॒ऽअभू॑षत् ।
यस्य॑ । शुष्मा॑त् । रोद॑सी॒ इति॑ । अभ्य॑सेताम् । नृ॒म्णस्य॑ । म॒ह्ना । सः । ज॒ना॒सः॒ । इन्द्रः॑ ॥

Hellwig Grammar

yo ← yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

jāta ← jātaḥ ← jan
[verb noun], nominative, singular
“become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

eva
[adverb]
“indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

prathamo ← prathamaḥ ← prathama
[noun], nominative, singular, masculine
“first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

manasvān ← manasvat
[noun], nominative, singular, masculine

devo ← devaḥ ← deva
[noun], nominative, singular, masculine
“Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

devān ← deva
[noun], accusative, plural, masculine
“Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

kratunā ← kratu
[noun], instrumental, singular, masculine
“yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

paryabhūṣat ← paribhūṣ ← √bhūṣ
[verb], singular, Imperfect

yasya ← yad
[noun], genitive, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

śuṣmād ← śuṣmāt ← śuṣma
[noun], ablative, singular, masculine
“vigor; energy; fire; hiss; courage.”

rodasī ← rodas
[noun], nominative, dual, neuter
“heaven and earth; Earth.”

abhyasetāṃ ← abhyasetām ← abhyas ← √as
[verb], dual, Present optative
“reduplicate; practice; study; perform; consume; shoot.”

nṛmṇasya ← nṛmṇa
[noun], genitive, singular, neuter
“manhood; power.”

mahnā ← mahan
[noun], instrumental, singular, neuter
“greatness.”

sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

janāsa ← janāsaḥ ← jana
[noun], vocative, plural, masculine
“people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

indraḥ ← indra
[noun], nominative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

सायण-भाष्यम्

गृत्समदोब्रूते—जनासोजनाः हेअसुराः यः जातएवजायमानएव सन् प्रथमः देवानाम्प्रधानभूतः मनस्वान् मनस्विनामग्रगण्यः देवोद्योतमानःसन् क्रतुनावृत्रवधादिलक्षणेनस्वकीयेनकर्मणादेवान्- सर्वान् यागदेवान् पर्यभूषत् रक्षकत्वेनपर्यग्रहीत् भूषअलङ्कारे भौवादिः लङिरूपं यद्वा सर्वान न्यान्- देवान् पर्यभूषत् पर्यभवत् अत्यक्रामत् अस्मिन्पक्षेभवतेर्व्यत्ययेनक्सः श्र्युकः कितीतीट्प्रतिषेधःयस्ये- न्द्रस्याशुष्मात् शारीरात् बलात् रोदसीद्यावापृथिव्यौअभ्यसेतां अबिभीतां भ्यसभये अनुदात्तेत् भ्य- सभयवेपनयोरितिनैरुक्ताः । अभ्यसेतांअवेपेतांवा तथाचमन्त्रान्तरम्—इमेचितवमन्यवेवेपेतेभिय- सामहीइति । नृम्णस्यसेनालक्षणस्यबलस्यमह्नामहत्त्वेनयुक्तः । सइन्द्रोनाहमिति अत्रनिरुक्तम्— योजातएवप्रथमोमनस्वीदेवोदेवान् क्रतुनाकर्मणापर्यभवत्पर्यगृह्णात्पर्यारक्षदत्यतिक्रामदितिवायस्य- बलाद्द्यावापृथिव्यावप्यबिभीतान्नृम्णस्यमह्नाबलस्यमहत्त्वेनसजनासइन्द्रइत्यृषेर्दृष्टार्थस्यप्रीतिर्भ- वत्याख्यानसंयुक्तेति ॥ १ ॥

भट्टभास्कर-टीका

यो जात एव जातमात्र एव अन्येन अन्येन संस्कारेण विनैव प्रथमः देवानां प्रधानभूतः मनस्वान् मनस्वी तेजस्वी देवः दीप्तिमान् ऋतुना कर्मणा वृत्रवधादिना प्रज्ञया वा पर्यभूषत् अत्यक्रमत् पर्यगृह्णाद्वा स्वामित्वेन । भवतेर्लुङ्, व्यत्ययेन क्सः, ‘श्रुकः किति’ इतीट्प्रतिषेधः । यस्य शुष्माद् रोदसी द्यावापृथिव्यावपि । किमुतान्यः । अभ्यसेतां अबिभीताम् । भ्यस भये, अनुदात्तेत् । हे जनासः जनाः । पूर्ववदसुक् । स तादृश इन्द्रः नृम्णस्य बलसय मह्ना महत्त्वेन इत्थम्भूतस्तादृशो महाबलोन्यो नास्ति तस्मान्मा भैष्ट जनाः दास्यत्यस्मभ्यमिन्द्रियं बलं चेति । महतेरौणादिको नप्रत्ययः, तृतीयैकवचनसय ‘सुपां सुलुक्’ इत्याकारः ॥

Wilson

English translation:

“He, who as soon as born,is the first (of the deities); who has done honour to the gods by his exploits; he, at whose might heaven and earth are alarmed, and (who is known) by the greatness of his strength, he, men, is Indra.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Who has done honour to the gods by his exploits: who has preserved or protected them, or has surpassed them: prayarakṣad atyakrāmad iti vā (Nirukta 10.10); Atharvaveda 20.34; he, men, is Indra: sa janāsa Indra = janā, he asurāḥ; the legend: Gṛtsamada,by his devotions, acquired a form as vast as that of Indra, visible at once in heaven, in the firmament, and on earth; the two asuras, Dhuni and Cumuri [Bṛhaddevatā 4.66-67), mistaking him, therefore, for Indra, were proceeding to attack him, when he arrested their advance by repearing this hymn, intimating that he was not Indra; another legend: when Indra and the gods were present at a sacrifice celebrated by Vainya, Gṛtsamada was one of the officiating priests; the asuras came to the spot to kill Indra, who, assuming the likeness of Gṛtsamada, went away without question; when the assembly broke up, and Gṛtsamada went out, the asuras, who had been lying in wait, considered him to be Indra, and were about to fall upon him, when he diverted from their purpose by reciting this hymn, showing that Indra was a different person n; another legend: Indra came alone to the sacrifice of Gṛtsamada, and being, as before away laid by the asuras, asumed the person n of the ṛṣi and coming forth, returned to svarga; after waiting sometime, the asuras entered the chamber of sacrifice, and laid hold of Gṛtasamads, conceving that Indra had assumed his person n until they were person aded of their mistake by the repetition of the entire sūkta (Mahābhārata)

Jamison Brereton

Who, even when just born, was the foremost thinker, the god who by his own will tended to the gods,
before whose explosiveness the world-halves trembled in fear because of the greatness of his manliness – he, o peoples, is Indra.

Griffith

HE who, just born, chief God of lofty spirit by power and might became the Gods’ protector,
Before whose breath through greatness of his valour the two worlds trembled, He, O men, is Indra.

Macdonell

He who just born as chief god full of spirit Went far beyond the other gods in wisdom: Before whose majesty and mighty manhood The two worlds trembled: he, O men, is Indra.

Keith

He who first born in his wisdom
A god, surpassed the gods in insight,
From whose breath the sky and earth recoiled,
In the greatness of his manhood, he, O ye men, is Indra.

Geldner

Der Gott, der eben geboren besonnen als Erster mit Umsicht die Götter beschirmte, vor dessen Wut beide Welten Furcht hatten ob der Größe seiner Manneskraft - der, ihr Leute, ist Indra.

Grassmann

Der kaum geboren, kühngesinnt die Götter der Gott zuerst mit Muth und Kraft begabte, Vor dessen Stärke beide Welten bebten und grosser Kraft, das ist, o Menschen Indra,

Elizarenkova

Кто едва родившись, первый наделенный мыслью
Бог, силой духа охватил богов,
От чьей ярости сотрясались оба мира
Из-за величия (его) мужества – тот, о люди, Индра!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
गृत्समदः शौनकः
त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अब पन्द्रह चावाले बारहवें सूक्त का आरम्भ है। इसके प्रथम मन्त्र में सूर्य के गुणों का वर्णन करते हैं।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जनासः) विद्वान् जनो ! (यः) जो (प्रथमः) प्रथम वा विस्तारयुक्त (मनस्वान्) जिसमें विज्ञान वर्त्तमान (जातः) उत्पन्न हुआ (देवः) प्रकाशमान (क्रतुना) अपने प्रकाश कर्म से (देवान्) प्रकाशित करने योग्य दिव्यगुणवाले पृथिवी आदि लोकों को (पर्यभूषत्) सब ओर से विभूषित करता है। जिसके बल से (नृम्णस्य) धन के (मह्ना) महत्त्व से (रोदसी) आकाश और पृथिवी (अभ्यसेताम्) अलग होते हैं (सः) वह (इन्द्रः) अपने प्रताप से सब पदार्थों को छिन्न-भिन्न करनेवाला सूर्य है, ऐसा जानना चाहिये ॥१॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जिस ईश्वर ने सबका प्रकाश करने और सबका धारण करनेवाला अपने प्रकाश से युक्त आकर्षण शक्तियुक्त लोकों की व्यवस्था करनेवाला सूर्यलोक बनाया है, वह ईश्वर सूर्य का भी सूर्य है, यह जानना चाहिये ॥१॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे जनासो यः प्रथमो मनस्वान् जातो देवः क्रतुना देवान् पर्य्यभूषद्यस्य शुष्मान्नृम्णस्य मह्ना रोदसी अभ्यसेतां स इन्द्रः सूर्यलोकोऽस्तीति विद्यम् ॥१॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अथ सूर्यगुणानाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (जातः) उत्पन्नः (एव) (प्रथमः) आदिमो विस्तीर्णो वा (मनस्वान्) मनो विज्ञानं विद्यते यस्य सः (देवः) द्योतमानः (देवान्) प्रकाशितव्यान् दिव्यगुणान् पृथिव्यादीन् (क्रतुना) प्रकाशकर्मणा (पर्य्यभूषत्) सर्वतो भूषत्यलङ्करोति (यस्य) (शुष्मात्) बलात् (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (अभ्यसेताम्) प्रक्षिप्ते भवतः (नृम्णस्य) धनस्य (मह्ना) महत्त्वेन (सः) (जनासः) विद्वांसः (इन्द्रः) दारयिता सूर्य्यः ॥१॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - येनेश्वरेण सर्वप्रकाशकः सर्वस्य धर्त्ता स्वप्रकाशाकर्षणाद्व्यवस्थापकः सूर्यलोको निर्मितः स सूर्य्यस्य सूर्योऽस्तीति वेद्यम् ॥१॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - विषयः

या सूक्तात सूर्य, ईश्वर व विद्युतच्या गुणांचे वर्णन केल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - ज्या ईश्वराने सर्व प्रकाशक, सर्वांचा धारणकर्ता, स्वप्रकाशयुक्त आकर्षण शक्तीने गोलांचा (लोकांचा) व्यवस्थापक असा सूर्यलोक निर्माण केलेला आहे, तो ईश्वर सूर्याचाही सूर्य आहे, हे जाणले पाहिजे. ॥ १ ॥

02 यः पृथिवीम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यः पृ॑थि॒वीं व्यथ॑माना॒म् अदृं॑ह॒द्(←दृहि वृद्धौ)
यः (विषुवस्थानकम्पकान्?) पर्व॑ता॒न् प्रकु॑पिताँ॒ अर॑म्णात्(←रमु क्रीडायां) ।
यो अ॒न्तरि॑क्षं विम॒मे वरी॑यो॒ (ऽन्तरिक्षम्)
यो द्याम् अस्त॑भ्ना॒त् स (हे) ज॑नास॒! इन्द्रः॑ ॥ ०२॥

मूलम् ...{Loading}...

यः पृ॑थि॒वीं व्यथ॑माना॒मदृं॑ह॒द्यः पर्व॑ता॒न्प्रकु॑पिताँ॒ अर॑म्णात् ।
यो अ॒न्तरि॑क्षं विम॒मे वरी॑यो॒ यो द्यामस्त॑भ्ना॒त्स ज॑नास॒ इन्द्रः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

यः꣡ पृथिवीं꣡ व्य꣡थमानाम् अ꣡दृंहद्
यः꣡ प꣡र्वतान् प्र꣡कुपिताँ अ꣡रम्णात्
यो꣡ अन्त꣡रिक्षं विममे꣡ व꣡रीयो
यो꣡ द्या꣡म् अ꣡स्तभ्नात् स꣡ जनास इ꣡न्द्रः

Vedaweb annotation

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádr̥ṁhat ← √dr̥h- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

pr̥thivī́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vyáthamānām ← √vyath- (root)
{case:ACC, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áramṇāt ← √ram- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

párvatān ← párvata- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

prákupitān ← √kup- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

antárikṣam ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

várīyaḥ ← várīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vimamé ← √mā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ástabhnāt ← √stambhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dyā́m ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

janāsaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

यः । पृ॒थि॒वीम् । व्यथ॑मानाम् । अदृं॑हत् । यः । पर्व॑तान् । प्रऽकु॑पितान् । अर॑म्णात् ।
यः । अ॒न्तरि॑क्षम् । वि॒ऽम॒मे । वरी॑यः । यः । द्याम् । अस्त॑भ्नात् । सः । ज॒ना॒सः॒ । इन्द्रः॑ ॥

Hellwig Grammar

yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

pṛthivīṃ ← pṛthivīm ← pṛthivī
[noun], accusative, singular, feminine
“Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

vyathamānām ← vyath
[verb noun], accusative, singular
“despair; tremble; disperse; flicker; pain; arouse.”

adṛṃhad ← adṛṃhat ← dṛh
[verb], singular, Imperfect
“fixate; strengthen.”

yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

parvatān ← parvata
[noun], accusative, plural, masculine
“mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

prakupitāṃ ← prakup ← √kup
[verb noun], accusative, plural
“kup; prakup; anger; break out.”

aramṇāt ← ram
[verb], singular, Imperfect
“delight; rejoice; love; frolic; desire; give; calm; break.”

yo ← yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

antarikṣaṃ ← antarikṣam ← antarikṣa
[noun], accusative, singular, neuter
“sky; atmosphere; air; abhra.”

vimame ← vimā ← √mā
[verb], singular, Perfect indicative
“arrange; distribute; barter; measure; fixate.”

varīyo ← varīyaḥ ← varīyas
[noun], accusative, singular, neuter
“broad; further.”

yo ← yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

dyām ← div
[noun], accusative, singular, masculine
“sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

astabhnāt ← stambh
[verb], singular, Imperfect
“paralyze; stiffen; fixate; fixate; stambh; rear; stop; strengthen; constipate.”

sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

janāsa ← janāsaḥ ← jana
[noun], vocative, plural, masculine
“people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

indraḥ ← indra
[noun], nominative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

सायण-भाष्यम्

हेजनाःयः इन्द्रः व्यथमानाञ्चलन्तीम्पृथिवींअदृहत् शर्करादिभिर्दृढामकरोत् द्रुधदृहिवृद्धौ यश्चप्रकु- पितान् इतस्ततश्चलितान् पक्षयुक्तान् पर्वतान् अरम्णात् नियमितवान् स्वेस्वेस्थानेस्थापितवान् अ- रम्णात् रमुक्रीडायां अन्तर्भावितण्यथेस्यव्यत्यनेनश्नाप्रत्ययः यश्चवरीयउरुतममन्तरिक्षं विममे निर्म- मे विस्तीर्णं चकारेत्यर्थः यश्चद्यान्दिवमस्तभ्रात् तस्तम्भ निरुद्धामकरोत् स्तम्भुरोधनेइतिसौत्रोधातुः सएवेन्द्रोनाहमिति ॥ २ ॥

Wilson

English translation:

“He, who fixed firm the moving earth; who tranquilized the incensed mountains; who spread the spacious firmament; who consolidated the heaven; he, men, is Indra.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Who tranquilized the incensed mountains: yaḥ parvatān prakuptān aramṇāt = he quited the mountains, going hither and thither, as long as they had wings: Indra cut them off

Jamison Brereton

Who made firm the wavering earth, who settled the quaking mountains, who gave the midspace wider measure, who propped up the heaven – he, o peoples, is Indra.

Griffith

He who fixed fast and firm the earth that staggered, and set at rest the agitated mountains,
Who measured out the air’s wide middle region and gave the heaven support, He, men, is Indra.

Macdonell

Who made the widespread earth when quaking steadfast, Who set at rest the agitated mountains, Who measured out air’s middle space more widely, Who gave the sky support: he, men, is Indra.

Geldner

Der die schwankende Erde festigte, der die tobenden Berge zur Ruhe brachte, der das Luftreich weiter ausmaß, der den Himmel stützte - der, ihr Leute, ist Indra.

Grassmann

Der festigte die Erde, als sie wankte, und stehen hiess die aufgeregten Berge, Den weiten Raum der Luft ermass, den Himmel zusammenhielt, das ist, o Menschen, Indra.

