०१०

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

जोहू꣡त्रो अग्निः꣡ प्रथमः꣡ पिते꣡व
इळ꣡स् पदे꣡ म꣡नुषा य꣡त् स꣡मिद्धः
श्रि꣡यं व꣡सानो अमृ꣡तो वि꣡चेता
मर्मृजे꣡न्यः श्रवसि꣡यः स꣡ वाजी꣡

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

johū́traḥ ← johū́tra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pitā́ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prathamáḥ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iḷáḥ ← íḍ- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

mánuṣā ← mánus- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

padé ← padá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sámiddhaḥ ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

amŕ̥taḥ ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śríyam ← śrī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vásānaḥ ← √vas- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

vícetāḥ ← vícetas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

marmr̥jényaḥ ← marmr̥jénya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śravasyàḥ ← śravasyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vājī́ ← vājín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

जो॒हूत्रः॑ । अ॒ग्निः । प्र॒थ॒मः । पि॒ताऽइ॑व । इ॒ळः । प॒दे । मनु॑षा । यत् । सम्ऽइ॑द्धः ।
श्रिय॑म् । वसा॑नः । अ॒मृतः॑ । विऽचे॑ताः । म॒र्मृ॒जेन्यः॑ । श्र॒व॒स्यः॑ । सः । वा॒जी ॥

• johūtro ← johūtraḥ ← johūtra
• [noun], nominative, singular, masculine

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• prathamaḥ ← prathama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• piteveḍas ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• pade ← pada
• [noun], locative, singular, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• manuṣā ← manus
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “Manu; man.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• samiddhaḥ ← samindh ← √indh
• [verb noun], nominative, singular
• “kindle; blaze.”

• śriyaṃ ← śriyam ← śrī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• vasāno ← vasānaḥ ← vas
• [verb noun], nominative, singular
• “wear.”

• amṛto ← amṛtaḥ ← amṛta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• vicetā ← vicetāḥ ← vicetas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wise; diligent.”

• marmṛjenyaḥ ← marmṛjenya
• [noun], nominative, singular, masculine

• śravasyaḥ ← śravasya
• [noun], nominative, singular, masculine

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vājī ← vājin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

जोहूत्रः सर्वैर्यज्ञार्थंह्वातव्योहोतव्योवा ह्वयतेर्जुहोतेर्वारूपम् तादृशः प्रथमः अग्निर्वैदेवानामव- मइत्याम्नानात् । मुख्योयोग्निः यत् यदाइळः इलायाः पदेउत्तरवेद्यात्मकेस्थाने मनुषामनुष्येणयज- मानेनसमिद्धःसोग्निः पितेवदेवानांहविःप्रापणेनपालकोभवति श्रियन्दीप्तिंवसानः आच्छादयन् अमृ- तः मरणधर्मरहितः विचेताः विविधप्रज्ञः श्रवस्यः श्रवइत्यन्ननाम तस्मै हितः वाजीबलवान् सोग्नि- र्मर्मृजेन्यः सर्वैःपरिचरणीयोभवति यङ्लुगन्तात् केन्यप्रत्ययः ॥ १ ॥

English translation:

“The adorable Agni, the first (of the gods) and their nourisher when kindled by man upon the altar; he who is clothed in radiance, is immortal, discriminating, food-bestowing, powerful; he is to be worshipped.”

Agni is invoked first on every side like a father, when he is kindled by Manu in the footprint of refreshment,
dressing himself in beauty, immortal and discriminating, frequently to be groomed and worthy of fame: he is the prize-winning (steed).

As noted in the published introduction, the first word of the hymn, johū́tra-, forms a ring with johavīmi, the last word. The connection between them is emphasized by the intensive redupl. in johū́tra-; no other -tra- stems show redupl., much less intensive reduplication. Grassmann (and, it seems, Witzel Gotō, here though not in I.118.9; II.20.3 isn’t clear) take the stem as act. (‘laut rufend’), but a passive value makes better sense in all 3 occurrences (so Oldenberg [SBE], Geldner, Renou). The -tra- form in the next vs., víbhṛtra- (2d), is likewise passive. My tr. “invoked … on every side” is based on the possibility that the -tra- suffix evokes the -tra adverbial locatives (such as átra ‘here’), although this may be pushing the limits (likewise my ‘dispersed in many places’ for víbhṛtra- in 2d). It does, however, work with the thematics of the first few vss.: vs. 2 urgently begs to hear my call (hávam me, with the possessive prn. emphatically placed pādafinal), and the two occurrences of vícetāḥ ‘discriminating’ (1c, 2b) suggest that Agni is choosing among the various sacrifices he might attend on the journey described in 2cd.

जो॒हूत्रो॑ अ॒ग्निः प्र॑थ॒मः पि॒तेवे॒ळस्प॒दे मनु॑षा॒ यत्समि॑द्धः ।
श्रियं॒ वसा॑नो अ॒मृतो॒ विचे॑ता मर्मृ॒जेन्यः॑ श्रव॒स्य१॑ः॒ स वा॒जी ॥

Agni is to be invoked as the first like a father, when he has been inflamed by Manus 1 in the abode of Id 2. When he has invested himself with beauty, the wise immortal, he, the glorious strong (horse) is to be smoothed (by the worshippers as by grooms).

Agni ist als Erster laut zu rufen wie ein Vater, wenn er an der Stätte des Opfergenusses vom Menschen entzündet ist, in Schönheit gekleidet, der kluge Unsterbliche, reich zu putzen, ruhmbringend ist dieser wie ein Rennpferd.

Laut ruft zuerst uns Agni wie ein Vater, am Opferplatz entzündet von dem Menschen In Glanz gekleidet, weise und unsterblich, des Rühmens werth und wie ein Ross zu striegeln.

Агни достоин громких призываний, первый, как отец,
Когда (огонь) зажжен человеком на месте жертвенного возлияния,
Он, рядящийся в красоту, бессмертный, прозорливый,
Достойный украшения, достойный славы победитель.

