००९

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

नि᳓ हो᳓ता होतृष᳓दने वि᳓दानस्
त्वेषो᳓ दीदिवाँ᳓ असदत् सुद᳓क्षः
अ᳓दब्धव्रतप्रमतिर् व᳓सिष्ठः
सहस्रम्भरः᳓ शु᳓चिजिह्वो अग्निः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hotr̥ṣádane ← hotr̥ṣádana- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ní ← ní (invariable)

vídānaḥ ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

asadat ← √sad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dīdivā́n ← √dī- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

sudákṣaḥ ← sudákṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tveṣáḥ ← tveṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ádabdhavratapramatiḥ ← ádabdhavratapramati- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vásiṣṭhaḥ ← vásiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sahasrambharáḥ ← sahasrambhará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śúcijihvaḥ ← śúcijihva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

नि । होता॑ । हो॒तृ॒ऽसद॑ने । विदा॑नः । त्वे॒षः । दी॒दि॒ऽवान् । अ॒स॒द॒त् । सु॒ऽदक्षः॑ ।
अद॑ब्धव्रतऽप्रमतिः । वसि॑ष्ठः । स॒ह॒स्र॒म्ऽभ॒रः । शुचि॑ऽजिह्वः । अ॒ग्निः ॥

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• hotṛṣadane ← hotṛṣadana
• [noun], locative, singular, neuter

• vidānas ← vidānaḥ ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• tveṣo ← tveṣaḥ ← tveṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “awful; brilliant; aglitter(p); bright.”

• dīdivāṃ ← dīdī
• [verb noun], nominative, singular
• “shine; glitter.”

• asadat ← sad
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• sudakṣaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudakṣaḥ ← dakṣaḥ ← dakṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “deft; right; intelligent; expert.”

• adabdhavratapramatir ← adabdha
• [noun]
• “unfailing; unimpaired.”

• adabdhavratapramatir ← vrata
• [noun], neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• adabdhavratapramatir ← pramatiḥ ← pramati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “care; solicitude; caution; providence.”

• vasiṣṭhaḥ ← vasiṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “best.”

• sahasrambharaḥ ← sahasrambhara
• [noun], nominative, singular, masculine

• śucijihvo ← śuci
• [noun]
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• śucijihvo ← jihvaḥ ← jihvā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

यस्यनिः श्वसितंवेदायोवेदेभ्योऽखिलञ्जगत् । निर्ममेतमहंवन्देविद्यातीर्थमहेश्वरम् ॥ १ ॥वागीशाद्याःसुमनसः सर्वार्थानामुपक्रमे । यन्नत्वाकृतकृत्याःस्युस्तन्नमामिगजाननम् ॥ २ ॥निहोतेतिषळ्रुचन्नवमंसूक्तङ्गृत्समदस्यार्षं निहोतेत्यनुक्रान्तत्वात् अनुक्तत्वान्त्रिष्टुप् मण्डलादिपरि- भाषयाग्निर्देवता प्रातरनुवाकाश्विनशस्त्रयोराग्नेयेक्रतौत्रैष्टुभेछन्दस्यस्यविनियोगःअथैतस्याइतिखण्डे- सूत्रितम्—निहोताहोतृषदनइतिसूक्तेइति अग्निप्रणयनेआद्येऋचौविनियुक्ते पञ्चम्याम्पौर्णमास्यामि- तिखण्डेसूत्रितम्—निहोताहोतृषदनेविदानइतिद्वेइति ।ग्रुत्समदःस्तौति होतादेवानामाह्वाताविदानोविद्वान् त्वेषः प्रवृद्धः दीदिवान् दीप्यमानः सुदक्षः शोभनबलः अदब्धव्रतप्रमतिः अदब्धानिअहिंसितानिव्रतानिकर्माणियस्याःसाअदब्धव्रतप्रमतिः प्रकृ- ष्टाबुद्धिःयस्य सतथोक्तः वसिष्ठः सर्वस्यवासयितृतमः वासयतेस्तृजन्तस्यइष्ठनिरूपं सहस्रम्भरः सहस्र- स्यानेकविधस्यभर्ताविहरणेननानाविधरूपस्यधारकइत्यर्थः यद्वा सहस्रस्यसर्वस्यभर्ता तथाचवाज- सनेयकेम्—सर्वंवैसहस्रंसर्वम्भरइत्येवतदाहेति । शुचिजिह्वः शुचिर्दीप्ताजिह्वाज्वालायस्यसतथोक्तः एवम्भूतोग्निः होतृषदने होतात्रसीदतीतिहोतृषदनमुत्तरावेदी अधिकरणेल्युट् तत्रन्यसदत् नितरांसी- दतु उक्तार्थेब्राह्मणम्—निहोताहोतृषदनेविदानइत्यग्निर्वैदेवानांहोतातस्यैतद्धोतृषदनंयदुत्तरवेदीना- भिस्त्वेषोदीदिवाँअसदत्सुदक्षइत्यासन्नोहिसतर्हिभवत्यदब्धव्रतप्रमतिर्वसिष्ठइत्यग्निर्वैदेवानांवसिष्ठः सहस्रम्भरःशुचिजिह्वोअग्निरित्येषाहवाअस्यसहस्रम्भरतायदेनमेकंसन्तम्बहुधाविहरन्तीति ॥ १ ॥

English translation:

“May Agni, the invoker (of the gods), the intelligent, the resplendent, the radiant, the very powerful; he who knows (how to maintain) his rites undisturbed; who is steady in (his own) plural ce, and is the cherisher of thousands, sit in the station of the invoking priest.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

In the station of the invoking priest: hotā sadane, in a plural ce convenient for pouring the butter on the fire, or near to the uttara-vedī, the north altar; or considering the fire itself to be introduced upon the altar; Yajurveda 6.36

(As) Hotar, once found, he sat down in the Hotar’s seat, glittering, shining, very skillful,
giving forethought to his unfalsifiable commandments, the best one bringing a thousand (goods), flame-tongued Agni.

vídāna- is ambiguous: it can belong either to √vid ‘know’ (Geldner [/Witzel Gotō], Renou, though he registers the ambiguity in n.) or √vid ‘find’ (Oldenberg [SBE]). I assign it to the latter and think it refers to the myth of the discovery and recovery of the fugitive Agni. The word forms a weak ring with suvidátra- in the final vs., 6a, assuming the latter word is a derivative of √vid; see comm. ad vs. 6.

ádabdhavratapramati- is an unusual cmpd for the RV in having three members, and with its initial accent (on which see AiG II.1.293) the accent falls about as far from word-end as it is possible to be.