Elizarenkova

Кто укрепил колеблющуюся землю,
Кто успокоил качающиеся горы,
Кто дальше измерил воздушное пространство,
Кто поддержал небо – тот, о люди, Индра!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
गृत्समदः शौनकः
त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जनासः) विद्वानो ! (यः) जो (व्यथमानाम्) चलती हुई (पृथिवीम्) पृथिवी को (अदृंहत्) धारण करता है (यः) जो (प्रकुपितान्) अत्यन्त कोपयुक्त शत्रुओं के समान वर्त्तमान (पर्वतान्) मेघों को (अरम्णात्) छिन्न-भिन्न करता (यः) जो (वरीयः) अत्यन्त बहुत विस्तारवाले (अन्तरिक्षम्) पृथिव्यादि दो-दो लोकों के बीच भाग का (विममे) विशेषता से मान करता है (यः) जो (द्याम्) प्रकाश को (अस्तभ्नात्) धारण करता है (सः) वह (इन्द्रः) सब पदार्थों को अपने प्रताप से छिन्न-भिन्न करनेवाला सूर्य जानने योग्य है ॥२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो ईश्वर बिजुली वा सूर्य को न रचे तो चलते हुए बड़े-बड़े भूगोलों को कौन धारण करे, कौन मेघ को वर्षावे और कौन अन्तरिक्ष को अपने प्रकाश से पूरित करे ॥२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे जनासो यो व्यथमानां पृथिवीमदृंहद्यः प्रकुपितान् पर्वतानरम्णाद्यो वरीयोऽन्तरिक्षं विममे यो द्यामस्तभ्नात्स इन्द्रो वेदितव्यः ॥२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (पृथिवीम्) विस्तीर्णां भूमिम् (व्यथमानाम्) चलन्तीम् (अदृंहत्) धरति (यः) (पर्वतान्) मेघान् (प्रकुपितान्) प्रकोपयुक्तान् शत्रूनिव वर्त्तमानान् (अरम्णात्) वधति। रम्णातीति वधकर्मा० निघं०२। १९॥ (यः) (अन्तरिक्षम्) द्वयोर्लोकयोर्मध्यस्थमाकाशम् (विममे) विशेषेण मिमीते (वरीयः) अतिशयेन बहु (यः) (द्याम्) प्रकाशम् (अस्तभ्नात्) स्तभ्नाति धरति (सः) (जनासः) (इन्द्रः) ॥२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यदीश्वरो विद्युतं सूर्यं वा न रचयेत्तर्हि चलतो महतो भूगोलान् को धरेत् कश्च मेघं वर्षयेत्कोऽन्तरिक्षं स्वप्रकाशेन पूरयेच्च ॥२॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! ईश्वराने विद्युत किंवा सूर्य निर्माण केला नसता तर या विशाल गतिमान भूगोलाला कुणी धारण केले असते? मेघाकडून वृष्टी कुणी करविली असती व कुणी अंतरिक्षाला आपल्या प्रकाशाने उजळून टाकले असते? ॥ २ ॥

03 यो हत्वाहिमरिणात्सप्त - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यो ह॒त्वाहि॒म् (मेघरूपम् नक्षत्रस्थं वा) अरि॑णात्(=प्रैरयत्) (द्युगङ्गासहितान्) स॒प्त सिन्धू॒न्
यो (वृषराशिस्था अपि) गा उ॒द्-आज॑द्(=गमयत्) अप॒-धा व॒लस्य॑ ।
यो अश्म॑नोर् अ॒न्तर् अ॒ग्निं ज॒जान॑
सं॒वृक् स॒म्-अत्सु॒ (युद्धादिषु) स (हे) ज॑नास॒! इन्द्रः॑ ॥ ०३॥

मूलम् ...{Loading}...

यो ह॒त्वाहि॒मरि॑णात्स॒प्त सिन्धू॒न्यो गा उ॒दाज॑दप॒धा व॒लस्य॑ ।
यो अश्म॑नोर॒न्तर॒ग्निं ज॒जान॑ सं॒वृक्स॒मत्सु॒ स ज॑नास॒ इन्द्रः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

यो꣡ हत्वा꣡हिम् अ꣡रिणात् सप्त꣡ सि꣡न्धून्
यो꣡ गा꣡ उदा꣡जद् अपधा꣡ वल꣡स्य
यो꣡ अ꣡श्मनोर् अन्त꣡र् अग्निं꣡ जजा꣡न
संवृ꣡क् सम꣡त्सु स꣡ जनास इ꣡न्द्रः

Vedaweb annotation

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áhim ← áhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áriṇāt ← √rī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

hatvā́ ← √han- (root)
{non-finite:CVB}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

síndhūn ← síndhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

apadhā́ ← apadhā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

udā́jat ← √aj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

valásya ← valá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

antár ← antár (invariable)
{}

áśmanoḥ ← áśman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

jajā́na ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

janāsaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

samátsu ← samád- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

saṁvŕ̥k ← saṁvŕ̥j- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

यः । ह॒त्वा । अहि॑म् । अरि॑णात् । स॒प्त । सिन्धू॑न् । यः । गाः । उ॒त्ऽआज॑त् । अ॒प॒ऽधा । व॒लस्य॑ ।
यः । अश्म॑नोः । अ॒न्तः । अ॒ग्निम् । ज॒जान॑ । स॒म्ऽवृक् । स॒मत्ऽसु॑ । सः । ज॒ना॒सः॒ । इन्द्रः॑ ॥

Hellwig Grammar

yo ← yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

hatvāhim ← hatvā ← han
[verb noun]
“kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

hatvāhim ← ahim ← ahi
[noun], accusative, singular, masculine
“snake; lead; nāga; Nāga; ahi [word]; Vṛtra.”

ariṇāt ← ri
[verb], singular, Imperfect
“free; liberate; run; let go of.”

sapta ← saptan
[noun], accusative, plural, masculine
“seven; seventh.”

sindhūn ← sindhu
[noun], accusative, plural, masculine
“river; Indus; sindhu [word].”

yo ← yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

gā ← gāḥ ← go
[noun], accusative, plural, feminine
“cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

udājad ← udājat ← udaj ← √aj
[verb], singular, Imperfect

apadhā
[noun], instrumental, singular, feminine

valasya ← vala
[noun], genitive, singular, masculine
“Vala; vala; cave.”

yo ← yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

aśmanor ← aśmanoḥ ← aśman
[noun], locative, dual, masculine
“stone; aśmarī; rock; aśman [word]; adri; mineral; piṇḍatālaka; mountain.”

antar
[adverb]
“inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

agniṃ ← agnim ← agni
[noun], accusative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

jajāna ← jan
[verb], singular, Perfect indicative
“become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

saṃvṛk ← saṃvṛj
[noun], nominative, singular, masculine

samatsu ← samad
[noun], locative, plural
“conflict; strife.”

sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

janāsa ← janāsaḥ ← jana
[noun], vocative, plural, masculine
“people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

indraḥ ← indra
[noun], nominative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

सायण-भाष्यम्

यः अहिम्मेघं हत्वा मेघहननङ्कृत्वासप्तसर्पणशीलाः सिन्धून् स्यन्दनशीलाअपः अरिणात् प्रैरयत् यद्वा सप्तगङ्गायमुनाद्यामुख्यानदीररिणात् रीङ्श्रवणे क्र्यादिः यश्चबलस्यबलनामकस्यासुरस्यअप- धा तत्कर्तृकात्तिरोधानान्निरुद्धागाउदाजत् निरगमयत् अपधा अपपूर्वाद्दधातेरातश्चोपसर्गेइतिभावे- अङ्प्रत्ययः सुपांसुलुगितिपञ्चम्याआकारः यश्चअश्मनोः अश्नुतेव्याप्नोत्यन्तरिक्षमित्यश्मामेघः अत्य- न्तमृदुरूपयोर्मेघयोरन्तर्मध्येवैद्युतमग्निञ्जजान उत्पादयामास यश्चसमत्सु सम्भक्षयन्तियोद्धॄणामायूं- षीतिसमदःसङ्ग्रामाः तेषुसंवृक् हिनस्ति वृणक्तेर्हिंसार्थस्यक्विपिरूपं सइन्द्रोनाहमिति ॥ ३ ॥

Wilson

English translation:

“He, who having destroyed Ahi, set free the seven rivers; who recovered the cows detained by Bala; who genitive rated fire in the clouds; who is invincible in battle; he, men, is Indra.”

Jamison Brereton

Who, having smashed the serpent, let flow the seven rivers, who drove away the cattle by uncovering Vala,
who produced the fire between two stones, gathering the winnings in contests – he, o peoples, is Indra.

Jamison Brereton Notes

yó gā́udā́jad ápa hí valáṃ váḥ. The alternative lexeme may have been used here because a root noun to √vṛ, vṛ-t- with empty -t as always with roots ending in short resonants, risks being mistaken for a root noun to √vṛt.

Because starting fires with stones is not the standard method in the RV – it usually involves fire sticks – I think the “between the two stones” (áśmanor antár) probably refers to the two world halves between which fire would appear, perhaps in addition to stones struck against each other to produce sparks. If I am correct that this is a reference to the world-halves, it would provide some support to the claim that the meaning ‘heaven’ for this etymon, attested in both branches of Oldenberg Iranian (asmanin both YAves and OP), was pan-Indo-Iranian, a contested claim (see EWA s.v. áśman-, esp. p. 138).

Note saṃvṛ́k samátsu sa …

Griffith

Who slew the Dragon, freed the Seven Rivers, and drove the kine forth from the cave of Vala,
Begat the fire between two stones, the spoiler in warriors’ battle, He, O men, is Indra.

Macdonell

Who slew the serpent, freed the seven rivers, Who drove the cattle out from Vala’s cavern. Who fire between two rocks has generated, A conqueror in fights: he, men, is Indra.

Geldner

Der den Drachen erschlug und die sieben Ströme laufen ließ, der die Kühe heraustrieb nach Beseitigung des Vala, der zwischen zwei Steinen Feuer erzeugte, der Spielgewinner in den Kämpfen - der, ihr Leute, ist Indra.

Grassmann

Der Ahi schlug, die sieben Ströme freiliess, die Kühe trieb aus dem Versteck des Vala, Der zwischen den zwei Festen Feuer zeugte, im Kampf gewann, das ist, o Menschen, Indra.

Elizarenkova

Кто, убив змея, пустил струиться семь рек,
Кто выгнал коров, (этот) устранитель Валы,
Кто породил огонь между двух камней,
Кто загребает (добычу) в сражениях – тот, о люди, Индра!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
गृत्समदः शौनकः
त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जनासः) विद्वानो ! (यः) जो (अहिम्) मेघ को (हत्वा) मार (सप्त) सात प्रकार के (सिन्धून्) समुद्रों को वा नदियों को (अरिणात्) चलाता है (यः) जो (गाः) पृथिवियों को (उदाजत्) ऊपर प्रेरित करता अर्थात् एक के ऊपर एक को नियम से चला रहा (यः) जो (बलस्य) बल को (अपधा) धारण करनेवाला और जो (अश्मनः) पाषाणों वा मेघों के (अन्तः) बीच (अग्निम्) अग्नि को (जजान) उत्पन्न करता तथा (समत्सु) संग्रामो में (संवृक्) सब पदार्थों को अलग कराता है (सः) वह (इन्द्रः) इन्द्र नामक सूर्यलोक है यह जानना चाहिये ॥३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो सूर्यलोक मेघ को वर्षाकर समुद्रों को भरता है, सब भूगोलों को अपने प्रति खैंचता है, अपनी किरणों से मेघ और समीपस्थ पाषाण के बीच ऊष्मा को उत्पन्न करता है वह अग्निरूप है, यह जानना चाहिये ॥३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे जनासो योऽहिं हत्वा सप्त सिन्धूनरिणाद्यो गा उदाजद्यो बलस्यापधा योऽश्मनोरन्तरग्निं जजान समत्सु संवृगस्ति स इन्द्रोऽस्तीति वेद्यम् ॥३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (हत्वा) (अहिम्) मेघम् (अरिणात्) गमयति सप्तविधान् (सिन्धून्) समुद्रान्नदीर्वा (यः) (गाः) पृथिवीः (उदाजत्) ऊर्ध्वं क्षिपति (अपधा) योऽपदधाति सः। अत्र सुपां सुलुगिति विभक्तेर्डादेशः। (बलस्य) (यः) (अश्मनोः) पाषाणयोर्मेघयोर्वा (अन्तः) मध्ये (अग्निम्) पावकम् (जजान) जनयति (संवृक्) यः सम्यग्वर्जयति सः (समत्सु) संग्रामेषु (सः) (जनासः) (इन्द्रः) ॥३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यः सूर्यलोको मेघं वर्षयित्वा समुद्रान् भरति सर्वान् भूगोलान् स्वं प्रत्याकर्षति स्वकिरणैर्मेघस्य सन्निहितस्य पाषाणस्य मध्ये उष्णताञ्जनयति सोऽग्निरस्तीति वेद्यम् ॥३॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जो सूर्यलोक मेघांची वृष्टी करून समुद्राला समृद्ध करतो व सर्व भूगोलाला आपल्याकडे आकर्षित करतो, आपल्या किरणांनी मेघ व जवळ असलेल्या पाषाणामध्ये उष्मा उत्पन्न करतो, तो अग्निरूप आहे, हे जाणले पाहिजे. ॥ ३ ॥

04 येनेमा विश्वा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

येने॒मा विश्वा॒ च्यव॑ना(=नश्वराणि) कृ॒तानि॒
यो दासं॒ वर्ण॒म् अध॑रं॒ गुहा(=गूढम्)ऽकः॑(=अकरोत्) ।
श्व॒घ्नीव॒(→व्याध इव) यो जि॑गी॒वाल्ँ ल॒क्षम्, आद॑द्
अ॒र्यः (शत्रु)पु॒ष्टानि॒ स (हे) ज॑नास॒! इन्द्रः॑ ॥ ०४॥

मूलम् ...{Loading}...

येने॒मा विश्वा॒ च्यव॑ना कृ॒तानि॒ यो दासं॒ वर्ण॒मध॑रं॒ गुहाकः॑ ।
श्व॒घ्नीव॒ यो जि॑गी॒वाल्ँल॒क्षमाद॑द॒र्यः पु॒ष्टानि॒ स ज॑नास॒ इन्द्रः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

ये꣡नेमा꣡ वि꣡श्वा च्य꣡वना कृता꣡नि
यो꣡ दा꣡सं व꣡र्णम् अ꣡धरं गु꣡हा꣡कः
श्वघ्नी꣡व यो꣡ जिगीवाँ꣡ लक्ष꣡म् आ꣡दद्
अर्यः꣡ पुष्टा꣡नि स꣡ जनास इ꣡न्द्रः

Vedaweb annotation

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cyávanā ← cyávana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

imā́ ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

kr̥tā́ni ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ádharam ← ádhara- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ákar ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dā́sam ← dā́sa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gúhā ← gúhā (invariable)
{}

várṇam ← várṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ádat ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)
{}

jigīvā́n ← √ji- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

lakṣám ← lakṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śvaghnī́ ← śvaghnín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

janāsaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

puṣṭā́ni ← √puṣ- (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

येन॑ । इ॒मा । विश्वा॑ । च्यव॑ना । कृ॒तानि॑ । यः । दास॑म् । वर्ण॑म् । अध॑रम् । गुहा॑ । अक॒रित्यकः॑ ।
श्व॒घ्नीऽइ॑व । यः । जि॒गी॒वान् । ल॒क्षम् । आद॑त् । अ॒र्यः । पु॒ष्टानि॑ । सः । ज॒ना॒सः॒ । इन्द्रः॑ ॥

Hellwig Grammar

yenemā ← yena ← yad
[noun], instrumental, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

yenemā ← imā ← idam
[noun], nominative, plural, neuter
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

viśvā ← viśva
[noun], nominative, plural, neuter
“all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

cyavanā ← cyavana
[noun], nominative, plural, neuter
“movement; removal.”

kṛtāni ← kṛ
[verb noun], nominative, plural
“make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

yo ← yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

dāsaṃ ← dāsam ← dāsa
[noun], accusative, singular, masculine
“slave; Dāsa; servant; savage; Shudra.”

varṇam ← varṇa
[noun], accusative, singular, masculine
“color; caste; complexion; vowel; varṇa [word]; vowel; syllable; appearance; Karat; people; beauty; varṇa; gold; color; complexion.”

adharaṃ ← adharam ← adhara
[noun], accusative, singular, masculine
“lower; adhara [word]; worse.”

guhākaḥ ← guhā
[adverb]
“secretly.”

guhākaḥ ← akaḥ ← kṛ
[verb], singular, Root aorist (Ind.)
“make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

śvaghnīva ← śvaghnī ← śvaghnin
[noun], nominative, singular, masculine
“gambler.”

śvaghnīva ← iva
[adverb]
“like; as it were; somehow; just so.”

yo ← yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

jigīvāṃl ← jigīvān ← ji
[verb noun], nominative, singular
“overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

lakṣam ← lakṣa
[noun], accusative, singular, neuter
“hundred thousand; guise.”

ādad ← ādat ← ādā ← √dā
[verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
“take; take away; take out; pick; extract; drink; grasp; put; collect; accept; get; choose; remove; steal; bring; press out; impound; keep; eat; use; distill.”

aryaḥ ← ari
[noun], genitive, singular, masculine

puṣṭāni ← puṣṭa
[noun], accusative, plural, neuter
“prosperity; property.”

sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

janāsa ← janāsaḥ ← jana
[noun], vocative, plural, masculine
“people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

indraḥ ← indra
[noun], nominative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

सायण-भाष्यम्

येनेन्द्रेणइमा इमानिविश्वाच्यवना नश्वराणिभुवनानिकृतानि स्थिरीकृतानि यश्चदासंवर्णं शुद्रा- दिकं यद्वा दासमुपक्षपयितारंअधरन्निकृष्टमसुरङ्गुहागुहायाङ्गूढस्थानेनरकेवाअकः अकार्षीत् करोतेर्लु- ङिमन्त्रेघसेत्यादिनाच्लेर्लुकिरूपं लक्षंलक्ष्यञ्जिगीवान जिजयेक्वसौ सन् लिटोर्जेरिति अभ्यासादुत्तर- पदस्यकुत्वम् दीर्घश्छान्दसः जितवान अर्यः अरेः षष्ठ्येकवचनेछान्दसोयणादेशः शत्रोः सम्बन्धीनि- पुष्टानिसमृद्धानिधनानिआदत् आदत्ते तत्रदृष्टान्तः—श्वघ्रीव श्वभिर्मृगान् हन्तीतिशघ्रीव्याधः यथा- व्याधोजिघृक्षितम्मृगम्परिगृह्णातितद्वत् ॥ ४ ॥

Wilson

English translation:

“He, by whom all these perishable (regions) have been made; who consigned the base servile tribe to the cavern; who seizes triumphant the cherished (tresures) of the enemy, as a hunter (strikes) his prey; he, men, is Indra.”