• अग्निः
• गृत्समदः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब छः चावाले दशवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में अग्नि विषय का उपदेश किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यत्) जो (मनुषा) मनुष्य से (पितेव) पिता के समान (प्रथमः) पहिला विस्तृत गुण कर्मवाला (इळस्पदे) पृथिवी तल पर (जोहूत्रः) अतीव सङ्ग करने अर्थात् कलाघरों में लगाने योग्य (समिद्धः) प्रज्वलित (श्रियम्) शोभा को (वसानः) ढाँपनेवाला (अमृतः) नाशरहित (विचेताः) जिससे चैतन्यपन विगत है अर्थात् जो जड़ (मर्मृजेन्यः) निरन्तर शुद्धि करनेवाला (श्रवस्यः) अन्नादि पदार्थों में उत्तम और (वाजी) बहुत वेगादि गुणों से युक्त (अग्निः) अग्नि शिल्पकार्यों में अच्छे प्रकार प्रयुक्त किया जाता है, (सः) वह तुमको भी संयुक्त करना चाहिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो अग्नि पृथिवी में प्रसिद्ध, शिल्पकार्य्यों के प्रयोग में अच्छे प्रकार लगाया हुआ धन का देनेवाला, स्वरूप से नित्य, चेतन गुणरहित और अति वेगवान् है, वह अच्छे प्रकार प्रयोग किया हुआ पिता के तुल्य शिल्पीजनों को पालता है ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या शिल्पिभिर्यद्यो मनुषा पितेव प्रथम इळस्पदे जोहूत्रः समिद्धः श्रियं वसानोऽमृतो विचेता मर्मृजेन्यः श्रवस्यो वाज्यग्निः कार्येषु संप्रयुज्यते स युष्माभिरपि संप्रयोक्तव्यः ॥१॥

अथाग्निविषय उपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (जोहूत्रः) अतिशयेन सङ्गमनीयः (प्रथम) आदिमो विस्तीर्णगुणकर्मा (पितेव) पितृवत् (इळः) पृथिव्याः। अत्र क्विप् याडभावश्च। (पदे) तले स्थाने (मनुषा) मनुष्येण (यत्) यः (समिद्धः) प्रदीप्तः (श्रियम्) शोभाम् (वसानः) आच्छादकः (अमृतः) नाशरहितः (विचेताः) विगतं चेतो विज्ञानं यस्मात्स जडः (मर्मृजेन्यः) भृशं शोधकः (श्रवस्यः) अन्नेषु साधुः (सः) (वाजी) बहुवेगादिगुणयुक्तः ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। योऽग्निः पृथिव्या प्रसिद्धः संप्रयुक्तः सन् धनप्रदः स्वरूपेण नित्यश्चेतनगुणरहितोऽतिवेगवानस्ति स सम्यक् प्रयुक्तः सन् पितृवत्संप्रयोजकान् पालयति ॥१॥

या सूक्तात अग्नी व विद्वानाच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जो अग्नी पृथ्वीवर विख्यात, शिल्पक्रियेत प्रयुक्त, धन देणारा, स्वरूपाने नित्य, चेतनगुणरहित व अति वेगवान आहे, त्याचा चांगल्या प्रकारे प्रयोग केल्यावर पित्याप्रमाणे शिल्पीजनांचे पालन करतो. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

श्रूया꣡ अग्नि꣡श् चित्र꣡भानुर् ह꣡वम् मे
वि꣡श्वाभिर् गीर्भि꣡र् अमृ꣡तो वि꣡चेताः
श्यावा꣡ र꣡थं वहतो रो꣡हिता वा
उता꣡रुषा꣡ अ꣡ह चक्रे वि꣡भृत्रः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

citrábhānuḥ ← citrábhānu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

śrūyā́ḥ ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT, mood:PREC}

amŕ̥taḥ ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

vícetāḥ ← vícetas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víśvābhiḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

róhitā ← róhita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

śyāvā́ ← śyāvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

vā ← vā (invariable)
{}

vahataḥ ← √vah- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

áha ← áha (invariable)
{}

aruṣā́ ← aruṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

cakre ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

utá ← utá (invariable)
{}

víbhr̥traḥ ← víbhr̥tra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

श्रु॒याः । अ॒ग्निः । चि॒त्रऽभा॑नुः । हव॑म् । मे॒ । विश्वा॑भिः । गीः॒ऽभिः । अ॒मृतः॑ । विऽचे॑ताः ।
श्या॒वा । रथ॑म् । व॒ह॒तः॒ । रोहि॑ता । वा॒ । उ॒त । अ॒रु॒षा । अह॑ । च॒क्रे॒ । विऽभृ॑त्रः ॥

• śrūyā ← śrūyāḥ ← śru
• [verb], singular, Present optative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• agniś ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• citrabhānur ← citrabhānuḥ ← citrabhānu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Agni; sun; Surya.”

• havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• viśvābhir ← viśvābhiḥ ← viśva
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• gīrbhir ← gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• amṛto ← amṛtaḥ ← amṛta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• vicetāḥ ← vicetas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wise; diligent.”

• śyāvā ← śyāva
• [noun], nominative, dual, masculine
• “brown; dark; śyāva [word].”

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• vahato ← vahataḥ ← vah
• [verb], dual, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• rohitā ← rohitāḥ ← rohita
• [noun], nominative, plural, masculine
• “rohita; Rohita; Rohita; Rohita.”

• votāruṣāha ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• cakre ← kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• vibhṛtraḥ ← vibhṛtra
• [noun], nominative, singular, masculine

अमृतोमरणधर्मरहितोविचेताविशिष्टप्रज्ञः चित्रभानुः विचित्रदीप्तिः चायनीयदीप्तिर्वा सोग्निः विश्वाभिर्गीर्भिः स्तुतिसाधनभूतैः सर्वैर्वाक्यैः क्रियमाणं मे मम हवं स्तोत्रंश्रूयाः श्रृणोतु तस्याग्नेरथं श्यावाश्याववर्णौ अश्वौवहतः वाअपिवा रोहितारोहिद्वर्णौ उतापिच अरुषाआरोचमानावश्वौरथं वहतः रोहिद्वर्णयोरश्वयोःश्यावादिवर्णपरिग्रहः स्वेच्छयाभवति विभृत्रः नानास्थानेषु विहृतः चक्रे- अहऋत्विग्भिरकारिखलु करोतेःकर्मणिलिट् ॥ २ ॥

English translation:

“May Agni, who is immortal, of manifold wisdom, and wonderful splendour, hear my invocation, (preferred) with all laudations; tawny, or red, or purple horses draw his car; he has been borne in various directions.”

May he please hear my call—Agni of bright radiance—along with all my songs—he immortal and discriminating.
Two dark brown horses convey his chariot, or two red ones. And two ruddy ones certainly he has made his (team), he who is dispersed in
many places.

The urgency of the poet’s desire is conveyed by the isolated precative śrūyā́(ḥ), the only precative to this root, hence my “may he please hear.” It also provides a phonological template for śyāvā opening the next hemistich (2c) and, more distantly, uttānā́yām and śiriṇāyām opening 3a and c respectively.

May Agni the resplendent hear my calling through all my songs, Immortal, keen of insight.
Dark steeds or ruddy draw his car, or carried in sundry ways he makes them red of colour.

Agni with bright splendour, mayest thou hear my call with all my prayers, thou a wise immortal. The two tawny (horses) draw thy chariot or the two red (horses), or He the wide-ranging one has made the two ruddy (horses draw his chariot) 1.

