ऋग्वेदे विश्वासटिप्पन्यः

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

सायण-भाष्यम्

॥ अथ द्वितीयं मंडलं ॥ शतर्चिनां प्रथमं मंडलं व्याख्यातं । अथ गार्त्समदं द्वितीयं मंडलं व्याख्यायते । त्वमग्ने द्युभिरित्यादिकं द्वितीयं मंडलं । चत्वारोऽनुवाकाः । तेषु प्रथमेऽनुवाक एकादश सूक्तानि । तत्र त्वमग्ने द्युभिरिति षोडशर्चं प्रथमं सूक्तं । मंडलद्रष्टा गृत्समद ऋषिः । स च पूर्वमांगिरसकुले शुनहोत्रस्य पुत्रः सन् यज्ञकालेऽसुरैर्गृहीत इंद्रेण मोचितः। पश्चात्तद्वचनेनैव भृगुकुले शुनकपुत्रो गृत्समदनामाभूत्। तथा चानुक्रमणिका । य आंगिरस: शौनहोत्रो भूत्वा भार्गव: शौनकोऽभवत्स गृत्समदो द्वितीयं मंडलमपश्यदिति। तथा तस्यैव शौनकस्य वचनमृष्यनुक्रमणे। त्वमग्न इति गृत्समदः शौनको भृगुतां गतः । शौनहोत्र: प्रकृत्या तु य आंगिरस उच्यत इति। तस्मान्मंडलद्रष्टा शौनको गृत्समद ऋषिः। जगती छंदः। मंडलादिपरिभाषयाग्नेयं । अत्रानुक्रमणिका। त्वमग्ने जागतं त्विति ॥ प्रातरनुवाकाश्विन शस्त्रयोर्जागते छंदसीदमादिसूक्तद्वयस्य विनियोगः । त्वमग्ने द्युभिरिति सूक्ते । आ०४, १३.। इति सूत्रितत्वात ॥ उपाकरणोत्सर्जनयोरप्याद्या विनियुक्ता ॥

Jamison Brereton

1 (192)
Agni
Gr̥tsamada Bhārgava Śaunaka, originally Āṅgirasa Śaunahotra
16 verses: jagatī
This hymn is structured as a series of identifications—of the god Agni with priests, other gods, kin/social relations, qualities, body parts, and so on, with the identifica tion mediated by the quality held in common.
Although the equations may at first seem randomly ordered, in fact they fol low a logical progression. The first ones (vs. 2) identify Agni with human priests. (Priestly identifications are also found extensively in II.5. And for the relationship between particular priests and particular gods, see also the R̥tugraha hymns I.15, II.36–37.) In the next five verses (3–7) the variety of functions Agni discharges invite identification with a series of gods. Verses 8–9 then set Agni in the web of human relationships, of varying degrees of close kinship. We return to the divine (or semi-divine) world in verses 10–11, but the identifications here link him especially to ritual activity (the R̥bhus in vs. 10, who are associated with the Third Pressing and who achieved divinity by their ritual feats; the female divinities in vs. 11, who are regularly mentioned in the Āprī hymns) and prepare for the last section of the hymn (vss. 12–14). The R̥bhu verse (10) also contains an elaborate pun, while the identification of Agni with three female divinities in verse 11 would surely provoke attention in the audience. Agni’s own ritual service, especially to the gods, provides the subject of verses 12–14. The last pāda of this last section (14d) provides a ring with the first verse (1d): “you were born blazing” (jajñiṣe śúciḥ 14d), reprising “you are born blazing” (jāyase śúciḥ 1d), in both cases with a mention of the plants as his source. This neat ring, which closes the series of individual identifications, sets the stage for the climactic verse 15 (before the refrain of 16), which proclaims Agni’s complete superiority throughout heaven and earth.
The identifications are themselves structured by an extraordinary density of rhe torical repetition. Of the sixteen verses, the first fourteen begin with a form of the 2nd-person singular pronoun tvám “you,” followed by the vocative agne “o Agni.” In fact fifty-four pādas out of fifty-six open with a 2nd-person singular pronoun, in addition to other pronominal forms scattered in non-initial position. For exam ple, there are seven forms of tvám in the first verse alone. The fifteenth verse (and the last before the refrain) begins, as usual, with tvám, but the vocative ágne is postponed till the opening of the second pāda—distracting the formula. As often, rhetorical patterns established earlier in a hymn are varied as the hymn comes to a close, and the change of pattern here draws attention to the climactic contents of verse 15 discussed just above. Though the rhetorical tool, repetition, is a blunt instrument, its effects are powerful.
This rhetorical pattern is especially striking because so many of the pronominal forms are nominatives and therefore unnecessary, since pronominal subjects need not be expressed in Sanskrit. Though some of these nominatives occur in equational sentences (cf. tvám agníd r̥tāyatáḥ “you [are] the Agnidh of the one who follows truth”) where a pronominal forms is often used in place of a copula, a surprising number of these equational sentences also employ a 2nd-person singular copula (asi [e.g., 3a, 5d] or equivalent), rendering a pronominal subject unnecessary. For further
discussion see Jamison (2007: 59–60). Poetics, not grammar, is the driving factor. The effect of this incantatory repetition of “you, Agni,” taking place in front of the sacrificial fire on the ritual ground, combined with the sweep of equations identifying Agni with what comes to seem like everything on earth and in heaven, is to concentrate all of the cosmos into this small space, the sacrifical ground, and this single entity, the sacrificial fire—indeed making the sacrificial microcosm the equivalent of the macrocosm. The ordering of the identifications—starting and ending at the sacrifice, but in between ranging through both the divine and human realms—models the centrality of the sacrifice and of its focus, the sacred fire. It is a powerful beginning to the maṇḍala and to the Family Books in general.

Jamison Brereton Notes

Agni For the rhetorical structure of the hymn, see the published introduction.

01 त्वमग्ने द्युभिस्त्वमाशुशुक्षणिस्त्वमद्भ्यस्त्वमश्मनस्परि - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त्व᳓म् अग्ने द्यु᳓भिस् तुव᳓म् आशुशुक्ष᳓णिस्
तुव᳓म् अद्भिय᳓स् तुव᳓म् अ᳓श्मनस् प᳓रि
तुवं᳓ व᳓नेभ्यस् तुव᳓म् ओ᳓षधीभियस्
तुवं᳓ नॄणां᳓+ नृपते जायसे शु᳓चिः

मूलम् ...{Loading}...