ACCUSTOMED to the Herald’s place, the Herald hath seated him, bright, splendid, passing mighty,
Whose foresight keeps the Law from violation, excellent, pure-tongued, bringing thousands, Agni.

The Hotri who is found on the Hotri’s seat has sat down (there), the fierce, the resplendent, the dexterous one, the protector of (his own) infallible laws 1, the highest Vasu, he who brings thousandfold (gain), the pure-tongued Agni.

Der Hotri hat sich auf seinem Hotri-Sitz als Bekannter niedergesetzt, der funkelnde, leuchtende, wohlverständige, der für die unverletzlichen Gebote sorgt, der beste, hellzüngige Agni, der Tausend einbringt.

Der Opfrer liess zum Opfersitz sich nieder, der weise, helle, leuchtend, reich an Kräften, Der beste, sorgend für die heil’ge Ordnung, mit lichter Zunge Agni vieles schenkend.

Хотар воссел на сидение хотара,
Сведущий, искрящийся, сверкающий, очень умелый,
Покровитель нерушимых обетов, самый лучший
Агни, приносящий тысячу, с чистым языком.

• अग्निः
• गृत्समदः शौनकः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब द्वितीय मण्डल में छठे अध्याय का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में अग्निविषयक विद्वानों के कर्मों को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - विद्वानों को जो, (होतृषदने) ग्रहीता जनों के रथ वा वेदी में, (होता) ग्रहण करनेहारा, (विदानः) विद्यमान, (त्वेषः) दीप्तियुक्त, (दीदिवान्) बार-बार प्रकाशित होता हुआ, (सुदक्षः) सुन्दर जिससे बल प्रसिद्ध होता, (अदब्धव्रतप्रमतिः) नहीं नष्ट हुए शील से जिसका ज्ञान होता, (वसिष्ठः) जो अतीव निवास करानेहारा, (शुचिजिह्वः) और जिससे जिह्वा पवित्र होती वह, (सहस्रम्भरः) सहस्रों जगत् का धारण और पोषण करनेवाला, (अग्निः) बिजुली आदि कार्य-कारणस्वरूप अग्नि, (नि,असदत्) निरन्तर स्थिर होता है, उसका प्रयोग सदा कार्यों में अच्छे प्रकार करने योग्य है ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य कार्यों में प्रदीप्त नित्य गुणकर्मस्वभावयुक्त पवित्र करनेवाले सकल पदार्थों के धारणकर्त्ता अग्नि को यथावत् प्रयुक्त करते हैं, वे अविनाशी सुखवाले होते हैं ॥१॥

अन्वय: विद्वद्भिर्यो होतृषदने होता विदानस्त्वेषो दीदिवान् सुदक्षोऽदब्धव्रतप्रमतिर्वसिष्ठः शुचिजिह्वः सहस्रम्भरोऽग्निर्न्यसदत्स सदा कार्येषु सम्प्रयोक्तव्यः ॥१॥

अथाग्निविषयकानि विद्वत्कर्माण्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - (नि) नितराम् (होता) ग्रहीता (होतृषदने) होतॄणां सदने याने वेद्यां वा (विदानः) विद्यमानः (त्वेषः) दीप्तियुक्तः (दीदिवान्) देदीप्यमानः (असदत्) सीदति (सुदक्षः) सुष्ठु दक्षो बलं यस्मात् सः (अदब्धव्रतप्रमतिः) अदब्धेनाहिंसितेन व्रतेन शीलेन प्रमतिः प्रज्ञानं यस्य सः (वसिष्ठः) अतिशयेन वासयिता (सहस्रम्भरा) सहस्रस्य जगतो धर्त्ता पोषको वा (शुचिजिह्वः) शुचिः पवित्रा जिह्वा यस्मात् सः (अग्निः) विद्युदादिकार्यकारणस्य स्वरूपः ॥१॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः कार्येषु भास्वरं नित्यगुणकर्मस्वभावं पवित्रकारकं सकलधर्त्तारं वह्निं यथावत् प्रयुञ्जते तेऽनष्टसुखा भवन्ति ॥१॥

या सूक्तात अग्नीप्रमाणे विद्वानाच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती आहे, हे जाणले पाहिजे.

भावार्थभाषाः - जी माणसे कार्यात दीप्तिमान, नित्यगुणकर्मस्वभावाने पवित्र, संपूर्ण पदार्थ धारण करणाऱ्या अग्नीला कार्यामध्ये यथायोग्य प्रयुक्त करतात, ती अविनाशी सुख भोगतात. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवं᳓ दूत᳓स् तुव᳓म् उ नः परस्पा᳓स्
तुवं᳓ व᳓स्य आ᳓ वृषभ प्रणेता᳓
अ᳓ग्ने तोक᳓स्य नस् त᳓ने तनू᳓नाम्
अ᳓प्रयुछन् दी᳓दियद् बोधि गोपाः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dūtáḥ ← dūtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

paraspā́ḥ ← paraspā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

u ← u (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

praṇetā́ ← praṇetár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vásyaḥ ← vásyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vr̥ṣabha ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

táne ← tán- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

tanū́nām ← tanū́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

tokásya ← toká- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

áprayuchan ← áprayuchant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bodhi ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

dī́dyat ← √dī- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

gopā́ḥ ← gopā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

त्वम् । दू॒तः । त्वम् । ऊं॒ इति॑ । नः॒ । प॒रः॒ऽपाः । त्वम् । वस्यः॑ । आ । वृ॒ष॒भ॒ । प्र॒ऽने॒ता ।
अग्ने॑ । तो॒कस्य॑ । नः॒ । तने॑ । त॒नूना॑म् । अप्र॑ऽयुच्छन् । दीद्य॑त् । बो॒धि॒ । गो॒पाः ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• dūtas ← dūtaḥ ← dūta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• paraspās ← paraspāḥ ← paraspā
• [noun], nominative, singular, masculine

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• vasya ← vasyaḥ ← vasyas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “good fortune; well-being.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vṛṣabha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• praṇetā ← praṇī ← √nī
• [verb], singular, periphrast. future
• “enforce; lead; produce.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• tokasya ← toka
• [noun], genitive, singular, neuter
• “offspring.”

• nas ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• tane ← tan
• [noun], dative, singular, feminine
• “continuity; sequence; longevity.”

• tanūnām ← tanu
• [noun], genitive, plural, feminine
• “body; embodiment; life; life; root; body; form.”

• aprayucchan ← aprayucchat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “ceaseless; attentive.”

• dīdyad ← dīdyat ← dīdī
• [verb noun], nominative, singular
• “shine; glitter.”