Der prächtig strahlende Agni möge meinen Ruf mit allen Lobesworten erhören, der verständige Unsterbliche. Zwei Braune oder zwei Rotfüchse fahren seinen Wagen; auch hat er sich zwei rötliche als Gespann genommen, der auf die Feuerstätte zu verteilende.

Der hellentflammte Agni hör mein Rufen bei allen Liedern, er, der ew’ge, weise; Den Wagen fahren schwarz und braune Rosse, und weit sich breitend macht er feuerroth sie.

Пусть Агни с ярким лучом услышит мой зов
Вместе со всеми хвалебными песнями, (он,) бессмертный, прозорливый.
Двое гнедых везут (его) колесницу, двое рыжих,
Или также он сделал себе (упряжными) двоих алых, (этот бог,) развозимый по разным местам.

• अग्निः
• गृत्समदः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब विद्वानों को अग्निविद्या ग्रहण का उपदेश किया जाता है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! आप जो (चित्रभानुः) चित्र-विचित्र दीप्तिवाला (अमृतः) मृत्युधर्मरहित (विचेताः) विविध प्रकार का ज्ञान जिससे होता है (विभृतः) और जो नाना प्रकार पदार्थों से धारण करनेवाला (अग्निः) अग्नि है। जिसके सम्बन्ध के (रथम्) रथ को सवितृमण्डलस्थ (रोहिता) ललामी आदि गुण के लिये (उत) और (अरुषा) मर्मस्थलों में व्याप्त होने और (श्यावा) सब विषयों की प्राप्ति करानेवाले धारण और आकर्षण गुण (वहतः) एक देश से दूसरे देश को पहुँचाते हैं (वा) अथवा (अह) निश्चय से उसको (चक्रे) शिल्पीजन बनाता है, उसकी विद्या के उपदेश को (मे) मेरी (विश्वाभिः) समस्त (गीर्भिः) वाणियों से (श्रूयाः) सुनिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य जिससे बिजुली आदि पदार्थ उत्पन्न होते हैं, सबका जीवन भी होता है, उस अग्नि की विद्या को सब उपायों से ग्रहण करें ॥२॥

अन्वय: हे विद्वँत्स्वं यश्चित्रभानुरमृतो विचेता बिभृतोऽग्निर्यस्य रथं सवितू रोहिता उताप्यरुषा श्यावा वहतो वाह शिल्पी चक्रे तद्धवं मे विश्वाभिर्गीर्भिश्श्रूयाः ॥२॥

अथ विदुषामग्निविद्याग्रहणमुपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (श्रूयाः) शृणुयाः (अग्निः) पावकः (चित्रभानुः) विचित्रदीप्तिः (हवम्) विद्योपदेशम् (मे) मम (विश्वाभिः) समग्राभिः (गीर्भिः) सुशिक्षितयुक्ताभिर्वाग्भिः (अमृतः) मृत्युरहितः (विचेताः) विविधचेतो ज्ञानं यस्मात् सः (श्यावा) प्राप्तिसाधकौ धारणाकर्षणाख्यावश्विनौ (रथम्) रमणीयं जगत् (वहतः) प्रापयतः (रोहितः) रक्तादिगुणविशिष्टौ (वा) (उत) (अरुषा) मर्मसु व्यापकौ (अह) (चक्रे) करोति (विभृतः) यो विविधं बिभर्ति सः ॥२॥

भावार्थभाषाः - मनुष्या यस्माद्विद्युदादय उत्पद्यन्ते सर्वस्य जीवनं च भवति तस्याग्नेर्विद्यां सर्वेरुपायैर्गृह्णीयुः ॥२॥

भावार्थभाषाः - ज्याच्यापासून विद्युत इत्यादी पदार्थ उत्पन्न होतात, सर्वांचे जीवनही असते, त्या अग्निच्या विद्येला माणसांनी सर्व तऱ्हेने ग्रहण करावे. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उत्ताना꣡याम् अजनयन् सु꣡षूतम्
भु꣡वद् अग्निः꣡ पुरुपे꣡शासु ग꣡र्भः
शि꣡रिणायां चिद् अक्तु꣡ना म꣡होभिर्
अ꣡परीवृतो वसति प्र꣡चेताः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ajanayan ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

súṣūtam ← súṣūta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

uttānā́yām ← uttāná- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhúvat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

gárbhaḥ ← gárbha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

purupéśāsu ← purupéśa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

aktúnā ← aktú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)
{}

máhobhiḥ ← máhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

śíriṇāyām ← śíriṇā- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

áparīvr̥taḥ ← áparīvr̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prácetāḥ ← prácetas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vasati ← √vas- 3 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

उ॒त्ता॒नाया॑म् । अ॒ज॒न॒य॒न् । सुऽसू॑तम् । भुव॑त् । अ॒ग्निः । पु॒रु॒ऽपेशा॑सु । गर्भः॑ ।
शिरि॑णायाम् । चि॒त् । अ॒क्तुना॑ । महः॑ऽभिः । अप॑रिऽवृतः । व॒स॒ति॒ । प्रऽचे॑ताः ॥

• uttānāyām ← uttāna
• [noun], locative, singular, feminine
• “supine; upward; upright; skin-deep; raised; shallow.”

• ajanayan ← janay ← √jan
• [verb], plural, Imperfect
• “cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

• suṣūtam ← suṣūta
• [noun], nominative, singular, neuter

• bhuvad ← bhuvat ← bhū
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• purupeśāsu ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• purupeśāsu ← peśāsu ← peśa
• [noun], locative, plural, feminine

• garbhaḥ ← garbha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• śiriṇāyāṃ ← śiriṇāyām ← śiriṇā
• [noun], locative, singular, feminine

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• aktunā ← aktu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “night; dark; beam.”

• mahobhir ← mahobhiḥ ← mahas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “greatness; festival; glory; reward; gladness.”

• aparīvṛto ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• aparīvṛto ← parīvṛtaḥ ← parīvṛ ← √vṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “enclose.”

• vasati ← vas
• [verb], singular, Present indikative
• “stay; dwell; get stale; be situated; exist; continue; bide.”

• pracetāḥ ← pracetas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “intelligent; mindful; attentive; wise; apt; observant.”

