००६

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सोमाहुतिर्भार्गवः
• छन्दः - गायत्री

इमा᳓म् मे अग्ने समि᳓धम्
इमा᳓म् उपस᳓दं वनेः
इमा᳓ उ षु᳓ श्रुधी गि᳓रः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.;; repeated line

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

imā́m ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

samídham ← samídh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

imā́m ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

upasádam ← upasád- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vaneḥ ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

imā́ḥ ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

śrudhi ← √śru- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

sú ← sú (invariable)

u ← u (invariable)

इ॒माम् । मे॒ । अ॒ग्ने॒ । स॒म्ऽइध॑म् । इ॒माम् । उ॒प॒ऽसद॑म् । व॒ने॒रिति॑ वनेः ।
इ॒माः । ऊं॒ इति॑ । सु । श्रु॒धि॒ । गिरः॑ ॥

• imām ← idam
• [noun], accusative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• samidham ← samidh
• [noun], accusative, singular, feminine
• “firewood; kindling; fuel; fire.”

• imām ← idam
• [noun], accusative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• upasadaṃ ← upasadam ← upasad
• [noun], accusative, singular, feminine

• vaneḥ ← van
• [verb], singular, Present optative
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• imā ← imāḥ ← idam
• [noun], accusative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• śrudhī ← śru
• [verb], singular, Aorist imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

हेअग्नेमेमदीयामिमां आधीयमानांसमिधं इमामुपसदंउपसदनसाधनामाहुतिंउपसद्यागेक्रिय- माणांवावनेः सम्भजेथाः तथेमाउ इमाअपिगिरः स्तुतीः सु सुष्ठुश्रुधि श्रृणु ॥ १ ॥

English translation:

“Agni, accept this my fuel, this my oblation; listen, well plural ased, to my praises.”

This kindling stick of mine here, o Agni, this reverence may you long for, and these songs—hear them well.

The most likely referent to supply with fem. ayā́is girā́, given gíraḥ closing the preceding vs. and the 2 forms of this stem in the first pāda of the next vs. (3a; see also 6b). Cf. also II.24.1 ayā́vidhema … girā́.

AGNI, accept this flaming brand, this waiting with my prayer on thee:
Hear graciously these songs of praise.

Accept, O Agni, this my piece of wood and this my sitting down (reverentially) 1, and hear these words of mine.

Mögest du dies Brennholz von mir, diese Huldigung gern annehmen Agni, und höre fein auf diese Lobrede!

Nimm dieses Brennholz gnädig an, o Agni, und den Gottesdienst; O höre diese Sprüche recht.

Эти мои дрова, о Агни,
Эта служба пусть понравится тебе!
Эти песни слушай хорошенько!

• अग्निः
• सोमाहुतिर्भार्गवः
• गायत्री
• षड्जः

अब आठ चावाले छठे सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में अग्नि के गुणों का वर्णन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के समान अध्यापक विद्वान् ! जैसे अग्नि (मे) मेरे (इमाम्) इस (समिधम्) इन्धन को और (इमाम्) इस (उपसदम्) वेदी को कि जिसमें स्थित होते हैं सेवन करता है वैसे आप (वनेः) सेवन करनेवाले विद्यार्थी की (इमाः) इन (उ) (गिरः) वाणियों को (सु,श्रुधि) सुन्दरता से सुनो ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे विद्वान् ! जैसे अग्नि समिधाओं में बढ़ता है, वैसे हम लोगों को परीक्षा से और हमारे वचनों को सुनकर बढ़ाइये ॥१॥

अन्वय: हे अग्नेऽध्यापक यथाऽग्निर्मे ममेमां समिधमिमामुपसदं च सेवते तथा त्वं वनेरिमा उ गिरः सु श्रुधि ॥१॥

अथाग्निगुणानाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (इमाम्) (मे) मम (अग्ने) अग्निरिव विद्वन् (समिधम्) इन्धनम् (इमाम्) (उपसदम्) उपसीदन्ति यस्यां तां वेदीम् (वनेः) (इमाः) (उ) (सु) सुष्ठु (श्रुधि) शृणु। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (गिरः) वाणीः ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे विद्वन् यथा वह्निः समिद्भिर्वर्धते तथाऽस्मान् परीक्षयाऽस्मद्वचांसि च श्रुत्वा वर्द्धय ॥१॥

या सूक्तात वह्नी व ईश्वराच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती आहे, हे जाणले पाहिजे.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे विद्वाना! जसा अग्नी समिधांमुळे वाढतो तशी आमची परीक्षा करून आमचे वचन ऐकून आम्हाला वाढव. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सोमाहुतिर्भार्गवः
• छन्दः - गायत्री

अया᳓ ते अग्ने विधेम
ऊ᳓र्जो नपाद् अ᳓श्वमिष्टे
एना᳓ सूक्ते᳓न सुजात

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ayā́ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vidhema ← √vidh- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

áśvamiṣṭe ← áśvamiṣṭi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

napāt ← nápat- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ū́rjaḥ ← ū́rj- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

enā́ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sujāta ← sujātá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sūkténa ← sūktá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

अ॒या । ते॒ । अ॒ग्ने॒ । वि॒धे॒म॒ । ऊर्जः॑ । न॒पा॒त् । अश्व॑म्ऽइष्टे ।
ए॒ना । सु॒ऽउ॒क्तेन॑ । सु॒ऽजा॒त॒ ॥

• ayā ← idam
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vidhemorjo ← vidhema ← vidh
• [verb], plural, Present optative
• “worship; offer.”