त्वम॑ग्ने॒ द्युभि॒स्त्वमा॑शुशु॒क्षणि॒स्त्वम॒द्भ्यस्त्वमश्म॑न॒स्परि॑ ।
त्वं वने॑भ्य॒स्त्वमोष॑धीभ्य॒स्त्वं नृ॒णां नृ॑पते जायसे॒ शुचिः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अग्निः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - जगती

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

āśuśukṣáṇiḥ ← āśuśukṣáṇi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG, mood:DES}

dyúbhiḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

adbhyáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:PL}

áśmanaḥ ← áśman- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

pári ← pári (invariable)

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

óṣadhībhyaḥ ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:PL}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vánebhyaḥ ← vána- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:PL}

jāyase ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

nr̥ṇā́m ← nár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

nr̥pate ← nr̥páti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śúciḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

पद-पाठः

त्वम् । अ॒ग्ने॒ । द्युऽभिः॑ । त्वम् । आ॒शु॒शु॒क्षणिः॑ । त्वम् । अ॒त्ऽभ्यः । त्वम् । अश्म॑नः । परि॑ ।
त्वम् । वने॑भ्यः । त्वम् । ओष॑धीभ्यः । त्वम् । नृ॒णाम् । नृ॒ऽप॒ते॒ । जा॒य॒से॒ । शुचिः॑ ॥

Hellwig Grammar

tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

agne ← agni
[noun], vocative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

dyubhis ← dyubhiḥ ← div
[noun], instrumental, plural, masculine
“sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

āśuśukṣaṇis ← āśuśukṣaṇiḥ ← āśuśukṣaṇi
[noun], nominative, singular, masculine
“Agni; fire.”

tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

adbhyas ← adbhyaḥ ← ap
[noun], ablative, plural, feminine
“water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

aśmanas ← aśman
[noun], ablative, singular, masculine
“stone; aśmarī; rock; aśman [word]; adri; mineral; piṇḍatālaka; mountain.”

pari
[adverb]
“from; about; around.”

tvaṃ ← tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

vanebhyas ← vanebhyaḥ ← vana
[noun], ablative, plural, neuter
“forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

oṣadhībhyas ← oṣadhībhyaḥ ← oṣadhī
[noun], ablative, plural, feminine
“herb; plant; drug; herb.”

tvaṃ ← tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

nṛṇāṃ ← nṛṇām ← nṛ
[noun], genitive, plural
“man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

nṛpate ← nṛpati
[noun], vocative, singular, masculine
“king.”

jāyase ← jan
[verb], singular, Present indikative
“become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

śuciḥ ← śuci
[noun], nominative, singular, masculine
“clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

सायण-भाष्यम्

॥ अथद्वितीयम्मण्डलम् ॥शातर्चिनम्प्रथमम्मण्डलंव्याख्यतम् अथगार्त्समदन्द्वितीयम्मण्डलंव्याख्यायते त्वमग्नेद्युभिरित्यादिके- द्वितीयेमण्डलेचत्वारोनुवाकाः तेषुप्रथमेनुवाके एकादशसूक्तानि तत्रत्वमग्नेद्युभिरितिषोहशर्चम्प्रथमं- सूक्तम् मण्डलद्रष्टागृत्समदऋषिः सचपूर्वमाङ्गिरसकुलेशुनहोत्रस्यपुत्रःसन् यज्ञकालेऽसुरैर्गृहीतःइन्द्रे- णमोचितः पश्चात्तद्वचनेनैवभृगुकुलेशुनकपुत्रोगृत्समदनामाभूत् तथाचानुक्रमणिकायआङ्गिरसः शौ- नहोत्रोभूत्वाभार्गवःशौनकोभ्वत्सगृत्समदोद्वितीयम्मण्डलमपश्यदिति । तथातस्यैवशौनकस्यवचनमृ- ष्यनुक्रमणे त्वमग्नइतिगृत्समदःशौनकोभृगुताङ्गतः शौनहोत्रः प्रकृत्यातुयआङ्गिरसउच्यतइति । तस्मा- न्मण्डलद्रष्टाशौनकोगृत्समदऋषिः जगतीच्छन्दः मण्डलादिपरिभाषयाग्नेयं अत्रानुक्रमणिका—त्वम- ग्नेजागतन्त्विति प्रातरनुवाकाश्विनशस्त्रयोर्जागतेछन्दसीदमादिसूक्तद्वयस्यविनियोगः त्वमग्नेद्युभिरि- तिसूक्तेइतिसूत्रितत्वात् उपाकरणोत्सर्जनयोरप्याद्याविनियुक्ता ।हेअग्ने अग्रणीत्वादिगुणविशिष्ट हेनृणान्नृपते नृणाम्मनुष्याणाम्मध्ये येनरोयष्टारःसन्ति तेषां विशेषे- णपालयितः यद्वोभाभ्याम्पदाभ्याम्बहुत्वन्नित्यस्वामित्वञ्चप्रतिपाद्यते सर्वेषामपिनराणान्नित्यपालके- त्यर्थः नृणामित्यस्यनिघाताभावश्छान्दसः तादृश हेदेव त्वन्द्युभिर्यागदिवसैःनिमित्तभूतैर्जायसे यागा- र्थम्मथनेनोत्पद्यसइत्यर्थः यद्वा तादृशैर्दिवसैः सहितोजायसे तत्तद्यागदिवसेषुप्रसिद्धोभवसीत्यर्थः त- थात्वमाशुशुक्षणिः जायसे आसर्वतोदीप्यमानोभवसि आङिउपपदेशुचदीप्तावित्येतस्यसन्नन्तस्यछा- न्दसमिदंरूपं यद्वा आशुशीघ्रंशुच् दीप्तः सन् यतः संसेव्यसइतिआशुशुचंशोकंसनोतिददातिशत्रुभ्यो- दाहादिनेत्याशुशुक्षणिः तादृशोभवसि एवंसर्वत्रप्रतिविशेषणं जायसइतियोज्यं हेअग्ने त्वं अद्भ्योवृ- ष्ट्युदकेभ्योजायसे वैद्युतरूपेणवाडवरूपेणवासमुद्रोदकेभ्यः त्वंअश्मनोमेघात् पाषाणाद्वापरिजायसे योअश्मनोरन्तरग्निञ्जजानेतिहिमन्त्रान्तरम् । त्वंवनेभ्यः वृक्षादिसमूहेभ्योदावरूपेण त्वमोषधीभ्यः वैश्वानररूपेण एवम्महानुभावस्त्वं मथनेनोत्पन्नः सन् सर्वात्मकोभवसीत्यर्थः शुचिरेवजायसे यद्वा शुचिरादित्यरूपोजायसइत्यर्थः अत्रत्वमग्नेद्युभिरहोभिरित्यादिनिरुक्तमनुसन्धेयम् ॥ १ ॥

Wilson

English translation:

“Sovereign of men, Agni, you are born for the days (of sacrifice), pure and all-irradiating, from the waters, from the stones, from trees, and from plural nts.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Suśukṣaṇi = drying up, causing the evaporation of the earth’s moisture; or, it may mean: destroying, consuming; Agni is produced from the waters, either as lightning that accompanies rain or submarine fire; from stones by striking them together; so from trees or wood by attrition; from plural nts, such as bamboo, by mutual friction, causing the conflagration of a forest

Jamison Brereton

You, Agni, (are born) throughout the days, you who are eager to blaze here; you (are born) from the waters, you from the stone,
you from the trees, you from the plants, you, men-lord of men, are born blazing.