Jamison Brereton

By whom all these exploits have been done: who has put the Dāsa tribe below and hidden away,
who, has taken the riches of the stranger, as a winning gambling
champion does the wager – he, o peoples, is Indra.

Jamison Brereton Notes

cyávana- is ordinarily agentive, ‘rousing, rouser’, but there is no escaping the sense ‘exploit, deed’ here (like its fellow derivative cyautná-). Perhaps the semantic development is by way of “stirring (deed)” or sim.

04-05 ...{Loading}...

Jamison Brereton Notes

The phrases aryáḥ puṣṭā́ni (4d) and aryáḥ puṣṭī́ḥ (5c) with ppl. and fem.

abstract to √puṣ, both in the plural, do not seem to differ from each other semantically or functionally. The only possible (but weak) motivations I can see for the use of different stems are 1) metrical (neut. pl. puṣṭā́ni would not fit in 5c; however, the shorter neut. pl. form puṣṭā́would), and 2) gender matching between simile and frame. We don’t know the gender of the root noun pl. víjaḥ ‘stakes’, but it is clearly not neut. If it is underlyingly fem., puṣṭī́ḥ would be a better match. For aryáḥ puṣṭá-, see loc. pl. aryáḥ puṣṭéṣu in the Vṛṣākapi hymn, X.86.1. That the ppl. is used in this phrase elsewhere suggests that the ppl. is the more idiomatic form in this phrase.

Griffith

By whom this universe was made to tremble, who chased away the humbled brood of demons,
Who, like a gambler gathering his winnings seized the foe’s riches, He, O men, is Indra.

Macdonell

He who has made all earthly things unstable, Who humbled and dispersed the Dāsa colour, Who, as the player’s stake the winning gambler, The foeman’s fortune gains: he, men, is Indra.

Geldner

Durch den alle diese Umwälzungen geschehen sind, der die dasische Rasse unterworfen und verdunkelt hat, der die Reichtümer des großen Herrn wegnahm wie ein siegreicher Glücksspieler den hohen Einsatz - der, ihr Leute, ist Indra.

Grassmann

Der alles schuf, was sich bewegt hienieden, der Bösen Anhang in die Tiefe senkte, Dem Spieler gleich des Feindes Gut als Beute sich siegend nahm, das ist, o Menschen, Indra.

Elizarenkova

Кем все эти перевороты совершены,
Кто дасу как низшую расу заставил затаиться,
Кто, как счастливый игрок, выиграв, сорвал ставку, -
Богатства чужого человека – тот, о люди, Индра!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
गृत्समदः शौनकः
त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अब ईश्वरविषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जनासः) मनुष्यो ! (येन) जिस ईश्वर ने (इमा) ये (विश्वा) समस्त (च्यवना) प्राप्त हुए लोक (पुष्टानि) दृढ़ (कृतानि) किये (यः) जो (गुहा) हृदयाकाश में (वर्णम्) रूप को (अधरम्) उस हृदय के नीचे (दासम्) देने योग्य (अकः) करता है और (यः) जो (श्वघ्नीइव) कुत्तों का दण्ड देनेवाली के समान (जिगीवान्) जयशील (लक्षम्) लक्ष को (आदत्) ग्रहण करता है (सः) वह (इन्द्रः) परमैश्वर्यवान् (अर्य्यः) ईश्वर है यह जानना चाहिये ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो ईश्वर कारण से विविध प्रकार के लोकों और पदार्थों को रचता और जो सब कर्मों को लक्ष सा रखता है, वह सबको उपासना करने योग्य है ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे जनासो येनेश्वरेणेमा विश्वा च्यवना पुष्टानि कृतानि यो गुहा वर्णमधरं दासमको यः श्वघ्नीव जिगीवान् लक्षमादत् स इन्द्रोऽर्यो बोध्यः ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अथेश्वरविषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (येन) ईश्वरेण (इमा) इमानि (विश्वा) सर्वाणि भुवनानि (च्यवना) प्राप्तानि (कृतानि) उत्पादितानि (यः) (दासम्) दातुं योग्यम् (वर्णम्) रूपम् (अधरम्) निम्नम् (गुहा) गुहायाम् (अक:) करोति (श्वघ्नीव) या शुनो हन्ति तद्वत् (यः) (जिगीवान्) जयशीलः (लक्षम्) लक्षितुं योग्यम् (आदत्) आदत्ते (अर्य्यः) ईश्वरः। अर्य इति ईश्वरनाम०। निघं० २। २२ (पुष्टानि) दृढानि (सः) (जनासः) (इन्द्रः) ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। य ईश्वरः कारणाद्विविधान् लोकान् पदार्थांश्च निर्मिमीते यः सर्वेषां कर्माणि लक्षीभूतानि रक्षति स सर्वैरुपासनीयः ॥४॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जो ईश्वर कारणा (प्रकृती)पासून विविध प्रकारच्या गोलांना उत्पन्न करतो व पदार्थांना उत्पन्न करतो, जो सर्वांच्या कर्मांना पाहतो, तोच उपासना करण्यायोग्य आहे. ॥ ४ ॥

05 यं स्मा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यं स्मा॑ पृ॒च्छन्ति॒ कुह॒ सेति॑ घो॒रम्
उ॒त+ईम् आ॑हु॒र् नैषो अ॒स्तीत्य् ए॑नम् ।
सो अ॒र्यः पु॒ष्टीर् (उद्)विज॑ इ॒वा मि॑नाति॒(=हिनस्ति)
श्रद् अ॑स्मै धत्त॒ स (हे) ज॑नास॒! इन्द्रः॑ ॥(5) ०५॥

मूलम् ...{Loading}...

यं स्मा॑ पृ॒च्छन्ति॒ कुह॒ सेति॑ घो॒रमु॒तेमा॑हु॒र्नैषो अ॒स्तीत्ये॑नम् ।
सो अ॒र्यः पु॒ष्टीर्विज॑ इ॒वा मि॑नाति॒ श्रद॑स्मै धत्त॒ स ज॑नास॒ इन्द्रः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

यं꣡ स्मा पृछ꣡न्ति कु꣡ह से꣡ति घोर꣡म्
उते꣡म् आहुर् नइ꣡षो꣡ अस्ती꣡ति एनम्
सो꣡ अर्यः꣡ पुष्टी꣡र् वि꣡ज ऽवा꣡° मिनाति
श्र꣡द् अस्मै धत्त स꣡ जनास इ꣡न्द्रः

Vedaweb annotation

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ghorám ← ghorá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

íti ← íti (invariable)
{}

kúha ← kúha (invariable)
{}

pr̥chánti ← √praś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sma ← sma (invariable)
{}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āhuḥ ← √ah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

asti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

enam ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

eṣáḥ ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īm ← īm (invariable)
{}

íti ← íti (invariable)
{}

ná ← ná (invariable)
{}

utá ← utá (invariable)
{}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

mināti ← √mī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

puṣṭī́ḥ ← puṣṭí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víjaḥ ← víj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dhatta ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

janāsaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śrát ← śrád ( √dhā-, √kr̥-) (invariable)
{}

पद-पाठः

यम् । स्म॒ । पृ॒च्छन्ति॑ । कुह॑ । सः । इति॑ । घो॒रम् । उ॒त । ई॒म् । आ॒हुः॒ । न । ए॒षः । अ॒स्ति॒ । इति॑ । ए॒न॒म् ।
सः । अ॒र्यः । पु॒ष्टीः । विजः॑ऽइव । आ । मि॒ना॒ति॒ । श्रत् । अ॒स्मै॒ । ध॒त्त॒ । सः । ज॒ना॒सः॒ । इन्द्रः॑ ॥

Hellwig Grammar

yaṃ ← yam ← yad
[noun], accusative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

smā ← sma
[adverb]

pṛcchanti ← pracch
[verb], plural, Present indikative
“ask; ask; ask; consult; interrogate.”

kuha
[adverb]
“wherein.”

seti ← sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

seti ← iti
[adverb]
“thus; so; iti [word].”

ghoram ← ghora
[noun], accusative, singular, masculine
“awful; dangerous; terrific; intense; dreadful.”

utem ← uta
[adverb]
“and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

utem ← īm ← īṃ
[adverb]

āhur ← āhuḥ ← ah
[verb], plural, Perfect indicative
“describe; state; say; enumerate; call; name; teach; tell; deem; explain; say; define.”

naiṣo ← nā ← na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

naiṣo ← eṣaḥ ← etad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

astīty ← asti ← as
[verb], singular, Present indikative
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

astīty ← iti
[adverb]
“thus; so; iti [word].”

enam ← enad
[noun], accusative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.).”

so ← saḥ ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

aryaḥ ← ari
[noun], genitive, singular, masculine

puṣṭīr ← puṣṭīḥ ← puṣṭi
[noun], accusative, plural, feminine
“prosperity; growth; increase; puṣṭi; luxury; wealth; comfort; increase; corpulence.”

vija ← vijaḥ ← vij
[noun], accusative, plural, masculine
“vij.”

ivā ← iva
[adverb]
“like; as it were; somehow; just so.”

mināti ← mī
[verb], singular, Present indikative
“transgress; damage.”

śrad ← śrath
[noun], accusative, singular, neuter

asmai ← idam
[noun], dative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

dhatta ← dhā
[verb], plural, Present imperative
“put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

janāsa ← janāsaḥ ← jana
[noun], vocative, plural, masculine
“people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

indraḥ ← indra
[noun], nominative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

सायण-भाष्यम्

अपश्यन्तोजनाघोरंशत्रूणाङ्घातकंयम्पृच्छन्तिस्मकुहसेति सइन्द्रः कुत्रवर्ततइति सेति सोचिलोपे- चेत्पादपूरणमितिसोर्लोपेगुणः नक्वचिदसौतिष्ठतीतिमन्यमानाजनाएनमिन्द्रमाहुः एषइन्द्रोनास्तीति तथाचमन्त्रे—नेन्द्रोअस्तीतिनेमउत्वआहेति । ईमितिपूरणः उतापिचसइन्द्रोविजइव इवशब्दएवार्थे उद्वेजकएवसन् अर्योरेःसम्बन्धीनिपुष्टीः पोषकाणि गवाश्वादीनिधनानि आमिनाति सर्वतोहिनस्ति मीङ् हिंसायां मीनातेर्निगमेइतिह्रस्वः तस्मात् श्रदस्माइन्द्रायधत्तसइन्द्रोस्तीतिविश्वासमत्रकुरुत यद्यप्यसौविशेषतोस्माभिर्नदृश्यते तथापिअस्तीतिविश्वासङ्कुरुत एवन्निर्धारणमहिमोपेतः सइन्द्रोना- हमिति ॥ ५ ॥

Wilson

English translation:

“He, whom, terrible, they ask for, (saying), Where is he? or, verily, they say of him, he is not (in any one plural ce); but who, inflicting (chastisement), destroys the cherisshed (treasures) of the enemy; in him have faith; for he, men, is Indra.”

Jamison Brereton

The terrifying one about whom they always ask, “Where is he?”—and they say of him, “He does not exist!”—
he diminishes the riches of the stranger like the stakes. Put trust in him! – he, o peoples, is Indra.

Jamison Brereton Notes

Although in answer to the question in pāda a kúha sá “where is he,” we might expect naíṣó asti to mean “he is not (here),” I prefer the existential “he does not exist” of the published translation for two reasons. In main clauses the pres. copula asti is almost always existential, and doubts about Indra’s existence are expressed elsewhere in the RV.

04-05 ...{Loading}...

Jamison Brereton Notes

The phrases aryáḥ puṣṭā́ni (4d) and aryáḥ puṣṭī́ḥ (5c) with ppl. and fem.

Griffith

Of whom, the Terrible, they ask, Where is He? or verily they say of him, He is not.
He sweeps away, like birds, the foe’s possessions. Have faith in him, for He, O men, is Indra.

Macdonell

Of whom, the terrible, they ask, “Where is he?” Of him, indeed, they also say, “He is not.” The foemen’s wealth, like players’ stakes, he lessens. Believe in him: for he, O men, is Indra.

Geldner

Nach dem sie fragen: Wo ist er ? - nach dem Furchtbaren, und sie sagen von ihm: “Er ist nicht” - er läßt die Reichtümer des großen Herrn verschwinden wie der Glücksspieler die schlechten Würfel, glaubt an ihn - der, ihr Leute, ist Indra.

Grassmann

Der hehre Gott, von dem sie zweifelnd fragen: »wo ist er?«, spottend sagen »Indra ist nicht«, Doch sieh’, er streicht wie Geld des Feindes Gut ein; glaubt fest an ihn, das ist, o Menschen, Indra.

Elizarenkova

О ком спрашивают: Где он? – об ужасном,
И говорят: Нет его – о нем,
Кто уменьшает богатства чужого человека, как (неудачные) ходы (в игре),
Верьте в него – тот, о люди, Индра!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
गृत्समदः शौनकः
त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जनासः) मनुष्यो ! विद्वान् (यम्,स्म) जिसको (कुह,सः) वह कहाँ है (इति) ऐसा (ईम्) सबसे (पृच्छन्ति) पूछते हैं (उत) और कोई (एनम्) इसको (घोरम्) हननरूप हिंसारूप अर्थात् भयङ्कर (आहुः) कहते हैं, अन्य कोई (एषः) यह (न,अस्ति) नहीं है (इति) ऐसा कहते हैं (सः) वह (अर्यः) ईश्वर (विजइव) भय से जैसे कोई सञ्चलित हो चेष्टा करे वैसे दोषों को (आ,मिनाति) अच्छे प्रकार नष्ट करता है और (अस्मै) इस जीव के लिये (पुष्टीः) पुष्टियों और (श्रत्) सत्य को धारण करता (सः) वह (इन्द्रः) परमैश्वर्यवान् है, इसको तुम (धत्त) धारण करो ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो आश्चर्य गुणकर्मस्वभावयुक्त परमेश्वर है उसको कोई वह कहाँ है, ऐसा कहते हैं, कोई उसको भयङ्कर, कोई शान्त और यह नहीं है ऐसा बहुत प्रकार से कहते हैं। वह सबका आधाभूत हुआ सत्य धर्म और जीवन के उपायों का वेद के द्वारा उपदेश करता है, वह सबको उपासना करने योग्य है ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे जनासो विद्वांसो ये स्म कुह स इतीं पृच्छन्ति उतैनं घोरमाहुरपरे एषो नास्तीति सोऽर्य ईश्वरो विजइव दोषानामिनात्यस्मै जीवाय पुष्टीः श्रच्च दधाति स इन्द्रोऽस्तीति यूयं धत्त ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यम्) (स्म) एव। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (पृच्छन्ति) (कुह) क्व (इति) (घोरम्) हननम् (उत) अपि (ईम्) सर्वतः (आहुः) कथयन्ति (न) निषेधे (एषः) (अस्ति) (इति) (एनम्) (सः) (अर्यः) ईश्वरः (पुष्टीः) पोषणानि (विजइव) भयेन सञ्चलित इव (आ) (मिनाति) हिनस्ति (श्रत्) सत्यम् (अस्मै) (धत्त) धरत (सः) (जनासः) (इन्द्रः) ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - य आश्चर्यगुणकर्मस्वभावः परमेश्वरोऽस्ति तं केचित्क्वास्तीति ब्रुवन्ति केचिदेनं भयङ्करं केचिच्छान्तं केचिदयं नास्तीति बहुधा वदन्ति सः सर्वस्याधाभूतस्सन् सत्यं धर्मं जीवनोपायाँश्च वेदद्वारोपदिशति स सर्वैरुपासनीयः ॥५॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - आश्चर्यगुणकर्मस्वभावयुक्त परमेश्वर कुठे आहे असे काही जण विचारतात, तर तो भयंकर आहे असे काहीजण म्हणतात. तो शांत आहे असेही काही जण म्हणतात, तर तो असा नाही असेही पुष्कळ जण म्हणतात. तो सर्वांचा आधारभूत असून सत्य, धर्म व जीवनाच्या उपायांना वेदाद्वारे उपदेश करतो, तोच सर्वांनी उपासना करण्यायोग्य आहे. ॥ ५ ॥

06 यो रध्रस्य - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यो र॒ध्रस्य॑(=समृद्धस्य ← रध हिंसासंराध्योः) चोदि॒ता यः कृ॒शस्य॒
यो ब्र॒ह्मणो॒ नाध॑(थ)मानस्य की॒रेः(=कीर्तयितुः) ।
(सोमसवाय) यु॒क्त-ग्रा॑व्णो॒ यो ऽवि॒ता सु॑शि॒प्रः(=सुशिराः‌\सुहनुः)
सु॒त-सो॑मस्य॒ स (हे) ज॑नास॒! इन्द्रः॑ ॥ ०६॥

मूलम् ...{Loading}...

