००८

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - गायत्री

वाजय᳓न्न् इव नू᳓ र᳓थान्
यो᳓गाँ अग्ने᳓र् उ᳓प स्तुहि
यश᳓स्तमस्य मीळ्हु᳓षः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
iva ← iva (invariable)

nú ← nú (invariable)

ráthān ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vājayán ← √vājay- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

agnéḥ ← agní- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

stuhi ← √stu- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)

yógān ← yóga- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

mīḷhúṣaḥ ← mīḍhváṁs- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yaśástamasya ← yaśástama- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

वा॒ज॒यन्ऽइ॑व । नु । रथा॑न् । योगा॑न् । अ॒ग्नेः । उप॑ । स्तु॒हि॒ ।
य॒शःऽत॑मस्य । मी॒ळ्हुषः॑ ॥

• vājayann ← vājayan ← vājay ← √vaj
• [verb noun], nominative, singular
• “incite.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• nū ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• rathān ← ratha
• [noun], accusative, plural, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• yogāṃ ← yoga
• [noun], accusative, plural, masculine
• “method; application; yoga; remedy; mix; treatment; mixture; procedure; contact; use; yogin; connection; application; union; magic trick; formulation; fraud; relation; sense; connection; war; therapy; enterprise; addition; undertaking; performance; marriage; yoke; yoga [word]; art; combination; assortment; confluence; constellation; relationship; connection; agent; means.”

• agner ← agneḥ ← agni
• [noun], genitive, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• stuhi ← stu
• [verb], singular, Present imperative
• “laud; praise; declare; stu.”

• yaśastamasya ← yaśastama
• [noun], genitive, singular, masculine

• mīḍhuṣaḥ ← mīḍhvas
• [noun], genitive, singular, masculine
• “big.”

हेअन्तरात्मन् नुक्षिप्रंअग्नेर्योगानश्वान् उपस्तुहि कीदृशस्याग्नेः वशस्तमस्यप्रवृद्धयशसः त्वमर्थोलु- प्यते मीह्ळुषः सेक्तुः फलस्य ईदृशस्ययोगान् स्तुहि होतरितिवासम्बोध्यं स्तुतौदृष्टान्तः—वाजयन्नि- वअन्नमिच्छन् पुरुषइव सयथाअश्वान् गमनायस्तौतितद्वत् यद्वोक्तलक्षणस्याग्रेर्गमनसाधनान् रथान् स्तुहि ॥ १ ॥

English translation:

“Praise quickly the yoked chariot of the glorious and munificent Agni, like one who is desirous of food.”

As a prize-seeker (praises) his chariots, now praise the yoke(d teams) of Agni,
the most glorious one, who grants rewards, ᳓

Now praise, as one who strives for strength, the harnessing of Agni’s car,
The liberal, the most splendid One;

As one who runs a race 1 (praises) his chariots, praise thou the yoking of Agni (to the chariot of sacrifice), of the most glorious, bountiful (god)—

Wie der Wettfahrende seinen Wagengespannen, so sprich doch du den Gespannen des Agni lobend zu, des angesehensten Lohnbringers!

Wie Preis erjagend rühme nun des Agni Wagen und Gespann, Des herrlichsten, des gnädigen;

Как стремящийся к награде (торопит) колесницы,
(Так) поощри восхвалением упряжки Агни,
Самого прославленного, щедрого,

• अग्निः
• गृत्समदः शौनकः
• गायत्री
• षड्जः

अब छः चावाले आठवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में अग्नि विषय का वर्णन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (विद्वान्) ! (वाजयन्निव) पदार्थों को प्राप्त कराते हुए आप (मीढुषः) सींचनेवाले (यशस्तमस्य) अतीव यशस्वी वा बहुत जलयुक्त (अग्ने) अग्नि के समान प्रतापी जल के वा अग्नि के (योगान्) योगों की और (रथान्) विमानादि रथों की (नु) शीघ्र (उपस्तुहि) प्रशंसा कीजिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे शिल्पी विद्वान् जन! आप जैसे घोड़ों और बैल आदि से चलनेवाले रथों को चलाते हैं, वैसे ही अति शीघ्र गति से जल के कलाघरों से प्रेरणा पाया अग्नि विमानादि यानों को शीघ्र चलाता है, यह सबके प्रति उपदेश करो ॥१॥