Jamison Brereton Notes

The only attestation of the desiderative of √śuc is this hapax adj. āśuśukṣáṇi- ‘eager to blaze here’.

Griffith

THOU, Agni, shining in thy glory through the days, art brought to life from out the waters, from the stone:
From out the forest trees and herbs that grow on ground, thou, Sovran Lord of men art generatad [sic] pure.

Oldenberg

1 Thou, O Agni, the flaming one, (art born) from out the Heavens 2, thou (art born) from out the Waters and the stone (the flint); thou (art born) from out the forests and the herbs; thou art born bright, O Lord of men, (as belonging) to men 3.

Geldner

Du, Agni, wirst mit Tagesanbruch geboren, du als Brennlustigster, du wirst aus dem Wasser, du aus dem Stein, du aus den Bäumen, du aus den Pflanzen, du Männerherr wirst rein geboren.

Grassmann

Durch Flammen wirst geboren du, o Leuchtender, du aus den Wassern, aus dem Wolkenfels hervor, Und aus den Bäumen, aus den Kräutern, Agni, auch, der du erstrahlst als Männerherr der Männerschar.

Elizarenkova

Ты, о Агни, (рождаешься) вместе с днями, ты, радостно пылающий (нам) навстречу,
Ты – из вод, ты – из камня,
Ты – из деревьев, ты – из растений,
Ты, повелитель людей, рождаешься чистым.

अधिमन्त्रम् (VC)

अग्निः
आङ्गिरसः शौनहोत्रो भार्गवो गृत्समदः
पङ्क्तिः
पञ्चमः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अब दूसरे मण्डल का और उसमें प्रथम सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में अग्नि के दृष्टान्त से विद्वान् और विद्यार्थियों के कृत्य को कहते हैं।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के समान (नृपते) मनुष्यों की पालना करनेवाले ! जो (त्वम्) आप (द्युभिः) विद्यादि प्रकाशों से विराजमान (त्वम्) आप (आशुशुक्षणिः) शीघ्रकारी (त्वम्) आप (अद्भ्यः) जलों से पालना करने वाले मेघ के समान (त्वम्) आप (अश्मनः,परि) पाषाण के सब ओर से निकले रत्न के समान (त्वम्) आप (वनेभ्यः) जङ्गलों में चन्द्रमा के तुल्य (त्वम्) आप (ओषधीभ्यः) ओषधियों से वैद्य के समान और (त्वम्) आप (नृणाम्) मनुष्यों के बीच (शुचिः) पवित्र शुद्ध (जायसे) होते हैं सो आप लोग हम लोगों से सत्कार करने योग्य हैं ॥१॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। हे राजन्! जैसे बिजुली अपने प्रकाश से शीघ्र जानेवाली जल, पाषाण, वन ओषधियों के पवित्र करने से सबकी पालना करनेवाली है। वैसे विद्वान् जन समग्र सामग्री से पवित्र आचरणवाला होता हुआ विद्यादि के प्रकाश से सबकी उन्नति करनेवाला होता है । इस मन्त्र का निरुक्त में भी व्याख्यान है ॥१॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे अग्ने नृपते यस्त्वं द्युभिरग्निरिव त्वमाशुशुक्षणिस्त्वमद्भ्यः पालको मेघ इव त्वमश्मनस्परि रत्नमिव त्वं वनेभ्यश्चन्द्र इव त्वमोषधीभ्यो वैद्य इव त्वं च नृणां मध्ये शुचिर्जायसे सोऽस्माभिः सत्कर्त्तव्योऽसि ॥१॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अथाग्निदृष्टान्तेन विद्वद्विद्यार्थिकृत्यमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (अग्ने) अग्निरिव राजमान विद्वन् (द्युभिः) प्रकाशैः (त्वम्) (आशुशुक्षणिः) शीघ्रकारी (त्वम्) (अद्भ्यः) जलेभ्यः (त्वम्) (अश्मनः) पाषाणात् (परि) सर्वतः (त्वम्) (वनेभ्यः) जङ्गलेभ्यः (त्वम्) (ओषधीभ्यः) (त्वम्) (नृणाम्) मनुष्याणाम् (नृपते) नृणां पालक (जायसे) (शुचिः) ॥१॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौः। हे राजन् यथा विद्युत्स्वप्रकाशेन शीघ्रं गन्त्री जलपाषाणवनौषधिपवित्रकारकत्वेन सर्वेषां पालिकाऽस्ति तथा विद्वान् समग्रसामग्र्या पवित्राचारः सन् विद्यादिप्रकाशेन सर्वेषामुन्नतिकरो भवति । अयं [मन्त्रः] निरुक्ते व्याख्यतः । ६। १ ॥१॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - विषयः

या सूक्तात अग्नीच्या दृष्टान्ताने विद्वानाचे व विद्यार्थ्याच्या कृत्याचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूत्राच्या सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. हे राजा! जशी विद्युत स्वयंप्रकाशी वेगवान, जल, पाषाण, वन व औषधींना पवित्र करणारी असून सर्वांची पालनकर्ती आहे, तसा विद्वान संपूर्ण साहित्यासह पवित्र आचरण करणारा असून विद्या इत्यादीच्या प्रकाशाने सर्वांची उन्नती करणारा असतो. या मंत्राची निरुक्तमध्येही व्याख्या आहे. ॥ १ ॥

02 तवाग्ने होत्रम् - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त᳓वाग्ने होत्रं᳓ त᳓व पोत्र᳓म् ऋत्वि᳓यं
त᳓व नेष्ट्रं᳓ तुव᳓म् अग्नि᳓द् ऋतायतः᳓
तव प्रशास्त्रं᳓ तुव᳓म् अध्वरीयसि
ब्रह्मा᳓ चा᳓सि गृह᳓पतिश् च नो द᳓मे

मूलम् ...{Loading}...