यो र॒ध्रस्य॑ चोदि॒ता यः कृ॒शस्य॒ यो ब्र॒ह्मणो॒ नाध॑मानस्य की॒रेः ।
यु॒क्तग्रा॑व्णो॒ योऽवि॒ता सु॑शि॒प्रः सु॒तसो॑मस्य॒ स ज॑नास॒ इन्द्रः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

यो꣡ रध्र꣡स्य चोदिता꣡ यः꣡ कृश꣡स्य
यो꣡ ब्रह्म꣡णो ना꣡धमानस्य कीरेः꣡
युक्त꣡ग्राव्णो यो꣡ अविता꣡ सुशिप्रः꣡
सुत꣡सोमस्य स꣡ जनास इ꣡न्द्रः

Vedaweb annotation

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
coditā́ ← coditár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kr̥śásya ← kr̥śá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

radhrásya ← radhrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

brahmáṇaḥ ← brahmán- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kīréḥ ← kīrí- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

nā́dhamānasya ← √nādh- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

avitā́ ← avitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suśipráḥ ← suśiprá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yuktágrāvṇaḥ ← yuktágrāvan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

janāsaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sutásomasya ← sutásoma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

यः । र॒ध्रस्य॑ । चो॒दि॒ता । यः । कृ॒शस्य॑ । यः । ब्र॒ह्मणः॑ । नाध॑मानस्य । की॒रेः ।
यु॒क्तऽग्रा॑व्णः । यः । अ॒वि॒ता । सु॒ऽशि॒प्रः । सु॒तऽसो॑मस्य । सः । ज॒ना॒सः॒ । इन्द्रः॑ ॥

Hellwig Grammar

yo ← yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

radhrasya ← radhra
[noun], genitive, singular, masculine
“obedient; powerless; weak.”

coditā ← coditṛ
[noun], nominative, singular, masculine

yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

kṛśasya ← kṛśa
[noun], genitive, singular, masculine
“thin; low; bony; kṛśa [word]; insignificant; forceless.”

yo ← yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

brahmaṇo ← brahmaṇaḥ ← brahman
[noun], genitive, singular, masculine
“Brahma; Brahmin; dhak; Brahman; brahman [word]; Brahman; Brahmin; Brahmapurāṇa; Vishnu; Brihaspati.”

nādhamānasya ← nādh
[verb noun], genitive, singular
“suffer.”

kīreḥ ← kīri
[noun], genitive, singular, masculine
“pauper.”

yuktagrāvṇo ← yukta ← yuj
[verb noun]
“mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

yuktagrāvṇo ← grāvṇaḥ ← grāvan
[noun], genitive, singular, masculine
“stone; millstone; grindstone; mountain.”

yo ← yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

‘vitā ← avitā ← av
[verb], singular, periphrast. future
“support; help; prefer; prefer; like.”

suśipraḥ ← su
[adverb]
“very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

suśipraḥ ← śipraḥ ← śiprā
[noun], nominative, singular, masculine
“lip; śiprā.”

sutasomasya ← suta ← su
[verb noun]
“press out; su.”

sutasomasya ← somasya ← soma
[noun], genitive, singular, masculine
“Soma; moon; soma [word]; Candra.”

sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

janāsa ← janāsaḥ ← jana
[noun], vocative, plural, masculine
“people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

indraḥ ← indra
[noun], nominative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

सायण-भाष्यम्

यःरध्रस्य रधहिंसासंराध्योः समृद्धस्यचोदिताधनानां प्रेरयिताभवति यश्चकृश्स्यचदरिद्रस्यच यश्चनाधमानस्य नाथृनाधृयाच्ञोपतापैश्वर्याशीःषु याचमानस्यकीरेः करोतेःकीर्तयतेर्वी स्तोतुः ब्रह्म- णोब्राह्मणस्यच धनानाम्प्रेरयिता यश्चसुशिपःशोभनहनुः सुशीर्षकोवासन् युक्तग्राव्णः अभिषवार्थमु- द्यतग्राव्णः सुतसोमस्याभिषुतसोमस्ययजमानस्याविता रक्षिताभवति सएवेन्द्रोनाहमिति ब्रह्मशब्द- स्यत्वन्नपरत्वेह्याद्युदात्ततास्यात् तथाब्रह्मवन्वानोअजरंसुवीरमिति । अयन्त्वन्तोदात्तःपठ्यतइतिना- न्नपरः ॥ ६ ॥

Wilson

English translation:

“He, who is the encourager of the rich, and of the poor, and of the priest, who recites his praise, and is a suppliant; who, of goodly features, is the protector of him, who, with ready stones, expresses the Soma juice; he, men, is Indra.”

Jamison Brereton

Who is the invigorator of the enfeebled, who of the starving, who of the formulator of hymns, of the weak one needing help,
who with fair lips is the helper of the one who has yoked the pressing stones, of him with soma pressed – he, o peoples, is Indra.

Griffith

Stirrer to action of the poor and lowly, of priest, of suppliant who sings his praises;
Who, fair-faced, favours him who presses Soma with stones made ready, He, O men, is Indra.

Macdonell

He furthers worshippers, both rich and needy, And priests that supplicate his aid and praise him. Who, fair-lipped, helps the man that presses Soma, That sets the stones at work: he, men, is Indra.

Geldner

Der dem Schwachen, der dem Kranken, der dem notleidenden armen Priester Mut macht, der dem beisteht, der die Preßsteine in Gebrauch nimmt und Soma keltert, mit der schönen Trinkerlippe - der, ihr Leute, ist Indra.

Grassmann

Des Matten Kräft’ger und des Armen Beistand des Beters Helfer und des flehnden Sängers, Dess, der den Pressstein schirrt, den Soma keltert, der Trinkermund, das ist, o Menschen, Indra.

Elizarenkova

Кто вдохновляет измученного, кто – больного,
Кто нуждающегося бедного брахмана,
Кто помощник запрягающего давильные камни (и) выжимающего сому,
Обладающий прекрасными губами – тот, о люди, Индра!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
गृत्समदः शौनकः
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जनासः) मनुष्यो ! (यः) जो (रध्रस्य) हिंसा करनेवाले का (यः) को (कृशस्य) दुर्बल का (यः) जो (नाधमानस्य) समस्त ऐश्वर्य प्राप्त करानेवाले का (यः) जो (ब्रह्मणः) वेद का (युक्तग्राव्णः) और जिसमें मेघ वा पत्थरयुक्त हैं उस पदार्थ का (कीरे:) तथा सकल विद्याओं की स्तुति प्रशंसा करनेहारे का (चोदिता) प्रेरणा करनेवाला वा (यः) जो (सुशिप्रः) ऐसा है कि जिसमें सुन्दर सेवन होते और (सुतसोमस्य) जिसने उत्पन्न किये सोमादि अच्छे पदार्थ उसकी (अविता) रक्षा करनेवाला है (सः) वह (इन्द्रः) परमैश्वर्यवान् परमेश्वर है ॥६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! उसी परमेश्वर की उपासना तुम करो कि जो जगत् की उत्पत्ति, स्थिति, प्रलयकर्त्ता तथा सकल विद्यायुक्त वेद का उत्तम ज्ञान करानेवाला है ॥६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे जनासो यो रध्रस्य यो कृशस्य यो नाधमानस्य यो ब्रह्मणो युक्तग्राव्णो किरेश्चोदिता यः सुशिप्रः सुतसोमस्याऽविता स इन्द्रः परमेश्वरोऽस्ति ॥६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनरीश्वरविषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (रध्रस्य) हिंसकस्य (चोदिता) प्रेरकः (यः) (कृशस्य) दुर्बलस्य (यः) (ब्रह्मणः) (नाधमानस्य) सकलैश्वर्यप्रापकस्य (कीरे:) सकलविद्यास्तोतुः (युक्तग्राव्णः) युक्ता ग्रावाणो मेघाः पाषाणा वा यस्मिँस्तस्य (यः) (अविता) रक्षक: (सुशिप्रः) शोभनानि शिप्राणि सेवनानि यस्मिन् सः। अत्र शेवृ धातोः पृषोदरादिनेष्टसिद्धिः। (सुतसोमस्य) सुता उत्पादिताः सोमाः पदार्था येन तस्य (सः) (जनासः) (इन्द्रः) ॥६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यास्तमेव जगदुत्पत्तिस्थितिप्रलयकर्त्तारं सकलविद्यायुक्तस्य वेदस्य प्रज्ञापकं परमेश्वरं यूयमुपाध्वम् ॥६॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जो जगाची उत्पत्ती, स्थिती, प्रलय करतो व संपूर्ण विद्यायुक्त वेदाचे उत्तम ज्ञान देतो त्या परमेश्वराची तुम्ही उपासना करा. ॥ ६ ॥

07 यस्याश्वासः प्रदिशि - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यस्याश्वा॑सः प्र॒दिशि॒(=निर्देशे) यस्य॒ गावो॒
यस्य॒ ग्रामा॒ यस्य॒ विश्वे॒ रथा॑सः ।
यः सूर्यं॒ य उ॒षसं॑ ज॒जान॒
यो (मेघवृत्रहननेन) अ॒पां ने॒ता स (हे) ज॑नास॒! इन्द्रः॑ ॥ ०७॥

मूलम् ...{Loading}...

यस्याश्वा॑सः प्र॒दिशि॒ यस्य॒ गावो॒ यस्य॒ ग्रामा॒ यस्य॒ विश्वे॒ रथा॑सः ।
यः सूर्यं॒ य उ॒षसं॑ ज॒जान॒ यो अ॒पां ने॒ता स ज॑नास॒ इन्द्रः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

य꣡स्या꣡श्वासः प्रदि꣡शि य꣡स्य गा꣡वो
य꣡स्य ग्रा꣡मा य꣡स्य वि꣡श्वे र꣡थासः
यः꣡ सू꣡रियं य꣡ उष꣡सं जजा꣡न
यो꣡ अपां꣡ नेता꣡ स꣡ जनास इ꣡न्द्रः

Vedaweb annotation

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áśvāsaḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pradíśi ← pradíś- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

grā́māḥ ← grā́ma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ráthāsaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jajā́na ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

sū́ryam ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

uṣásam ← uṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

janāsaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

netā́ ← netár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

यस्य॑ । अश्वा॑सः । प्र॒ऽदिशि॑ । यस्य॑ । गावः॑ । यस्य॑ । ग्रामाः॑ । यस्य॑ । विश्वे॑ । रथा॑सः ।
यः । सूर्य॑म् । यः । उ॒षस॑म् । ज॒जान॑ । यः । अ॒पाम् । ने॒ता । सः । ज॒ना॒सः॒ । इन्द्रः॑ ॥

Hellwig Grammar

yasyāśvāsaḥ ← yasya ← yad
[noun], genitive, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

yasyāśvāsaḥ ← aśvāsaḥ ← aśva
[noun], nominative, plural, masculine
“horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

pradiśi ← pradiś
[noun], locative, singular, feminine
“quarter; direction; command; region; indication.”

yasya ← yad
[noun], genitive, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

gāvo ← gāvaḥ ← go
[noun], nominative, plural, masculine
“cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

yasya ← yad
[noun], genitive, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

grāmā ← grāmāḥ ← grāma
[noun], nominative, plural, masculine
“village; grāma [word]; group; battalion; club; Hindu gamut; troop; multitude; crowd; kin; collection; people.”

yasya ← yad
[noun], genitive, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

viśve ← viśva
[noun], nominative, plural, masculine
“all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

rathāsaḥ ← ratha
[noun], nominative, plural, masculine
“chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

sūryaṃ ← sūryam ← sūrya
[noun], accusative, singular, masculine
“sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

ya ← yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

uṣasaṃ ← uṣasam ← uṣas
[noun], accusative, singular, feminine
“Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

jajāna ← jan
[verb], singular, Perfect indicative
“become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

yo ← yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

apāṃ ← apām ← ap
[noun], genitive, plural, feminine
“water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

netā ← netṛ
[noun], nominative, singular, masculine
“leader; Vitex negundo.”

sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

janāsa ← janāsaḥ ← jana
[noun], vocative, plural, masculine
“people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

indraḥ ← indra
[noun], nominative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

सायण-भाष्यम्

यस्यसर्वान्तर्यामितयावर्तमानस्यप्रदिशि प्रदेशनेनुशासने अश्वासोश्वावर्तन्ते यस्यानुशासनेगावः यस्यानुशासनेग्रामाः ग्रसन्तेत्रेति ग्रामाजनपदाः यस्याज्ञायांविश्वेसर्वेरथासोरथावर्तन्ते यश्चवृत्रंहत्वा- सूर्यञ्जजान जनयामास यश्चोषसं तथामन्त्रः—जजानसूर्यमुषसंसुदंसाइति । यश्चमेघभेदनद्वारा अपां- नेताप्रेरकः सइन्द्रइत्यादिप्रसिद्धम् ॥ ७ ॥

Wilson

English translation:

“He, under whose control are horses and cattle, and villages, and all chariots; he who gave birth to the sun and to the dawn; and who is the leader of the waters; he, men, is Indra.”

Jamison Brereton

Under whose direction are the horses, under whose the cows, under whose the nomadic bands, and under whose all the chariots, who has given birth to the sun and who to the dawn, who is the guide of the waters – he, o peoples, is Indra.

Griffith

He under whose supreme control are horses, all chariots, and the villages, and cattle;
He who gave being to the Sun and Morning, who leads the waters, He, O men, is Indra.

Macdonell

In whose control are horses and all chariots, In whose control are villages and cattle; He who has generated sun and morning, Who leads the waters: he, O men, is Indra.

Geldner

Unter dessen Befehl die Rosse, die Rinder, die Dorfmannschaften und alle Wagen stehen, der die Sonne, die Morgenröte erschaffen hat, der der Leiter der Gewässer - der, ihr Leute, ist Indra.

Grassmann

In dessen Macht die Rosse und die Rinder, die Wagen alle sind und alle Völker, Der schuf die Sonne und die Morgenröthe, der Wasser Hort, das ist, o Menschen, Indra.

Elizarenkova

У кого в подчинении кони, у кого – коровы,
У кого – отряды, у кого – все колесницы,
Кто породил солнце, кто – утреннюю зарю,
Кто управляет водами – тот, о люди, Индра.

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
गृत्समदः शौनकः
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अब बिजुलीरूप अग्नि के विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जनासः) विद्वद्वर मनुष्यो ! तुमको (प्रदिशि) प्रति दिशा के समीप (यस्य) जिसके (विश्वे) समस्त (अश्वासः) व्याप्तिशील वेगादि गुणयुक्त (यस्य) जिसके समस्त (गावः) किरणें (यस्य) जिसके समस्त (ग्रामाः) मनुष्यों के निवास (यस्य) जिसके समस्त (रथासः) विहार करानेवाले रथ (यः) जो कारण बिजुली रूप अग्नि (सूर्यम्) सूर्यमण्डल और (यः) जो (उषसम्) प्रभातकाल को (जजान) प्रकट करता वा (यः) जो (अपाम्) जलों की (नेता) प्राप्ति करानेहारा है (सः) वह (इन्द्रः) पदार्थों का छिन्न-भिन्न करनेवाला बिजुली रूप अग्नि है, यह जानना चाहिये ॥७॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! यदि आप लोग वेगादि अनेक गुणयुक्त सर्वमूर्त्तिमान् पदार्थों के आधाररूप शीघ्रगामी विमान आदि यान और वर्षा निमित्त बिजुलीरूप आग्नि को जानें तब तो कौन-कौन उत्तम कार्य सिद्ध न कर सकें ॥७॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे जनासो विद्वद्वरा युष्माभिः प्रदिशि यस्य विश्वेऽश्वासो यस्य विश्वे गावो यस्य विश्वे ग्रामा यस्य विश्वे रथासः यस्सूर्यं य उषसं च जजान योऽपां नेताऽस्ति स इन्द्रो वेदितव्यः ॥७॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अथ विद्युद्रूपाऽग्निविषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यस्य) विद्युदाख्यस्य (अश्वासः) व्याप्तिशीला वेगादयो गुणाः (प्रदिशि) उपदिशि (यस्य) (गावः) किरणाः (यस्य) (ग्रामाः) मनुष्यनिवासाः (यस्य) (विश्वे) सर्वे (रथासः) रमणसाधनाः (यः) कारणाख्यो विद्युदग्निः (सूर्यम्) सवितृमण्डलम् (यः) (उषसम्) प्रत्यूषकालम् (जजान) जनयति (यः) (अपाम्) जलानाम् (नेता) प्रापकः (सः) (जनासः) (इन्द्रः) ॥७॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यदि भवन्तो वेगाद्यनेगुणयुक्तं सर्वमूर्त्तद्रव्याधारं शीघ्रगामी विमानादियानवर्षानिमित्तं विद्युदग्निं जानीयुस्तर्हि किं किमुत्तमं कार्य्यं साधितुं न शक्नुयुः ॥७॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जर तुम्ही वेग इत्यादी अनेक गुणयुक्त सर्व मूर्तिमान पदार्थांचे आधाररूप, शीघ्रगामी विमान इत्यादी यान व वृष्टीनिमित्त विद्युतरूपी अग्नीला जाणाल तेव्हा कोणते उत्तम कार्य सिद्ध करू शकणार नाही? ॥ ७ ॥

08 यं क्रन्दसी - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यं क्रन्द॑सी (रोदसी) संय॒ती वि॒ह्वये॑ते॒
परे ऽव॑र उ॒भया॑ अ॒मित्राः॑ ।
स॒मा॒नं चि॒द् रथ॑म् आतस्थि॒वांसा॒
नाना॑ हवेते॒ स (हे) ज॑नास॒! इन्द्रः॑ ॥(4) ०८॥

मूलम् ...{Loading}...