अन्वय: हे विद्वन् वाजयन्निव त्वं मीढुषो यशस्तमस्याऽग्नेर्योगान् रथाँश्च नूपस्तुहि ॥१॥

अथाग्निविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (वाजयन्निव) यथा गमयन् (नु) शीघ्रम् (रथान्) रमणीयान् विमानादीन् (योगान्) (अग्नेः) पावकस्य (उप) (स्तुहि) प्रशंस (यशस्तमस्य) अतिशयेन यशस्विनो बहुजलयुक्तस्य वा (मीढुषः) सेचकस्य ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। हे शिल्पिन् विद्वन् यथाऽश्वादयो रथान् गमयन्ति तथैवातिशीघ्रगत्या जलयन्त्रप्रेरितोऽग्निर्विमानादियानानि शीघ्रं गमयतीति सर्वान् प्रत्युपदिश ॥१॥

या सूक्तात अग्नी व विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे कारागिरांनो! तुम्ही जसे घोडे व बैल इत्यादींनी चालणाऱ्या रथांना चालविता तसे अति शीघ्र गतीने जलाच्या यंत्रांनी प्रेरित असलेला अग्नी विमान इत्यादी यानांना तात्काळ चालवितो. हा उपदेश सर्वांना करा. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - गायत्री

यः᳓ सुनीथो᳓ ददाशु᳓षे
अजुर्यो᳓ जर᳓यन्न् अरि᳓म्
चा᳓रुप्रतीक आ᳓हुतः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
dadāśúṣe ← √dāś- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

sunītháḥ ← sunīthá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ajuryáḥ ← ajuryá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

arím ← arí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jaráyan ← √jr̥̄- ~ jūr- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ā́hutaḥ ← √hu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

cā́rupratīkaḥ ← cā́rupratīka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यः । सु॒ऽनी॒थः । द॒दा॒शुषे॑ । अ॒जु॒र्यः । ज॒रय॑न् । अ॒रिम् ।
चारु॑ऽप्रतीकः । आऽहु॑तः ॥

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sunītho ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sunītho ← nīthaḥ ← nītha
• [noun], nominative, singular, masculine

• dadāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

• ‘juryo ← ajuryaḥ ← ajurya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “ageless; amaranthine.”

• jarayann ← jarayan ← jaray ← √jṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “jāray; digest; consume.”

• arim ← ari
• [noun], accusative, singular, masculine
• “enemy; ari; arivarga.”

• cārupratīka ← cāru
• [noun]
• “pleasant; beautiful; beloved; agreeable; cāru [word].”

• cārupratīka ← pratīkaḥ ← pratīka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “face; surface.”

• āhutaḥ ← āhu ← √hu
• [verb noun], nominative, singular
• “sacrifice; sprinkle.”

सुनीथःशोभाननयनः अनुर्यः अजरणीयः अनभिचव्यः वारुप्रतीकः शोभनोपक्रमोयोस्तिसोग्निः ददा- शुषेहविर्दत्तवते यजमानायतदर्थं अरिन्तस्यश्त्रुं जरयन् नाशयन् आहुतः समन्तात् आराधितोभवति ॥ २ ॥

English translation:

“Who, sagacious, invincible, and of graceful gait destroys, when propitiated, his foe, for him who presents (offerings).”

Who offers good guidance to the one doing pious work, himself unaging but aging the other,
whose countenance is lovely when he is bepoured, ᳓

Who, guiding worshippers aright, withers, untouched by age, the foe:
When worshipped fair to look upon;

Who is the best leader for his worshipper, who undecaying makes the malign decay 1, the cheerful-faced who has been worshipped with offerings—

Der ein guter Führer für den freigebigen Opferer ist, ohne sich selbst aufzureiben den Nebenbuhler aufreibt, von schönem Aussehen, wenn ihm Schmalz geopfert wird.