• bodhi ← bhū
• [verb], singular, Aorist imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• gopāḥ ← gopā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “herder; defender.”

हेवृषभ अभिमतफलवर्षक हेअग्ने त्वन्दूतः अस्मदीयेयज्ञेदेवाह्वानार्थन्दूतोभव त्वमुत्वमेवनोस्माकं प्रस्पाः आपद्भ्यः पारयितापाताचभव किञ्च त्वंवस्योवसुनोधनस्यआप्रणेताअस्मदाभिमुख्येनप्रापयि- ताभव अप्रयुच्छन् अप्रमाद्यन् दीद्यत् दीदयतिर्दीप्तिकर्मा शोभमानः त्वन्नोस्माकं तोकस्यपुत्रस्यतने तनोतिविस्तारयतिकुलप्रितितनः पौत्रः तस्मिन् अस्मदीयानान्तनूनाङ्गोपाः गोपायितातथाचब्राह्मण- म्—अग्निर्वैदेवानाङ्गोपाअग्निमेवतत्सर्वतोगोप्तारम्परिदत्तआत्मनेचयजमानायँचेति । तादृशस्त्वं- चगोपायिताभवामीतिबोधिबुध्यस्व ॥ २ ॥

English translation:

“Showerer (of benefits), Agni, be you our messenger (to the gods); our preserver from evil; the conveyer to us of wealth; the protector of our sons and grandsons, and of our person ns; understand (our prayer), ever heedful and resplendent.”

You are the messenger, and you are our protector afar; you, bull, are our leader to a better (state).
O Agni, for the prolonging of our progeny and of our own selves,
become, as you shine, a herdsman who does not stay away.

Envoy art thou, protector from the foeman, strong God, thou leadest us to higher blessings.
Refulgent, be an ever-heedful keeper, Agni, for us and for our seed offspring.

Be thou our messenger, be our protector far and wide; be thou, O bull, a leader towards greater wealth. O Agni! for the continuation of our children and of ourselves be thou an unremitting, brilliant protector.

Du bist der Bote, du auch unser mittelbarer Schirmer; du, Bulle, führest zum Glück. O Agni, sei du mit deinem Lichte der unablässige Schützer zur Fortdauer unseres Samens, unserer eigenen Personen!

Du bist uns Bote, du uns stets Beschirmer, du führst uns hin, o Stier, zu schönerm Gute; Sei, Agni, du uns unabläss’ger Hüter zum Fortbestehn für uns und unsre Kinder.

Ты вестник, ты – тот, кто защищает нас издалека,
Ты тот, кто ведет (нас) к лучшему, о бык.
О Агни, чтобы длилось наше потомство, мы сами,
Стань хранителем нашим, сверкая непрерывно!

• अग्निः
• गृत्समदः शौनकः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृषभ) बलवान् (अग्ने) अग्नि के समान विद्वान् ! (त्वम्) आप (नः) हमारे (दूतः) देशान्तर पहुँचानेवाले (त्वम्) आप (उ) ही (परस्पाः) सबसे पार और रक्षा करनेवाले (त्वम्) आप (वस्यः) निवास करने योग्य (तोकस्य) सन्तान को (आ,प्रणेता) सब ओर से अच्छे प्रकार समस्त गुणों को प्रवृत्त करानेहारे (नः) हम लोगों के (तनूनाम्) शरीरों के (तने) विस्तार में (अप्रयुच्छन्) न प्रमाद कराते हुए (गोपाः) शरीर की रक्षा करनेवाले (दीद्यत्) सब विषयों को प्रकाश कराते (बोधि) और जानते हो ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य, अग्नि प्रयोग से प्रेरणा दी हुई नौका समुद्र से पार जैसे पहुँचाती, वैसे दुःखरूपी समुद्र से पार करते हैं, सन्तानों की शिक्षा में और शरीरों की रक्षा करने में प्रवीण और प्रमाद को छोड़ धर्म के अनुष्ठान करनेवाले हैं, वे यहाँ आभ्युदयिक सुख को प्राप्त होते हैं ॥२॥

अन्वय: हे वृषभाऽग्ने त्वं नो दूतस्त्वमु परस्पास्त्वं वस्यस्तोकस्याऽप्रणेता नस्तनूनां तनेऽप्रयुच्छन् गोपा दीद्यद्बोधि ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (दूतः) देशान्तरं प्रापकः (त्वम्) (उ) (नः) (परस्पाः) पारयिता रक्षकश्च (त्वम्) (वस्यः) वसीयान् (आ) (वृषभ) बलिष्ठ (प्रणेता) प्रकृष्टतया नेता (अग्ने) पावकवद्विद्वन् (तोकस्य) अपत्यस्य (नः) अस्माकम् (तने) विस्तारे (तनूनाम्) (अप्रयुच्छन्) (दीद्यत्) दीद्यत्प्रकाशयति (बोधि) बुध्यसे (गोपाः) रक्षकः ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये मनुष्या अग्निप्रयुक्तनौका समुद्रात्पारं गमयतीव दुःखात्पारं गमयन्ति सन्तानानां शिक्षणे शरीराणां रक्षणे च प्रवीणाः प्रमादं विहाय धर्मस्याऽनुष्ठातारः सन्ति तेऽत्राभ्युदयिकं सुखं प्राप्नुवन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. अग्नीद्वारे प्रयुक्त केलेली नौका समुद्रापार पोचविते तसे जी माणसे दुःखरूपी समुद्र पार करतात, संतानांना शिक्षण देऊन शरीराचे रक्षण करण्यास तत्पर असतात व प्रमाद न करता धर्माचे अनुष्ठान करतात ती येथे आभ्युदयिक सुख प्राप्त करतात. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

विधे᳓म ते परमे᳓ ज᳓न्मन् अग्ने
विधे᳓म स्तो᳓मैर् अ᳓वरे सध᳓स्थे
य᳓स्माद् यो᳓नेर् उदा᳓रिथा य᳓जे त᳓म्
प्र᳓ त्वे᳓ हवीं᳓षि जुहुरे स᳓मिद्धे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jánman ← jánman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

paramé ← paramá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vidhéma ← √vidh- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

ávare ← ávara- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sadhásthe ← sadhástha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

stómaiḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vidhéma ← √vidh- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

udā́ritha ← √r̥- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yáje ← √yaj- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yásmāt ← yá- (pronoun)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

yóneḥ ← yóni- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

havī́ṁṣi ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

juhure ← √hu- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

prá ← prá (invariable)

sámiddhe ← √idh- 1 (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

tvé ← tvám (pronoun)
{case:LOC, number:SG}

वि॒धेम॑ । ते॒ । प॒र॒मे । जन्म॑न् । अ॒ग्ने॒ । वि॒धेम॑ । स्तोमैः॑ । अव॑रे । स॒धऽस्थे॑ ।
यस्मा॑त् । योनेः॑ । उ॒त्ऽआरि॑थ । यजे॑ । तम् । प्र । त्वे इति॑ । ह॒वींषि॑ । जु॒हु॒रे॒ । सम्ऽइ॑द्धे ॥

• vidhema ← vidh
• [verb], plural, Present optative
• “worship; offer.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• parame ← parama
• [noun], locative, singular, neuter
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• janmann ← janman
• [noun], locative, singular, neuter
• “birth; reincarnation; lineage; origin; race; metempsychosis; parentage; descent; appearance; age; birthplace; beginning; being.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vidhema ← vidh
• [verb], plural, Present optative
• “worship; offer.”

