००५

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
सायण-भाष्यम्

’ होताजनिष्ट ’ इत्यष्टर्चं पञ्चमं सूक्तं सोमाहुतेरार्षमाग्नेयमानुष्टुभम् । ’ होताष्टावानुष्टुभम्’ इत्यनुक्रान्तम् । प्रातरनुवाकाश्विनशस्त्रयोराग्नेये क्रतौ अस्य विनियोगः । सूत्रितं च-’ अग्नायो होताजनिष्ट ’ ( आश्व. श्रौ. ४. १३) इति । चतुर्विशेऽहन्यपीदमेवाज्यम् । ’ चतुर्विंशे होताजनिष्टेत्याज्यम् ‘( आश्व. श्रौ. ७. २) इति । आभिप्लविके द्वितीयेऽहनीदमेवाज्यम् । ’ द्वितीयस्य चतुर्विंशेनाज्यम् ’ ( आश्व. श्रौ. ७. ६) इत्यतिदिष्टत्वात् ।।

Jamison Brereton

5 (196)
Agni
Somāhuti Bhārgava
8 verses: anuṣṭubh
As in II.1 we find an enumeration of various priestly functions/titles, but the identi fications are more strictly tied to the ritual than in the former hymn, and each priest receives a verse of his own. Only in the last verse (8) does Agni appear as himself,
without a separate priestly identity, to ensure the entire success of the sacrifice. In verses 5–6 the references are somewhat obscure, but the ritual situation depicted seems to be the offering of melted butter into the fire; the butter offerings are identified as females, under the leadership of Agni as Neṣṭar, the priest who leads the Sacrificer’s Wife in the later śrauta ritual. The referent of the “three” of verse 5 is quite obscure, though it must be feminine in gender. It is perhaps the “three watery maidens” associated with the sacrifice in III.56.5 and the three “women god desses,” also associated with water, who desire to provide food to Apām Napāt in II.35.5: their watery nature may explain Agni’s preference for the buttery sisters.

Their number of three may allude to the trio of goddesses in the Āprī hymns (see, e.g., II.3.8), Sarasvatī, Iḍā, and Bhāratī.
The hymn provides valuable evidence for the technical details and the personnel and their duties of R̥gvedic ritual, which, though sharing much terminology and many procedures, nonetheless differs from the later, very well-documented, classical śrauta ritual of middle Vedic times.

Jamison Brereton Notes

Agni The first seven of the eight vss. (the 8th being a summary vs.) name and describe the various priestly roles that Agni assumes in the ritual. In all but vs. 3 the priestly title is given; in 3 the title must be inferred from the description, which unfortunately is somewhat muddled. See extensive disc. below.

01 होताजनिष्थ चेतनः - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

हो᳓ताजनिष्ट चे᳓तनः
पिता᳓ पितृ᳓भ्य ऊत᳓ये
प्रय᳓क्षञ् जे᳓नियं व᳓सु
शके᳓म वाजि᳓नो य᳓मम्

02 आ यस्मिन्त्सप्त - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

आ᳓ य᳓स्मिन् सप्त᳓ रश्म᳓यस्
तता᳓ यज्ञ᳓स्य नेत᳓रि
मनुष्व᳓द् दइ᳓व्यम् अष्टम᳓म्
पो᳓ता वि᳓श्वं त᳓द् इन्वति

03 दधन्वे वा - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

दधन्वे᳓ वा य᳓द् ईम् अ᳓नु
वो᳓चद् ब्र᳓ह्माणि वे᳓र् उ त᳓त्
प᳓रि वि᳓श्वानि का᳓विया
नेमि᳓श् चक्र᳓म् इवाभवत्

04 साकं हि - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

साकं᳓ हि᳓ शु᳓चिना शु᳓चिः
प्रशास्ता᳓ क्र᳓तुना᳓जनि
विद्वाँ᳓ अस्य व्रता᳓ ध्रुवा᳓
वया᳓ इवा᳓नु रोहते

05 ता अस्य - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ता᳓ अस्य व᳓र्णम् आयु᳓वो
ने᳓ष्टुः सचन्त धेन᳓वः
कुवि᳓त् तिसृ᳓भ्य आ᳓ व᳓रं
स्व᳓सारो या᳓ इदं᳓ ययुः᳓

06 यदी मातुरुप - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

य᳓दी मातु᳓र् उ᳓प स्व᳓सा
घृत᳓म् भ᳓रन्ति अ᳓स्थित
ता᳓साम् अध्वर्यु᳓र् आ᳓गतौ
य᳓वो वृष्टी᳓व मोदते

07 स्वः स्वाय - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

सुवः᳓ सुवा᳓य धा᳓यसे
कृणुता᳓म् ऋत्वि᳓ग् ऋत्वि᳓जम्
स्तो᳓मं यज्ञं᳓ च आ᳓द् अ᳓रं
वने᳓मा ररिमा᳓ वय᳓म्

08 यथा विद्वाँ - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

य᳓था विद्वाँ᳓ अ᳓रं क᳓रद्
वि᳓श्वेभ्यो यजते᳓भियः
अय᳓म् अग्ने तुवे᳓ अ᳓पि
यं᳓ यज्ञं᳓ चकृमा᳓ वय᳓म्