Der schön dem Frommen Bahnen schafft, nicht alternd altern lässt den Feind, Durch Opfergüsse froh erstrahlt

(Того,) кто добрый вождь для почитающего (его),
Кто старит врага, не старея (сам),
У кого милый лик, когда он полит маслом,

• अग्निः
• गृत्समदः शौनकः
• निचृत्पिपीलिकामध्यागायत्री
• षड्जः

अब विद्वान् के विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो अग्नि के समान (चारुप्रतीकः) सुन्दर गुण, कर्म और स्वभावों से प्रतीत (आहुतः) वा बुलाया हुआ (अजुर्यः) जो न जीर्ण होते न नष्ट होते हैं। उनमें प्रसिद्ध (सुनीथः) सुन्दरता से सबकी प्राप्ति करता है और (अरिम्) शत्रुजन का (जरयन्) नाश करता हुआ (ददाशुषे) दानशील के लिये सुख देता है, वह लक्ष्मीवान् होता है ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे शिल्पकामों में प्रेरणा किया हुआ अग्नि उत्तम कामों को सिद्ध करता है, वैसे सुन्दर शिक्षा पाये हुए बुद्धिमान् जन बहुत सी उन्नति करते हैं ॥२॥

अन्वय: योऽग्निरिव चारुप्रतीक आहुतोऽजुर्यः सुनीथोऽरिञ्जरयन् ददाशुषे सुखं प्रयच्छति [सः] श्रीमान् जायते ॥२॥

अथ विद्वद्विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (सुनीथः) यः सुष्ठु नयति सः (ददाशुषे) दात्रे (अजुर्यः) अजीर्णेषु भवः (जरयन्) नाशयन् (अरिम्) शत्रुम् (चारुप्रतीकः) सुन्दरगुणकर्मस्वभावैः प्रतीतः (आहुतः) आमन्त्रितः ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा शिल्पकार्येषु प्रेरितोऽग्निरुत्तमानि कार्याणि साध्नोति तथा सुशिक्षिता धीमन्तो बह्वीमुन्नतिं कुर्वन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा शिल्पकार्यात प्रेरणा दिलेला अग्नी उत्तम काम करतो, तसे सुशिक्षित बुद्धिमान लोक पुष्कळ उन्नती करतात. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - गायत्री

य᳓ उ श्रिया᳓ द᳓मेषु आ᳓
दोषो᳓ष᳓सि प्रशस्य᳓ते
य᳓स्य व्रतं᳓ न᳓ मी᳓यते

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

dámeṣu ← dáma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

śriyā́ ← śrī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

u ← u (invariable)

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

doṣā́ ← doṣā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

praśasyáte ← √śaṁs- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

uṣási ← uṣás- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

mī́yate ← √mī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ná ← ná (invariable)

vratám ← vratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

यः । ऊं॒ इति॑ । श्रि॒या । दमे॑षु । आ । दो॒षा । उ॒षसि॑ । प्र॒ऽश॒स्यते॑ ।
यस्य॑ । व्र॒तम् । न । मीय॑ते ॥

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• śriyā ← śrī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• dameṣv ← dameṣu ← dama
• [noun], locative, plural, masculine
• “dwelling; home.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• doṣoṣasi ← doṣā
• [adverb]
• “in the evening.”

• doṣoṣasi ← uṣasi ← uṣas
• [noun], locative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• praśasyate ← praśaṃs ← √śaṃs
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “recommend; approve; praise; laud; favor; proclaim.”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vrataṃ ← vratam ← vrata
• [noun], nominative, singular, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• mīyate ← mī
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “transgress; damage.”

योग्निः श्रियाज्वालयायुक्तः सन् दमेषु गृहेषुआ आगत्य दोषारात्रिषु उषसि अहःसुच प्रशस्यते स्तूयते यस्याग्नेर्व्रतङ्कर्मनमीयते नहिंस्यते नक्षीयतेवा उःपूरणः ॥ ३ ॥

English translation:

“Who invested with radiance, is glorified, morning and evening, in (our) dwelling; whose worship is never neglected.”

Who with his beauty is proclaimed in the houses at evening and at dawn, whose commandment is not confounded, ᳓

Who for his glory is extolled at eve and morning in our homes,
Whose statute is inviolate;

He who is praised in the houses on account of his beauty in the evening and at dawn, whose law is not set at nought,

Der um seiner Schönheit in den Häusern bei Dunkelwerden und am Morgen gepriesen wird, dessen Gebot nicht übertretend wird;

Und in den Häusern spät und früh durch schönen Glanz verherrlicht wird, Und dessen Werk nicht untergeht;

Кто благодаря (своей) красоте в домах
Прославляется вечером и утром,
Чей обет не нарушается,