तवा॑ग्ने हो॒त्रं तव॑ पो॒त्रमृ॒त्वियं॒ तव॑ ने॒ष्ट्रं त्वम॒ग्निदृ॑ताय॒तः ।
तव॑ प्रशा॒स्त्रं त्वम॑ध्वरीयसि ब्र॒ह्मा चासि॑ गृ॒हप॑तिश्च नो॒ दमे॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अग्निः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - जगती

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

hotrám ← hotrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

potrám ← potrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

r̥tvíyam ← r̥tvíya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

agnít ← agnídh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

neṣṭrám ← neṣṭrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

r̥tāyatáḥ ← √r̥tāy- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

adhvarīyasi ← √adhvarīy- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

praśāstrám ← praśāstrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ási ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

brahmā́ ← brahmán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

dáme ← dáma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

gr̥hápatiḥ ← gr̥hápati- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

पद-पाठः

तव॑ । अ॒ग्ने॒ । हो॒त्रम् । तव॑ । पो॒त्रम् । ऋ॒त्विय॑म् । तव॑ । ने॒ष्ट्रम् । त्वम् । अ॒ग्नित् । ऋ॒त॒ऽय॒तः ।
तव॑ । प्र॒ऽशा॒स्त्रम् । त्वम् । अ॒ध्व॒रि॒ऽय॒सि॒ । ब्र॒ह्मा । च॒ । असि॑ । गृ॒हऽप॑तिः । च॒ । नः॒ । दमे॑ ॥

Hellwig Grammar

tavāgne ← tava ← tvad
[noun], genitive, singular
“you.”

tavāgne ← agne ← agni
[noun], vocative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

hotraṃ ← hotram ← hotra
[noun], nominative, singular, neuter
“yajña; sacrifice.”

tava ← tvad
[noun], genitive, singular
“you.”

potram ← potra
[noun], nominative, singular, neuter

ṛtviyaṃ ← ṛtviyam ← ṛtviya
[noun], nominative, singular, neuter
“regular; punctual; timely.”

tava ← tvad
[noun], genitive, singular
“you.”

neṣṭraṃ ← neṣṭram ← neṣṭra
[noun], nominative, singular, neuter

tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

agnid ← agnidh
[noun], nominative, singular, masculine
“Agnīdh.”

ṛtāyataḥ ← ṛtāy
[verb noun], genitive, singular

tava ← tvad
[noun], genitive, singular
“you.”

praśāstraṃ ← praśāstram ← praśāstra
[noun], nominative, singular, neuter

tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

adhvarīyasi ← adhvarīy
[verb], singular, Present indikative
“sacrifice.”

brahmā ← brahman
[noun], nominative, singular, masculine
“Brahma; Brahmin; dhak; Brahman; brahman [word]; Brahman; Brahmin; Brahmapurāṇa; Vishnu; Brihaspati.”

cāsi ← ca
[adverb]
“and; besides; then; now; even.”

cāsi ← asi ← as
[verb], singular, Present indikative
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

gṛhapatiś ← gṛhapatiḥ ← gṛhapati
[noun], nominative, singular, masculine
“gṛhapati [word]; Gṛhastha.”

ca
[adverb]
“and; besides; then; now; even.”

no ← naḥ ← mad
[noun], genitive, plural
“I; mine.”

dame ← dama
[noun], locative, singular, masculine
“dwelling; home.”

सायण-भाष्यम्

हेअग्ने होत्रं होतुःकर्मशस्त्रयाज्यादिलक्षणंयदस्तितदपितवैव त्वदर्थमित्यर्थः तथापोत्रं पोतुः कर्म- यदस्ति तद्पितवैव तथाऋत्वियम्प्राप्तकालमार्त्विज्यन्तवैवनेष्ट्रं नेष्टुःकर्मप्रस्थितयाज्यादिरूपं तव हेअग्ने त्वमग्नित् आग्नीध्रश्चत्वमेवासि तथाऋतायतोयज्ञमिच्छतस्तवैवप्रशास्त्रं यत्प्रशास्तुर्मैत्रावरुणस्यकर्म- तत् हेअग्ने त्वमध्वरीयसि अध्वरंयज्ञङ्कामयसेअध्वर्युर्भवसीत्यर्थः तथाध्वर्युशब्दव्युत्पत्तेः अध्वर्युरध्व- रयुरध्वरङ्कामयतइतिवेतिहिनिरुक्तम् । तथाब्रह्माचब्राह्मणाच्छंस्यप्यसि तथानोदमेस्मद्यज्ञगृहेगृह- पतिश्चासीति ॥ २ ॥

Wilson

English translation:

“Yours Agni, is the office of the Hotā, of the Potā, of the Ṛtvij, of the Neṣṭā; you are the Agnīdhra of the devout; yours is the functionof the Praśāstā; you are the Adhvaryu (adhvaryu radhvarayur adhvaram kāmayata iti vā (Nirukta 1.8) and the Brahmā; and the householder in our dwelling.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Hotā etc.: these are the eight of the sixteen priests employed at very solemn ceremonies; the duty of the Praśāstā is ascribed to the Maitrāvaruṇa, and Brahmā is identified with the Brāhmaṇāccahṃsi; Kulluka Bhaṭt.a, in his commentary on Manu viii.210 enumerates sixteen priests, in the order and proportion in which they are entitled to share in a dakṣiṇā of a hundred cows, being arranged in four classes, of which the first four are severally the heads, and others subordinate to them, in the same course of succession: 1. Hotā, Adhvaryu, Udgatā and Brahmā, are to have twelve each, or forty-eight in all; 2. Maitrāvaruṇa, Pratistotā, Brāhmaṇāccaṃsi and Prastotā, six each, or twenty-four; 3. Accavāka, Neṣṭā, Āgnīdhra and Pratihartā four each, or sixteen; and 4. Grāvadut, Netā, Potā and Subrahmaṇya, three each, or twelve in all; making up the total of one hundred. Thus, the percentages for the four groups are: 48, 24, 16, 12 respectively. Rāmanātha, in his commentary on the Amarakośa, viii.17 gives the names of 16 priests, but with a few variations: Grāvastut replaces Grāvadut; Prastotā, Netā and Potā are replaced with Prasthātā, Praśāstā and Balaccadaka. In the Aitareya Brāhmaṇa vii.1, the sixteen priests are enumerated with some variations: Pratistotā, Grāvadut, Netā and Subrahmaṇya are replaced with Pratiprasthatā, Upagātā, Ātreya and Sadasya. Other priests included in this list are: Grāvastut, Unnetā, Subrahmaṇya and the Śamitā (immolator), when a Brāhmaṇa. Mādhava’s commentary on the Nyāya-māla-Vistāra of Jaimini, the list of 16 priests, following Kumārila Bhaṭt.a includes: 1. Adhvaryu, Prati-prasthātā, Neṣṭā, Unnetā (ceremonial of the Yajurveda); 2. Brahmā, Brāhmaṇāccaṃsi, Āgnīdh, Potā (superintend the whole according to the ritual of the three vedas); 3. Udgātā, Prastotā, Pratihartā, Subrahmaṇya (chant the hymns, especially, Sāmaveda); 4. Hotā, Maitrāvaruṇa, Acchavāka, Grāvastut (repeat the hymns of the Ṛcā); the head of each class receives the entire dakṣiṇā,or gratuity; the second, one-half; the third, one-third; and the fourth, a quarter

Jamison Brereton

Yours, Agni, is the office of Hotar; yours that of Potar in its turn; yours that of Neṣṭar; you are the Agnidh [=Fire-Kindler] of the one who
follows truth.
Yours is the office of Praśāstar; you act as Adhvaryu; you are both the Brahman-priest and the houselord in our home.