• stomair ← stomaiḥ ← stoma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• avare ← avara
• [noun], locative, singular, neuter
• “worst; avara [word]; lower; nearer; base; short; low; abject; later(a); worse; antecedent.”

• sadhasthe ← sadhastha
• [noun], locative, singular, neuter
• “dwelling; location; home.”

• yasmād ← yasmāt ← yad
• [noun], ablative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yoner ← yoneḥ ← yoni
• [noun], ablative, singular, masculine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

• udārithā ← udāritha ← udṛch ← √ṛch
• [verb], singular, Perfect indicative

• yaje ← yaj
• [verb], singular, Present indikative
• “sacrifice; worship; worship.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• tve ← tvad
• [noun], locative, singular
• “you.”

• havīṃṣi ← havis
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• juhure ← hu
• [verb], plural, Perfect indicative
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• samiddhe ← samindh ← √indh
• [verb noun], locative, singular
• “kindle; blaze.”

हेअग्ने परमेउत्कृष्टेजन्मन् जायतेप्रादुर्भवत्यस्मिन्नितिजन्मस्थानन्द्यौः तस्मिन्द्युलोकेवस्थिताय- तेतुभ्यंविधेम स्तुतिभिःपरिचरेम अवरेद्युलोकादधस्तनेसधस्थेन्तरिक्षेस्थितायतुभ्यंस्तोमैः स्तोत्रै- र्विधेम परिचरेम यद्यस्माद्योनेः प्रुथिवीरूपातस्थानात्त्वम् उदास्थि उद्गतोसि प्रादुर्भूतोसि तम्पृथिवी- प्रदेशंयजेपूजयामि तत्रहिसमिद्धेसमिद्भिःसमिध्यमानेत्वेत्वयि हवींषिपुरोडाशादीनि प्रजुहुरेअध्व- र्य्वादयः प्रजुह्वति जुहोतोर्लिटिरूपम् ॥ ३ ॥

पाठस्तु— विधेम त इति।
हेऽग्ने ते तव परमे जन्मनि विधेम वयं ज्ञानेन परिचरेम।
सधस्थे ऽस्माभिः सह स्थातुं योग्येऽपरे निकृष्टे भूलोकवर्तिनि जन्मनि स्तोमैः स्तोत्रैर्विधेम परिचरेम।
यस्माद् योनेर् इष्टकचितिरूपात् स्थानाद् उदारिथ त्वमुद्रत आविर्भूतोऽसि तां योनिं यजे पूजयामि।
समिद्धे सभ्यक्प्रज्वलिते त्वयि हवींषि प्रजुहुर ऋत्विजः प्रकर्षेण जुह्वाति।

English translation:

“We adore you, Agni, in your loftiest birth-(plural ce), and with hymns in thine inferior station; I worship that seat whence you have issued; the priests have offered you, when kindled oblations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

In your loftiest birth-plural ce: Agni is worshipped in heaven as the Sun; in the firmament as lightning; and as the sacrificial fire kindled on the altar; Yajurveda 17.75

We would do honor to you, Agni, in your highest birth; we would do honor with praises in your seat below.
The womb from which you arose, I sacrifice to that. The oblations have been poured forth into you, when kindled.

I Let us pay homage to thee in thy highest birth, O Agni;
Let us pay homage with praises in thy lower abode;
The place of birth whence thou didst come, to that I offer;
In thee when kindled they offered the oblations.

May we adore thee in thy loftiest birthplace, and, with our praises, in thy lower station.
The place whence thou issued forth I worship: to thee well kindled have they paid oblations.

May we worship thee at thy highest birth (-place), O Agni; may we worship thee with praises in thy lower abode. I honour the womb from which thou hast sprung. When thou hast been kindled, they have offered offerings in thee.

Wir wollen dir dienen an deinem höchsten Geburtsort, o Agni; wir wollen dir mit Lobliedern dienen an deinem unteren Aufenthaltsort. Aus welchem Schoße du entsprungen bist, den verehre ich. In dir, wurden von jeher die Opferspenden geopfert.

Wir huld’gen, Agni, dir in höchster Heimath, mit Liedern dir im untersten Bereiche; Aus welchem Schoosse du entsprangst, den ehr’ ich; dir, dem entflammten, wurden Tränk’ ergossen.

Мы хотим служить тебе на (твоем) высшем месте рождения,
Мы хотим служить (тебе) хвалами на (твоем) низшем месте пребывания.
Из какого лона ты возник – его я почитаю.
В тебе, зажженном, (всегда) свершались жертвенные возлияния.

• अग्निः
• गृत्समदः शौनकः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वान् ! हम लोग (स्तोमैः) स्तुतियों से (ते) आपके (परमे) उत्तम और (अवरे) अनुत्तम जन्म के निमित्त (विधेम) विचारें (यस्मात्) जिस (योनेः) कारण से आप (उदारिथ) प्राप्त होते हो उस (सधस्थे) साथ के स्थान में हम लोग (विधेम) उत्तम व्यवहार का विधान करें जैसे (त्वे) उस (समिद्धे) प्रदीप्त अग्नि में (हवींषि) होमने अर्थात् देने योग्य पदार्थों को विद्वान् जन (जुहुरे) होमते वैसे मैं (तम्) उसका (प्रयजे) पदार्थों से सङ्ग करुँ ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो शुभ कर्मों को करते हैं वे श्रेष्ठ जन्म को प्राप्त होते हैं। जो अधर्म का आचरण करते हैं, वे नीच जन्म को प्राप्त होते हैं। जैसे विद्वान् जन जलते हुए अग्नि में सुगन्ध्यादि द्रव्य का होम कर संसार का उपकार करते हैं, वैसे वे सबसे उपकार को वर्त्तमान जन्म में वा जन्मान्तर में प्राप्त होते हैं ॥३॥