यं क्रन्द॑सी संय॒ती वि॒ह्वये॑ते॒ परेऽव॑र उ॒भया॑ अ॒मित्राः॑ ।
स॒मा॒नं चि॒द्रथ॑मातस्थि॒वांसा॒ नाना॑ हवेते॒ स ज॑नास॒ इन्द्रः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

यं꣡ क्र꣡न्दसी संयती꣡ विह्व꣡येते
प꣡रे अ꣡वर उभ꣡या अमि꣡त्राः
समानं꣡ चिद् र꣡थम् आतस्थिवां꣡सा
ना꣡ना हवेते स꣡ जनास इ꣡न्द्रः

Vedaweb annotation

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
krándasī ← krándas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:DU}

saṁyatī́ ← √i- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

vihváyete ← √hvā- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

amítrāḥ ← amítra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ávare ← ávara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

páre ← pára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ubháyāḥ ← ubháya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ātasthivā́ṁsā ← √sthā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRF, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)
{}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

samānám ← samāná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

havete ← √hū- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

janāsaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

nā́nā ← nā́nā (invariable)
{}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

यम् । क्रन्द॑सी॒ इति॑ । सं॒य॒ती इति॑ स॒म्ऽय॒ती । वि॒ह्वये॑ते॒ इति॑ वि॒ऽह्वये॑ते । परे॑ । अव॑रे । उ॒भयाः॑ । अ॒मित्राः॑ ।
स॒मा॒नम् । चि॒त् । रथ॑म् । आ॒त॒स्थि॒ऽवांसा॑ । नाना॑ । ह॒वे॒ते॒ इति॑ । सः । ज॒ना॒सः॒ । इन्द्रः॑ ॥

Hellwig Grammar

yaṃ ← yam ← yad
[noun], accusative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

krandasī ← krandas
[noun], nominative, dual, neuter
“army; war cry.”

saṃyatī ← sami ← √i
[verb noun], nominative, dual
“meet.”

vihvayete ← vihvā ← √hvā
[verb], dual, Present indikative
“raise; compete.”

pare ← para
[noun], nominative, plural, masculine
“best; other; following; devoted(p); extreme; highest; otherwordly; better; hostile; maximal; distant; another(a); para [word]; upper; concluding; foreign; earlier; worse; longer; finest; excessive.”

‘vara ← avare ← avara
[noun], nominative, plural, masculine
“worst; avara [word]; lower; nearer; base; short; low; abject; later(a); worse; antecedent.”

ubhayā ← ubhayāḥ ← ubhaya
[noun], nominative, plural, masculine
“both(a).”

amitrāḥ ← amitra
[noun], nominative, plural, masculine
“enemy; foe.”

samānaṃ ← samānam ← samāna
[noun], accusative, singular, masculine
“like; identical; common; like; alike(p); same; samāna [word]; akin(p); comparable; identical; mutual; equal.”

cid ← cit
[adverb]
“even; indeed.”

ratham ← ratha
[noun], accusative, singular, masculine
“chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

ātasthivāṃsā ← āsthā ← √sthā
[verb noun], nominative, dual
“practice; stand; assume; reach; board; perform; face; stand; stay; hop on; climb; travel; seize; follow.”

nānā
[adverb]
“variously; differently; many; individually.”

havete ← hvā
[verb], dual, Present indikative
“raise; call on; call; summon.”

sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

janāsa ← janāsaḥ ← jana
[noun], vocative, plural, masculine
“people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

indraḥ ← indra
[noun], nominative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

सायण-भाष्यम्

यङ्क्रन्दसीरोदसीशब्दङ्कुर्वाणेमानुषीदेवीचद्वेसेनेवासंयती परस्परंसङ्गच्छन्त्यौयमिन्द्रंविह्वयेते स्वरक्षार्थंविविधमाह्वयतः परेउत्कृष्टाः अवरेअधमाश्चोभयाः उभयविधाः अमित्राः शत्रवः यमाह्व- यन्ति समानंइन्द्ररथसदृशंरथमातस्थिवांसाआस्थितौद्वौरथिनौचित् तमेवेन्द्रन्नानापृथक् पृथक् हवेते- आह्वयेते यद्वा समानमेकरथमारूढाविन्द्राग्नीहवेतेयज्ञार्थंयजमानैः पृथगाहूयेते तयोरन्यतरःसइन्द्रो- नाहमिति ॥ ८ ॥

Wilson

English translation:

“Whom (two hosts), calling and mutually encountering, call upon; whom both adversaries, high and low, (appeal to); whom two (charioteers), standing in the same car, severally invoke; he, men, is Indra.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Whom (two hosts): yam krandasī sanyatī vihvayete = whom, crying aloud, encountering (two), invoke; the substantive is supplied: rodasī, heaven and earth; or, dve sene, two armies; whom (two charioteers): here also a substantive is supplied: rathinau, two charioteers; or Agni and Indra

Jamison Brereton

Whom the two war-cries, clashing together, call upon in rivalry—the enemies on both sides, here and over there—
even the two who have mounted the same chariot [=the chariot-warrior and charioteer] call on him separately – he, o peoples, is Indra.

Jamison Brereton Notes

For nā́nā see my disc. in the Hock Fs. “RV sá hinā́yám (VI.48.2) with a Return Visit to nā́yám and nā́nā,” in Grammatica et Verba, Glamor and Verve: Studies in South Asian, Historical, and Indo-European Linguistics in Honor of Hans Henrich Hock, ed. Shu-Fen Chen and Benjamin Slade, 2013. I follow Thieme’s 1949 explanation of the form as an āmreḍita involving the expected nom. sg. of nṛ́- ‘man’, otherwise unattested in Vedic. For reasons given in my article I prefer this account to Klein’s recent (2004) derivation from a pronominal āmreḍita *anā́-anā à *anā́nā “in this way (here), in that way (there)” (Jared S. Klein, “Nominal and adverbial āmreḍitas and the etymology of Ṛgvedic nā́nā,” in The Vedas: Text, Language & Ritual. Proceedings of the Third International Vedic Workshop, Leiden 2002, ed. Arlo Griffiths and Jan E. M. Houben, 251-60).

Griffith

To whom two armies cry in close encounter, both enemies, the stronger and the weaker;
Whom two invoke upon one chariot mounted, each for himself, He, O ye men, is Indra.

Macdonell

Whom two contending armies vie in calling, On both sides foes, the farther and the nearer; Two fighters mounted on the self-same chariot Invoke him variously: he, men, is Indra.

Geldner

Den zwei Schlachthaufen, wenn sie aneinander geraten, anrufen, die beiderseitigen Feinde hüben und drüben - auch die zwei, die den gleichen Wagen bestiegen haben, rufen ihn jeder besonders an - der, ihr Leute, ist Indra.

Grassmann

Den beide Schlachtreihn in dem Kampfe anflehn, die Gegner beide, hüben hier und drüben; Ihn rufen die auf gleichem Wagen stehen, verschieden an, das ist, o Menschen, Indra.

Elizarenkova

Кого призывают отдельно два шумных сходящихся войска:
По эту сторону, и по ту, взаимные недруги –
Даже те двое, что взобрались на одну и ту же колесницу,
Порознь призывают – тот, о люди, Индра!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
गृत्समदः शौनकः
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जनासः) विद्याप्रिय मनुष्यो ! तुमको (क्रन्दसी) रोने का शब्द कराने (संयती) और संयम से जानेवाले प्रकाश और पृथिवी (यम्) जिस सूर्यमण्डल को जैसे कोई पदार्थ (विह्वयेते) स्पर्द्धा करें वैसे वा (परे) उत्तम (अवरे) न्यून (उभयाः) अर्थात् प्रकाश और अप्रकाशयुक्त दोनों कोटियों का सम्बन्ध करने (अमित्राः) शत्रुजन जैसे (समानम्) समान (रथम्) रथ आदि यान को (चित्) वैसे (आतस्थिवांसा) सब ओर से स्थिर (नाना) अनेक प्रकार से (हवेते) ग्रहण करते हैं (सः) वह (इन्द्रः) परमैश्वर्यवान् है, यह जानना चाहिये ॥८॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे दो सेना सम्मुख खड़ी होकर युद्ध करती हैं, वैसे प्रकाश और अप्रकाश वर्त्तमान हैं ॥८॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे जनासो विद्याप्रिया युष्माभिः क्रन्दसी संयती द्यावापृथिव्यौ यं विह्वयेते परेऽवर उभया अमित्रा समानं रथं चिदिव आतस्थिवांसा नाना हवेते गृह्णीतः स इन्द्रो बोध्यः ॥८॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यम्) सूर्य्यम् (क्रन्दसी) रोदनशब्दनिमित्ते (संयती) संयमेन गच्छन्त्यौ द्यावापृथिव्यौ (विह्वयेते) विस्पर्द्धेते इव (परे) प्रकृष्टाः (अवरे) अर्वाचीनाः (उभयाः) प्रकाशाऽप्रकाशोभयकोटिसम्बन्धिनः (अमित्राः) शत्रवः (समानम्) (चित्) इव (रथम्) रथादियानम् (आतस्थिवांसा) समन्तात्तिष्ठन्तौ (नाना) अनेकविधा (हवेते) आदत्तः (सः) (जनासः) (इन्द्रः) ॥८॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा द्वे सेने सम्मुखे स्थित्वा युध्येते तथैव प्रकाशाऽप्रकाशौ वर्त्तेते ॥८॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जशा दोन सेना समोरासमोर उभ्या राहून युद्ध करतात तसे प्रकाश व काळोख आहेत. ॥ ८ ॥

09 यस्मान्न ऋते - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यस्मा॒न् न ऋ॒ते वि॒जय॑न्ते॒ जना॑सो॒
यं युध्य॑माना॒ अव॑से॒(=अवनाय) हव॑न्ते ।
यो विश्व॑स्य प्रति॒मानं॑ ब॒भूव॒
यो अ॑च्युत॒च्युत् स (हे) ज॑नास॒! इन्द्रः॑ ॥ ०९॥

मूलम् ...{Loading}...

यस्मा॒न्न ऋ॒ते वि॒जय॑न्ते॒ जना॑सो॒ यं युध्य॑माना॒ अव॑से॒ हव॑न्ते ।
यो विश्व॑स्य प्रति॒मानं॑ ब॒भूव॒ यो अ॑च्युत॒च्युत्स ज॑नास॒ इन्द्रः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

य꣡स्मान् न꣡ र्ते꣡ विज꣡यन्ते ज꣡नासो
यं꣡ यु꣡ध्यमाना अ꣡वसे ह꣡वन्ते
यो꣡ वि꣡श्वस्य प्रतिमा꣡नम् बभू꣡व
यो꣡ अच्युतच्यु꣡त् स꣡ जनास इ꣡न्द्रः

Vedaweb annotation

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
jánāsaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

r̥té ← r̥té (invariable)
{}

vijáyante ← √ji- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yásmāt ← yá- (pronoun)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

hávante ← √hū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yúdhyamānāḥ ← √yudh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

babhū́va ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

pratimā́nam ← pratimā́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

víśvasya ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

acyutacyút ← acyutacyút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

janāsaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

यस्मा॑त् । न । ऋ॒ते । वि॒ऽजय॑न्ते । जना॑सः । यम् । युध्य॑मानाः । अव॑से । हव॑न्ते ।
यः । विश्व॑स्य । प्र॒ति॒ऽमान॑म् । ब॒भूव॑ । यः । अ॒च्यु॒त॒ऽच्युत् । सः । ज॒ना॒सः॒ । इन्द्रः॑ ॥

Hellwig Grammar

yasmān ← yasmāt ← yad
[noun], ablative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

ṛte
[adverb]
“without; ṛte [word].”

vijayante ← viji ← √ji
[verb], plural, Present indikative
“overcome; win; control; cure; overpower; mortify.”

janāso ← janāsaḥ ← jana
[noun], nominative, plural, masculine
“people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

yaṃ ← yam ← yad
[noun], accusative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

yudhyamānā ← yudhyamānāḥ ← yudh
[verb noun], nominative, plural
“fight; overcome.”

avase ← av
[verb noun]
“support; help; prefer; prefer; like.”

havante ← hvā
[verb], plural, Present indikative
“raise; call on; call; summon.”

yo ← yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

viśvasya ← viśva
[noun], genitive, singular, masculine
“all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

pratimānam ← pratimāna
[noun], nominative, singular, neuter
“weight.”

babhūva ← bhū
[verb], singular, Perfect indicative
“become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

yo ← yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

acyutacyut ← acyuta
[noun]
“firm; regular; permanent; immovable; unchanging.”

acyutacyut ← cyut
[noun], nominative, singular, masculine
“shaking; dropping.”

sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

janāsa ← janāsaḥ ← jana
[noun], vocative, plural, masculine
“people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

indraḥ ← indra
[noun], nominative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

सायण-भाष्यम्

यस्मादृते जनासोजनाः नविजयन्ते विजयन्नप्राप्नुवन्ति अतः युध्यमानायुद्धङ्कुर्वाणाजनाअवसे- स्वरक्षणायंइन्द्रं हवन्तेआह्वयन्ति यश्चविश्वस्यसर्वस्यजगतः प्रतिमानम्प्रतिनिधिर्बभुव यश्चाच्युत- च्युत् अच्युतानाङ्क्षयरहितानाम्पर्वतादीनाञ्च्यावयितासइन्द्रइत्यादिप्रसिद्धम् ॥ ९ ॥

Wilson

English translation:

“Without whom men do not conquer; whom, when engaged in conflict, they invoke for succour; he, who is the prototype of the universe and the caster down of the unyielding; he, men, is Indra.”

Jamison Brereton

Without whom peoples do not win, whom they call upon for help as they fight,
who has become a match for everyone, who is the mover of the
immovable – he, o peoples, is Indra. ꣡

Jamison Brereton Notes

09-11 ...{Loading}...

Jamison Brereton Notes

Note the phonological sequence, with several different interlocking repetitions: 9c yó víśvasya 10a yáḥ śaśvato … śaru vā 10c yáḥ śardhate … śṛdhyā́m 11a yáḥ śambaram … śarádi

Griffith

Without whose help our people never conquer; whom, battling, they invoke to give them succour;
He of whom all this world is but the copy, who shakes things moveless, He, O men, is Indra.

Macdonell

Without whose aid men conquer not in battle, Whom fighting ever they invoke for succour, Who shows himself a match for every foeman, Who moves what is unmoved: he, men, is Indra.

Geldner

Ohne den die Völker nicht siegen, den die Kämpfenden um Beistand rufen, der sich jedem gewachsen zeigt, der das Unbewegte bewegt - der, ihr Leute, ist Indra.

Grassmann

Ohn’ dessen Beistand Männer nimmer siegen, den alle Kämpfer sich zu Hülfe rufen, Der auch das Feste wanken macht, an Stärke jedwedem gleich, das ist, o Menschen, Indra.

Elizarenkova

Без кого народы не побеждают,
Кого сражающиеся зовут на помощь,
Кто всегда был противовесом всего,
Кто сотрясает несотрясаемое – тот, о люди, Индра!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
गृत्समदः शौनकः
भुरिक्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अब ईश्वर और बिजुली के विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जनासः) मनुष्यो ! (जनासः) विद्वान् जन (यस्मात्) जिससे (ते) विना (न) नहीं (विजयन्ते) विजय को प्राप्त होते हैं (यम्) जिसको (युध्यमानाः) युद्ध करते हुए (अवसे) रक्षा आदि के लिये (हवन्ते) ग्रहण करते हैं (यः) जो (विश्वस्य) संसार का (प्रतिमानम्) परिमाणसाधक (यः) जो (अच्युतच्युत्) स्थिर पदार्थों को चलानेवाला (बभूव) होता (सः) वह (इन्द्रः) परमैश्वर्यवान् परमेश्वर है, यह जानना चाहिये ॥९॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। जो परमेश्वर की उपासना नहीं करते, बिजुली की विद्या को नहीं जानते, वे विजयशील नहीं होते। जो यह विश्व और जो सब पदार्थों का रूपमात्र है, वह परमेश्वर और बिजुली का विज्ञान करानेवाला है ॥९॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे जनासो विद्वांसो जनासो यस्मादृते न विजयन्ते यं युध्यमाना अवसे हवन्ते यो विश्वस्य प्रतिमानं योऽच्युतच्युद्बभूव स इन्द्रोऽस्तीति विजानन्तु ॥९॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अथेश्वरविद्युद्विषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यस्मात्) (न) (ते) विना (विजयन्ते) (जनासः) योद्धारः (यम्) (युध्यमानाः) (अवसे) रक्षणाय (हवन्ते) (यः) परमेश्वरो विद्वन् वा (विश्वस्य) संसारस्य (प्रतिमानम्) परिमाणसाधकः (बभूव) भवति (यः) (अच्युतच्युत्) योऽच्युतेषु च्यवते ताँश्च्यावयति (सः) (जनासः) (इन्द्रः) ॥९॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। ये परमेश्वरन्नोपासते विद्युद्विद्यां न जयन्ति ते विजयिनो न भवन्ति यदिदं विश्वं यच्च रूपं तत्सर्वं परमेश्वरस्य विद्युतो विज्ञापकमस्ति ॥९॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. जे परमेश्वराची उपासना करीत नाहीत, विद्युत विद्या जाणत नाहीत, ते विजयी होत नाहीत. विश्वातील पदार्थांचे रूप हे परमेश्वर व विद्युत विज्ञान जाणवून देणारे आहे. ॥ ९ ॥

10 यः शश्वतो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यः शश्व॑तो॒(=बहून्) मह्य्-एनो॒ दधा॑ना॒न्
अम॑न्यमाना॒ञ् छर्वा॑(=हिंस्रः) ज॒घान॑ ।
यः शर्ध॑ते॒(←श्रृधु शब्दकुत्सायाम्) नानु॒ददा॑ति शृ॒ध्यां(←श्रृधु शब्दकुत्सायाम्)
यो दस्यो॑र् ह॒न्ता स (हे) ज॑नास॒! इन्द्रः॑ ॥ १०॥

मूलम् ...{Loading}...

