००२

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
सायण-भाष्यम्

’ यज्ञेन वर्धत ’ इति त्रयोदशर्चं द्वितीयं सूक्तं मण्डलद्रष्टुर्गृत्समदस्यार्षम् । ’ मण्डलादिष्वाग्नेयम् ’ इति परिभाषयाग्नेयम् । तुशब्दानुकर्षादिदमपि जागतम् । ’ यज्ञेन सप्तोना ’ इत्यनुक्रान्तम् । प्रातरनुवाकाश्विनशस्त्रयोर्जागते छन्दसि अस्य विनियोगः । सूत्रं तु पूर्वसूक्ते एवोक्तम् । तथा चातुर्विंशिके तृतीयसवने जातवेदस्य निविद्धानीयम् इदम् । ’ यज्ञेन वर्धतेत्याग्निमारुतम् ’ ( आश्व. श्रौ. ७. ४) इति सूत्रितत्वात् । पृष्ठ्याभिप्लवषडहयोर्द्वितीयेऽह्न्यपि जातवेदस्यनिविद्धानम् इदम् । चातुर्विंशिकं तृतीयसवनम् इति चतुर्विंशादतिदिष्टत्वात् ।

Jamison Brereton

2 (193)
Agni
Gr̥tsamada
13 verses: jagatī
The solar aspects of fire are emphasized, with a number of comparisons to and identifications with the sun, some of which are obscure and enigmatic (e.g., vs. 4). The twin themes of the whole hymn are encapsulated in the first verse: Agni installed in the ritual ground, performing the role of Hotar, and receiving oblations and hymns; Agni as the earthly counterpart of the blazing sun.
The hymn falls into two nearly equal parts. The first five verses are primarily descriptive, with Agni generally referred to in the 3rd person; verses 6–12 (13 is repeated from II.1.16) consist primarily of requests, addressed to Agni in the 2nd person. The first half establishes Agni’s cosmic role, mediating between and watch
ing over the heavenly and earthly realms and maintaining his position through the regular temporal alternations (for the latter, see esp. vs. 2). With Agni’s cosmic dom inance thus affirmed, the second half seeks to utilize these wider powers of his to enhance our own position in the cosmos. See, for example, verse 9, where the poet describes his poetic vision (dhī́) taking its place among the immortals in heaven, and verse 10, where he compares the brilliance of his own people with the sun, the same sun with which Agni is identified earlier.
There is also an emphasis on Agni perceiving and being perceived, enhanced by a pun in the Sanskrit on the verb citaya, which can mean both “appear, be per ceived” and “perceive,” sometimes simultaneously (vss. 4, 5, 10).
Stylistically the hymn seems designed deliberately to contrast with the preceding one (II.1). In that hymn Agni is identified with various beings and elements, whereas in this one, especially in the first half, Agni is compared to such third parties: the simile is the dominant figure. It is striking that II.1, by contrast, contains not a single simile.

Jamison Brereton Notes

Agni One curious feature of this hymn is that it is the home to the densest cluster of uṣás- occurrences in II (vss. 2, 7, 8); the word is otherwise pretty rare in this maṇḍala, and there are no Dawn hymns in it. The focus on Agni’s likeness to the sun probably accounts for this. This likeness is hinted at first in the adj. svàrṇara- ‘possessing solar glory’ in 1c. This adj. is echoed by three occurrences of the simile svàr ṇá “like the sun” (7d, 8b, 10d), where the simile particle ṇá (with close sandhi retroflexion as always after svàr), though having nothing to do with the -ṇa- in the adjective, reproduces it phonologically.

Another notable feature of the hymn is the fact that the stem citáya-, which occurs three times (4c, 5d, 10b), in all three cases must be read doubly, as ‘appear’ in one construction in the passage and as ‘perceive’ in another construction in the same passage.

01 यज्ञेन वर्धत - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यज्ञे᳓न · वर्धत जात᳓वेदसम्
अग्निं᳓ यजध्वं हवि᳓षा त᳓ना गिरा᳓
समिधानं᳓ सुप्रय᳓सं सु᳓वर्णरं
द्युक्षं᳓ हो᳓तारं वृज᳓नेषु धूर्ष᳓दम्

02 अभि त्वा - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अभि᳓ त्वा न᳓क्तीर् उष᳓सो ववाशिरे
अ᳓ग्ने वत्सं᳓ न᳓ स्व᳓सरेषु धेन᳓वः
दिव᳓ इवे᳓द् अरति᳓र् मा᳓नुषा युगा᳓
क्ष᳓पो भा᳐सि पुरुवार संय᳓तः