उत्तानायामुत्तानेशयायामरण्यांसुषूतं अग्निहोत्रार्थंसुष्ठुप्रेरितमग्निमजनयन् अध्वर्य्वादयौदपादयन् सोग्निः पुरुषेशासु पेशइतिरूपनाम बहुरूपास्वेषधीषुगर्भोभवतु अन्तर्वर्तमानतयागर्भइवभवेत् भवेत् भवतेर्लिङिरूपं शिरिणायाञ्चित् शीर्यतेस्याम्भूतानीतिशिरिणारात्रिः तस्यामपिअक्तुनाअञ्चनादक्तुस्त- मः तेनतमसाअपरिवृतः असंस्पृष्टः अतएवमहोभिस्तेजोभिर्युक्तः प्रचेताः प्रकृष्टप्रज्ञःसन् वसति दीप्य- मानोवर्तते ॥ ३ ॥

English translation:

“They have genitive rated (Agni) when soundly sleeping on his upturned (couch); that Agni who is an embryo in many (vegetable) forms, and who, (rendered manifest) by the oblations, abides conscious in the night, unenveloped by darkness.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

When soundly sleeping: uttānāyam suṣūtam = on the lower of the two sticks which are rubbed together

In her with (legs) agape [=kindling sticks] they engendered him whose birth is easy. Agni becomes the embryo in the (women) of many
ornaments [=logs].
In (the birth-)canal [?] also he dwells by night, (though) because of his powers he cannot be confined, the discerning one.

The fem. sg. loc. uttānā́yām is generally simply tr. ‘outstretched’ or sim. I think the image is more precise: the two kindling sticks, athwart each other, are likened to a woman in birthing position with her legs stretched out and open (my “agape”).

The rhyming form śíriṇāyāṃ opening the 2nd half-vs. is much more difficult.

It is a hapax with no clear root affiliation, and the suggested tr. range widely – ‘night’, ‘chamber’, ‘hiding place’, etc. (See the standard tr., plus KEWA and EWA s.v.) My own very tentative suggestion links it to sirā ‘stream’ (I.121.11) and sirī́- (if that means ‘stream’, as JPB takes it, X.71.9), as well as to later sirā- ‘vein’ (also found in MIA). By extension I take it to refer metaphorically to the birth canal, in which Agni remains, unborn, during the night – though he cannot be kept confined for very long. This would again be a reference to the kindling sticks, in whose attenuated interior he is fancied to be hidden. The variation in sibilant would not be surprising, particularly in a body-part word that could be mediated by Middle Indic.

All this is very speculative, however, and it might be wiser to leave the word untranslated.

On wood supine they got the well-formed Infant: a germ in various-fashioned plants was Agni;
And in the night, not compassed round by darkness, he dwells exceeding wise, with rays of splendour.

They have generated the well-born (Agni) in her who lies on her back 1. Agni became a germ in the manifoldly-adorned (wives) 2. Even in the … 3 the wise one dwells by night uncovered in his powers 4.

In der Ausgestreckten erzeugten sie ihn, dessen Geburt leicht ist. Agni ward die Leibesfrucht in den vielfarbigen Hölzern. Auch in der Nacht verweilt der Kluge durch seine Herrlichkeit vom Dunkel unverhüllt.

In der, die da lag, zeugten sie den schönen, in vielgestalt’gen Müttern ruhte Agni, Auch in der Kammer nicht umhüllt von Dunkel, verweilt die Nacht durch, glanzbegabt, der weise.

Они породили его, прекраснорожденного, в распростертой кверху.
Агни стал зародышем многоцветных (растений).
Даже ночью прозорливый пребывает
Не сокрытый мраком благодаря (своим) чудесным силам.

• अग्निः
• गृत्समदः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (अक्तुना) रात्रि और (महोभिः) बड़े-बड़े लोकों के साथ (अपरिवृतः) सब ओर से न स्वीकार किया हुआ (प्रचेतः) जो सोते प्राणियों को प्रबोधित कराता तु-तु में यज्ञ करनेवाले जन जिस (पुरुपेशासु) बहुत रूपोंवाली ओषधियों में (सुसूतम्) सुन्दरता से उत्पन्न हुए अग्नि को (अजनयन्) प्रकट करते जो (उत्तानायाम्) उत्ताने के समान सोती सी और (शिरिणायाम्) नष्ट हुई पृथिवी में (गर्भः) गर्भ के समान स्थित (अग्निः) अग्नि बिजुलीरूप (भुवत्) होता और (वसति) निवास करता है, उस अग्नि को (चित्) निश्चय करके प्रयुक्त करो अर्थात् कलाघरों में लगाओ ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो! जो अग्नि विद्यमान और नष्ट हुई पृथिवी में गर्भरूप विद्यमान है, उसी की विद्या को जानो ॥३॥

अन्वय: हे मनुष्या योऽक्तुना महोभिश्चापरिवृतः प्रचेताः यं पुरुपेशासु सुसूतमृत्विजोऽजनयन् यम् उत्तानायां शिरिणायां च गर्भ इव स्थिताग्निर्भुवद्वसति तमग्निं चित् प्रयुङ्ग्ध्वम् ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत्तानायाम्) उत्तान इव शयानायां पृथिव्याम् (अजनयन्) (सुसूतम्) सुष्ठु प्रसूतम् (भुवत्) भवति (अग्निः) विद्युत् (पुरुपेशासु) पुरुणि पेशानि रूपाणि यासु तासु ओषधीषु (गर्भः) गर्भ इव स्थितः (शिरिणायाम्) हिंसितायाम् (चित्) अपि (अक्तुना) रात्र्या (महोभिः) महद्भिर्लोकैः (अपरिवृतः) परितः सर्वतो नावृतः (वसति) (प्रचेताः) यः शयानान् प्रचेतयति सः ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या योऽग्निर्विद्यमानायां नष्टायां च पृथिव्यां गर्भरूपो विद्यते तद्विद्यां जानीत ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जो विद्यमान असलेला व नष्ट झालेला अग्नी पृथ्वीत गर्भरूपाने विद्यमान असतो तीच विद्या जाणा. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

जि꣡घर्मि अग्निं꣡ हवि꣡षा घृते꣡न
प्रतिक्षिय꣡न्तम् भु꣡वनानि वि꣡श्वा
पृथुं꣡ तिरश्चा꣡ व꣡यसा बृह꣡न्तं
व्य꣡चिष्ठम् अ꣡न्नै रभसं꣡ दृ꣡शानम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ghr̥téna ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

havíṣā ← havís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

jígharmi ← √ghr̥- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bhúvanāni ← bhúvana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

pratikṣiyántam ← √kṣi- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

br̥hántam ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pr̥thúm ← pr̥thú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tiraścā́ ← tiraścā́ (invariable)
{}

váyasā ← váyas- 2 (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ánnaiḥ ← ánna- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

dŕ̥śānam ← √dr̥ś- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

rabhasám ← rabhasá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vyáciṣṭham ← vyáciṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

जिघ॑र्मि । अ॒ग्निम् । ह॒विषा॑ । घृ॒तेन॑ । प्र॒ति॒ऽक्षि॒यन्त॑म् । भुव॑नानि । विश्वा॑ ।
पृ॒थुम् । ति॒र॒श्चा । वय॑सा । बृ॒हन्त॑म् । व्यचि॑ष्ठम् । अन्नैः॑ । र॒भ॒सम् । दृशा॑नम् ॥

• jigharmy ← jigharmi ← ghṛ
• [verb], singular, Present indikative

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• haviṣā ← havis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• ghṛtena ← ghṛta
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• pratikṣiyantam ← pratikṣi ← √kṣi
• [verb noun], accusative, singular

• bhuvanāni ← bhuvana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• pṛthuṃ ← pṛthum ← pṛthu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “broad; wide; great; flat; pṛthu [word]; far.”