• vidhemorjo ← ūrjaḥ ← ūrj
• [noun], genitive, singular, feminine
• “strength; refreshment; vigor; food; strengthening.”

• napād ← napāt
• [noun], vocative, singular, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

• aśvamiṣṭe ← aśvamiṣṭi
• [noun], vocative, singular, masculine

• enā ← idam
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• sūktena ← sūkta
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Mantra; hymn.”

• sujāta ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sujāta ← jāta ← jan
• [verb noun], vocative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

हेअग्ने तेत्वां अयाअनयाआहुत्याविधेम परिचरेम हेऊर्जोनपात् बलस्यनप्तः तस्यनपातयितर्वा हेअश्वमिष्टेव्यापकयज्ञ यद्वा आशुक्रियमाणङ्कर्माश्वन्तदिच्छतीतिअश्वमिष्टिः सन्त्वरमाणाह्युपसदाच- रन्ति तेकर्मभिःसमत्वरन्ततेतिस्रः सामिधेनीरनूच्यतिस्रोदेवताअयजन्नितिब्राह्मणम् । तादृशाग्ने तेत्वांअनयाहुत्याविधेमपरिचरेमतथाहेसुजातशोभनजननएनाएतेनसूक्तेनस्तोत्रेणप्रीणयेमेतिशेषः यद्वा स्तुत्युपबृंहितेनविधेम ॥ २ ॥

English translation:

“May we propitiate you, Agni, by this (oblation), grandsonof strength, (who are) gratified by prompt sacrifice, (may we plural ase you), well-born, by this hymn.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Who are gratified by prompt sacrificer: aśvamiṣṭe = vyāpaka yajña, whose rites are expanding; or āśu, quick, tadiccatī, he wishes that; he wishes for quick or prompt worship

With this (song) we would do honor to you, o Agni, child of
nourishment, seeker of horses—
with this well-said (hymn), o well-born one.

With this hymn let us honour thee, seeker of horses, Son of Strength,
With this fair hymn, thou nobly born.

Let us worship thee, Agni, child of vigour, with this (piece of wood?) 1, O winner of horses 2, with this well-spoken (hymn), O well-born one.

Damit wollen wir dir aufwarten, Agni, Kind der Kraft, du Roßbeuter, mit diesem Liede, du Edelgeborener.

Wir wollen, Agni, dienen dir, o Rossespender, Sohn der Kraft, Mit Lied, o schöngeborner, hier.

Этой (песней), о Агни, мы хотим почтить тебя,
О дитя силы, о отыскиватель коней,
Этим гимном, о прекраснорожденный.

• अग्निः
• सोमाहुतिर्भार्गवः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब विद्वानों के गुणों को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सुजात) शोभन गुणों में प्रसिद्ध (अश्वमिष्टे) घोड़े के इच्छा करने और (ऊर्जः) बल को (नपात्) न पतन करानेवाले (अग्ने) अग्नि के समान प्रकाशमान (ते) आपके सम्बन्ध में जो (अग्निः) अग्नि है उसकी (अया) इस समिधा से और (सूक्तेन) उत्तमता से कहे हुए सूक्त से हम लोग (विधेम) सेवन करें ॥२॥

भावार्थभाषाः - जो विद्या और साधनों से अग्नि का युक्ति के साथ अच्छे प्रकार प्रयोग करते हैं, वे अग्नि के पराक्रम से अपने कामों को सिद्ध कर सकते हैं ॥२॥

अन्वय: हे सुजाताऽश्वमिष्टे ऊर्जो नपादग्ने ते तवाग्नेरया समिधैना सूक्तेन च वयं विधेम ॥२॥

अथ विद्वद्गुणानाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अया) अनया समिधा (ते) तव (अग्ने) पावक इव प्रकाशमान (विधेम) परिचरेम (ऊर्जः) पराक्रमस्य (नपात्) यो न पातयति तत्सम्बुद्धौ (अश्वमिष्टे) योऽश्वमिच्छति तत्सम्बुद्धौ। अत्र बहुलं छन्दसीति मुमागमः। (एना) एनेन (सूक्तेन) सुष्ठूक्तेन (सुजात) शोभनेषु प्रसिद्ध ॥२॥

भावार्थभाषाः - ये विद्यया साधनैरग्निं युक्त्या संप्रयुञ्जते ते वह्नेः पराक्रमेण स्वकार्याणि साद्धुं शक्नुवन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - जे विद्या व साधनांनी अग्नीचा युक्तीने चांगल्या प्रकारे प्रयोग करतात ते अग्नीच्या सामर्थ्याने आपले कार्य सिद्ध करतात. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सोमाहुतिर्भार्गवः
• छन्दः - गायत्री