यः शश्व॑तो॒ मह्येनो॒ दधा॑ना॒नम॑न्यमाना॒ञ्छर्वा॑ ज॒घान॑ ।
यः शर्ध॑ते॒ नानु॒ददा॑ति शृ॒ध्यां यो दस्यो॑र्ह॒न्ता स ज॑नास॒ इन्द्रः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

यः꣡ श꣡श्वतो म꣡हि ए꣡नो द꣡धानान्
अ꣡मन्यमानाञ् छ꣡रुवा जघा꣡न
यः꣡ श꣡र्धते ना꣡नुद꣡दाति शृध्यां꣡
यो꣡ द꣡स्योर् हन्ता꣡ स꣡ जनास इ꣡न्द्रः

Vedaweb annotation

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dádhānān ← √dhā- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

énaḥ ← énas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śáśvataḥ ← śáśvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ámanyamānān ← ámanyamāna- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

jaghā́na ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

śárvā ← śáru- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

anudádāti ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)
{}

śárdhate ← √śardh- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

śr̥dhyā́m ← śr̥dhyā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dásyoḥ ← dásyu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

hantā́ ← hantár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

janāsaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

यः । शश्व॑तः । महि॑ । एनः॑ । दधा॑नान् । अम॑न्यमानान् । शर्वा॑ । ज॒घान॑ ।
यः । शर्ध॑ते । न । अ॒नु॒ऽददा॑ति । शृ॒ध्याम् । यः । दस्योः॑ । ह॒न्ता । सः । ज॒ना॒सः॒ । इन्द्रः॑ ॥

Hellwig Grammar

yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

śaśvato ← śaśvataḥ ← śaśvat
[noun], accusative, plural, masculine
“all(a); each(a).”

mahy ← mahi
[noun], accusative, singular, neuter
“great; firm.”

eno ← enaḥ ← enas
[noun], accusative, singular, neuter
“sin; calamity; blame.”

dadhānān ← dhā
[verb noun], accusative, plural
“put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

amanyamānāñcharvā ← a
[adverb]
“not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

amanyamānāñcharvā ← manyamānān ← man
[verb noun], accusative, plural
“think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

amanyamānāñcharvā ← śarvā ← śaru
[noun], instrumental, singular, masculine
“arrow.”

jaghāna ← han
[verb], singular, Perfect indicative
“kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

śardhate ← śṛdh
[verb noun], dative, singular

nānudadāti ← na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

nānudadāti ← anudadāti ← anudā ← √dā
[verb], singular, Present indikative

śṛdhyāṃ ← śṛdhyām ← śṛdhyā
[noun], accusative, singular, feminine

yo ← yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

dasyor ← dasyoḥ ← dasyu
[noun], genitive, singular, masculine
“savage; outcast; mugger.”

hantā ← han
[verb], singular, periphrast. future
“kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

janāsa ← janāsaḥ ← jana
[noun], vocative, plural, masculine
“people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

indraḥ ← indra
[noun], nominative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

सायण-भाष्यम्

यः महिमहत् एनः पापन्दधानान् शश्वतोबहून् अमन्यमानान् आत्मानमजानतः इन्द्रमपूजयतो- वाजनान् शर्वा श्रृणातिशत्रूननेनेतिशरुर्वज्रः तेनायुधेनजघान हन्तेर्लिटिरूपं यश्चशर्धतेउत्साहङ्कुरुते अनात्मज्ञायजनायश्रृध्यां उत्साहनीयङ्कर्मनानुददाति नप्रयच्छति अनुपूर्वात् हृदाञ् दाने जौहोत्या- दिकः अभ्यस्तानामादिरितितिङि चोदात्तवतीतिगतेर्निघातः यश्चदस्योरुपक्षपयितुःशत्रोर्हन्ताघा- तकः सइन्द्रइत्यादिपूर्ववत् ॥ १० ॥

Wilson

English translation:

“He, who with the thunderbolt has destroyed many committing great sin, and offering (him) no homage; who grants not success to the confident; who is the slayer of the Dasyus; he, men, is Indra.”

Jamison Brereton

Who has struck with his arrow those constantly creating for themselves great guilt, the unthinking ones,
who does not concede arrogance to the arrogant man, who is the
smasher of the Dasyu – he, o peoples, is Indra.

Jamison Brereton Notes

The hapax śṛdhyā́m is generally taken as the acc. sg. of a stem śṛdhyā́-, and this is perfectly plausible both morphologically and contextually. However, it might rather be taken as the loc. sg. of a devī́-type -ī-stem śṛdhī́- “does not yield to the vaunter in his vaunting.” This makes somewhat more sense.

09-11 ...{Loading}...

Jamison Brereton Notes

Griffith

He who hath smitten, ere they knew their danger, with his hurled weapon many grievous sinners;
Who pardons not his boldness who provokes him, who slays the Dasyti, He, O men, is Indra.

Macdonell

Who with his arrow slays the unexpecting Unnumbered crew of gravely guilty sinners; Who yields not to the boasting foe in boldness, Who slays the demons: he, O men, is Indra.

Geldner

Der alle, die großen Frevel begehen, mit seinen Geschossen erschlagen hat, ehe sie sich dessen versehen, der dem Vermessenen seine Vermessenheit nicht vergibt, der den Dasyu erschlägt - der, ihr Leute, ist Indra.

Grassmann

Der alle, die da grossen Frevel üben, eh sie’s vermuthen, mit dem Pfeile tödtet, Dem Trotzenden nicht nachgibt, selber trotzend, des Feinds Verderb, das ist, o Menschen, Indra.

Elizarenkova

Кто каждого, совершающего великий грех,
Поразил копьем – не успел тот (это) осознать,
Кто дерзкому не прощает дерзость,
Кто убийца дасью – тот, о люди, Индра!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
गृत्समदः शौनकः
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अब ईश्वर विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जनासः) विद्वान् मनुष्यो ! तुम लोगों को (यः) जो परमेश्वर (शश्वतः) अनादिस्वरूप पदार्थों को धारण करता (महि) अत्यन्त (एनः) पाप को (दधानान्) धारण किये हुए (अमन्यमानान्) अज्ञानी शठ पापियों को (शर्वा) शासनकारी वज्र से (जघान) मारता (यः) जो (शर्द्धते) कुत्सित निन्दित पापयुक्त शब्द करने अर्थात् उच्चारण करनेवाले के लिये (शृध्याम्) शब्द निन्दा न (अनुददाति) अनुकूलता से देता है और (यः) जो (दस्योः) दूसरे के पदार्थों को हरनेवाले दुष्ट का (हन्ता) मारनेवाला है (सः) वह (इन्द्रः) परमैश्वर्यवान् परमेश्वर सेवने योग्य है ॥१०॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो परमेश्वर दुष्टाचारियों को न ताड़ना दे, धार्मिकों का सत्कार न करे और डाकुओं को न मारे तो न्यायव्यवस्था नष्ट हो जाय ॥१०॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे जनासो विद्वांसो युष्माभिर्यः शश्वतो धरति मह्येनो दधानानमन्यमानान् पापिष्ठाञ्छर्वा जघान यः शर्द्धते शृध्यां नानुददाति या दस्योर्हन्ताऽस्ति स इन्द्रः सेवनीयः ॥१०॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अथेश्वरविषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) परमेश्वरः (शश्वतः) अनादिस्वरूपान्पदार्थान् (महि) महत् (एनः) पापम् (दधानान्) धरतः (अमन्यमानान्) अज्ञानिनः शठान् (शर्वा) शासनवज्रेण (जघान) हन्ति (यः) (शर्द्धते) यः शर्द्धं करोति तस्मै (न) (अनुददाति) (शृध्याम्) शब्दकुत्साम् (यः) (दस्योः) परपदार्थहर्त्तुर्दुष्टस्य (हन्ता) (सः) (जनासः) (इन्द्रः) ॥१०॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - यदि परमेश्वरो दुष्टाचारान्न ताडयेद्धार्मिकान्न सत्कुर्याद्दस्यून्न हन्यात्तर्हि न्यायव्यवस्था नश्येत् ॥१०॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जर परमेश्वर दुष्ट लोकांना मारणार नसेल, धार्मिकांचा सत्कार करणार नसेल, दुष्टांना नष्ट करणार नसेल तर त्याची न्यायव्यवस्था नष्ट होईल. ॥ १० ॥

11 यः शम्बरम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यः शम्ब॑रं॒ (विषुवस्थानकम्पक-ख-)पर्व॑तेषु क्षि॒यन्तं॑
चत्वारिं॒श्यां (तिथौ) श॒रद्य् अ॒न्ववि॑न्दत् ।
ओ॒जा॒यमा॑नं॒ यो अहिं॑ (ज्येष्ठासमीपस्थं/ प्रोष्ठपदस्थं / मेघं) ज॒घान॒
दानुं॒(=दानवं) शया॑नं॒ स (हे) ज॑नास॒! इन्द्रः॑ ॥ ११॥

मूलम् ...{Loading}...

यः शम्ब॑रं॒ पर्व॑तेषु क्षि॒यन्तं॑ चत्वारिं॒श्यां श॒रद्य॒न्ववि॑न्दत् ।
ओ॒जा॒यमा॑नं॒ यो अहिं॑ ज॒घान॒ दानुं॒ शया॑नं॒ स ज॑नास॒ इन्द्रः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

यः꣡ श꣡म्बरम् प꣡र्वतेषु क्षिय꣡न्तं
चत्वारिंश्यां꣡ शर꣡दि अन्व꣡विन्दत्
ओजाय꣡मानं यो꣡ अ꣡हिं जघा꣡न
दा꣡नुं श꣡यानं स꣡ जनास इ꣡न्द्रः

Vedaweb annotation

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
kṣiyántam ← √kṣi- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

párvateṣu ← párvata- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

śámbaram ← śámbara- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

anvávindat ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

catvāriṁśyā́m ← catvāriṁśá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

śarádi ← śarád- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

áhim ← áhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jaghā́na ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ojāyámānam ← √ojāy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dā́num ← dā́nu- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

janāsaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śáyānam ← √śī- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

पद-पाठः

यः । शम्ब॑रम् । पर्व॑तेषु । क्षि॒यन्त॑म् । च॒त्वा॒रिं॒श्याम् । श॒रदि॑ । अ॒नु॒ऽअवि॑न्दत् ।
ओ॒जा॒यमा॑नम् । यः । अहि॑म् । ज॒घान॑ । दानु॑म् । शया॑नम् । सः । ज॒ना॒सः॒ । इन्द्रः॑ ॥

Hellwig Grammar

yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

śambaram ← śambara
[noun], accusative, singular, masculine
“Śambara; Śambara.”

parvateṣu ← parvata
[noun], locative, plural, masculine
“mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

kṣiyantaṃ ← kṣiyantam ← kṣi
[verb noun], accusative, singular
“govern; inhabit; dwell; stay; predominate; bide; own.”

catvāriṃśyāṃ ← catvāriṃśyām ← catvāriṃśa
[noun], locative, singular, feminine
“fortieth.”

śarady ← śaradi ← śarad
[noun], locative, singular, feminine
“fall; year; śarad [word].”

anvavindat ← anuvid ← √vid
[verb], singular, Imperfect
“find; obtain.”

ojāyamānaṃ ← ojāyamānam ← ojāy
[verb noun], accusative, singular

yo ← yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

ahiṃ ← ahim ← ahi
[noun], accusative, singular, masculine
“snake; lead; nāga; Nāga; ahi [word]; Vṛtra.”

jaghāna ← han
[verb], singular, Perfect indicative
“kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

dānuṃ ← dānum ← dānu
[noun], accusative, singular, masculine

śayānaṃ ← śayānam ← śī
[verb noun], accusative, singular
“lie; sleep.”

sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

janāsa ← janāsaḥ ← jana
[noun], vocative, plural, masculine
“people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

indraḥ ← indra
[noun], nominative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

सायण-भाष्यम्

यःपर्वतेषुक्षियन्तंइन्द्रभियाबहून्संवत्सरान् प्रच्छन्नोभूत्वापर्वतगुहासुनिवसन्तंशम्बरंएतन्नामकं- मायाविनमसुरञ्चत्वारिंश्यांशरदि चत्वारिंशेसंवत्सरेअन्वविन्दत् अन्विष्यालभत लब्ध्वाचयः ओजा- यमानं कर्तुःक्यङ्सलोपश्च ओजसोप्सरसोनित्यमितिसकारलोपः बलमाचरन्तंअहिंआहन्तारं दानुं- दानवं शयानंशम्बरमसुरञ्जघान हतवान्सइन्द्रोनाहमिति ॥ ११ ॥

Wilson

English translation:

“He, who discovered Śambara dwelling in the mountains for forty years; who slew Ahi, growing in strength, and the sleeping son of Dānu; he, men, is Indra.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Who slew Ahi: ahi = the slayer, āhantāram;

Um = son of Dānu; both are epithets of Śambara

Jamison Brereton

Who in the fortieth autumn discovered Śambara dwelling in the mountains,
who smashed the serpent displaying its strength, the son of Dānu,
(thereby) lying (dead) – he, o peoples, is Indra. ꣡

Jamison Brereton Notes

09-11 ...{Loading}...

Jamison Brereton Notes

Griffith

He who discovered in the fortieth autumn Sambara as he dwelt among the mountains;
Who slew the Dragon putting forth his vigour, the demon lying there, He, men, is Indra.

Macdonell

He who detected in the fortieth autumn Śambara dwelling far among the mountains; Who slew the serpent that put forth his vigour. The demon as he lay: he, men, is Indra.

Geldner

Der den Sambara, als er im Gebirge hauste, im vierzigsten Herbst auffand, der den gewaltigen Drachen, den Danu, wie er dalag, erschlug - der, ihr Leute, ist Indra.

Grassmann

Der Çambara, den auf den Bergen ruhnden, im viermalzehnten Herbste endlich auffand, Und schlug den Ahi, wie er sich auch mühte, den Feind im Nest, das ist, o Menschen, Indra.

Elizarenkova

Кто Шамбару, живущего в горах,
Отыскал в сороковую осень,
Кто убил змея, выставлявшего (напоказ) свою силу,
Дану лежавшего – тот, о люди, Индра!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
गृत्समदः शौनकः
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जनासः) बुद्धिमान् मनुष्यो ! तुमको (यः) जो (पर्वतेषु) बद्दलों में (चत्वारिंश्याम्) चालीसवीं (शरदि) शरद तु में (क्षियन्तम्) निवास करते हुए (शम्बरम्) मेघ को (अन्वविन्दत्) अनुकूलता से प्राप्त होता और (यः) जो (दानुम्) देनेवाले (शयानम्) तथा सोते हुए के समान वर्त्तमान (अहिम्) मेघ को (जघान) मारता है (सः) वह (इन्द्रः) परमैश्वर्यवान् सूर्य जानना चाहिये ॥११॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो चालीस वर्ष पर्यन्त वर्षा न हो तो कौन प्राण धर सके। जो सूर्य जल को न खींचे, न धारण करे और न वर्षावे तो कौन बल पाने को योग्य हो ॥११॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे जनासो धीमन्तो युष्माभिर्यः पर्वतेषु चत्वारिंश्यां शरदि क्षियन्तं शम्बरमन्वविन्दद्यो दानुं शयानमोजायमानमहिं जघान स इन्द्रो बोध्यः ॥११॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (शम्बरम्) मेघम् (पर्वतेषु) अभ्रेषु (क्षियन्तम्) निवसन्तम् (चत्वारिंश्याम्) चत्वारिंशतः पूर्णायाम् (शरदि) शरदृतौ (अन्वविन्दत्) अनुलभते (ओजायमानम्) ओजः पराक्रममिवाचरन्तम् (यः) (अहिम्) मेघम् (जघान) हन्ति (दानुम्) दातारम् (शयानम्) कृतशयनमिव वर्त्तमानम् (सः) (जनासः) इन्द्रः ॥११॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - यदि चत्वारिंशद्वर्षाणि वृष्टिर्न स्यात्तर्हि कः प्राणं धर्त्तुं शक्नुयात्। यदि सूर्यो जलं नाकर्षेन्न धरेन्न वर्षयेत्तर्हि को बलं प्राप्तुमर्हेत् ॥११॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - चाळीस वर्षांपर्यंत वृष्टी न झाल्यास कुणाचा प्राण तग धरू शकेल? जर सूर्य जलाला आकर्षित करू शकणार नसेल व वृष्टी करू शकणार नसेल तर कुणाला बल प्राप्त होईल? ॥ ११ ॥

12 यः सप्तरश्मिवृड़्षभस्तुविष्मानवासृजत्सर्तवे - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यः स॒प्त(=युक्त)-र॑श्मिर् (विपरीतराश्या वर्षणेन वा) वृष॒भस् तुवि॑ष्मान्(=बलवान्)
अ॒वासृ॑ज॒त् सर्त॑वे(=सरणाय) (आकाश-गङ्गा-सहितान्) स॒प्त सिन्धू॑न् ।
यो रौ॑हि॒णम् (असुरं खस्थानं वा) अस्फु॑र॒द् वज्र॑बाहु॒र्
द्याम् आ॒रोह॑न्तं॒ स (हे) ज॑नास॒! इन्द्रः॑ ॥ १२॥

मूलम् ...{Loading}...