अन्वय: हे अग्ने वयं स्तोमैस्ते परमेऽवरे च जन्मन् विधेम यस्माद्योनेस्त्वमुदारिथ तस्मिन् सधस्थे विधेम यथा त्वे समिद्धेऽग्नौ हवींषि विद्वांसो जुहुरे तथा तमहं प्रयजे ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (विधेम) विचरेम (ते) तव (परमे) प्रकृष्टे (जन्मन्) जन्मनि (अग्ने) विद्वन् (विधेम) (स्तौमैः) स्तुतिभिः (अवरे) अर्वाचीने (सधस्थे) सहस्थाने (यस्मात्) (योनेः) कारणात् (उदारिथ) प्राप्नोषि। अत्रान्येषामपीति दीर्घः। (यजे) सङ्गच्छेय (तम्) (प्र) (त्वे) त्वस्मिन् (हवींषि) होतुं दातुमर्हाणि (जुहुरे) जुह्वति (समिद्धे) प्रदीप्ते ॥३॥

भावार्थभाषाः - ये शुभानि कर्माणि कुर्वन्ति ते श्रेष्ठं जन्माप्नुवन्ति येऽधर्ममाचरन्ति ते नीचं जन्माश्नुवते यथा विद्वांसः प्रदीप्तेऽग्नौ सुगन्ध्यादिकं द्रव्यं हुत्वा जगदुपकुर्वन्ति तथा ते सर्वैरुपकृता जन्मनि जन्मान्तरे वा भवन्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - जे शुभ कर्म करतात त्यांना श्रेष्ठ जन्म मिळतो. जे अधर्माचरण करतात त्यांना नीच जन्म प्राप्त होतो. विद्वान लोक प्रज्वलित अग्नीत सुगंधी पदार्थ टाकून जगावर उपकार करतात तसे ते सर्वांकडून या जन्मी किंवा जन्मजन्मान्तरी उपकृत होतात. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓ग्ने य᳓जस्व हवि᳓षा य᳓जीयाञ्
छ्रुष्टी᳓ देष्ण᳓म् अभि᳓ गृणीहि रा᳓धः
त्वं᳓ हि᳓ अ᳓सि रयिप᳓ती रयीणां᳓
तुवं᳓ शुक्र᳓स्य व᳓चसो मनो᳓ता

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

havíṣā ← havís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

yájasva ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

yájīyān ← yájīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

deṣṇám ← deṣṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gr̥ṇīhi ← √gr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rā́dhaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śruṣṭī́ ← śruṣṭí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ási ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)

rayīṇā́m ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

rayipátiḥ ← rayipáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

manótā ← manótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śukrásya ← śukrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vácasaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

अग्ने॑ । यज॑स्व । ह॒विषा॑ । यजी॑यान् । श्रु॒ष्टी । दे॒ष्णम् । अ॒भि । गृ॒णी॒हि॒ । राधः॑ ।
त्वम् । हि । असि॑ । र॒यि॒ऽपतिः॑ । र॒यी॒णाम् । त्वम् । शु॒क्रस्य॑ । वच॑सः । म॒नोता॑ ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yajasva ← yaj
• [verb], singular, Present imperative
• “sacrifice; worship; worship.”

• haviṣā ← havis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• yajīyāñchruṣṭī ← yajīyān ← yajīyas
• [noun], nominative, singular, masculine

• yajīyāñchruṣṭī ← śruṣṭī ← śruṣṭi
• [noun], instrumental, singular, feminine

• deṣṇam ← deṣṇa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “gift; giving.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• gṛṇīhi ← gṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “praise.”

• rādhaḥ ← rādhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• rayipatī ← rayi
• [noun], masculine
• “wealth; property.”

• rayipatī ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• rayīṇāṃ ← rayīṇām ← rayi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “wealth; property.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• śukrasya ← śukra
• [noun], genitive, singular, neuter
• “bright; clear; white; light; pure.”

• vacaso ← vacasaḥ ← vacas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• manotā ← manotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine

हेअग्ने यजीयान् यष्टृतमस्त्वं हविषास्मद्दत्तेनयजस्व देवान्संयोजयदेष्णन्देयंराधोन्नंश्रुष्टी श्रुष्टीति- क्षिप्रनाम क्षिप्रंअभिगृणीहि देवानाम्पुरतः इदंस्वादुतरमिदंस्वादुतरमितिब्रूहि यद्वा श्रुष्टीक्षिप्रकारी त्वन्देष्णन्देयंराधोधनंअभिगृणीहि अस्मदाभिमुख्येनब्रूहिप्रयच्छेत्यर्थः दानसामर्थ्यन्दर्शयति त्वंरयीणां- धनानाम्मध्येरयिपतिः उत्तमधनस्यपतिरसिहि यद्वा रयीणांरयिपतिरित्यत्रैकोरयिशब्दोनुवादः त्वं- शुक्रस्यदीप्तस्यवचसः अस्मदीयस्यस्तोत्रस्यमनोताप्रज्ञाताभवसि यद्वा मानयिता ॥ ४ ॥

English translation:

“Agni, who are the chief of sacrificers, worship (the gods) with the oblation, and earnestly commend to them the (sacrificial) food that is to be given (them); for you, indeed, are the soverign lord of riches; you are the appreciator of our pious prayer.”

O Agni, perform sacrifice yourself with an oblation, as superior
sacrificer. With attentive hearing greet giving and generosity,
for you are the wealth-lord of wealth, you the minder of brilliant
speech.

There is some difference of opinion about the meaning of manótar-. Most take it as some version of ‘deviser, inventor’ (so Grassmann, Geldner, HO [SBE], Renou, Witzel Gotō), but Tichy (Nomen Agentis, 40 and passim) argues for the sense ‘reminder, rememberer’. I opt for something in the middle, ‘minder’. That is, I don’t think the term means that Agni creates ritual speech (the standard view), nor that he remembers or reminds the officiants of this speech (the Tichy view), but that he takes account of it, pays attention to it. The English term ‘minder’ (as in childminder) also has the connotation of taking care of someone or something, tending or ministering to it or them, and that sense would fit here as well. See also comm. ad IV.5.10 citing several passages containing the verb stem manu- that underlies this unusually formed agent noun with the sense ‘ponder, bring to mind’.

Agni, best Priest, pay worship with oblation; quickly commend the gift to be presented;
For thou art Lord of gathered wealth and treasure. of the bright song of praise thou art inventor.