तं᳓ त्वा गीर्भि᳓र् गि᳓र्वणसं
द्रविणस्युं᳓ द्रविणोदः
सपर्ये᳓म सपर्य᳓वः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

gírvaṇasam ← gírvaṇas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

draviṇasyúm ← draviṇasyú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

draviṇodaḥ ← draviṇodas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

saparyávaḥ ← saparyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

saparyéma ← √sapary- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

तम् । त्वा॒ । गीः॒ऽभिः । गिर्व॑णसम् । द्र॒वि॒ण॒स्युम् । द्र॒वि॒णः॒ऽदः॒ ।
स॒प॒र्येम॑ । स॒प॒र्यवः॑ ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• gīrbhir ← gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• girvaṇasaṃ ← girvaṇasam ← girvaṇas
• [noun], accusative, singular, masculine

• draviṇasyuṃ ← draviṇasyum ← draviṇasyu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “draviṇasyu [word].”

• draviṇodaḥ ← draviṇaḥ ← draviṇas
• [noun], neuter
• “property.”

• draviṇodaḥ ← daḥ ← dā
• [noun], vocative, singular, masculine
• “giving.”

• saparyema ← sapary
• [verb], plural, Present optative
• “worship.”

• saparyavaḥ ← saparyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “deferent.”

हेद्रविणोदः धनस्यदातः अग्ने तन्तादृशङ्गिर्वणसं गीर्भिः स्तुतिभिर्वननीयन्द्रविणस्युंहविर्लक्षणधने- च्छुन्त्वात्वांसपर्यवः परिचरणकर्तारोवयङ्गीर्भिःस्तुतिभिः सपर्येम परिचरेम ॥ ३ ॥

English translation:

“Granter of riches, may we, your worshippers, propitiate you, who are desirous of (sacrificial) wealth, and deserving of laudation, by our praise.”

You who have a longing for songs (we would serve) with songs; you seeking chattels, o chattel-giver,
we would serve, ourselves seeking service.

As such, lover of song, with songs, wealth-lover, giver of our wealth!
With reverence let us worship thee.

May we thus as thy devoted servants pay devotion by our words to thee who acceptest words (of prayer), to thee who aspirest after wealth, O giver of wealth.

Dich, den Lobbegehrenden, wollen wir unter Lobesworten, dich den Schätzebegehrer, du Schätzegeber, pfleglich pflegen.

Mit Liedern dich, der Lieder liebt, der Schätze schenkt, o Schätzeherr, Verehren wir verehrungsvoll.

Тебя, такого любящего песни, – песнями,
Стремящегося к богатству, о дающий богатство,
Мы хотим уважить, (мы,) склонные к уважению.

• अग्निः
• सोमाहुतिर्भार्गवः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (द्रविणोदाः) धन को देनेवाले विद्वान् जन ! अग्नि के समान वर्त्तमान (द्रविणस्युम्) अपने को धन की इच्छा करनेवाले (गिर्वणसम्) विद्या की वाणी को सेवते हुए (तम्) उन (त्वा) आपको (सपर्यवः) अपने को सेवने की इच्छा करनेवाले जन (गीर्भिः) सुन्दर शिक्षित वाणियों से सेवते हैं, वैसे हम लोग (सपर्येम) सेवन करें ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो गुण, कर्म, स्वभाव से अग्नि को विशेष जानकर कार्यसिद्धि के लिये उसका अच्छे प्रकार प्रयोग करते हैं, वे श्रीमान् होते हैं ॥३॥

अन्वय: हे द्रविणोदो यथाऽग्निरिव वर्त्तमानं द्रविणस्युं गिर्वणसं तन्त्वा सपर्यवो गीर्भिस्सेवन्ते तथा वयं सपर्येम ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (त्वा) (गीर्भिः) सुशिक्षिताभिर्वाग्भिः (गिर्वणसम्) विद्यावाक् सेवमानम् (द्रविणस्युम्) आत्मनो द्रविणमिच्छुम् (द्रविणोदः) यो द्रविणो ददाति तत्सम्बुद्धौ (सपर्येम) सेवेमहि (सपर्यवः) आत्मनः सपर्यामिच्छवः ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये गुणकर्मस्वभावतोऽग्निं विज्ञाय कार्यसिद्धये संप्रयुञ्जते ते श्रीमन्तो जायन्ते ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे अग्नीला गुण, कर्म स्वभावाने विशेष रीतीने जाणून कार्यसिद्धीसाठी त्याचा चांगल्या प्रकारे प्रयोग करतात ते श्रीमंत होतात. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सोमाहुतिर्भार्गवः
• छन्दः - गायत्री

स᳓ बोधि सूरि᳓र् मघ᳓वा
व᳓सुपते व᳓सुदावन्
युयोधि᳓ अस्म᳓द् द्वे᳓षांसि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
bodhi ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

maghávā ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sūríḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vásudāvan ← vasudā́van- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vásupate ← vásupati- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

dvéṣāṁsi ← dvéṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yuyodhí ← √yu- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

सः । बो॒धि॒ । सू॒रिः । म॒घवा॑ । वसु॑ऽपते । वसु॑ऽदावन् ।
यु॒यो॒धि । अ॒स्मत् । द्वेषां॑सि ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• bodhi ← bhū
• [verb], singular, Aorist imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• sūrir ← sūriḥ ← sūri
• [noun], nominative, singular, masculine
• “patron.”