Jamison Brereton Notes

The accent on ási in d presumably results from its contrastive function in the ca … ca construction. Curiously Oldenberg does not comment.

Note the two different words for house in gṛhápatiḥ … dáme, with the former replacing old dáṃpati-. On these various terms for house-lord, see my forthcoming articles “The Term gṛhastha and the (Pre)history of the Householder” (to appear in The Householder in Ancient India: A History of the Gṛhastha, ed. Patrick Olivelle) and “The Double Life of gahapati” (to appear in a forthcoming Fs.).

Griffith

Thine is the Herald’s task and Cleanser’s duly timed; Leader art thou, and Kindler for the pious man.
Thou art Director, thou the ministering Priest: thou art the Brahman, Lord and Master in our home.

Oldenberg

1 To thee, O Agni, belongs the Hotri’s and the Potri’s office exercised at the appointed season; to thee belongs the office of the Neshtri; thou art the Agnîdh 2 for the righteous. To thee belongs the office of the Prasâstri; thou actest as an Adhvaryu, and thou art the Brahman and the master of the house in our house 3.

Geldner

Dir, Agni, kommt das Amt des Hotri zu, dir das Amt des Potri zu seiner Zeit, dir das Amt des Nestri; du bist der Agnidh des Gesetzestreuen. Dir kommt das Amt des Prasastri zu, du wirkst als Adhvaryu. Du bist sowohl der Brahman als auch der Hausherr in unserem Hause.

Grassmann

Dein ist des Priesters, Agni, dein des Läuterers rechtmässig Amt, des Führers, dein des Ordnenden; Du bist des Frommen Glutentzünder, opferst gern, und Beter bist du, Hausherr du in unserm Haus.

Elizarenkova

У тебя, о Агни, – служба хотара, у тебя – в урочное время служба потара,
У тебя – служба нештара, ты агнидх благочестивого,
У тебя – служба прашастара, ты действуешь как адхварью,
Ты брахман и господин дома в нашем жилище.

अधिमन्त्रम् (VC)

अग्निः
आङ्गिरसः शौनहोत्रो भार्गवो गृत्समदः
विराड्जगती
निषादः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के समान बलवान् वर्त्तमान विद्वान् ! (तव) विद्या, धर्म और नम्रता से प्रकाशमान जो आप उनका (होत्रम्) जिसमें पदार्थ होमा जाता वह होता का काम (तव) आपका (पोत्रम्) पवित्र काम (तव) आपका (नेष्ट्रम) पहुँचाने का काम वह है (त्वियम्) कि जो त्विजों के योग्य है (त्वम्) आप (अग्नित्) अग्नि को प्रदीप्त करनेवाले और (तायतः) अपने को सत्य की इच्छा करनेवाले (तव) आपका (प्रशास्त्रम्) उत्तम शिक्षा करना काम है (त्वम्) आप (अध्वरीयसि) अपने को अहिंसा कर्म की इच्छा करते (त्वम्)आप (ब्रह्मा) चारों वेदों के जाननेवाले (च, असि) हैं और (नः) हम लोगों के (दमे) जिसमें जन इन्द्रियों का दमन करते हैं इस घर में (गृहपतिः) घर के कामों की रक्षा करनेहारे (च) भी हैं ॥२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जिस पुरुष का अग्निहोत्र के तुल्य उपकार, त्विजों के कर्म के समान पवित्र क्रिया, आप्त विद्वानों के समान न्याय, अग्नि विद्या को जाननेवाले के समान उद्यम, न्यायाधीश के समान न्याय-व्यवस्था, यज्ञ करनेवाले के समान अहिंसा, वेदपारङ्गत के समान विद्या, और गृहपति के समान ऐश्वर्य्य का संग्रह हो, वही प्रशंसा को प्राप्त होने योग्य होता है ॥२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे अग्ने अग्निरिव वर्त्तमान तव होत्रं तव पोत्रं तव नेष्ट्रमृत्वियं त्वमग्निदृतायतस्तव प्रशास्त्रं चाऽस्ति यस्त्वमध्वरीयसि त्वं ब्रह्मा चाऽसि नो दमे गृहपतिश्चाऽसि ॥२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (तव) विद्याधर्मविनयै राजमानस्य (अग्ने) पावकवद्बलिष्ठ (होत्रम्) हूयते दीयते यस्मिँस्तत् (तव) (पोत्रम्) पवित्रम् (त्वियम्) त्विगर्हम् (तव) (नेष्ट्रम्) नयनम् (त्वम्) (अग्नित्) पावकप्रदीप्तकरः (तायतः) आत्मन तं सत्यमिच्छतः (तव) (प्रशास्त्रम्) प्रशासनम् (त्वम्) (अध्वरीयसि) आत्मनोऽध्वरमहिंसामिच्छसि (ब्रह्मा) चतुर्वेदवित् (च) (असि) (गृहपति) गृहकृत्यस्य पालकः (च) (नः) अस्माकम् (दमे) दाम्यन्ति जना यस्मिन् गृहे तस्मिन् गृहे। अयं मन्त्रः निरुक्ते व्याख्यातः [?] । निरु० १। ८॥ ॥२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - यस्य पुरुषस्याग्निहोत्रवदुपकार त्विक्कर्मवत् पवित्रा क्रियाऽऽप्तवन्न्यायोऽग्निविद्याविज्ञातृवदुद्यमो न्यायाधीशवन्न्यायव्यवस्था यजमानवदहिंसा वेदपारगवद्विद्या गृहपतिवदैश्वर्य्यसंग्रहश्च स्यात्स एव प्रशंसां प्राप्तुमर्हति ॥२॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - ज्या पुरुषाचा अग्निहोत्राप्रमाणे उपकार, ऋत्विजाच्या कर्माप्रमाणे पवित्र क्रिया, आप्तविद्वानाप्रमाणे न्याय, अग्निविद्या जाणणाऱ्याप्रमाणे उद्योग, न्यायाधीशाप्रमाणे न्यायव्यवस्था, याज्ञिक यजमानाप्रमाणे अहिंसा, वेदपारंगताप्रमाणे विद्या, गृहपतीप्रमाणे ऐश्वर्यसंग्रह असतो, त्याचीच प्रशंसा होते. ॥ २ ॥

03 त्वमग्न इन्द्रो - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त्व᳓म् अग्न इ᳓न्द्रो वृषभः᳓ सता᳓म् असि
तुवं᳓ वि᳓ष्णुर् उरुगायो᳓ नमसि᳓यः
तुव᳓म् ब्रह्मा᳓ रयिवि᳓द् ब्रह्मणस् पते
तुवं᳓ विधर्तः सचसे पु᳓रंधिया

मूलम् ...{Loading}...