• tiraścā ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• vayasā ← vayas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• bṛhantaṃ ← bṛhantam ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• vyaciṣṭham ← vyaciṣṭha
• [noun], accusative, singular, masculine

• annai ← annaiḥ ← anna
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “food; foodstuff; grain; anna [word]; eating; boiled rice; meal.”

• rabhasaṃ ← rabhasam ← rabhasa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fierce; impetuous; powerful; potent; flamboyant.”

• dṛśānam ← dṛś
• [verb noun], accusative, singular
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

विश्वासर्वाणिभुवनानिप्रतिक्षियन्तंवैश्वानरत्मनाधितिष्ठन्तं पृथुम्महान्तं तिरश्चसर्वतःप्रवर्तमानेन- वयसापेशसाबृहन्तम्प्रवृद्धं अन्नैर्हविर्लक्षणैर्व्यचिष्ठंव्याप्तं रभसम्बलवन्तन्दृशानं एवङ्गुणवत्तयादृश्यमान- मग्निम्पुरोडाशादिलक्षणेनहविषाघृतेनचजिघर्मि सिञ्चामि प्रतिह्येषसर्वाणिभूतानिक्षेति पृथुन्तिरश्चा- वयसाधूमेनबृहन्तंव्यचिष्ठमन्नैरभसन्दृशान मित्यवकाशनवन्तमन्नैरन्नादन्दीप्यमानमित्ये तदाविश्वत- इत्यासर्वतः प्रत्यञ्चञ्जुहोमीत्येतदरक्षसेत्यहेळमानेनमनसेदञ्जुषेतेत्येतन्मर्यश्रीरितिमर्यश्रीरित्येषस्पृ- हयद्वर्णोअग्निर्नाभिमृशइतिनह्येषमृशेतदीप्यमानोभवतीति ॥ ४ ॥

English translation:

“I offer oblations with butter to Agni, who spreads through all regions, vast, expanding, with all-comprehending form, nourished (with sacrificial) food, powerful, conspicuous.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Offer oblations with butter: jigharmy agnim haviṣā ghṛtena = a tva jigharmi manasā ghṛtena (Yajus. 11.23), I sprinkle you with butter, with a believing mind: śraddhāyuktena cittena; vast, expanding: pṛthum tiraścā = vast with crooked-going or undulating radiance; vayasā bṛhantam = augmenting with smoke

I sprinkle Agni with an oblation, with ghee, as he abides peacefully facing all the creatures, (and he then) takes on (this) appearance: broad across, lofty in his vigor, most voluminous through his foods [=wood], overpowering.

This vs. describes what happens to the fire after the peaceful creature depicted in pāda b is sprinkled with melted butter (pāda a): he takes on an appearance (dṛ́śānam) that is larger and more powerful. Contra Geldner, Renou, Witzel Gotō (but with Oldenberg [SBE]) I construe ánnaiḥ with vyáciṣṭham, on the basis of III.50.1 uruvyácāḥ … ebhír ánnaiḥ.

With oil and sacred gifts I sprinkle Agni who makes his home in front of all things living,
Broad, vast, through vital power o’er all expanded, conspicuous, strong with all the food that feeds him.

I besprinkle with my offering, with Ghrita, Agni who abides turned towards all beings, who widely extends throughout, who is mighty in his vigour, who shows himself most capacious by the food (which he consumes), and robust 1.

Ich begieße den Agni mit der Opferspende, mit Schmalz, der bei allen Wesen wohnt, in die Breite sich ausdehnt, groß an Kraft, vielfassend, durch die Speisen wild erscheinend.

Mit fettem Guss beträufle ich den Agni, der sich zu allen Wesen hold gesellet, Der breit sich ausdehnt, hoch durch Opfer aufsteigt, den schönen, kräft’gen, der durch Speisen anschwillt.

Я кроплю Агни жертвенным возлиянием, жиром,
(Того,) кто находится во всех существах,
Широкого в поперечнике, высокого благодаря жизненной силе,
Больше всех охватывающего, выглядящего неистовым благодаря (поглощаемой) пище.

• अग्निः
• गृत्समदः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! जैसे (विश्वा) समग्र (भुवनानि) जिनमें प्राणी उत्पन्न होते हैं उन लोकों और (प्रतिक्षियन्तम्) पदार्थ-पदार्थ के प्रति वसते हुए (तिरश्चा) तिरछे सब पदार्थों में वांकेपन से रहनेवाले (वयसा) मनोहर जीवन के साथ (पृथुम्) बढ़े हुए (बृहन्तम्) वा बढ़ते हुए (व्यचिष्ठम्) अतीव सब पदार्थों में व्याप्त और (अन्नैः) पृथिव्यादिकों के साथ (रसभम्) वेगवान् (दृशानम्) देखा जाता वा अपने से अन्य पदार्थों को दिखानेवाले (अग्निम्) अग्नि को मैं (हविषा) होमने योग्य सुगन्धि आदि पदार्थ वा (घृतेन) घी से मैं (जिघर्मि) प्रदीप्त करता हूँ, वैसे आप भी कीजिये ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जो मनुष्य समस्त मूर्तिमान् पदार्थों में ठहरे हुए बिजुलीरूप अग्नि को साधनों से अच्छे प्रकार ग्रहण कर इसमें सुगन्धि आदि पदार्थ का होम करते हैं, वे अनन्त सुख को प्राप्त होते हैं ॥४॥