• maghavā ← maghavan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “big.”

• vasupate ← vasu
• [noun], neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• vasupate ← pate ← pati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• vasudāvan ← vasu
• [noun], neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• vasudāvan ← dāvan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “giving.”

• yuyodhy ← yuyodhi ← yu
• [verb], singular, Present imperative
• “keep away; separate; ward off.”

• asmad ← asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• dveṣāṃsi ← dveṣas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “hostility; enemy.”

वसुपतेधनपते वसुदावन् मघवाअन्नवान् सूरिर्विद्वान् प्रेरकोवा सउक्तलक्षणकस्त्वम्बोधि बुद्ध्य- स्व अस्मदीयंस्तोत्रं किञ्च हेअग्ने देषांसिद्वेष्टॄनस्मद्स्मत्तोयुयोधि पृथक्कुरु ॥ ४ ॥

English translation:

“Lord of wealth, giver of wealth, possessor of riches, who are wise, understand (our prayers), and scatter our enemies.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajurveda 12.43; understand is amplified with abhimatam, wish, desire

Become our bounteous patron, o lord of goods who gives goods. Keep hatreds away from us.

Be thou for us a liberal Prince, giver and Lord of precious things.
Drive those who hate us far away.

Thus be thou a liberal, bountiful lord, O lord of goods, O giver of goods. Drive hatred away from us.

Sei du nun ein freigebiger Herr, du schätzespendender Schätzeherr; wehre uns die Feindschaften ab!

Sei uns ein reicher Opferherr, o Herr des Guts, der Gut verschenkt; Treib fort von uns der Feinde Schar.

Будь щедрым покровителем,
Господином благ, о дающий блага!
Отврати от нас враждебные происки!

• अग्निः
• सोमाहुतिर्भार्गवः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वसुपते) धनों की पालना करने और (वसुदावन्) धनों को देनेवाले जो (मघवा) परमप्रशंसित धनयुक्त (सूरिः) विद्वान् ! आप (बोधि) सब व्यवहारों को जानते हैं। (सः) सो आप (अस्मत्) हम लोगों के (द्वेषांसि) वैर भरे हुए कामों को (युयोधि) अलग कीजिये ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो राग-द्वेषरहित गुणग्राही जन होते हैं, वे औरों को भी अपने सदृश करके दाता होते हुए लक्ष्मीवान् होते हैं ॥४॥

अन्वय: हे वसुपते वसुदावन् यो मघवा सूरिर्भवान् बोधि स त्वमस्मद्द्वेषांसि युयोधि ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (बोधि) जानाति (सूरिः) विद्वान् (मघवा) परमपूजितधनयुक्तः (वसुपते) वसूनां पालक (वसुदावन्) यो वसूनि द्रव्याणि ददाति तत्सम्बुद्धौ (युयोधि) वियोजय (अस्मत्) अस्माकं सकाशात् (द्वेषांसि) द्वेषयुक्तानि कर्माणि ॥४॥

भावार्थभाषाः - ये रागद्वेषविरहा गुणग्राहिणो जना भवन्ति तेऽन्यानपि स्वसदृशान् कृत्वा दातारस्सन्तः श्रीमन्तो भवन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - जे रागद्वेषरहित गुणग्राही लोक असतात ते इतरांनाही आपल्यासारखे करून दाता बनून श्रीमंत होतात. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सोमाहुतिर्भार्गवः
• छन्दः - गायत्री

स᳓ नो वृष्टिं᳓ दिव᳓स् प᳓रि
स᳓ नो वा᳓जम् अनर्वा᳓णम्
स᳓ नः सहस्रि᳓णीर् इ᳓षः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pári ← pári (invariable)

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥ṣṭím ← vr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

anarvā́ṇam ← anarván- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sahasríṇīḥ ← sahasrín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

सः । नः॒ । वृ॒ष्टिम् । दि॒वः । परि॑ । सः । नः॒ । वाज॑म् । अ॒न॒र्वाण॑म् ।
सः । नः॒ । स॒ह॒स्रिणीः॑ । इषः॑ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• vṛṣṭiṃ ← vṛṣṭim ← vṛṣṭi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “rain; shower; rainy season.”

• divas ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• anarvāṇam ← anarvan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “unchallenged; unrivaled.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• sahasriṇīr ← sahasriṇīḥ ← sahasrin
• [noun], accusative, plural, feminine
• “thousandfold.”

• iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

सः सएवाग्निः नोस्मदर्थन्दिवस्परि द्युलोकादन्तरिक्षात् परीतिपञ्चम्यर्थानुवादी वृष्टिङ्करोतीतिच- शेषः सएवनोस्मदर्थमनर्वाणमविचलमनल्पंवाजम्बलन्ददातु तथासहस्रिणीः अपरिमितप्रकाराणि इषः अन्नानि सएवाग्निर्नोस्मभ्यन्ददातु ॥ ५ ॥

English translation:

“(For you are) he (who gives) us rain from heaven; he (who gives) us undecaying strenght, he (who gives) us infinite (abundance of) food.”