यः स॒प्तर॑श्मिर्वृष॒भस्तुवि॑ष्मान॒वासृ॑ज॒त्सर्त॑वे स॒प्त सिन्धू॑न् ।
यो रौ॑हि॒णमस्फु॑र॒द्वज्र॑बाहु॒र्द्यामा॒रोह॑न्तं॒ स ज॑नास॒ इन्द्रः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

यः꣡ सप्त꣡रश्मिर् वृषभ꣡स् तु꣡विष्मान्
अवा꣡सृजत् स꣡र्तवे सप्त꣡ सि꣡न्धून्
यो꣡ रौहिण꣡म् अ꣡स्फुरद् व꣡ज्रबाहुर्
द्या꣡म् आरो꣡हन्तं स꣡ जनास इ꣡न्द्रः

Vedaweb annotation

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
saptáraśmiḥ ← saptáraśmi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

túviṣmān ← túviṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

avā́sr̥jat ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sártave ← √sr̥- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

síndhūn ← síndhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ásphurat ← √sphr̥̄- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

rauhiṇám ← rauhiṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vájrabāhuḥ ← vájrabāhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

āróhantam ← √ruh- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

dyā́m ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

janāsaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

यः । स॒प्तऽर॑श्मिः । वृ॒ष॒भः । तुवि॑ष्मान् । अ॒व॒ऽअसृ॑जत् । सर्त॑वे । स॒प्त । सिन्धू॑न् ।
यः । रौ॒हि॒णम् । अस्फु॑रत् । वज्र॑ऽबाहुः । द्याम् । आ॒ऽरोह॑न्तम् । सः । ज॒ना॒सः॒ । इन्द्रः॑ ॥

Hellwig Grammar

yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

saptaraśmir ← sapta ← saptan
[noun]
“seven; seventh.”

saptaraśmir ← raśmiḥ ← raśmi
[noun], nominative, singular, masculine
“beam; rein; sunbeam; shininess; cord.”

vṛṣabhas ← vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
[noun], nominative, singular, masculine
“bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

tuviṣmān ← tuviṣmat
[noun], nominative, singular, masculine
“powerful.”

avāsṛjat ← avasṛj ← √sṛj
[verb], singular, Imperfect
“free; shoot; ejaculate.”

sartave ← sṛ
[verb noun]
“sṛ; liquefy; run; spread; stretch out.”

sapta ← saptan
[noun], accusative, singular, neuter
“seven; seventh.”

sindhūn ← sindhu
[noun], accusative, plural, masculine
“river; Indus; sindhu [word].”

yo ← yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

rauhiṇam ← rauhiṇa
[noun], accusative, singular, masculine

asphurad ← asphurat ← sphur
[verb], singular, Imperfect
“glitter; bounce; quiver; pulsate.”

vajrabāhur ← vajra
[noun], masculine
“vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

vajrabāhur ← bāhuḥ ← bāhu
[noun], nominative, singular, masculine
“arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

dyām ← div
[noun], accusative, singular, masculine
“sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

ārohantaṃ ← ārohantam ← āruh ← √ruh
[verb noun], accusative, singular
“board; hop on; climb; ascend; descend; ride; copulate; grow.”

sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

janāsa ← janāsaḥ ← jana
[noun], vocative, plural, masculine
“people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

indraḥ ← indra
[noun], nominative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

सायण-भाष्यम्

यःसप्तरश्मिः सप्तसङ्ख्याकाः पर्जन्यारश्मयोयस्य तेचरश्मयः वराहवःस्वतपसोविद्युन्महसोधूपयः शापयोगृहमेधाश्चेत्येते येचमेशिमिविद्विषः पर्जन्याः सप्तपृथिवीमभिवर्षन्तिवृष्टिभिरितितैत्तिरीयार- ण्यकेह्याम्नाताः । वृषभोवर्षकः तुविष्मान् वृद्धिमान्बलवान्वा सप्त सप्रणस्वभावाः सिन्धूनपः सर्तवे- सरणायअवासृजत् अवसृष्टवान् यद्वा गङ्गाद्याः सप्तमुख्यानदीरवासृजत् यश्चवज्रबाहुः सन् द्यान्दिव- मारोहन्तंरौहिणमसुरंअस्फुरत् जघान स्फुरस्फुरणेतुदादिः ॥ १२ ॥

Wilson

English translation:

“He, the seven-rayed, the showerer, the powerful, who let loose the seven rivers to flow; who, armed with the thunderbolt, crushed Rauhiṇa when scaling heaven; he, men, is Indra.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The seven-rayed: the seven rays, raśmayaḥ = seven forms of Parjanya (Taittirīya Āraṇyaka 1.9.4-5), or Indra, as the rain-cloud; or seven kinds of rain-clouds

Jamison Brereton

The mighty seven-reined bull who let loose the seven rivers to flow, who, with his mace in his arms, kicked away the son of Rohiṇī as he was ascending to heaven – he, o peoples, is Indra.

Griffith

Who with seven guiding reins, the Bull, the Mighty, set free the Seven great Floods to flow at pleasure;
Who, thunder-armed, rent Rauhina in pieces when scaling heaven, He, O ye men, is Indra.

Macdonell

Who with his seven rays, the bull, the mighty, Let loose the seven streams to flow in torrents; Who, bolt in arm, spurned Rauhiṇa, the demon, On scaling heaven bent: he, men, is Indra.

Geldner

Der ein gewaltiger Stier, der sieben Zügel braucht, die sieben Ströme losließ zum Laufen, der den himmelersteigenden Rauhina wegstieß mit der Keule im Arm - der, ihr Leute, ist Indra.

Grassmann

Der mächt’ge Stier, er der mit sieben Zügeln die sieben Ströme frei liess, dass sie rannen, Der, blitzbewehrt, den Himmelsstürmer Rauhin zu Boden warf, das ist, o Menschen, Indra.

Elizarenkova

Кто – сильный бык с семью поводьями –
Выпустил семь рек для бега,
Кто с дубиной в руке столкнул Раухину,
Влезавшего на небо, – тот, о люди, Индра!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
गृत्समदः शौनकः
त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जनासः) मनुष्यो ! तुमको (यः) जो (सप्तरश्मिः) सात प्रकार की किरणों से युक्त (वृषभः) मेघ की शक्ति को रोकनेवाला (तुविष्मान्) बहुत बल से खींचने की शक्ति से युक्त सूर्य्यलोक (सप्त,सिन्धून्) सात सिन्धुओं को (सर्त्तवे) चलने अर्थात् बहने के लिये (अवासृजत्) उत्पन्न करता अर्थात् जल आदि पदार्थों से परिपूर्ण करता है (यः) जो (वज्रबाहुः) भुजा के तुल्य किरण समूहवाला (द्याम्) प्रकाश को (आरोहन्तम्) चढ़ते हुए (रौहिणम्) चढ़ने के शीलवाले मेघ को (अस्फुरत्) फुरती देता वा चलाता है (सः) वह (इन्द्रः) सूर्यलोक सबको बताने के योग्य है ॥१२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जिसमें रक्तादि वर्णयुक्त सात प्रकार के किरण विद्यमान हैं, वही सूर्यलोक वर्षाद्वारा नदी और नदों को अच्छे प्रकार परिपूर्ण करता और फिर ऊपर को जल खींच के धारण करता, फिर वर्षाता है, ऐसे ही ईश्वर के आज्ञारूप नियम से यह संसारचक्र वर्त्तमान है ॥१२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे जनासो युष्माभिर्यः सप्तरश्मिर्वृषभस्तुविष्मान्त्सविता सप्त सिन्धून् सर्त्तवे वासृजत् यो वज्रबाहुर्द्यामारोहन्तं रौहिणमस्फुरत्स इन्द्रः प्रज्ञापनीयः ॥१२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (सप्तरश्मिः) सप्तविधा रश्मयो यस्य सः (वृषभः) मेघशक्तिनिरोधकः (तुविष्मान्) बहुबलाकर्षणयुक्तः (अवासृजत्) अवसर्जति (सर्त्तवे) गन्तुम् (सप्त) सप्तविधान् (सिन्धून्) नदान् (यः) (रौहिणम्) रोहणशीलं मेघम् (अस्फुरत्) स्फुरति संचालयति वा (वज्रबाहुः) बाहुरिव वज्रः किरणसमूहो यस्य (द्याम्) प्रकाशम् (आरोहन्तम्) (सः) (जनासः) (इन्द्रः) ॥१२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - यस्मिन् रक्तादिवर्णाः सप्तप्रकाराः किरणाः सन्ति स एव सूर्य्यलोको वृष्टिद्वारा नदीनदानापूरयति पुनरूर्ध्वं जलमाकृश्य धरति पुनर्वर्षति एवमेवेश्वरनियोगेनेदं चक्रं प्रवर्त्तते ॥१२॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - ज्यात रक्तवर्णयुक्त सात प्रकारचे किरण विद्यमान आहेत तोच सूर्यलोक वृष्टीद्वारे नदी व नद यांना चांगल्या प्रकारे परिपूर्ण करतो व पुन्हा जल ओढून धारण करतो, पुन्हा वर्षाव करतो. अशा प्रकारेच ईश्वरी आज्ञारूपी नियमाने हे संसारचक्र विद्यमान आहे. ॥ १२ ॥

13 द्यावा चिदस्मै - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

द्यावा॑ चिद् अस्मै पृथि॒वी न॑मेते॒
शुष्मा॑च् चिद् अस्य॒ (विषुवस्थानकम्पका?) पर्व॑ता भयन्ते ।
यः सो॑म॒पा नि॑चि॒तो वज्र॑बाहु॒र्
यो वज्र॑हस्तः॒ स (हे) ज॑नास॒! इन्द्रः॑ ॥ १३॥

मूलम् ...{Loading}...

द्यावा॑ चिदस्मै पृथि॒वी न॑मेते॒ शुष्मा॑च्चिदस्य॒ पर्व॑ता भयन्ते ।
यः सो॑म॒पा नि॑चि॒तो वज्र॑बाहु॒र्यो वज्र॑हस्तः॒ स ज॑नास॒ इन्द्रः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

द्या꣡वा चिद् अस्मै पृथिवी꣡ नमेते
शु꣡ष्माच् चिद् अस्य प꣡र्वता भयन्ते
यः꣡ सोमपा꣡ निचितो꣡ व꣡ज्रबाहुर्
यो꣡ व꣡ज्रहस्तः स꣡ जनास इ꣡न्द्रः

Vedaweb annotation

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)
{}

dyā́vā ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

namete ← √nam- 1 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhayante ← √bhī- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

cit ← cit (invariable)
{}

párvatāḥ ← párvata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śúṣmāt ← śúṣma- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

nicitáḥ ← √ci- 3 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

somapā́ḥ ← somapā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vájrabāhuḥ ← vájrabāhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

janāsaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vájrahastaḥ ← vájrahasta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

द्यावा॑ । चि॒त् । अ॒स्मै॒ । पृ॒थि॒वी इति॑ । न॒मे॒ते॒ इति॑ । शुष्मा॑त् । चि॒त् । अ॒स्य॒ । पर्व॑ताः । भ॒य॒न्ते॒ ।
यः । सो॒म॒ऽपाः । नि॒ऽचि॒तः । वज्र॑ऽबाहुः । यः । वज्र॑ऽहस्तः । सः । ज॒ना॒सः॒ । इन्द्रः॑ ॥

Hellwig Grammar

dyāvā ← div
[noun], nominative, dual, masculine
“sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

cid ← cit
[adverb]
“even; indeed.”

asmai ← idam
[noun], dative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

pṛthivī
[noun], nominative, singular, feminine
“Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

namete ← nam
[verb], dual, Present indikative
“bow; bend; condescend; worship; bend; lower.”

śuṣmāc ← śuṣmāt ← śuṣma
[noun], ablative, singular, masculine
“vigor; energy; fire; hiss; courage.”

cid ← cit
[adverb]
“even; indeed.”

asya ← idam
[noun], genitive, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

parvatā ← parvatāḥ ← parvata
[noun], nominative, plural, masculine
“mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

bhayante ← bhī
[verb], plural, Present indikative
“fear; fear.”

yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

somapā ← soma
[noun], masculine
“Soma; moon; soma [word]; Candra.”

somapā ← pāḥ ← pā
[noun], nominative, singular, masculine
“drinking.”

nicito ← nicitaḥ ← nici ← √ci
[verb noun], nominative, singular
“notice.”

vajrabāhur ← vajra
[noun], masculine
“vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

vajrabāhur ← bāhuḥ ← bāhu
[noun], nominative, singular, masculine
“arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

yo ← yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

vajrahastaḥ ← vajra
[noun], masculine
“vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

vajrahastaḥ ← hastaḥ ← hasta
[noun], nominative, singular, masculine
“hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

janāsa ← janāsaḥ ← jana
[noun], vocative, plural, masculine
“people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

indraḥ ← indra
[noun], nominative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

सायण-भाष्यम्

अस्मै इन्द्रायद्यावापृथिवी इतरेतरापेक्षयाद्विवचनं प्रमित्रयोर्वरुणयोरितिवत् नमेतेचित् स्वयमे- वप्रह्वीभवतः णमप्रह्वत्वे कर्मकर्तरि नदुहस्नुनमांयक् चिणावितियकः प्रतिषेधः चिदपिच अस्येन्द्र- स्यशुष्मात् बलात्पर्वताभयन्तेबिभ्यति यः सोमपाः सोमस्यपातानिचितः सर्वैः यद्वाअन्येभ्योपिदेवे- भ्योदृढाङ्गः वज्रबाहुः वज्रसदृशबाहुः यश्चवज्रहस्तः वज्रयुक्तकरः सइन्द्रइत्यादिप्रसिद्धम् ॥ १३ ॥

Wilson

English translation:

“He, to whom heaven and earth bow down; he, at whose might the mountains are appalled; he, who is the drinker of the Soma, the firm (of frame), the adamant-armed, the wielder of the thunderbolt; he, men, is Indra.”

Jamison Brereton

Even heaven and earth bow to him; even the mountains fear his explosiveness.
The soma-drinker who is renowned as the one bearing the mace in
his arms, as the one bearing the mace in his hands – he, o peoples,
is Indra.

Jamison Brereton Notes

Pāda b provides a good example of cid taking Wackernagel’s position even though the word it should limit occurs later in the vs. line. In the first pāda cid correctly follows the word it limits, or rather the first part of the dual dvandva dyā́vā cid … pṛthivī́“even Heaven and Earth bow to him.” But in b cid follows the abl.

śúṣmāt, while the geographical feature corresponding to H+E in a, namely párvatā(ḥ) ‘mountains’, is postponed. But surely the clause means “even the mountains fear his explosiveness” (as in the published translation), not “the mountains fear even his explosiveness.”

Griffith

Even the Heaven and Earth bow down before him, before his very breath the mountains tremble.
Known as the Soma-drinker, armed with thunder, who wields the bolt, He, O ye men, is Indra.

Macdonell

Both Heaven and Earth, themselves, bow down before him: Before his might the very mountains tremble, Who, famed as Soma-drinker, armed with lightning, Is wielder of the bolt: he, men, is Indra.

Geldner

Selbst Himmel und Erde beugen sich ihm; vor seiner Wut fürchten sich selbst die Berge, der als der Somatrinker bekannt ist, der die Keule im Arm, der die Keule in der Hand hält - der, ihr Leute, ist Indra.

Grassmann

Ihm beugen sich der Himmel und die Erde, vor seinem Schnaufen beben auch die Berge; Beim Somatrunk erscheint er blitzgewaffnet, den Blitz im Arm, das ist, o Menschen, Indra.

Elizarenkova

Даже небо и земля склоняются перед ним,
Даже горы страшатся его ярости;
Кто известен как пьющий сому, с ваджрой в руке,
Кто с ваджрой в длани – тот, о люди, Индра!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
गृत्समदः शौनकः
त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर सूर्य विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जनासः) मनुष्यो ! तुमको (अस्मै) इस सूर्यमण्डल के लिये (द्यावापृथिवी) आकाश और भूमि के समान बृहत् पदार्थ (चित्) भी (नमेते) अति सामर्थ्ययुक्त शब्दायमान होते हैं (अस्य) इस सूर्यमण्डल के (शुष्मात्) बल से (चित्) ही (पर्वताः) मेघ (भयन्ते) भयभीत होते हैं (यः) जो (सोमपाः) रस को पीता (निचितः) निरन्तर अनेक पदार्थों से इकट्ठा किया गया (वज्रबाहुः) और (यः) जो बाहुओं के तुल्य किरण बलयुक्त तथा (वज्रहस्तः) जिसकी हाथों के समान किरणें हैं वह (इन्द्रः) सूर्य्यलोक जानने योग्य है ॥१३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जिसके आकर्षण से प्रकाश और क्षिति नमे हुए वर्त्तमान हैं, मेघ भ्रमि रहे हैं, हाथों के समान जो रस को ऊर्ध्व पहुँचाता है, उसका यथावत् अच्छे प्रकार प्रयोग करो ॥१३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे जनासो युष्माभिरस्मै द्यावापृथिवी चिन्नमेते अस्य शुष्माच्चित्पर्वता भयन्ते यः सोमपा निचितो वज्रबाहुर्यो वज्रहस्तोऽस्ति स इन्द्रो वेदितव्यः ॥१३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनः सूर्यविषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (द्यावा) द्यौः (चित्) इव (अस्मै) सूर्याय (पृथिवी) भूमिः (नमेते) प्रभूतं शब्दयेते (शुष्मात्) बलात् (चित्) अपि (अस्य) सूर्य्यस्य (पर्वताः) मेघाः (भयन्ते) बिभ्यति। अत्र व्यत्ययेनात्मनेपदम्। (यः) (सोमपाः) यः सोमरसं पिबति सः (निचितः) निश्चितश्चितः (वज्रबाहुः) बाहुवत् किरणबलः (यः) (वज्रहस्तः) वज्राः किरणा हस्ता यस्य (सः) (जनासः) (इन्द्रः) ॥१३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यस्याकर्षणेन प्रकाशक्षिती नम्रे इव वर्त्तेते मेघा भ्रमन्ति हस्ताभ्यामिव यो रसमूर्ध्वन्नयति तं यथावत्संप्रयुञ्जत ॥१३॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! ज्याच्या आकर्षणाने प्रकाश व क्षिती नमलेले आहेत, मेघ भ्रमण करीत आहेत, हात जसे कार्य करतात तसे जो रस वर पोचवितो त्या (सूर्याचा) चा यथायोग्य उपयोग करून घ्या. ॥ १३ ॥

14 यः सुन्वन्तमवति - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यः सु॒न्वन्त॒म् अव॑ति॒ यः पच॑न्तं॒
यः (शस्त्राणि) शंस॑न्तं॒ यः (स्तोत्रैः) श॑शमा॒नम्(←शम्) ऊ॒ती ।
यस्य॒ ब्रह्म॒ वर्ध॑नं॒ यस्य॒ सोमो॒
यस्ये॒दं राधः॒(=वर्धनं/ अनूराधाः ज्येष्ठापार्श्वस्थाः) स (हे) ज॑नास॒! इन्द्रः॑ ॥ १४॥

मूलम् ...{Loading}...