अन्वय: हे विद्वन् यथा विश्वा भुवनानि प्रतिक्षियन्तं तिरश्चा वयसा सह पृथुं बृहन्तं व्यचिष्ठमन्नैस्सह रभसं दृशानमग्निं हविषा घृतेन सह जिघर्मि तथैतं त्वं कुरु ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (जिघर्मि) (अग्निम्) (हविषा) होतुमर्हेण सुगन्ध्यादियुक्तेन (घृतेन) आज्येन (प्रतिक्षियन्तम्) पदार्थं पदार्थं प्रतिवसन्तम् (भुवनानि) भवन्ति भूतानि येषु तानि (विश्वा) समग्राणि (पृथुम्) विस्तीर्णम् (तिरश्चा) तिरश्चीनेन (वयसा) कमनीयेन जीवनेन सह (बृहन्तम्) वर्द्धमानम् (व्यचिष्ठम्) अतिशयेन व्याप्तम् (अन्नैः) पृथिव्यादिभिः सह (रभसम्) वेगवन्तम् (दृशानम्) दृश्यमानं दर्शयितारं वा ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये मनुष्या सर्वमूर्त्तद्रव्यस्थां विद्युत्साधनैः संगृह्यात्र सुगन्ध्यादिद्रव्यं जुह्वति तेऽनन्तं सुखमाप्नुवन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे संपूर्ण मूर्तिमान पदार्थात स्थित असलेली विद्युत अग्नीरूपी साधने संग्रहित करून सुगंधी पदार्थांचा होम करतात ती अनंत सुख भोगतात. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ꣡ विश्व꣡तः प्रतिअ꣡ञ्चं जिघर्मि
अरक्ष꣡सा म꣡नसा त꣡ज् जुषेत
म꣡रियश्रीः स्पृहय꣡द्वर्णो अग्नि꣡र्
ना꣡भिमृ꣡शे तनु꣡वा ज꣡र्भुराणः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

jigharmi ← √ghr̥- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pratyáñcam ← pratyáñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

viśvátas ← viśvátas (invariable)
{}

arakṣásā ← arakṣás- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

juṣeta ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

máryaśrīḥ ← máryaśrī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

spr̥hayádvarṇaḥ ← spr̥hayádvarṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhimŕ̥śe ← √mr̥ś- (root)
{case:DAT, number:SG}

járbhurāṇaḥ ← √bhur- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ná ← ná (invariable)
{}

tanvā̀ ← tanū́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

आ । वि॒श्वतः॑ । प्र॒त्यञ्च॑म् । जि॒घ॒र्मि॒ । अ॒र॒क्षसा॑ । मन॑सा । तत् । जु॒षे॒त॒ ।
मर्य॑ऽश्रीः । स्पृ॒ह॒यत्ऽव॑र्णः । अ॒ग्निः । न । अ॒भि॒ऽमृशे॑ । त॒न्वा॑ । जर्भु॑राणः ॥

• ā ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• viśvataḥ ← viśvatas
• [adverb]
• “everywhere; around; about.”

• pratyañcaṃ ← pratyañcam ← pratyañc
• [noun], accusative, singular, masculine
• “western; facing; westbound; backward; pratyañc [word]; inverted.”

• jigharmy ← jigharmi ← ghṛ
• [verb], singular, Present indikative

• arakṣasā ← arakṣas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “harmless.”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• taj ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• juṣeta ← juṣ
• [verb], singular, Present optative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• maryaśrī ← marya
• [noun], masculine
• “young buck; boyfriend.”

• maryaśrī ← śrī
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• spṛhayadvarṇo ← spṛhayat ← spṛhay ← √spṛh
• [verb noun]
• “envy; desire.”

• spṛhayadvarṇo ← varṇaḥ ← varṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “color; caste; complexion; vowel; varṇa [word]; vowel; syllable; appearance; Karat; people; beauty; varṇa; gold; color; complexion.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• nābhimṛśe ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nābhimṛśe ← abhimṛśe ← abhimṛś ← √mṛś
• [verb noun]
• “rub.”

• tanvā ← tanu
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “body; embodiment; life; life; root; body; form.”

• jarbhurāṇaḥ ← jarbhur ← √bhur
• [verb noun], nominative, singular

विश्वतः सर्वत्रव्याप्यवर्तमानम्प्रत्यञ्चंयज्ञम्प्रत्यागच्छ्न्तं अग्निंयेनघृतेनआजिघर्मि आसिञ्चामि अर- क्षसाबाधकरहितेनमनसास्तोत्रेणसहतदाज्यञ्जुषेत भवान्सेवेत मर्गश्रीः मर्यैर्मर्त्यैः श्रयणीयोभजनीयः स्पृहयद्वर्णंयजमानःस्प्रुहयति तादृशवर्णौपेतः तन्वातेजसाजर्भुराणः पूर्यमाणोग्निः नाभिमुशे अति- तेजस्वितयाअभिमर्४शनीयोनभवति अभिपूर्वान्मृशेःक्रुत्यार्थेकेन्प्रत्ययः ॥ ५ ॥

English translation:

“I offer oblations to Agni, who is present at all (sacrifices); may he accept (them), offered with an unhesitating mind, (to him) who is the refuge of man, endowed with any form that may be desired, blazing with a radiance (that it is) not (possible) to endure.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 10.24; Kātyāyana notes that the hymn is to be repeated with hymn 4; first half of hymn 4 is repeated with the second half of hymn 5; and the first half of hymn 5 with the second half of hymn 4

Him who faces out in all directions do I sprinkle: with an undemonic spirit may he enjoy it.
(Though) he has the beauty of a young blood and questing “color” [=flame], Agni is not to be touched when he is quivering with
his body.

The first hemistich of this vs., which repeats the verb of the preceding vs., jigharmi ‘I sprinkle’, expresses the hope that this sprinkling, which rendered Agni ‘overpowering, violent’ (rabhasám) at the end of the last vs., will not make him hostile and dangerous: he should enjoy the ghee “with an undemonic spirit” (arakṣásā mánasā).

The second hemistich states that no matter how lovely his appearance is, he is not to be touched; the unexpressed reason for this of course is that he will burn whoever or whatever does touch him. The hapax bahuvr. spṛhayádvarṇa- is variously interpreted. I think it means not ‘having desirable color’ (so, approx. Renou) nor ‘desiring color’ (so approx. Geldner and Witzel Gotō), but rather ‘having questing color’ – that is, his color (=flames) flickering here and there (járbhurāṇaḥ) look in their random motion as if they are seeking something.

I pour to him who looks in all directions: may he accept it with a friendly spirit.
Agni with bridegroom’s grace and lovely colour may not be touched when all his form is fury.

I besprinkle Him who is turned towards (us) from all sides; may he gladly accept that with his benevolent mind. Agni, who is like a beautiful youth, who has the appearance of one eagerly striving, is not to be touched, when he hurries around with his body.

Ich begieße ihn mit Schmalz, der nach allen Seiten sein Gesicht zukehrt. Arglosen Sinnes möge er sich´s schmecken lassen. Schön wie ein junger Mann, auf seine Farben eifersüchtig läßt sich Agni nicht berühren, wenn er mit seinem Leib auf und ab flackert.