Do you (give) us rain from heaven; do you (give) us an unassailable prize; do you (give) us refreshments in the thousands.

The vs. lacks a verb, though one can easily be supplied. The standard tr.

supply an imperative: I extract ‘give’ out of vásu-dāvan ‘giving goods’ in 4b, but ‘bring’ (so Geldner, Renou) works as well. What is clever about the syntax of this vs. is that the only signal of the absent imperative is the presumed 2nd ps. reference of the repeated sá, which of course is ordinarily a 3rd ps. pronoun, but is very frequent with 2nd ps. imperatives (see my “sa figé” article, HS 1992).

Such as thou art, give rain from heaven, give strength which no man may resist:
Give food exceeding plentiful.

Thus (give) us 1 rain from the sky; thus (give) us unattainable strength; thus (give) us thousandfold food.

Bring du uns Regen vom Himmel, du uns unbestrittenen Gewinn, du uns tausendfältige Labsale!

Gieb Regen uns vom Himmel her, gieb Speise, unerschöpfliche, Und tausendfache Tränke uns.

(Дай) нам дождь с неба!
(Дай) нам бесспорную награду!
(Дай) нам тысячные жертвенные услады!

• अग्निः
• सोमाहुतिर्भार्गवः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! जैसे (सः) वह अग्नि (नः) हम लोगों के लिये (दिवः) सूर्यप्रकाश और मेघमण्डल से (वृष्टिम्) वर्षाओं को करता है वा (सः) वह अग्नि (नः) हम लोगों को (अनर्वाणम्) घोड़े जिसमें नहीं विद्यमान हैं उस (वाजम्) वेगवान् रथ को प्राप्त कराता है वा (सः) वह अग्नि (नः) हमारे लिये (सहस्रिणीः) असंख्यात प्रकार के (इषः) अन्नों को (परि) सब ओर से उत्पन्न कराता है, वैसे आप वर्त्ताव कीजिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को वैसा यत्न करना चाहिये जिससे अग्नि की उत्तेजना से बहुत उपकार हों ॥५॥

अन्वय: हे विद्वन् यथा स नो दिवो वृष्टिं करोति स नोऽनर्वाणं वाजः प्रापयति स नः सहस्रिणीरिषः परिजनयति तथा त्वं वर्त्तस्व ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) अग्निः (नः) अस्मभ्यम् (वृष्टिम्) वर्षम् (दिवः) सूर्यप्रकाशान्मेघमण्डलात् (परि) सर्वतः (सः) (नः) अस्मान् (वाजम्) वेगयुक्तम् (अनर्वाणम्) अविद्यमानाऽश्वं रथम् (सः) (नः) अस्मभ्यम् (सहस्रिणीः) असंख्याताः (इषः) अन्नानि ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैस्तथा प्रयतितव्यं यथाऽग्नेः सकाशात्पुष्कलाः उपकाराः स्युः ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी अशा प्रकारचा प्रयत्न केला पाहिजे, की ज्यामुळे अग्नीच्या साहाय्याने पुष्कळ उपकार व्हावेत. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सोमाहुतिर्भार्गवः
• छन्दः - गायत्री

ई᳓ळानाय अवस्य᳓वे
य᳓विष्ठ दूत नो गिरा᳓
य᳓जिष्ठ होतर् आ᳓ गहि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
avasyáve ← avasyú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ī́ḷānāya ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

dūta ← dūtá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

girā́ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yáviṣṭha ← yáviṣṭha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

hotar ← hótar- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yájiṣṭha ← yájiṣṭha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ईळा॑नाय । अ॒व॒स्यवे॑ । यवि॑ष्ठ । दू॒त॒ । नः॒ । गि॒रा ।
यजि॑ष्ठ । हो॒तः॒ । आ । ग॒हि॒ ॥

• īḍānāyāvasyave ← īḍānāya ← īḍ
• [verb noun], dative, singular
• “praise; invite; raise.”

• īḍānāyāvasyave ← avasyave ← avasyu
• [noun], dative, singular, masculine
• “seeking protection; helpless.”

• yaviṣṭha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “youngest.”

• dūta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• girā ← giri
• [noun], locative, singular, masculine
• “mountain; adri; rock; giri [word]; hill; śilājatu.”

• yajiṣṭha
• [noun], vocative, singular, masculine

• hotar ← hotṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gahi ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

हेयविष्ठ युवतम दूत देवानांयज्ञादिसूचक यजिष्ठ अतिशयेनयष्टव्य होतः देवानामाह्वातरग्ने नो- गिराअस्मदीययास्तुत्याईळानाय पूजयित्रे अवस्यवेस्वरक्षणमिच्छतेमदर्थं आगहि आगच्छ ॥ ६ ॥

English translation:

“Youngest (of the gods), their messenger, their invoker, most deserving of worship, come, upon our praise, to him who offers (you) adoration, and is desirous of (your) protection.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

To him who offers: iḷānāya = pūjayitre, to the worshipper;

Avasyave = svarakṣaṇam icchate, to him who wishes his own preservation

To the one reverently invoking, to the one seeking help, o youngest messenger,
o Hotar most deserving the sacrifice, come here at our song.