• अग्निः
• गृत्समदः शौनकः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! आप (यः) जो (दमेषु) घरों में (दोषा) वा रात्रि और (उषसि) दिन में (श्रिया) शोभा से (आ,प्रशस्यते) अच्छे प्रकार प्रशंसा को प्राप्त किया जाता और (यस्य) जिसका (व्रतम्,उ) शील (न) न (मीयते) नष्ट होता है, उसके समान हूजिये ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे अग्नि का शील और स्वरूप अनादि अविनाशी वर्त्तमान है, वैसे ईश्वर, जीव और आकाश आदि पदार्थों का शील और स्वरूप नित्य वर्त्तमान है ॥३॥

अन्वय: हे विद्वँस्त्वं यो दमेषु दोषोषसि श्रियाऽऽप्रशस्यते यस्य व्रतमु न मीयते तद्वद्भव ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (उ) (श्रिया) शोभया (दमेषु) गृहेषु (आ) (दोषा) रात्रौ (उषसि) दिने (प्रशस्यते) प्रशस्तो जायते (यस्य) (व्रतम्) शीलम् (न) (मीयते) हिंस्यते ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथाऽग्नेः शीलं स्वरूपमनाद्यविनाशि वर्त्तते तथा सर्वेषामीश्वरजीवाकाशादीनां पदार्थानां नित्ये वर्त्तेते ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा अग्नीचा स्वभाव, स्वरूप, अनादि, अविनाशी आहे तसा ईश्वर जीव व आकाश इत्यादी पदार्थांचा स्वभाव व स्वरूप नित्य आहे. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ यः᳓ सु᳓वर् ण᳓ भानु᳓ना
चित्रो᳓ विभा᳓ति अर्चि᳓षा
अञ्जानो᳓ अज᳓रैर् अभि᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

bhānúnā ← bhānú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

svàr ← svàr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

arcíṣā ← arcís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

citráḥ ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vibhā́ti ← √bhā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

abhí ← abhí (invariable)

ajáraiḥ ← ajára- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

añjānáḥ ← √añj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

आ । यः । स्वः॑ । न । भा॒नुना॑ । चि॒त्रः । वि॒ऽभाति॑ । अ॒र्चिषा॑ ।
अ॒ञ्जा॒नः । अ॒जरैः॑ । अ॒भि ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• ṇa ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• bhānunā ← bhānu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

• citro ← citraḥ ← citra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• vibhāty ← vibhāti ← vibhā ← √bhā
• [verb], singular, Present indikative
• “shine.”

• arciṣā ← arcis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “fire; flare; light; beam; gleam; shininess.”

• añjāno ← añjānaḥ ← añj
• [verb noun], nominative, singular
• “smear; anoint; mix; color.”

• ajarair ← ajaraiḥ ← ajara
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “undecaying; ageless.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

योग्निश्चित्रः चायनीयः नानावर्णोवाअर्चिषाज्वालयारश्मिसमूहेन आविभाति सर्वतोभासते तत्रदृष्टान्तः—स्वर्नभानुना किरणेनसूर्यइव सयथविभातितद्वत् किङ्कुर्वन् किङ्कुर्वन् अजरैर्नित्यैः ज्वा- लासमूहैः अभिसर्वताः अञ्चानः व्यञ्चयन् प्रकाशयन् ॥ ४ ॥

English translation:

“Who, many-tinted, shines with radiance, like the sun with (his) lustre, spreading (light) over (all) by his imperishable (flames).”

Who, like the sun with its radiance, shines forth bright with his flame, anointing himself with his own unaging (flames). ᳓

Who shines refulgent like the Sun, with brilliance and with fiery flame,
Decked with imperishable sheen.

The bright one who shines with his light as the Sun with his splendour, with his undecaying (flames) 1, he who is anointed (with ghrita).

Der wie die Sonne in ihrem Glanze prangend mit seiner Flamme erglänzt, mit seinen alterlosen Flammen sich besalbt.

Der wie die Sonne hell erstrahlt mit seinem Licht und Feuerglanz, Geschmückt mit junger Flammenschar.

Кто, словно солнце – лучом,
Далеко сверкает пламенем, яркий,
Помазанный (маслом), с нестареющими (языками пламени)!