Ihn, der sich rings nach allen Seiten hinkehrt, beträufle ich, mit gnädgem Sinn geniess er’s, Gern putzt sich Agni wie ein schmucker Freier; doch nah’ ihm niemand, wenn die Flammen zucken.

Я кроплю его, (ликом) обращенного во все стороны:
Да возрадуется он этому, невраждебный мыслью?
Прекрасный, как молодой мужчина, Агни, обладающий завидным цветом,
Не позволяет прикоснуться к себе, когда он колышется всем телом.

• अग्निः
• गृत्समदः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! आप जैसे मैं (अरक्षसा) उत्तम भाव से वा (मनसाः) विज्ञान से जिस (प्रत्यञ्चम्) प्रत्येक पदार्थ को प्राप्त होते हुए अग्नि को (विश्वतः) सबओर से (आ,जिघर्मि) अच्छे प्रकार प्रदीप्त करता हूँ और (मर्यश्रीः) जिससे मरणधर्मा प्राणियों की शोभा और जो (स्पृहयद्वर्णः) कांक्षा सी करता हुआ जिसका वर्ण (तन्वा) विस्तृत शरीर से (जर्भुराणः) निरन्तर पदार्थों को धारण करता हुआ (अग्निः) अग्नि विद्यमान है (तत्) उसको (न,अभिमृशे) आगे नहीं सह सकता हूँ, वैसे इसका (जुषेत) सेवन करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो शुद्धान्तःकरण जन सुन्दर शोभा करनेवाले और घृतादि आहुतियों के ग्राहक, सबके धारण करनेवाले, सब रूपों के प्रकाशक और न सहने योग्य अग्नि को सिद्ध करते हैं, वे श्रीमान् होते हैं ॥५॥

अन्वय: हे विद्वन् भवान् यथाऽहमरक्षसा मनसा यं प्रत्यञ्चं विश्वत आजिघर्मि यो मर्यश्रीः स्पृहयद्वर्णस्तन्वाजर्भुराणोऽग्निरस्ति तत्तं नाभिमृशे तथा जुषेत ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (विश्वतः) सर्वतः (प्रत्यञ्चम्) प्रत्यञ्चन्तम् (जिघर्मि) (अरक्षसा) अदुष्टभावेन (मनसा) विज्ञानेन (तत्) तम् (जुषेत) सेवेत (मर्यश्रीः) मर्याणां श्रीः शोभा यस्मात् सः (स्पृहयद्वर्णः) स्पृहयन् वर्णो यस्य सः (अग्निः) पावकः (न) निषेधे (अभिमृशे) अभिसहे (तन्वा) (जर्भुराणः) भृशं धरन् ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये शुद्धान्तःकरणाः सुशोभयितारं घृताद्याहुतं सर्वस्य धर्त्तारं सर्वरूपप्रकाशकमसोढव्यमग्निं साध्नुवन्ति ते श्रीमन्तो जायन्ते ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे शुद्ध अंतःकरणाचे लोक, सुशोभित करणारा, घृत इत्यादी आहुती स्वीकारणारा, सर्वांना धारण करणारा, सर्व रूपाचा प्रकाशक व असहनीय अशा अग्नीला सिद्ध करतात, ते श्रीमंत होतात. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ज्ञेया꣡ भागं꣡ सहसानो꣡ व꣡रेण
तुवा꣡दूतासो मनुव꣡द् वदेम
अ꣡नूनम् अग्निं꣡ जुहु꣡वा वचस्या꣡
मधुपृ꣡चं धनसा꣡ जोहवीमि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhāgám ← bhāgá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jñeyā́ḥ ← √jñā- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT, mood:PREC}

sahasānáḥ ← sahasāná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váreṇa ← vára- 1 (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

manuvát ← manuvát (invariable)
{}

tvā́dūtāsaḥ ← tvā́dūta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vadema ← √vadⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ánūnam ← ánūna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

juhvā̀ ← juhū́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vacasyā́ ← vacasyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

dhanasā́ḥ ← dhanasā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

johavīmi ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

madhupŕ̥cam ← madhupŕ̥c- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ज्ञे॒याः । भा॒गम् । स॒ह॒सा॒नः । वरे॑ण । त्वाऽदू॑तासः । म॒नु॒ऽवत् । व॒दे॒म॒ ।
अनू॑नम् । अ॒ग्निम् । जु॒ह्वा॑ । व॒च॒स्या । म॒धु॒ऽपृच॑म् । ध॒न॒ऽसाः । जो॒ह॒वी॒मि॒ ॥

• jñeyā ← jñeyāḥ ← jñā
• [verb], singular, Aorist optative
• “know; diagnose; perceive; know; come to know; notice; determine; think of; find; learn; perceive; identify; recognize; understand; know; learn; ascertain; detect; deem.”

• bhāgaṃ ← bhāgam ← bhāga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “part; part; part; parcel; quarter; body part; location; region; allotment; part; numerator; division; application; function; outside; bhāga [word]; volume; helping.”

• sahasāno ← sahasānaḥ ← sah
• [verb noun], nominative, singular
• “endure; overcome; habituate.”

• vareṇa ← vara
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “gift; favor; wish; privilege; varac; wages.”

• tvādūtāso ← tvādūtāsaḥ ← tvādūta
• [noun], nominative, plural, masculine

• manuvad ← manu
• [noun], masculine
• “Manu; mantra; Manusmṛti; fourteen; man; manu [word]; Vaivasvata; incantation; sacred text.”

• manuvad ← vat
• [adverb]
• “equally; like.”

• vadema ← vad
• [verb], plural, Present optative
• “describe; teach; speak; tell; say; call; name; enumerate; declare; diagnose; address; say; pronounce; express; instruct; order.”

• anūnam ← anūna
• [noun], accusative, singular, masculine
• “perfect; entire.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• juhvā ← juhū
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “tongue; fire; ladle.”

• vacasyā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “eloquence.”

• madhupṛcaṃ ← madhupṛcam ← madhupṛc
• [noun], accusative, singular, masculine

• dhanasā ← dhanasāḥ ← dhanasā
• [noun], nominative, singular, masculine

• johavīmi ← johav ← √hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “appeal.”