With Geldner (/Witzel Gotō) girā́could be construed with ī́ḷānāya “reverently invoking with song.”

To him who lauds thee, craving help, most youthful envoy! through our song,
Most holy Herald! come thou nigh.

To him who magnifies thee, who desires thy help, O youngest messenger, (invoked) by our word, best sacrificing Hotri, come near.

Zu dem, der als Schutzsuchender dich für uns mit Lobrede beruft, o jüngster Bote, bestopfernder Hotri, komm her!

Dem Preisenden, der Hülfe sucht, o jüngster Bote, nahe dich, O bester Priester, durch das Lied.

К тому, кто призывает (тебя), ища поддержки,
О самый юный, о вестник, приди
На нашу песню, о лучше всех жертвующий хотар!

• अग्निः
• सोमाहुतिर्भार्गवः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (यविष्ठ) अतीव युवावस्था वाले (यजिष्ठ) अत्यन्त प्रशंसा और सत्कार के योग्य (दूत) दुष्टों को सब ओर से कष्ट देने और (होतः) दानकर्म करनेवाले ! आप जैसे (अवस्यवे) अपने को रक्षा की इच्छा करनेवाले (ईडानाय) स्तुति करते हुए जन के लिये (गिरा) वाणी से सुख देते हैं वैसे आप (नः) हम लोगों को (आगहि) अच्छे प्रकार प्राप्त हूजिये ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे मनुष्यों को दूतरूप अग्नि पृथिवीतल से ऊपर पदार्थों को पहुँचा और जलों को वर्षा कर सबकी रक्षा का निमित्त होता है, वैसे विद्वान् जन उत्तम वचन से सबका हित करनेवाला होता है ॥६॥

अन्वय: हे यविष्ठ यजिष्ठ दूत होतस्त्वं यथाऽवस्यव ईळानाय गिरा सुखं प्रयच्छसि तथा नोऽस्माना गहि ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (ईळानाय) स्तुवते (अवस्यवे) आत्मनो वो रक्षणमिच्छवे (यविष्ठ) अतिशयेन युवन् (दूत) यो दुनाति दुष्टाँस्तत्सम्बुद्धौ (नः) अस्मान् (गिरा) वाण्या (यजिष्ठ) अतिशयेन पूजितुं योग्य (होतः) दातः (आ) (गहि) समन्तात् प्राप्नुहि ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा मनुष्याणां दूतोऽग्निर्भूतलादुपरि पदार्थान्नीत्वा जलं वर्षयित्वा च सर्वस्य रक्षणनिमित्तो भवति तथा विद्वान् सुवचनेन सर्वस्य हितकारी जायते ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा मनुष्याचा दूतरूप अग्नी पृथ्वीवरील पदार्थांना वर पोचवून जलाचा वर्षाव करून सर्वांच्या रक्षणाचे निमित्त बनतो, तसे विद्वान लोकही उत्तम वचनाने सर्वांचे हितकारी बनतात. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सोमाहुतिर्भार्गवः
• छन्दः - गायत्री

अन्त᳓र् हि᳓ अग्न ई᳓यसे
विद्वा᳓ञ् ज᳓न्मोभ᳓या कवे
दूतो᳓ ज᳓न्येव मि᳓त्रियः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

antár ← antár (invariable)

hí ← hí (invariable)

ī́yase ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

jánma ← jánman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

kave ← kaví- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ubháyā ← ubháya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

dūtáḥ ← dūtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

jányā ← jánya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

mítryaḥ ← mítrya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अ॒न्तः । हि । अ॒ग्ने॒ । ईय॑से । वि॒द्वान् । जन्म॑ । उ॒भया॑ । क॒वे॒ ।
दू॒तः । जन्या॑ऽइव । मित्र्यः॑ ॥

• antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• īyase ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• vidvāñ ← vidvān ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• janmobhayā ← janmā ← janman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “birth; reincarnation; lineage; origin; race; metempsychosis; parentage; descent; appearance; age; birthplace; beginning; being.”

• janmobhayā ← ubhayā ← ubhaya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “both(a).”

• kave ← kavi
• [noun], vocative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• dūto ← dūtaḥ ← dūta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• janyeva ← janyā ← janya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “bazaar.”

• janyeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• mitryaḥ ← mitrya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friendly.”

हेकवे मेधाविन्नग्ने अन्तर्जनानान्त्दृदयेईयसेहि गच्छसिजानासिवा हिः सहोतासेदुदूत्यञ्चिकित्वाँ- अन्तरीयसइत्यादिमन्त्रान्तरप्रसिद्धिद्योतनार्थः कीदृशस्त्वं उभयाउभयविधानिजन्मजन्मानि यष्टॄणां- यजमानानांयष्टव्यानान्देवनाञ्चसम्बन्धीनि विद्वान् जानन् सन् ईयसइतिसम्बन्धः तत्रदृष्टान्तः—जन्यो- जनेभ्योहितः मित्र्योविशेषेणमित्रेभ्योहितोदूतइव सयथप्रजानाञ्चित्तवृत्तिज्ञानायराज्ञाप्रेरितः तासां- मनोजानातितद्वत् त्वमप्यस्माकमन्तरीयसइत्यर्थः ॥ ७ ॥

English translation:

“Sage Agni, you penetrate the innermost (man), knowing the birth of both (the worshipper and the worshipped); like a messenger favourable to men, especially to his friends.”