• अग्निः
• गृत्समदः शौनकः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो बिजुलीरूप (चित्रः) चित्र-विचित्र अद्भुत अग्नि (अजरैः) अविनाशी पदार्थों से (अभि,अञ्जानः) सब ओर से सब पदार्थों को प्रकट करता हुआ अग्नि (अर्चिषा) प्रशंसनीय (भानुना) प्रकाश से (स्वः) आदित्य के (न) समान (आ,विभाति) अच्छे प्रकार प्रकाशित होता है, वह सबको ढूँढने योग्य है ॥४॥

भावार्थभाषाः - अग्नि यह सूक्ष्म परमाणुरूप पदार्थों में सर्वदा अपने रूप के साथ रहता है। काष्ठ आदि में पदार्थों की वृद्धि और न्यूनता आदि से कोई समय बढ़ता और कभी कमती होता है ॥४॥

अन्वय: यो विद्युद्रूपश्चित्रोऽजरैरभ्यञ्जानोऽग्निरर्चिषा भानुना स्वर्ना विभाति स सर्वैरन्वेषणीयः ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (यः) (स्वः) आदित्यः (न) इव (भानुना) प्रकाशेन (चित्रः) अद्भुतः (विभाति) प्रकाशते (अर्चिषा) पूजनीयेन (अञ्जानः) प्रकटीकुर्वन् (अजरैः) वयोहानिरहितैः (अभि) सर्वतः ॥४॥

भावार्थभाषाः - अग्निरयं सूक्ष्मपरमाणुरूपेषु पदार्थेषु सर्वदा स्वरूपेणावतिष्ठते काष्ठादिषु पदार्थवृद्धिह्रासादिना कदाचित् वर्द्धते कदाचिद्ध्रसते च ॥४॥

भावार्थभाषाः - अग्नी हा सूक्ष्म परमाणूरूपी पदार्थांमध्ये सदैव आपल्या स्वरूपाने उपस्थित असतो. काष्ठ इत्यादी पदार्थांमध्ये वृद्धी व ऱ्हास यांनी कधी वाढतो तर कधी कमी होतो. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓त्रिम् अ᳓नु स्वरा᳓जियम्
अग्नि᳓म् उक्था᳓नि वावृधुः
वि᳓श्वा अ᳓धि श्रि᳓यो दधे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ánu ← ánu (invariable)

átrim ← átri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

svarā́jyam ← svarā́jya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ukthā́ni ← ukthá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vāvr̥dhuḥ ← √vr̥dh- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ádhi ← ádhi (invariable)

dadhe ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śríyaḥ ← śrī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

अत्रि॑म् । अनु॑ । स्व॒ऽराज्य॑म् । अ॒ग्निम् । उ॒क्थानि॑ । व॒वृ॒धुः॒ ।
विश्वाः॑ । अधि॑ । श्रियः॑ । द॒धे॒ ॥

• atrim ← atri
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Atri; Atri; atri [word].”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• svarājyam ← sva
• [noun]
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• svarājyam ← rājyam ← rājya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “kingdom; kingship; sovereignty; rājya [word].”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ukthāni ← uktha
• [noun], nominative, plural, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• vāvṛdhuḥ ← vṛdh
• [verb], plural, Perfect indicative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• viśvā ← viśvāḥ ← viśva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• śriyo ← śriyaḥ ← śrī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• dadhe ← dhā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

अत्रिंशत्रूणामन्नानां वासभ्क्तं स्वराज्यं स्वयमेव राजमानंस्वाराज्यमनु अभिलक्ष्यवाग्निं उक्था- निशस्त्राणिववृधुः वर्धयन्ति सचाग्निर्विश्वाः सर्वाःश्रियःशोभाः अधिदधे अधिकं धारयति ॥ ५ ॥

English translation:

“Our praises have increased the self-irradiating devouringn Agni; he is possessed of all glory.”

Atri and Agni, (each) according to his own sovereignty, have the solemn pronouncements strengthened.
He has laid on himself all beauties. ᳓

Him Atri, Agni, have our songs Strengthened according to his sway:
All glories hath he made his own.

The hymns have strengthened Agni the devourer 1 along (the extent of) his own royalty 2. He has assumed every beauty.

Den Atri nach seiner Selbstherrlichkeit, den Agni haben die Lieder gestärkt. Alle seine Herrlichkeit hat er angelegt.