Agni, being the best sacrificer perform thou the sacrifice with the oblation. With thy readiness to hear (us) hail our gift, the wealth (which we offer). For thou art the treasure-lord of treasures; thou art the deviser of brilliant speech.

Agni, opfere du die Spende als der bessere Opferer! Befürworte pünktlich die Schenkung, die Ehrengabe, denn du bist der Herr der Reichtümer, du der Erdenker glänzender Rede!

Mit Opfertrank, o bester Opfrer, opfre, nimm willig an die Gaben, die Geschenke; Denn du ja bist der Schatzherr aller Schätze, und du Erreger glanzbegabter Lieder.

О Агни, принеси в жертву возлияние как лучший жертвователь!
С (твоей) способностью благосклонно слушать прими радушно дар (и) подношение!
Ведь ты господин богатств,
Ты – изобретатель блистательной речи!

• अग्निः
• गृत्समदः शौनकः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के समान वर्त्तमान विद्वान् ! जिस कारण (त्वम्) आप (रयीणाम्) धनादि पदार्थों के बीच (रयिपतिः) धनपति और (त्वम्) आप (शुक्रस्य) शुद्ध करनेवाले (वचसः) वचन के (मनोता) उत्तमता से जतलानेवाले (असि) हैं। (हि) इसी से (यजीयान्) अत्यन्त यज्ञकर्त्ता होते हुए (हविषा) होमने योग्य वस्तु से (यजस्व) यज्ञ कीजिये और (देष्णम्) देने योग्य (राधः) धन की (श्रुष्टी) शीघ्र (अभि,गृणीहि) सब ओर से प्रशंसा करो ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो धनाढ्य धन से परोपकार करें, वे सबके प्यारे होते हैं ॥४॥

अन्वय: हे अग्ने यतस्त्वं रयीणां रयिपतिस्त्वं शुक्रस्य वचसो मनोताऽसि तस्माद्धि यजीयान्त्सन् हविषा यजस्व देष्णं राधः श्रुष्ट्यभिगृणीहि ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) पावक इव विद्वन् (यजस्व) (हविषा) होतव्येन वस्तुना (यजीयान्) अतिशयेन यष्टा (श्रुष्टी) सद्यः (देष्णम्) दातुं योग्यम् (अभि) (गृणीहि) सर्वतः प्रशंस (राधः) धनम् (त्वम्) (हि) (असि) (रयिपतिः) श्रीस्वामी (रयीणाम्) धनानाम् (त्वम्) (शुक्रस्य) शुद्धिकरस्य (वचसः) वचनस्य (मनोता) प्रज्ञापकः। अत्र मन धातोर्बाहुलकादौणादिक ओतन् प्रत्ययः ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये धनाढ्या धनेन परोपकारं कुर्युस्ते सर्वेषां प्रिया जायन्ते ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे धनाढ्य लोक धनाने परोपकार करतात ते सर्वांचे प्रिय होतात. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उभ᳓यं ते न᳓ क्षीयते वसव्यं᳡
दिवे᳓-दिवे जा᳓यमानस्य दस्म
कृधि᳓ क्षुम᳓न्तं जरिता᳓रम् अग्ने
कृधि᳓ प᳓तिं सुअपत्य᳓स्य रायः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
kṣīyate ← √kṣī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ná ← ná (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ubháyam ← ubháya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vasavyàm ← vasavyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dasma ← dasmá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

divé-dive ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

jā́yamānasya ← √janⁱ- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jaritā́ram ← jaritár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kr̥dhí ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

kṣumántam ← kṣumánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kr̥dhí ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

pátim ← páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

svapatyásya ← svapatyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

उ॒भय॑म् । ते॒ । न । क्षी॒य॒ते॒ । व॒स॒व्य॑म् । दि॒वेऽदि॑वे । जाय॑मानस्य । द॒स्म॒ ।
कृ॒धि । क्षु॒ऽमन्त॑म् । ज॒रि॒तार॑म् । अ॒ग्ने॒ । कृ॒धि । पति॑म् । सु॒ऽअ॒प॒त्यस्य॑ । रा॒यः ॥

• ubhayaṃ ← ubhayam ← ubhaya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “both(a).”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• kṣīyate ← kṣi
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “decrease; emaciate; vanish; kill; wane; destroy; run down; elapse; lose; lose; gasify; decline; decay; corrupt.”

• vasavyaṃ ← vasavyam ← vasavya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “wealth; wealth.”

• dive ← diva
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; sky; Svarga.”

• dive ← diva
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; sky; Svarga.”

• jāyamānasya ← jan
• [verb noun], genitive, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• dasma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “overlord.”

• kṛdhi ← kṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• kṣumantaṃ ← kṣumantam ← kṣumat
• [noun], accusative, singular, masculine

• jaritāram ← jaritṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “singer.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• kṛdhi ← kṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• patiṃ ← patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• svapatyasya ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svapatyasya ← apatyasya ← apatya
• [noun], genitive, singular, neuter
• “child; offspring; patronymic; descendant.”

• rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

दस्मदर्शनीयहेअग्ने दिवेदिवेप्रतिदिनमग्निहोत्रकालेजायमानस्यते तवउभयंवसव्यन्दिव्यं भौमञ्चव- सु वस्वादित्वात्स्वार्थिकोयप्रत्ययः तादृशमुभयंवसुनक्षीयते नहीयते अस्योभयविधधनसद्भावेमन्त्र- वर्णः त्वंह्यग्नेदिव्यस्यराजसित्वम्पार्थिवस्येत्यत्रोक्तः । अतस्त्वञ्जरितारं तवस्तोत्रङ्कुर्वाणमिमंयजमानं- क्षुमन्तमन्नवन्तं कीर्तिमन्तंवाकृधिकुरु किञ्च स्वपत्यस्यशोभनापत्ययुक्तस्यरायोधनस्यपतिं स्वामिनं- कृधिकुरु ॥ ५ ॥ साकमेधेपर्वणिपूर्वेद्युरनुसवनन्तिस्रइष्टयःकर्तव्याः प्रथमायामग्नेरनीकवतःसैनानीकेनेतियाज्या तथाततः साकमेधाइतिखण्डेसूत्रितम्—सैनानीकेनसुविदत्रोअस्मेइति ।

English translation:

“Beautiful Agni, the two dwelling-plural ces (heaven and earth) of you, who are born day by day, never perish; confer upon him who praises you (abundant) food, and make him the master of riches, (supporting) virtuous offering.”

As you are born day after day, wondrous one, your goods of both types are not exhausted:
Agni, make the singer rich in cattle; make him lord of wealth in good descendants.