For, o Agni, sage poet, as the one who knows, you speed between both breeds [=human and divine]
as messenger—like one serving both his own people and their allies.

With Sāyaṇa., Geldner, Oldenberg (SBE), etc., I take jányeva as representing janya(ḥ) iva, with double application of sandhi, against the Pp. jányā. There are various different interpr. of the sociological situation represented by jányeva mítryaḥ; mine is closest to Oldenberg (SBE). See disc. in my 2001 Fs. Parpola article.

Between both races, Agni, Sage, well skilled thou passest to and fro,
As envoy friendly to mankind.

For thou, Agni, O sage, who knowest both races (of gods and of men), passest (to and fro) between them, like a messenger belonging to thy own people 1, belonging to thy allies.

Denn du, Agni, vermittelst als Kundiger zwischen den beiderlei Geschlechtern, du Seher, als Bote, wie ein befreundeter Brautwerber zwischen zwei Familien.

Denn zwischen Gott- und Menschenstamm gehst, weiser Agni, kundig du, Als Bote, beiden holdgesinnt.

Ты путешествуешь, о Агни, как знаток
Между обоими родами, о поэт,
Как вестник, близкий племени, дружелюбный.

• अग्निः
• सोमाहुतिर्भार्गवः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

अब ईश्वर के विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (कवे) क्रम-क्रम से बुद्धि को विषयों में प्रविष्ट करनेवाले सर्वज्ञ (अग्ने) बिजुली के समान आप ही प्रकाशमान जगदीश्वर वा (विद्वान्) सब विषयों को जाननेवाले विद्वान् जन ! आप (हि) ही (मित्र्यः) मित्रों में साधु (दूतः) सबसे समाचार के देनेहारे (जन्येव) जनों के लिये हितकारी जैसे हो वैसे (अन्तः) हृदयाकाश के बीच (ईयसे) प्राप्त होते हो (उभया) वर्त्तमान के साथ अगले-पिछिले (जन्म) जन्म और कर्मों को जानते हो इससे हम लोगों के उपासना करने योग्य हो ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे सत्य का उपदेश और सत्य का आचरण करनेवाला पुरुष सबके प्रिय पियारे काम को चाहनेवाला सबका मित्र शास्त्रज्ञ धर्मात्मा विद्वान् बाहर-भीतर विज्ञान देकर धर्म में नियत करता है, वैसे भीतर-बाहर स्थित परमेश्वर सबके समस्त कामों को जानकर फल देता है ॥७॥

अन्वय: हे कवेऽग्ने विद्वाँस्त्वं हि मित्र्यो दूतो जन्येवान्तरीयस उभया जन्मकृत्यानि वेत्सि तस्मादस्माभिरुपास्योऽसि ॥७॥

अथेश्वरविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (अन्तः) मध्ये (हि) खलु (अग्ने) विद्युदिव स्वप्रकाशजगदीश्वर! (ईयसे) प्राप्नोसि (विद्वान्) सकलवित् (जन्म) जन्मानि (उभया) वर्त्तमानेन सह पूर्वापराणि (कवे) क्रान्तप्रज्ञ सर्वज्ञ (दूतः) सर्वतः समाचारप्रदः (जन्येव) जनेभ्यो हित इव (मित्र्यः) मित्रेषु साधुः ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा सत्योपदेष्टा सत्यकारी सर्वस्य प्रियं प्रेप्सुः सुहृदाप्तो बाह्यमन्तरं विज्ञानं प्रदाय धर्मे नियच्छति तथाऽन्तर्बहिःस्थः परमेश्वरः सर्वेषां सर्वाणि कर्माणि विदित्वा फलं ददाति ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा सत्योपदेशक, सत्याचरणी, सर्वांचा प्रिय, सुहृद आप्त, प्रबल इच्छुक, धर्मात्मा, विद्वान शास्त्रज्ञ अंतर्बाह्य विज्ञान देऊन धर्मात नियत करतो, तसा अंतर्बाह्य परमेश्वर सर्वांचे कर्म जाणून फळ देतो. ॥ ७ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सोमाहुतिर्भार्गवः
• छन्दः - गायत्री

स᳓ विद्वाँ᳓ आ᳓ च पिप्रयो
य᳓क्षि चिकित्व आनुष᳓क्
आ᳓ चास्मि᳓न् सत्सि बर्हि᳓षि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ca ← ca (invariable)

piprayaḥ ← √prī- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

ānuṣák ← ānuṣák (invariable)

cikitvaḥ ← √cit- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

yákṣi ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

barhíṣi ← barhís- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ca ← ca (invariable)

satsi ← √sad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

सः । वि॒द्वान् । आ । च॒ । पि॒प्र॒यः॒ । यक्षि॑ । चि॒कि॒त्वः॒ । आ॒नु॒षक् ।
आ । च॒ । अ॒स्मिन् । स॒त्सि॒ । ब॒र्हिषि॑ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vidvāṃ ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• piprayo ← piprayaḥ ← prī
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “delight; gladden; satisfy; nutrify; comfort.”