Ihn, der nach eigner Macht verzehrt, den Agni stärkt der Sprüche Schall, Er kleidet sich in volle Pracht.

Агни подкрепили гимны,
(Подгоняя) пожирающего к своевластью.
Он облекся во все красоты.

• अग्निः
• गृत्समदः शौनकः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब विद्वानों के विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (उक्थानि) कहने योग्य वचन (अत्रिम्) सब पदार्थ भक्षण करनेवाले (स्वराज्यम्) अपने प्रकाश से युक्त (अग्निम्) बिजुली रूप अग्नि को (अनु,वावृधुः) अनुकूलता से बढ़ाते हैं, और जैसे उनसे (विश्वाः) समस्त (श्रियः) धनों को (अधि,दधे) अधिक-अधिक मैं धारण करता हूँ, वैसे तुमको भी धारण करना चाहिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। विद्वानों की योग्यता है, कि जिन उपदेशों से अग्न्यादि पदार्थविद्या राज्यलक्ष्मी बढ़े, उनसे सबको उद्योगी करें ॥५॥

अन्वय: हे मनुष्या यान्युक्थान्यत्रिं स्वराज्यमग्निं चानु वावृधुर्यथा तैर्विश्वाः श्रियोऽहमधिदधे तथा युष्माभिरप्याचरणीयम् ॥५॥

अथ विद्वद्विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अत्रिम्) अत्तारम् (अनु) (स्वराज्यम्) स्वप्रकाशवन्तम् (अग्निम्) विद्युतम् (उक्थानि) वक्तुं योग्यानि वचनानि (वावृधुः) वर्द्धयन्ति (विश्वाः) अखिलाः (अधि) (श्रियः) लक्ष्मीः (दधे) उपरि दधाति ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। विदुषां योग्यताऽस्ति यैरुपदेशैरग्न्यादिपदार्थविद्या राज्यश्रियश्च वर्द्धेरँस्तैः सर्वानुद्योगिनः सम्पादयन्तु ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. विद्वानांच्या उपदेशांनी अग्नी इत्यादी पदार्थविद्या, राज्यलक्ष्मी वाढते. त्याद्वारे सर्वांना उद्योगी बनवावे. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अग्ने᳓र् इ᳓न्द्रस्य सो᳓मस्य
देवा᳓नाम् ऊति᳓भिर् वय᳓म्
अ᳓रिष्यन्तः सचेमहि
अभि᳓ ष्याम पृतन्यतः᳓

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D;; epic anuṣṭubh (424)
genre D;; epic anuṣṭubh (424)
genre D;; epic anuṣṭubh (424)
genre D;; epic anuṣṭubh (424)

Morph
agnéḥ ← agní- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ūtíbhiḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

áriṣyantaḥ ← áriṣyant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sacemahi ← √sac- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:MED}

abhí ← abhí (invariable)

pr̥tanyatáḥ ← √pr̥tany- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

अ॒ग्नेः । इन्द्र॑स्य । सोम॑स्य । दे॒वाना॑म् । ऊ॒तिऽभिः॑ । व॒यम् ।
अरि॑ष्यन्तः । स॒चे॒म॒हि॒ । अ॒भि । स्या॒म॒ । पृ॒त॒न्य॒तः ॥

• agner ← agneḥ ← agni
• [noun], genitive, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ūtibhir ← ūtibhiḥ ← ūti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• ariṣyantaḥ ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• ariṣyantaḥ ← riṣyantaḥ ← riṣ
• [verb noun], nominative, plural
• “suffer; harm.”

• sacemahy ← sacemahi ← sac
• [verb], plural, Present optative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• ṣyāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• pṛtanyataḥ ← pṛtany
• [verb noun], accusative, plural
• “attack.”