Various suggestions have been made about the two types of goods in pāda a (see the nn. of Oldenberg [SBE], Geldner, Renou, and Witzel Gotō), but Renou’s suggestion that it’s lifestock and offspring seems the most satisfying contexually, given the wishes expressed in cd. For disc. of similar phrases see comm. ad VI.19.10.

The twofold opulence, O Wonder-Worker, of thee new-born each day never decreases.
Enrich with food the man who lauds thee, Agni: make him the lord of wealth with noble offspring.

Thy wealth of both kinds 1 never fails, when thou art born (kindled) day by day, “O wonderful one. Make thy singer, O Agni, rich in food; make him the lord of wealth with excellent offspring.

Dein beiderseitiger Reichtum erschöpft sich nicht, der du Tag für Tag geboren wirst, o Meister. Mach, Agni, den Sänger reich an Vieh, mach ihn zum Besitzer eines Schatzes an guten Kindern!

Nicht schwindet dies dein beiderseit’ges Wohlthun, der Tag für Tag du neu erstehst, o hehrer; Den Sänger mache nahrungsreich, o Agni, und zum Gebieter kinderreicher Habe.

Не иссякает благо обоего рода
У тебя, рождающегося день за днем.
О Агни, сделай певца обладателем скота!
Сделай (его) господином богатства, состоящего из прекрасного потомства!

• अग्निः
• गृत्समदः शौनकः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (दस्म) पर-दुःख-भञ्जन करनेवाले और (अग्ने) अग्नि के समान बढ़नेवाले विद्वान् ! (दिवेदिवे) प्रतिदिन (जायमानस्य) सिद्ध हुए जिन (ते) आपका (उभयम्) दान और यज्ञ करना दोनों (वसव्यम्) धनों में प्रसिद्ध हुए काम (न) नहीं (क्षीयते) नष्ट होते सो आप (जरितारम्) विद्यादि गुण की प्रशंसा करनेवाले (क्षुमन्तम्) बहुत अन्नवाले को (कृधि) उत्पन्न करो और (स्वपत्यस्य) जिससे उत्तम सन्तान होते उस (रायः) देने योग्य धन को (पतिम्) पालने रखनेवाले को (कृधि) कीजिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - उसी के कुल से धन नाश नहीं होता, जो और सुपात्रों के लिये संसार का उपकार करने को देता है ॥५॥

अन्वय: हे दस्माग्ने दिवेदिवे जायमानस्य यस्य ते उभयं वसव्यं न क्षीयते स त्वं जरितारं क्षुमन्तं कृधि स्वपत्यस्य रायः पतिं कृधि ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (उभयम्) दानं यजनं च (ते) तव (न) (क्षीयते) नश्यति (वसव्यम्) वसुषु भवम् (दिवेदिवे) प्रतिदिनम् (जायमानस्य) (दस्म) परदुःखभञ्जक (कृधि) कुरु (क्षुमन्तम्) बह्वन्नयुक्तम् (जरितारम्) विद्यागुणप्रशंसकम् (अग्ने) अग्निवद्वर्धमान (कृधि) (पतिम्) (स्वपत्यस्य) शोभनान्यपत्यानि यस्मात्तस्य (रायः) दातुं योग्यस्य धनस्य ॥५॥

भावार्थभाषाः - तस्यैव कुलाद्धननाशो न भवति योऽन्येभ्यः सुपात्रेभ्यो जगदुपकाराय प्रयच्छति ॥५॥

भावार्थभाषाः - जे सुपात्रांना जगावर उपकार करण्यासाठी धन देतात अशा कुळाचा नाश होत नाही. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सइ᳓ना᳓नीकेन सुविद᳓त्रो अस्मे᳓
य᳓ष्टा देवाँ᳓ आ᳓यजिष्ठः सुअस्ति᳓
अ᳓दब्धो गोपा᳓ उत᳓ नः परस्पा᳓
अ᳓ग्ने द्युम᳓द् उत᳓ रेव᳓द् दिदीहि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ánīkena ← ánīka- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

enā́ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suvidátraḥ ← suvidátra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́yajiṣṭhaḥ ← ā́yajiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

svastí ← svastí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

yáṣṭā ← yáṣṭar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ádabdhaḥ ← ádabdha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gopā́ḥ ← gopā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

paraspā́ḥ ← paraspā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

didīhi ← √dī- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

dyumát ← dyumánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

revát ← revánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

utá ← utá (invariable)

सः । ए॒ना । अनी॑केन । सु॒ऽवि॒दत्रः॑ । अ॒स्मे इति॑ । यष्टा॑ । दे॒वान् । आऽय॑जिष्ठः । स्व॒स्ति ।
अद॑ब्धः । गो॒पाः । उ॒त । नः॒ । प॒रः॒ऽपाः । अग्ने॑ । द्यु॒ऽमत् । उ॒त । रे॒वत् । दि॒दी॒हि॒ ॥

• sainānīkena ← sainānīka
• [noun], instrumental, singular, masculine

• suvidatro ← suvidatraḥ ← suvidatra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beneficent.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• yaṣṭā ← yaj
• [verb], singular, periphrast. future
• “sacrifice; worship; worship.”

• devāṃ ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• āyajiṣṭhaḥ ← āyajiṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine

• svasti
• [noun], nominative, singular, neuter
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• adabdho ← adabdhaḥ ← adabdha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “unfailing; unimpaired.”

• gopā ← gopāḥ ← gopā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “herder; defender.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• paraspā ← paraspāḥ ← paraspā
• [noun], nominative, singular, masculine

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• dyumad ← dyumat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “bright; brilliant; brilliant; loud.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• revad ← revat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “abundant; rich; affluent; brilliant; brilliant.”

• didīhi ← dīdī
• [verb], singular, Present imperative
• “shine; glitter.”

हेअग्ने सतादृशस्त्वं एना अनेनानीकेन ज्वालासमूहेनयुक्तस्त्वं सुविदत्रः सुप्रज्ञः सुधनोवास्मेअ- स्माकम्भव देवान् यष्टा देवानांहविःप्रदानेनपूजकः आयजिष्ठः यष्टृतमः अदब्धः केनाप्यतिरस्कृतः गोपाः देवानां गोपायिता उतापिचनोस्माकम्परस्पाः दुरितेभ्यःपारयिताचत्वं द्युमत् कान्तियुक्तं उतापिचरेवत् धन्युक्तंयथाभवतितथास्वस्तिदिदीहि क्षेमेणसर्वतोदीप्यस्व ॥ ६ ॥जोहूत्रइतिषळृचन्दशमंसूक्तङ्गार्त्समदं त्रैष्टुभमाग्नेयं जोहूत्रइत्यनुक्रान्तत्वात् सूक्तविनियोगः पूर्वेण- सहोक्तः ।

English translation:

“Do you with this (your) host (of attendants), be of good promise to us; do you, the especial worshipper of the gods, their unassailable protector, as well as our preserver, light up (all) with shining and affluent well-being.”