त्वम॑ग्न॒ इन्द्रो॑ वृष॒भः स॒ताम॑सि॒ त्वं विष्णु॑रुरुगा॒यो न॑म॒स्यः॑ ।
त्वं ब्र॒ह्मा र॑यि॒विद्ब्र॑ह्मणस्पते॒ त्वं वि॑धर्तः सचसे॒ पुरं॑ध्या ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अग्निः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - जगती

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

satā́m ← √as- 1 (root)
{case:GEN, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

namasyàḥ ← namasyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

urugāyáḥ ← urugāyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víṣṇuḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

brahmā́ ← brahmán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

brahmaṇaḥ ← bráhman- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

pate ← páti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rayivít ← rayivíd- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

púraṁdhyā ← púraṁdhi- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sacase ← √sac- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vidhartar ← vidhartár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

त्वम् । अ॒ग्ने॒ । इन्द्रः॑ । वृ॒ष॒भः । स॒ताम् । अ॒सि॒ । त्वम् । विष्णुः॑ । उ॒रु॒ऽगा॒यः । न॒म॒स्यः॑ ।
त्वम् । ब्र॒ह्मा । र॒यि॒ऽवित् । ब्र॒ह्म॒णः॒ । प॒ते॒ । त्वम् । वि॒ध॒र्त॒रिति॑ विऽधर्तः । स॒च॒से॒ । पुर॑म्ऽध्या ॥

Hellwig Grammar

tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

agna ← agne ← agni
[noun], vocative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

indro ← indraḥ ← indra
[noun], nominative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
[noun], nominative, singular, masculine
“bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

satām ← as
[verb noun], genitive, plural
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

asi ← as
[verb], singular, Present indikative
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

tvaṃ ← tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

viṣṇur ← viṣṇuḥ ← viṣṇu
[noun], nominative, singular, masculine
“Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

urugāyo ← urugāyaḥ ← urugāya
[noun], nominative, singular, masculine

namasyaḥ ← namasya
[noun], nominative, singular, masculine
“honorable; august; respectful; esteemed.”

tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

brahmā ← brahman
[noun], nominative, singular, masculine
“Brahma; Brahmin; dhak; Brahman; brahman [word]; Brahman; Brahmin; Brahmapurāṇa; Vishnu; Brihaspati.”

rayivid ← rayi
[noun], masculine
“wealth; property.”

rayivid ← vid
[noun], nominative, singular, masculine
“finding.”

brahmaṇaspate ← brahmaṇaspati
[noun], vocative, singular, masculine
“Brahmaṇaspati.”

tvaṃ ← tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

vidhartaḥ ← vidhartar ← vidhartṛ
[noun], vocative, singular, masculine
“organizer.”

sacase ← sac
[verb], singular, Present indikative
“accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

purandhyā ← puraṃdhi
[noun], instrumental, singular, feminine
“liberality; Puraṃdhi; munificence.”

सायण-भाष्यम्

हेअग्ने त्वंयतः सतांवृषभोवर्षितासि अतइन्द्रोसि यद्वा सतांसाधूनां इन्द्रोसि कामानांवर्षितासि त्वंविष्णुरसि यतउरुगायः बहुभिर्गीयमानः अतोनमस्यः नमस्कार्यश्चभवसि हेब्रह्मणस्पते परिवृढ- स्यकर्मणोमन्त्रस्यवापालयितः त्वं यतः रयिवित् गवादिधनस्यवेत्ता अतोब्रह्मासि हेविधर्तः विविध- कारक वैश्वानरूपाग्ने त्वम्पुरन्ध्याबहुप्रकारयाबुद्भ्यासचसे सहवर्तसे सर्वदाबुद्भ्यास्तूयसइत्यर्थः ॥ ३ ॥

Wilson

English translation:

“You, Agni, are Indra, the showerer (of bounties) on the good; you are adorable Viṣṇu, the hymned of many; you Brahmaṇaspati, are Brahmā, the possessor of riches; you, the author of various (conditions) are associated with wisdom.”

Jamison Brereton

You, Agni, as bull of beings, are Indra; you, wide-going, worthy of homage, are Viṣṇu.
You, o lord of the sacred formulation, finder of wealth, are the Brahman [=Formulator]; you, o Apportioner, are accompanied by Plenitude.

Jamison Brereton Notes

Holland & van Nooten Rig Veda edition suggest the distracted reading namasí yaḥ here and in 10a, which produces 12 syllables for the Jagatī line but a very bad cadence (4 light syllables), while reading an undistracted form produces a good Triṣṭubh line. They argue 1) that namasí ya- is always otherwise distracted in the RV (though it doesn’t otherwise appear in a cadence) and 2) that there are several other similar bad cadences in this hymn (avidhat 7d, 9c). These are good arguments, but I would still favor an undistracted namasyàḥ in a Triṣṭubh line.

Geldner suggests that vidhartaḥ in d is a predicate voc. I think rather that it signals the absent middle term, the divinity with which Agni is here identified, namely Bhaga. So Oldenberg (SBE). Bhaga is identified as vidhartár- in VII.41.2 and is regularly associated with Puraṃdhi.

Griffith

Hero of Heroes, Agni! Thou art Indra, thou art Visnu of the Mighty Stride, adorable:
Thou, Brahmanaspati, the Brahman finding wealth: thou, O Sustainer, with thy wisdom tendest us.

Oldenberg

1 Thou, O Agni, art Indra, a bull among (all) beings. Thou art the wide-ruling Vishnu, worthy of adoration. Thou art the Brahman, a gainer of wealth, O Brahmanaspati 2. Thou, O Vidhartri (i. e. who keepest asunder all things), art united with Puramdhi (or the Liberality of the gods) 3.

Geldner

Du, Agni, bist Indra, der Bulle aller Seienden, du bist der weitschreitende, verehrungswürdige Vishnu. Du bist der Reichtum findende Hohepriester, o Brahmanaspati. Du, o Austeiler, bist der Purandhi gesellt.