अरिष्यन्तः केनाप्यहिंस्यमानावयं अग्नेरिन्द्रस्यसोमस्यदेवानामन्येषामपिऊतिभीरक्षाभिः सचे- महि सङ्गच्छेमहि युक्ताभवेम तथारक्षायुक्तावयम्पृतन्यतः पृतनामात्मनइच्छन्तः शत्रूनभिष्याम अभिभवेम पृतनाशब्दात्क्यचि कव्यध्वरपृतनस्यर्चिलोपइत्यवर्णलोपः ॥ ६ ॥वेदार्थस्यप्रकाशे नतमोहार्दन्निवारयन् । पुमर्थांश्चतुरोदेयाद्विद्यातीर्थमहेश्वरः ॥ १ ॥इतिश्रीमद्राजाधिराजपरमेश्वरवैदिकमार्गप्रवर्तकश्रीवीरबुक्कभूपालसाम्राज्यधुरन्धरेणसायणा- चार्येणविरचितेमाधवीयेवेदार्थप्रकाशेऋक् संहिताभाष्येद्वितीयाष्टकेपञ्चमोध्यायः ॥ ५ ॥

English translation:

“May we, uninjured, be secure in the protection of Agni, Indra, Soma and the gods, and confident in battle overcome (our enemies).”

May we be accompanied by the help of Agni, of Indra, of Soma, of (all) the gods—
not suffering harm. May we surmount those who do battle. ᳓

May we with Agni’s, Indra’s help, with Soma’s, yea, of all the Gods,
Uninjured dwell together still, and conquer those who fight with us.

May we unharmed stand under the protection of Agni, Indra, Soma, of the gods; may we overcome our foes.

Wir möchten der Hilfe der Götter Agni, Indra, Soma teilhaft sein, ohne Schaden zu erleiden. Wir wollen die Angreifer bestehen.

Wir mögen durch der Götter Huld des Agni, Indra, Soma Gunst, Gedeihen unbeschädiget, besiegen, die uns kämpfend nahn.

Да будем мы, невредимые, причастны
К поддержкам Агни,
Индры, Сомы (и других) богов!
Да одержим мы верх над борющимися (с нами)!

• अग्निः
• गृत्समदः शौनकः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (अग्नेः) अग्नि (इन्द्रस्य) सूर्य (सोमस्य) चन्द्रमा और (देवानाम्) विद्वान् और पृथिवी आदि लोकों की (ऊतिभिः) रक्षा आदि व्यवहारों के साथ वर्त्तमान (अरिष्यन्तः) न नष्ट होते और (पृतन्यतः) अपने को सेना की इच्छा करते हुए (वयम्) हम लोग (सचेमहि) सङ्ग करें और मित्रपन के लिये (अभिष्याम) सब ओर से प्रसिद्ध होवें वैसे तुम भी होओ ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे विद्वान् जन अग्न्यादि विद्या से रक्षित सबके मित्र प्रशंसित सेनावाले होकर मित्र होते हुए धर्म और विद्या की उन्नति करें, वैसे सब मनुष्य प्रयत्न करें ॥६॥इस सूक्त में अग्नि और विद्वानों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति समझनी चाहिये ॥ यह दूसरे अष्टक में उनतीशवाँ वर्ग और आठवाँ सूक्त समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यथाऽग्नेरिन्द्रस्य सोमस्य देवानामूतिभिर्वर्त्तमाना अरिष्यन्तः पृतन्यतो वयं सचेमहि सख्यायाभिस्याम तथा यूयमपि भवत ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्नेः) पावकस्य (इन्द्रस्य) सूर्यस्य (सोमस्य) चन्द्रस्य (देवानाम्) विदुषां पृथिव्यादिलोकानां वा (ऊतिभिः) रक्षणादिभिः सह वर्त्तमानाः (वयम्) (अरिष्यन्तः) अहिंस्यमानाः (सचेमहि) सङ्गता भवेम (अभि) (स्याम) (पृतन्यतः) आत्मनः पृतनामिच्छन्तः ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा विद्वांसोऽग्न्यादिविद्यया रक्षिताः सर्वस्य सुहृदः प्रशस्तसेनावन्तो भूत्वा सखायस्सन्तो धर्मविद्योन्नतिं कुर्युस्तथा सर्वे मनुष्याः प्रयतन्तामिति ॥६॥अत्राग्निविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥इति द्वितीयाऽष्टके एकोनत्रिंशो वर्गो द्वितीयमण्डले प्रथमानुवाकेऽष्टमं सूक्तञ्च समाप्तम् ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे विद्वान लोक अग्निविद्येने रक्षित, सर्वांचे सुहृद, प्रशंसित सेनेने युक्त असून, मित्र बनून धर्म व विद्येची उन्नती करतात, तसा सर्व माणसांनी प्रयत्न करावा. ॥ ६ ॥