• yakṣi ← yaj
• [verb], singular, Present indikative
• “sacrifice; worship; worship.”

• cikitva ← cikitvaḥ ← cit
• [verb noun], vocative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• ānuṣak
• [adverb]
• “correctly; in sequence; punctually.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• cāsmin ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cāsmin ← asmin ← idam
• [noun], locative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• satsi ← sad
• [verb], singular, Present indikative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• barhiṣi ← barhis
• [noun], locative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

हेअग्ने सत्वंविद्वान् विशेषाभिज्ञःसन् आचपिप्रयः सर्वतोस्मान् पूरयचकामैः हेचिकित्वश्चेतनावा- न् आनुषक् अनुक्रमेणयक्षि यज देवान् आसत्सिआसीदचास्मिन् स्तीर्णेबर्हिषि ॥ ८ ॥श्रेष्ठंयविष्ठेतिषडृचंसप्तमंसूक्तंसोमाहुत्यार्षमाग्नेयङ्गायत्रं प्रातरनुवाकाश्विनशस्त्रयोर्गायत्रे छन्दस्य- स्यविनियोगःपूर्वसूक्तएवोक्तः श्रवणाकर्मण्याद्याविनियक्ता ।

English translation:

“Do you, Agni, who are all-wise, fulfil (our desire); do you, who are intelligent, worship (the gods) in order; and sit down on this sacred grass.”

As the one who knows, you will please (the gods) here, and, o observant one, you will sacrifice to them in due order,
and you will sit here on this ritual grass.

The undoubted subjunctive (ā́) piprayaḥ seems to anchor the following yakṣi and (ā́) satsi as the haplologized s-aor. subjunctives they originally were, rather than in their later imperative function, esp. given the coordination of the first and last terms by ca … ca. However, the two ca’s could be more or less independent, with the second one conjoining yakṣi and satsi more closely.

Befriend us thou as knowing all. Sage, duly worship thou the Gods,
And seat thee on this sacred grass.

Thus gladden (the gods) 1 as the knowing one; sacrifice, O intelligent one, in due order, and sit down on this Barhis.

Als Kundiger mögest du die Götter freundlich stimmen und ihnen in richtiger Ordnung opfern, du Verständiger, und auf diesem Barhis Platz nehmen.

Erfreue denn als kundiger und ehr, o Weiser, allesammt, Und setze dich auf diese Streu.

Как знаток настрой благожелательно (богов),
Почти их жертвой по порядку, о внимательный,
И сядь на эту жертвенную солому!

• अग्निः
• सोमाहुतिर्भार्गवः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (चिकित्वः) विज्ञानवान् ईश्वर (सः) वह (विद्वान्) विद्वान् ! आप (अस्मिन्) इस (बर्हिषि) अन्तरिक्ष जगत् में (आसत्सि) आसन्न हो रहे हो प्राप्त हो रहे हो सो आप (आनुषक्) अनुकूल जैसे हो वैसे (आ, पिप्रयः) अच्छे प्रसन्न करते (च) और (यक्षि, च) अच्छे प्रकार सब वस्तु देते हो ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो! आप लोग जो इस जगत् में व्याप्त, प्रिय पदार्थ का देनेवाला और सर्वज्ञ अन्तर्यामी ईश्वर है, उसी की उपासना करें ॥८॥ इस सूक्त में वह्नि और ईश्वर के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्तार्थ के साथ सङ्गति है, यह जानना चाहिये ॥ यह छठा सूक्त और सत्ताईसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे चिकित्व ईश्वर स विद्वाँस्त्वमस्मिन्बर्हिष्या सत्सि स त्वमानुषक् पिप्रयश्च यक्षि ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) जगदीश्वरः (विद्वान्) सर्वविद्याधारः (आ) (च) (पिप्रयः) प्रीणासि (यक्षि) ददासि (चिकित्वः) विज्ञानवन् (आनुषक्) अनुकूलम् (आ) (च) (अस्मिन्) (सत्सि) आसन्नोऽसि (बर्हिषि) अन्तरिक्षस्थे जगति ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या भवन्तो योऽस्मिञ्जगति व्याप्तः प्रियस्य दाता सर्वज्ञोऽन्तर्यामीश्वरोऽस्ति तमुपासीरन्निति ॥८॥। अस्मिन् सूक्ते वह्निविद्वदीश्वगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेदितव्यम् ॥ इति षष्ठं सूक्तं सप्तविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! या जगात व्याप्त, प्रिय पदार्थ देणारा, सर्वज्ञ, अंतर्यामी ईश्वर आहे, त्याचीच तुम्ही उपासना करा. ॥ ८ ॥