With your visage here, (be) easy to find, the sacrificer to the gods who best brings them to sacrifice with blessing.
Undeceivable herdsman and our protector afar, o Agni, brilliantly and richly shine for us.

As noted above, I suggest that suvidátra- makes a ring with vídāna- in 1a, a suggestion that rests on assigning both words to the root √vid ‘find’ and on assuming that this root meaning is still apparent in suvidátra-. Neither of these assumptions is unchallenged. Grassmann assigns -vidatra- to dā1 ‘give’+ ví and glosses it ‘vertheilend’. (That √dā is not otherwise found with ví speaks against this derivation.) In his brief treatment of the word Debrunner (AiG II.2.170) gives its root etymology as √vid with a question mark, glossing it ‘wohlwollend’. Though no doubt other etymological suggestions have been made, I have not to my knowledge encountered them. The standard interpr. of the semantics, however, are like Debrunner’s – ‘wohlwollend, gnädig, d’accueil favorable’, etc. Whatever the root derivation assumed, this rather vague meaning is far from ‘find’ (or ‘know’ or ‘distribute’) and the semantic pathway to it is unclear. Moreover, a passage like X.15.3 ā́hám pitṛ́̄n suvidátrām̐avitsi “I have found the suvidátra- forefathers (/forefathers that are easy/good to find)” testifies to at least a secondary connection between the form and the root √vid ‘find’, as well as enough semantic connection remaining to allow the phrase to function as a linguistic figure. The word is found twice in the Agni hymns of II, once here, once in II.1.8. Both vss. also contain the word ánīka- ‘visage, face’ (though in II.1.8 admittedly not in the same clause). Especially in our passage I think the point is that because of Agni’s shining face he is easy to find – he is the brightest thing around.

That the next hymn (II.10), which is at least metrically paired with this one (see comm. ad II.9-10), is also characterized by a ring linking the first and last vss.

and that the first word of the ring is also formed with a -tra-suffix (johū́tra-) lend some support to my speculations about suvidátra- here.

May he, benevolent with this fair aspect, best sacrificer, bring the Gods to bless us.
Sure guardian, our protector from the foemen, shine, Agni, with thine affluence and splendour.

With this face of thine, as a bounteous (lord), a sacrificer to the gods, the best performer of sacrifices with happiness, as an undeceivable guardian and far-reaching protector, shine among us, O Agni, with light and wealth.

Sei du uns gnädig mit diesem Antlitz, den Göttern opfernd und sie zum Heil am besten herbittend; als unbetörter Hirt und als unser mittelbarer Schirmer, schein, o Agni, hell und reich!

Mit diesem Glanze, Gut uns reich vertheilend, den Göttern opfernd, schnell zur Gunst sie lockend, Erstrahle uns ein Hüter, unverletzlich, mit Glück und Reichthum, weit hinaus uns schirmend.

Ты с этим ликом (твоим) (будь) самым милостивым для нас,
Принося жертвы богам, лучше всех склоняя их жертвой на благо!
Хранитель, которого не обмануть, а также тот, кто защищает нас издалека,
О Агни, воссвети светло и богато!

• अग्निः
• गृत्समदः शौनकः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के समान विद्वान् ! जैसे (सः) वह देनेवाला (अस्मे) हमारे (एना) इस (अनीकेन) सेना समूह के साथ (सुविदत्रः) सुन्दर विज्ञान देने (यष्टा) और सब व्यवहारों की सङ्गति करनेवाला अच्छा ज्ञानी वा दाता (आ,यजिष्ठः) सब ओर से अतीव यज्ञकर्त्ता (अदब्धः) न नष्ट हुआ (गोपाः) गोपाल (नः) हमको (परस्पाः) दुःखों से पार करनेवाला (द्युमत्) विज्ञान प्रकाशयुक्त (उत) और (रेवत्) बहुत धन सहित (स्वस्ति) सुख को देता है (उत) और (देवान्) दिव्य गुण वा अपना विजय चाहनेवाले वीरों को सेवते हैं, वैसे आप उक्त समस्त को (दीदिहि) दीजिये ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे उत्तम सेना से युक्त राजा दुष्टों को जीत विद्वानों का सत्कार कर और प्रजा की अच्छे प्रकार रक्षा कर सबका ऐश्वर्य बढ़ाता है, वैसे सभों को होना चाहिये ॥६॥ इस सूक्त में अग्नि के समान विद्वानों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति है, यह जानना चाहिये ॥ यह नववाँ सूक्त और पहिला वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे अग्ने यथा सोऽस्मे एनाऽनीकेन सुवीदत्रो यष्टा आयजिष्ठोऽदब्धो गोपा नः परस्पा द्युमदुत रेवत्स्वस्ति ददात्युत देवान् सेवते तथा त्वमेतद्दिदीहि ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) दाता। अत्र सोऽचि लोप इति सुलोपः। (एना) एनेन (अनीकेन) सेनासमूहेन सह (सुविदत्रः) सुविज्ञानदाता (अस्मे) (अस्माकम्) (यष्टा) सङ्गन्ता सुष्ठुविज्ञाता दाता वा (देवान्) दिव्यान् गुणान् विजिगीषकान् वीरान्वा (आयजिष्ठः) समन्तादतिशयितो यष्टा (स्वस्ति) सुखम् (अदब्धः) अहिंसितः (गोपाः) गवां पाता (उत) अपि (नः) अस्माकम् (परस्पाः) पारयिता (अग्ने) विद्वन् (द्युमत्) विज्ञानप्रकाशयुक्तम् (उत) अपि (रेवत्) बहुधनसहितम् (दिदीहि) देहि ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथोत्तमया सेनया युक्तो राजा दुष्टाञ्जित्वा विदुषः सत्कृत्य प्रजाः संरक्ष्य सर्वेषामैश्वर्यं वर्द्धयति तथा सर्वैर्भवितव्यमिति ॥६ अस्मिन् सूक्तेऽग्निवद्विद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति नवमं सूक्त प्रथमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा उत्तम सेनेने युक्त राजा दुष्टांना जिंकून विद्वानांचा सत्कार करून प्रजेचे चांगल्या प्रकारे रक्षण करतो व सर्वांचे ऐश्वर्य वाढवितो, तसे सर्वांनी वागले पाहिजे. ॥ ६ ॥