वरेणवारयत्यनेनशत्रूनितिवरन्तेजः तेनसहमानः शत्रूनभिभवन् त्वम्भागम्भजनीयंस्तोत्रञ्ज्ञेयाः जा- नीहि आशिर्लिङि वान्यस्यसंयोगादेरित्येत्वं त्वादूतासः त्वन्दूतोयेषामसितेत्वादूतासः यद्वा त्वयाप्रे- रितावयम्मनुवत् मनुरिव वदेम स्तोत्रं ब्रूयाम जुह्वा हूयतेस्यामितिजुहूर्ज्वालापात्रविशेषोवा तयाअ- नूनंसम्पूर्णम्मधुपृचं मधुनाकर्मफलेनयजमानंसंयोजयन्तमग्निन्धनसाः धनस्यसम्भक्ताहंवचस्यास्तुतिका- मनयाजोहवीमि आह्वयामि ॥ ६ ॥श्रुधीहवमित्येकविंशत्यृचमेकादशंसूक्तम् गार्त्समदं अत्रानुक्रमणिका श्रुधिसैकैन्द्रंविराट् स्थानमृ- तेन्त्यामिति विराट् स्थानात्रिष्टुप् तल्लक्षणमनुक्रमण्यामुक्तम्—नबकौबैराजस्त्रैष्टुभश्च द्वौवावैराजौ- नवकस्त्रैष्टुभश्चविराट्स्थानेति । अन्त्यात्रिष्टुप् विशेषस्यानुक्तत्वात् इन्द्रोदेवता पृष्ठ्यस्यचतुर्थेहनि- मरुत्वतीयशस्त्रेद्वेसूक्तेनिविद्धाने तत्रेदन्तृतीयंसूक्तं चतुर्थेहनीतिखण्डेसूत्रितं—श्रुधीहवमिन्द्रमरुत्वाँ- इन्द्रेतिमरुत्वतीयमिति ।

English translation:

“Overpowering (your foes) with lustre, may you recognize your portion; may we, having you for our messenger, recite (praise) like Manu; desiring wealth, I offer oblation with the sacrificial ladle and with praises, to that entire Agni, who rewards (the worshipper) with the sweet (fruit) of the sacrifice.”

May you please recognize (your) share, (though you can) display your might at will. With you as messenger may we speak like Manu.
Agni, without deficiency, mixing with honey, with (my/his) tongue
seeking speech, do I, winning prizes, continually invoke.

The first pāda of this vs. continues the theme of trying to set limits on the unpredictably powerful Agni. (In my view; it is not so interpr. by others.) Here he is urged (again with a precative, jñeyāḥ) to know or recognize his share. I take this to mean that he should take his share and no more, though his power would allow him to take whatever he wants (sahasānó váreṇa). Agni thus controlled will then help the singer to achieve his goals (pādas bcd).

Note that Manu returns from the 1st vs. — another little ring. The adj.

madhupṛ́cam ‘mixing with honey’ reminds us of the later Madhuparka drink offered to distinguished visitors, but I doubt that such a reference is found here. Though it would be generally appropriate for Agni the átithi- (‘guest’), this hospitality theme, though common in the RV, is not found in this hymn.

For the pun in the 2nd half vs., see published introduction.

By choice victorious, recognize thy portion: with thee for envoy may we speak like Manu.
Obtaining wealth, I call on perfect Agni who with an eloquent tongue dispenses sweetness.

Mayst thou know the portion (belonging to thee), being strong through thy desire. With thee as our messenger may we speak like Manu. Gaining wealth 1 I invoke with my (sacrificial) ladle, with my eloquence, the faultless Agni who mixes the honey-drink.

Der mächtige möge sein Teil nach seiner Wahl herauskennen. Wenn wir dich zum Boten haben, wollen wir wie Manu reden. Den vollkommenen Agni rufe ich laut mit der Zunge, mit Beredsamkeit, Schätze verdienend ihn, der die Worte mit Süßigkeit mischt.

Nimm wahr die Spende, stark gemacht durch Gaben, wir preisen dich, den Boten für uns Menschen, Den vollerwachs’nen Agni ruf’ ich singend, der süsses schenkt, mit Liederlust und Gaben.

Да познает он (свою) долю, усиленный по желанию (людей)!
С тобою как вестником пусть мы держим речь, подобно Ману!
Агни, не уступающего (никакому богу), пронизывающего собой (возлияние) меда,
Я громко зову языком, красноречием, (я), стремящийся добыть богатство.

• अग्निः
• गृत्समदः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! (वरेण) श्रेष्ठ व्यवहार से (भागम्) सेवने योग्य पदार्थ को (सहसानः) सहते हुए आप जैसे मैं (वचस्या) वचनों में और (जुह्वा) ग्रहण करने में उत्तम क्रिया से (मधुपृचम्) मधुरादि पदार्थ सम्बन्धी (अनूनम्) बहुत (अग्निम्) अग्नि को (जोहवीमि) निरन्तर स्वीकार करता हूँ वैसे तुम ग्रहण करो जैसे (त्वादूतासः) तुम जिन महात्माओं के दूत हो (ज्ञेयाः) वे जानने योग्य (धनसाः) धनादि पदार्थों का विभाग करनेवाले विद्वान् जन (मनुवत्) विद्वान् के समान इसको उपदेश करें, वैसे इसको हम लोग भी (वदेम) कहें ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जैसे आप्त विद्वान् जन अग्न्यादि पदार्थविद्या को जानकर औरों के हित के लिये उपदेश करते हैं, वैसे हमलोग भी विद्या का उपदेश करें ॥६॥ इस सूक्त में अग्नि और विद्वान् के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति समझनी चाहिये ॥ यह दसवाँ सूक्त और दूसरा वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे विद्वन् वरेण भागं सहमानस्त्वं यथाऽहं वचस्या जुह्वा मधुपृचमनूनमग्निं जोहवीमि तथा त्वं गृहाण यथा त्वादूतासो ज्ञेया धनसा विद्वांसो मनुवद्वदेत्तमुपदिशेयुस्तथैतं वयमपि वदेम ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (ज्ञेयाः) ज्ञातुं योग्याः (भागम्) भजनीयम् (सहसानः) सहमानः (वरेण) श्रेष्ठेन (त्वादूतासः) त्वं दूतो येषान्ते (मनुवत्) विद्वद्वत् (वदेम) उपदिशेम (अनूनम्) ऊनतारहितम् (अग्निम्) पावकम् (जुह्वा) ग्रहणसाधनया क्रियया (वचस्या) वचनैः सुसाध्या (मधुपृचम्) मधुरादिसम्बन्धिनम् (धनसाः) ये धनानि सनन्ति विभजन्ति ते (जोहवीमि) भृशं स्वीकरोमि ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यथाप्ता विद्वांसोऽग्न्यादिपदार्थविद्यां विदित्वाऽन्येषां हितायोपदिशन्ति तथा वयमप्येतद्विद्यामुपदिशेम ॥६॥ अत्राग्निविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति दशमं सूक्तं द्वितीयो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जसे आप्त विद्वान लोक अग्नी इत्यादी पदार्थविद्या जाणून इतरांच्या हितासाठी उपदेश करतात तसा आम्हीही उपदेश करावा. ॥ ६ ॥