यः सु॒न्वन्त॒मव॑ति॒ यः पच॑न्तं॒ यः शंस॑न्तं॒ यः श॑शमा॒नमू॒ती ।
यस्य॒ ब्रह्म॒ वर्ध॑नं॒ यस्य॒ सोमो॒ यस्ये॒दं राधः॒ स ज॑नास॒ इन्द्रः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

यः꣡ सुन्व꣡न्तम् अ꣡वति यः꣡ प꣡चन्तं
यः꣡ शं꣡सन्तं यः꣡ शशमान꣡म् ऊती꣡
य꣡स्य ब्र꣡ह्म व꣡र्धनं य꣡स्य सो꣡मो
य꣡स्येदं꣡ रा꣡धः स꣡ जनास इ꣡न्द्रः

Vedaweb annotation

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ávati ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pácantam ← √pac- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sunvántam ← √su- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śáṁsantam ← √śaṁs- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

śaśamānám ← √śamⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

ūtī́ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

várdhanam ← várdhana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

janāsaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

rā́dhaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

यः । सु॒न्वन्त॑म् । अव॑ति । यः । पच॑न्तम् । यः । शंस॑न्तम् । यः । श॒श॒मा॒नम् । ऊ॒ती ।
यस्य॑ । ब्रह्म॑ । वर्ध॑नम् । यस्य॑ । सोमः॑ । यस्य॑ । इ॒दम् । राधः॑ । सः । ज॒ना॒सः॒ । इन्द्रः॑ ॥

Hellwig Grammar

yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

sunvantam ← su
[verb noun], accusative, singular
“press out; su.”

avati ← av
[verb], singular, Present indikative
“support; help; prefer; prefer; like.”

yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

pacantaṃ ← pacantam ← pac
[verb noun], accusative, singular
“heat; cook; digest; boil; ripen; fester; burn; boil; cauterize; fry; cook; suppurate; inflame.”

yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

śaṃsantaṃ ← śaṃsantam ← śaṃs
[verb noun], accusative, singular
“recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

śaśamānam ← śam
[verb noun], accusative, singular
“calm; go out; end; die; pacify; heal; labor; make peace; rest.”

ūtī ← ūti
[noun], instrumental, singular, feminine
“aid; favor; ūti [word].”

yasya ← yad
[noun], genitive, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

brahma ← brahman
[noun], nominative, singular, neuter
“brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

vardhanaṃ ← vardhanam ← vardhana
[noun], nominative, singular, neuter
“increasing; fortifying; promotive; prolonging.”

yasya ← yad
[noun], genitive, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

somo ← somaḥ ← soma
[noun], nominative, singular, masculine
“Soma; moon; soma [word]; Candra.”

yasyedaṃ ← yasya ← yad
[noun], genitive, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

yasyedaṃ ← idam
[noun], nominative, singular, neuter
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

rādhaḥ ← rādhas
[noun], nominative, singular, neuter
“gift; munificence; liberality; bounty.”

sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

janāsa ← janāsaḥ ← jana
[noun], vocative, plural, masculine
“people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

indraḥ ← indra
[noun], nominative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

सायण-भाष्यम्

यः सुन्वन्तं सोमाभिषवङ्कुर्वन्तंयजमानमवतिरक्षति यश्चपुरोडाशादीनिहवींषिपचन्तंयश्चउती- ऊतये सुपांसुलुगितिचतुर्थ्याःपूर्वसवर्णदीर्घः स्वरक्षायैशस्त्राणिशंसन्तंयश्चशशमानं अवति स्तोत्रङ्कु- र्वाणंरक्षति ब्रह्मपरिवृढंस्तोत्रंयस्यवर्धनंवृद्धिकरम्भवति तथायस्यसोमोवृद्धिहेतुर्भवति यस्यचइदम- स्मदीयंराधः पुरोडाशदिलक्षणमन्नंवृद्धिकरम्भवति सइन्द्रइत्यादिमसिद्धम् ॥ १४ ॥

Wilson

English translation:

“He, who protects (the worshipper) offering the libation, or preparing (the mixed curds and butter), repeating his praise and soliciting his assistance, he, of whom the sacred prayer, the (offered) Soma, the (presented sacrificial) food, augment (the vigour); he, men, is Indra.”

Jamison Brereton

Who helps through his help the one pressing soma, the one cooking (an offering), the one praising, the one laboring,
whose is the strengthening formulation, is the soma, is this gift – he, o peoples, is Indra.

Griffith

Who aids with favour him who pours the Soma and him who brews it, sacrificer, singer.
Whom prayer exalts, and pouring forth of Soma, and this our gift, He, O ye men, Is Indra.

Macdonell

Who with his aid helps him that presses Soma, That bakes and lauds and ever sacrifices; Whom swelling prayer, whom Soma pressings strengthen, And now this offering: he, O men, is Indra.

Geldner

Der mit seiner Gunst dem beisteht, der keltert und kocht, der vorträgt und das Opfer zugerichtet hat, für den die feierliche Rede eine Stärkung ist, für den diese Gabe - der, ihr Leute, ist Indra.

Grassmann

Der hilft dem Presser und dem Opferkocher, dem preisenden, dem wirkenden mit Beistand, Er, dem Gebete, Trunk und Opfergaben zur Stärkung sind, das ist, o Menschen, Indra.

Elizarenkova

Кто (своей) помощью помогает выжимающему, кто - варящему,
Кто – произносящему, кто – приготовляющему,
Кому молитва – подкрепление, кому сома,
Кому этот дар – тот, о люди, Индра!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
गृत्समदः शौनकः
त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अब ईश्वर के विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जनासः) विद्वान् मनुष्यो ! तुम लोगों को (यः) जो जगदीश्वर (ऊती) रक्षा आदि क्रिया से (सुन्वन्तम्) सबके सुख के लिये उत्तम-उत्तम पदार्थों के रस निकालते हुए को वा (यः) जो (पञ्चन्तम्) पक्का करते हुए को वा (यः) जो (शंसन्तम्) प्रशंसा करते हुए को वा (यः) जो (शशमानम्) अधर्म को उल्लंघन करते हुए को (अवति) रखता है, पालता है (यस्य) जिसका (ब्रह्म) वेद (वर्द्धनम्) वृद्धिरूप (यस्य) जिस जगदीश्वर का (सोमः) चन्द्रमा और औषधियों का समूह (यस्य) जिसका (इदम्) यह (राधः) धन है (सः) वह (इन्द्रः) सर्वैश्वर्यवान् जगदीश्वर निरन्तर उपासना करने योग्य है ॥१४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जिस परमात्मा ने वेदोपदेश द्वारा मनुष्यों की उन्नति की वा जिससे धर्मात्मा जन पलते वा जिससे दुष्टाचरण करनेवाले ताड़ना पाते वा जिसका यह सब जगत् ऐश्वर्यरूप है, उसका ध्यान अपने-अपने आत्माओं में निरन्तर करो ॥१४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे जनासो विद्वांसो युष्माभिर्यो जगदीश्वरः ऊत्या सुन्वन्तम् यः पञ्चन्तं कुर्वन्तं यः शंसन्तं यः शशमानं चावति यस्य ब्रह्म वर्द्धनम् यस्य सोमो यस्येदं राधोऽस्ति स इन्द्रः सततमुपासनीयः ॥१४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अथेश्वरविषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (सुन्वन्तम्) सर्वस्य सुखायाभिषवं निष्पादयन्तम् (अवति) रक्षति (यः) (पञ्चन्तम्) परिपक्वं कुर्वन्तम् (यः) (शंसन्तम्) प्रशंसां कुर्वन्तम् (यः) (शशमानम्) अधर्ममुल्लङ्घमानम् (ऊती) रक्षणाद्यया क्रियया (यस्य) (ब्रह्म) वेदः (वर्द्धनम्) (यस्य) जगदीश्वरस्य (सोमः) चन्द्रौषधिगणः (यस्य) (इदम्) (राधः) धनम् (सः) (जनासः) (इन्द्रः) ॥१४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या येन परमात्मना वेदोपदेशद्वारा मनुष्योन्नतिः कृता येन धार्मिका रक्ष्यन्ते दुष्टाचारास्ताड्यन्ते यस्येदं जगत्सर्वमैश्वर्यमस्ति तमात्मसु सततं ध्यायत ॥१४॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! ज्या परमेश्वराने वेदोपदेशाद्वारे माणसाची उन्नती केलेली आहे किंवा ज्यामुळे धर्मात्मा लोकांचे पालन होते, ज्याच्याकडून दुष्टाचरण करणारे मार खातात किंवा ज्याचे हे जग ऐश्वर्यरूप आहे, त्याचे ध्यान आपल्या आत्म्यात निरंतर करा. ॥ १४ ॥

15 यः सुन्वते - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यः सु॑न्व॒ते पच॑ते दु॒ध्र(=दुर्धरः) आ चि॒द्
वाजं॒ दर्द॑र्षि॒(=प्रापयसि), स किला॑सि स॒त्यः ।
व॒यं त॑ इन्द्र वि॒श्वह॑(=सर्वेष्वहस्सु) प्रि॒यासः॑
(प्रजाभिः) सु॒वीरा॑सो वि॒दथ॒म्(=स्तोत्रम्) आ व॑देम ॥ १५॥

मूलम् ...{Loading}...

यः सु॑न्व॒ते पच॑ते दु॒ध्र आ चि॒द्वाजं॒ दर्द॑र्षि॒ स किला॑सि स॒त्यः ।
व॒यं त॑ इन्द्र वि॒श्वह॑ प्रि॒यासः॑ सु॒वीरा॑सो वि॒दथ॒मा व॑देम ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

यः꣡ सुन्वते꣡ प꣡चते दुध्र꣡ आ꣡ चिद्
वा꣡जं द꣡र्दर्षि स꣡ कि꣡लासि सत्यः꣡
वयं꣡ त इन्द्र विश्व꣡ह प्रिया꣡सः
सुवी꣡रासो विद꣡थम् आ꣡ वदेम

Vedaweb annotation

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

cit ← cit (invariable)
{}

dudhráḥ ← dudhrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pácate ← √pac- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sunvaté ← √su- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dárdarṣi ← √dr̥- ~ dr̥̄- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

kíla ← kíla (invariable)
{}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

satyáḥ ← satyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

priyā́saḥ ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

viśváha ← viśváha (invariable)
{}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

suvī́rāsaḥ ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vadema ← √vadⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

vidátham ← vidátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

पद-पाठः

यः । सु॒न्व॒ते । पच॑ते । दु॒ध्रः । आ । चि॒त् । वाज॑म् । दर्द॑र्षि । सः । किल॑ । अ॒सि॒ । स॒त्यः ।
व॒यम् । ते॒ । इ॒न्द्र॒ । वि॒श्वह॑ । प्रि॒यासः॑ । सु॒ऽवीरा॑सः । वि॒दथ॑म् । आ । व॒दे॒म॒ ॥

Hellwig Grammar

yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

sunvate ← su
[verb noun], dative, singular
“press out; su.”

pacate ← pac
[verb noun], dative, singular
“heat; cook; digest; boil; ripen; fester; burn; boil; cauterize; fry; cook; suppurate; inflame.”

dudhra ← dudhraḥ ← dudhra
[noun], nominative, singular, masculine
“obstinate.”

ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

cid ← cit
[adverb]
“even; indeed.”

vājaṃ ← vājam ← vāja
[noun], accusative, singular, masculine
“prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

dardarṣi ← dardar ← √dṛ
[verb], singular, Present indikative
“cleave.”

sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

kilāsi ← kila
[adverb]
“assuredly; indeed; kila [indecl.].”

kilāsi ← asi ← as
[verb], singular, Present indikative
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

satyaḥ ← satya
[noun], nominative, singular, masculine
“true; real; real; faithful; good.”

vayaṃ ← vayam ← mad
[noun], nominative, plural
“I; mine.”

ta ← te ← tvad
[noun], genitive, singular
“you.”

indra
[noun], vocative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

viśvaha
[adverb]

priyāsaḥ ← priya
[noun], nominative, plural, masculine
“beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

suvīrāso ← su
[adverb]
“very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

suvīrāso ← vīrāsaḥ ← vīra
[noun], nominative, plural, masculine
“hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

vidatham ← vidatha
[noun], accusative, singular, neuter
“meeting; wisdom; council.”

ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

vadema ← vad
[verb], plural, Present optative
“describe; teach; speak; tell; say; call; name; enumerate; declare; diagnose; address; say; pronounce; express; instruct; order.”

सायण-भाष्यम्

इदानीमृषिः साक्षात्कृतमिन्द्रम्प्रतिप्रब्रूते हेइन्द्र योदुध्रः दुर्धरःसन् सुन्वतेसोमाभिषवं कुर्वतेपुरो- डाशादिहवींषिपचतेयजमानायवाजमन्नम्बलंवाआदर्दर्षि भृशम्प्रापयसि सतादृशस्त्वंसत्यः चित् यथा- र्थभूतएवासि नपुनर्नास्तीतिबुद्धियोग्योसि किलेतिप्रसिद्धौ तेतवप्रियासः सुवीरासः कल्याणपुत्र- पौत्राः सन्तोवयंविश्वह सर्वेष्वहस्सुविदथंस्तोत्रंआवदेम ब्रूयाम ॥ १५ ॥ऋतुर्जनित्रीतित्रयोदशर्चन्द्वितीयंसूक्तङ्गार्त्समदं ऋतुःसप्तोनान्त्यात्रिष्टुबित्यनुक्रमणिका अस्मभ्यं- तद्वसोइति त्रयोदशीत्रिष्टुप् शिष्टास्त्रिष्टुबन्तपरिभाषयाजगत्यः इन्द्रोदेवता उक्थेतृतीयसवनेच्छावा- कशस्त्रेअस्यसूक्तस्यविनियोगः सूत्रितञ्च—ऋतुर्जनित्रीनूमर्तोभवामित्रइति दशरात्रेषष्ठेहन्यपितृतीय- सवनेच्छावाकशस्त्रेएतत्सूक्तम् ऋतुर्जनित्रीतिनित्यान्यैकाहिकानीतिसूत्रितम् ।

Wilson

English translation:

“Indra, who are difficult of approach; you, verily, are a true (benefactor), who bestows (abundant) food upon him who offers the libation, who prepares (the mixed curds and butter); may we, enjoying your favour, blessed with progeny, daily repeat (your praises) at the sacrifice.”

Jamison Brereton

You who rip free the prize of victory for the one pressing, the one cooking, even before a stubborn (foe)—you are certainly real!
We (will be) dear to you throughout all the days, Indra. Having good heroes, we would announce the ritual distribution.

Jamison Brereton Notes

As often, a pattern well established through most of a hymn gets broken, or shaken up, at the end. Here the 3rd sg. reference to Indra in the first 14 vss. changes to 2nd sg. address, but this change isn’t immediately signaled: the vs. begins with a rel.

pronoun yáḥ that apparently matches the monotonously regular occurrence of the rel.

with 3rd ps. ref. in the rest of the hymn. Only the verb dárdarṣi in b, the last word in its clause, shows that the pattern has been broken.

The sandhi form dudhrá is ambiguous: it can reflect either a nom. sg. dudhráḥ with the Pp. or a loc. sg. dudhré. The published translation (JPB’s) opts for the latter, a possibility floated by both Geldner (n. 15a) and Oldenberg, who does not decide. The loc. interpr. has the advantage of allowing the oddly placed ā́cid, which would represent ā́as “Praep. mit vorhergehendem Loc.” (Grassmann 169) plus ‘even’ emphasizing that loc. Geldner’s tr. follows the nom. of the Pp, and there are arguments in favor of this interpr. – dudhráelsewhere modifies Indra (I.56.3, VI.22.4 [2 out of 5 total occurrences]), and introducing a new personage in this vs. seems unnecessary. Like Oldenberg I can’t decide.

The main clause sá kílāsi satyáḥ “you are certainly real” is an implicit answer to the doubt expressed in 5b utém āhur naíṣó astī́ti enam “And they say about him, ‘he does not exist.’” The 2nd ps. reference of sá in the just quoted expression is contrary to my rules of such reference with this pronoun – that 2nd ps. sá (etc.) is only found with imperatives and verbs so used. But the whole structure of this hymn, with the refrain sá janāsa índraḥ in the same metrical slot as this declaration, imposes the need for a sá here as well.

The final pāda, suvī́rāso vidátham ā́vadema, is a variant of the standard Gṛtsamāda Triṣṭubh refrain bṛhad vadema vidáthe suvī́rāḥ. The refrain pāda here is found twice elsewhere (I.117.25, VIII.48.14), neither of them in Maṇḍala II or in a Gṛtsamāda hymn. The reason for this variation isn’t clear, since the standard refrain would fit here unproblematically. Perhaps to mark the specialness of this particular hymn?

Griffith

Thou verily art fierce and true who sendest strength to the man who brews and pours libation.
So may we evermore, thy friends, O Indra, speak loudly to the synod with our heroes.

Macdonell

Who, fierce, on him that bakes and him that presses Bestowest booty: thou, indeed, art trusted. May we, for ever dear to thee, O Indra, Endowed with hero sons address the synod.

Geldner

Der du dem, der keltert und kocht, gar hartnäckig Gewinn herausschlägst, du bist allerdings wirklich. Wir möchten allezeit deine Lieben sein, o Indra. - Als Meister wollen wir das Wort der Weisheit reden.

Grassmann

Du bist es, der dem Presser und dem Koche viel Gut erringt, wahrhafter, ungestümer als deine Freunde lass uns stets, o Indra an Söhnen reich im Rath die Stimme führen.

Elizarenkova

(Ты,) который выжимающему (и) варящему неистово,
Захватываешь добычу, конечно, ты – истинен!
Мы (хотим) всегда (быть), о Индра, твоими любимцами!
Мы хотим провозгласить жертвенную раздачу, (чтобы иметь) прекрасных мужей!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
गृत्समदः शौनकः
त्रिष्टुप्
धैवतः