03 तं देवा - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तं᳓ देवा᳓ बुध्ने᳓ र᳓जसः सुदं᳓ससं
दिव᳓स्पृथिव्यो᳓र् अरतिं᳓ नि᳓ एरिरे
र᳓थम् इव वे᳓दियं शुक्र᳓शोचिषम्
अग्नि᳓म् मित्रं᳓ न᳓ क्षिति᳓षु प्रशं᳓सियम्

04 तमुक्षमाणं रजसि - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त᳓म् उक्ष᳓माणं र᳓जसि स्व᳓ आ᳓ द᳓मे
चन्द्र᳓म् इव सुरु᳓चं ह्वार᳓ आ᳓ दधुः
पृ᳓श्न्याः पतरं᳓ चित᳓यन्तम् अक्ष᳓भिः
पाथो᳓ न᳓ पायुं᳓ ज᳓नसी उभे᳓ अ᳓नु

05 स होता - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स᳓ हो᳓ता वि᳓श्वम् प᳓रि भूतु अध्वरं᳓
त᳓म् उ हव्यइ᳓र् म᳓नुष ऋञ्जते गिरा᳓
हिरिशिप्रो᳓ वृधसाना᳓सु ज᳓र्भुरद्
द्यउ᳓र् न᳓ स्तृ᳓भिश् चितयद् रो᳓दसी अ᳓नु

06 स नो - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स᳓ नो रेव᳓त् समिधानः᳓ सुअस्त᳓ये
संददस्वा᳓न् रयि᳓म् अस्मा᳓सु दीदिहि
आ᳓ नः कृणुष्व सुविता᳓य रो᳓दसी
अ᳓ग्ने हव्या᳓ म᳓नुषो देव वीत᳓ये

07 दा नो - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

दा᳓ नो अग्ने बृहतो᳓ दाः᳓ सहस्रि᳓णो
दुरो᳓ न᳓ वा᳓जं श्रु᳓तिया अ᳓पा वृधि
प्रा᳓ची द्या᳓वापृथिवी᳓ ब्र᳓ह्मणा कृधि
सु᳓वर् ण᳓ शुक्र᳓म् उष᳓सो वि᳓ दिद्युतः

08 स इधान - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स᳓ इधान᳓ उष᳓सो रा᳓मिया अ᳓नु
सु᳓वर् ण᳓ दीदेद् अरुषे᳓ण भानु᳓ना
हो᳓त्राभिर् अग्नि᳓र् म᳓नुषः सुअध्वरो᳓
रा᳓जा विशा᳓म् अ᳓तिथिश् चा᳓रुर् आय᳓वे

09 एवा नो - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

एवा᳓ नो अग्ने अमृ᳓तेषु पूर्विय
धी᳓ष् पीपाय बृह᳓द्दिवेषु मा᳓नुषा
दु᳓हाना धेनु᳓र् वृज᳓नेषु कार᳓वे
त्म᳓ना शति᳓नम् पुरुरू᳓पम् इष᳓णि

10 वयमग्ने अर्वता - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

वय᳓म् अग्ने अ᳓र्वता वा सुवी᳓रियम्
ब्र᳓ह्मणा वा चितयेमा ज᳓नाँ अ᳓ति
अस्मा᳓कं द्युम्न᳓म् अ᳓धि प᳓ञ्च कृष्टि᳓षु
उच्चा᳓ सु᳓वर् ण᳓ शुशुचीत दुष्ट᳓रम्

11 स नो - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स᳓ नो बोधि सहसिय प्रशं᳓सियो
य᳓स्मिन् सुजाता᳓ इष᳓यन्त सूर᳓यः
य᳓म् अग्ने यज्ञ᳓म् उपय᳓न्ति वाजि᳓नो
नि᳓त्ये तोके᳓ दीदिवां᳓सं सुवे᳓ द᳓मे

12 उभयासो जातवेदः - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उभ᳓यासो जातवेदः सियाम ते
स्तोता᳓रो अग्ने सूर᳓यश् च श᳓र्मणि
व᳓स्वो रायः᳓ पुरुश्चन्द्र᳓स्य भू᳓यसः
प्रजा᳓वतः सुअपत्य᳓स्य शग्धि नः

13 ये स्तोतृभ्यो - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ये᳓ स्तोतृ᳓भ्यो गो᳓अग्राम् अ᳓श्वपेशसम्
अ᳓ग्ने राति᳓म् उपसृज᳓न्ति सूर᳓यः
अस्मा᳓ञ् च तां᳓श् च प्र᳓ हि᳓ ने᳓षि व᳓स्य आ᳓
बृह᳓द् वदेम विद᳓थे सुवी᳓राः