Grassmann

Du bist, o Agni, Indra, bist der Tapfern Herr, bist Vischnu auch, der hehre, weithinschreitende, Ein Beter, Reichthum schenkend, o Gebetes Herr; du, o Erhalter, bist durch Segensfülle hold.

Elizarenkova

Ты, о Агни, – Индра, бык существ,
Ты – Вишну, широко шагающий, достойный поклонения.
Ты – брахман, находящий богатство, о Брахманаспати.
Ты, о распределитель благ, следуешь вместе с Пурамдхи.

अधिमन्त्रम् (VC)

अग्निः
आङ्गिरसः शौनहोत्रो भार्गवो गृत्समदः
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) सूर्य के समान वर्त्तमान ! (इन्द्रः) ऐश्वर्यवान् (वृषभः) दुष्टों के सामर्थ्य को विनाशनेवाले (त्वम्) आप (सताम्) सत्पुरुषों के बीच (नमस्यः)सत्कार करने योग्य (असि) हैं, (विष्णु) जगदीश्वर के समान (त्वम्) आप सज्जनों में (उरुगायः) बहुतों से कीर्त्तन किये हुए हैं। हे (ब्रह्मणस्पते) वेदविद्या का प्रचार करनेवाले ! जो (त्वम्) आप (रयिवित्) पदार्थविद्या के जानने (ब्रह्मा) समस्त वेद के पढ़नेवाले हैं। हे (विधर्त्तः) जो नाना प्रकार के शुभ गुणों को धारण करनेवाले (त्वम्) आप (पुरन्ध्या) पूर्ण विद्या के धारण करनेवाली स्त्री उसके साथ (सचसे) सम्बन्ध करते हैं ॥३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य ब्रह्मचर्य से आप्त विद्वानों के समीप से विद्या शिक्षा को प्राप्त हुआ ईश्वर के समान उपकारदृष्टि से प्रशंसा और सत्कार को प्राप्त हुआ प्रतिदिन उत्तम बुद्धि से समस्त शुभ गुण, कर्म और स्वभावों को धारण करता है, वह सम्पूर्ण विद्यावान् होता है ॥३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे अग्ने इन्द्रो वृषभस्त्वं सतां नमस्योऽसि विष्णुस्त्वं सतामुरुगायोऽसि हे ब्रह्मणस्पते यस्त्वं रयिविद्ब्रह्माऽसि। हे विधर्त्तस्त्वं पुरन्ध्या सचसे ॥३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (अग्ने) सूर्य्यवद्वर्त्तमान (इन्द्रः) ऐश्वर्यवान् (वृषभः) दुष्टसामर्थ्यहन्ता (सताम्) सत्पुरुषाणां मध्ये (असि) (त्वम्) (विष्णुः) जगदीश्वरवत् (उरुगायः) बहुभिः स्तुतः (नमस्यः) सत्कर्त्तुमर्हः (त्वम्) (ब्रह्मा) अखिलवेदाऽध्येता (रयिवित्) पदार्थविद्यायुक्तः (ब्रह्मणस्पते) वेदविद्याप्रचारक (त्वम्) (विधर्त्तः) यो विविधान् शुभान् गुणान् धरति तत्सम्बुद्वौ (सचसे) सह वर्त्तसे (पुरन्ध्या) पुरं पूर्णां विद्यां ध्यायति या तया सह ॥३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - यो मनुष्यो ब्रह्मचर्येणाऽप्तानां विदुषां सकाशात् प्राप्तविद्याशिक्ष ईश्वरवत्सर्वोपकारतया प्राप्तप्रशंसासत्कारः प्रत्यहं प्रज्ञया सर्वान् शुभगुणकर्मस्वभावान् धरति सोऽलंविद्यो भवति ॥३॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो माणूस ब्रह्मचर्यपूर्वक आप्तविद्वानांकडून विद्या व शिक्षण प्राप्त करतो, ईश्वराप्रमाणे उपकारबुद्धीने वागतो व प्रशंसा आणि सत्कार प्राप्त करतो, प्रत्येक दिवशी उत्तम बुद्धीने संपूर्ण शुभ गुण, कर्म, स्वभाव धारण करतो तो संपूर्ण विद्यायुक्त असतो. ॥ ३ ॥

04 त्वमग्ने राजा - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त्व᳓म् अग्ने रा᳓जा व᳓रुणो धृत᳓व्रतस्
तुव᳓म् मित्रो᳓ भवसि दस्म᳓ ई᳓डियः
त्व᳓म् अर्यमा᳓ स᳓त्पतिर् य᳓स्य सम्भु᳓जं
तुव᳓म् अं᳓शो विद᳓थे देव भाजयुः᳓

मूलम् ...{Loading}...

त्वम॑ग्ने॒ राजा॒ वरु॑णो धृ॒तव्र॑त॒स्त्वं मि॒त्रो भ॑वसि द॒स्म ईड्यः॑ ।
त्वम॑र्य॒मा सत्प॑ति॒र्यस्य॑ स॒म्भुजं॒ त्वमंशो॑ वि॒दथे॑ देव भाज॒युः ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अग्निः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - जगती

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dhr̥távrataḥ ← dhr̥távrata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhavasi ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dasmáḥ ← dasmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ī́ḍyaḥ ← ī́ḍya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

aryamā́ ← áryaman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sambhújam ← sambhúj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sátpatiḥ ← sátpati- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

áṁśaḥ ← áṁśa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhājayúḥ ← bhājayú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vidáthe ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

पद-पाठः

त्वम् । अ॒ग्ने॒ । राजा॑ । वरु॑णः । धृ॒तऽव्र॑तः । त्वम् । मि॒त्रः । भ॒व॒सि॒ । द॒स्मः । ईड्यः॑ ।
त्वम् । अ॒र्य॒मा । सत्ऽप॑तिः । यस्य॑ । स॒म्ऽभुज॑म् । त्वम् । अंशः॑ । वि॒दथे॑ । दे॒व॒ । भा॒ज॒युः ॥

Hellwig Grammar

tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

agne ← agni
[noun], vocative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

rājā ← rājan
[noun], nominative, singular, masculine
“king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
[noun], nominative, singular, masculine
“Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

dhṛtavratas ← dhṛta ← dhṛ
[verb noun]
“keep; put; hold; assume; wear; take; promise; stay; exist; hold; begin; dip.”

dhṛtavratas ← vrataḥ ← vrata
[noun], nominative, singular, masculine
“vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

mitro ← mitraḥ ← mitra
[noun], nominative, singular, masculine
“friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

bhavasi ← bhū
[verb], singular, Present indikative
“become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

dasma ← dasmaḥ ← dasma
[noun], nominative, singular, masculine
“overlord.”

īḍyaḥ ← īḍ
[verb noun], nominative, singular
“praise; invite; raise.”

tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

aryamā ← aryaman
[noun], nominative, singular, masculine
“Aryaman; aryaman [word]; sun.”

satpatir ← sat
[noun]
“good; good; real; existent; virtuous; sat [prefix]; real.”

satpatir ← patiḥ ← pati
[noun], nominative, singular, masculine
“husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

yasya ← yad
[noun], genitive, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

saṃbhujaṃ ← saṃbhujam ← sambhuj ← √bhuj
[verb], singular, Aorist conj./subj.

tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

aṃśo ← aṃśaḥ ← aṃśa
[noun], nominative, singular, masculine
“part; part; share; part; volume; parcel; part; Aṃśa; aṃśa [word]; fraction.”

vidathe ← vidatha
[noun], locative, singular, neuter
“meeting; wisdom; council.”

deva
[noun], vocative, singular, masculine
“Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

bhājayuḥ ← bhājayu
[noun], nominative, singular, masculine

सायण-भाष्यम्

हेअग्ने त्वंयतोधृतव्रतः धारितकर्मासि अतोवरुणोराजासि यतोदस्मः शत्रूणामुपक्षपयिताईड्यः स्तुत्यश्च अतोत्वम्मित्रः एतन्नामकोदेवोसि यतः त्वंसत्पतिः सतामभिमतप्रदानेनपालयिता अतः अय- माभवसि दातृत्वञ्चार्यम्णोलिङ्गं अर्यमेतितमाहुर्योददातीतियस्यार्यम्णोदानंसम्भुजंसन्ततभुजंव्याप- कम्भवति यद्वा यस्यधनंसम्भुजं सम्यग्भोगायसाधुग्रहीतॄणां तथात्वंअंशः सूर्यमूर्त्यन्तरभूतएतन्नामको- देवोसि तादृशहेदेव विदथेस्मदीयेयज्ञे भाजयुः फलानाम्भाजयिताप्रापगितासि ॥ ४ ॥

Wilson

English translation:

“You, Agni, are the royal Varuṇa, observant of holy vows; you are the adorable Mitra, the destroyer (of foes); you are Aryaman, the protector of the virtuous, whose (liberality) is enjoyed by all; you are a portion (of the sun); be the distributor (of good things), divine (Agni), at our sacrifice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Whose liberality: liberality is said to be the characteristic of Aryaman, dātṛtvam caryamṇo liṅgam; you are a portion of the sun: tvam aṃśaḥ = forms of the sun, or the Āditya, named aṃśa; You, Agni, are Rudra: tvam rudro asuro maho divaḥ: asura = śatrūṇām nirasitā, the expeller of enemies;

Divas = from heaven; or, the giver of strength, asur, balam, tasya datā āditya rūpa: a form of āditya, or an āditya

Jamison Brereton

You, Agni, whose commandments are steadfast, are King Varuṇa; you, wondrous to be invoked, become Mitra.
You, as the lord of settlements who (offers) a common meal, are
Aryaman; you, apportioning at the ritual distribution, o god, are
Aṃśa [/Share].

Jamison Brereton Notes

On this vs. see Thieme, Mitra and Aryaman, 83-85.

sambhújam in c is analysed by Grassmann as a 1st sg. subj. or injunc. (his “Co.”) to a thematic aorist and is so rendered by Geldner (“von dem ich Nutzen haben möchte”), though he expresses doubts in his n. However, this aor. stem does not otherwise exist: the multiple bhujema forms, apparent optatives in mā́prohibitives, are convincingly explained by Hoffmann (Injunk. 95-97) as reanalysed from an expression with the infinitive bhujé followed by enclitic 1st ps. pronoun. Moreover, act. forms to this root should mean ‘give pleasure’, not ‘derive pleasure’ (cf. bhuñjatī́ I.48.5). Oldenberg (Noten) already disputed the verbal interpr. of sambhújam, and it is now generally taken as a nominal (so Thieme, Mitra and Aryaman, although in Fremdling [16 n. 2, 105] he takes it as a verb; Hoffmann, Injunk. 96 n. 197; Renou; Scarlatta 358), though Witzel Gotō tr. it as a verb, allowing for the nominal possibility in their n. Assuming that sambhújam is nominal, the problem is how to fill out the defective rel. cl. yásya sambhújam. Most supply a verb like “we eat” or “we expect,” e.g., Scarlatta. “von dem ich Genuss (erwarte, o. ä).” The published translation takes GEN sambhújam as a possessive expression: “whose common meal (it is)” à “who has a common meal,” further extended to “who offers a common meal.” I find this more satisfying syntactically than the invention of a verb, but it runs into morphological difficulty: by my tr. the meal should be nominative, and if sambhújam belongs to a root noun paradigm, it can only be a masc. acc. sg. This forces me into the unhappy position of assuming a root-accented neut. thematic stem -bhúja-, which may be unlikely enough morphologically to persuade me to supply a verb to govern the acc.

Griffith

Agni, thou art King Varuna whose laws stand fast; as Mitra, Wonder-Worker, thou must be implored.
Aryaman, heroes’ Lord, art thou, enrich ing all, and liberal Amsa in the synod, O thou God.

Oldenberg

Thou, O Agni, art the king Varuna whose laws are firm; thou becomest Mitra, the wondrous one, worthy of being magnified. Thou art Aryaman, the lord of beings, whom I may enjoy 1. Thou, O god, art Amsa 2, desirous of distributing (goods) in the assembly 3.

Geldner

Du, Agni, bist König Varuna, der die Gebote aufrecht hält, du bist Mitra, der anzurufende Meister. Du bist Aryaman, der wahre Herr, von dem ich Nutzen haben möchte. Du, Gott, bist Amsa, der an dem Opfer Anteil gewährt.

Grassmann

Du, Agni, König Varuna, des Rechtes Schirm, und Mitra bist du, wunderherrlich, preisenswerth, Und Arjaman, der Heeresfürst, der mich beglückt, bist Ança auch, der gern, o Gott, beim Fest beschenkt.

Elizarenkova

Ты, о Агни, – царь Варуна, чей обет крепок,
Ты бываешь Митрой чудодейственным, достойным призываний.
Ты – Арьяман, господин существ, чье угощение (я хотел бы отведать).
Ты – Анша, о бог, наделяющий при жертвенной раздаче.

अधिमन्त्रम् (VC)

अग्निः
आङ्गिरसः शौनहोत्रो भार्गवो गृत्समदः
भुरिक्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अब चलते हुए विषय में राजशिष्य के कृत्य का वर्णन करते हैं।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देव) अतीव मनोहर (अग्ने) सूर्य के समान समस्त अर्थों का प्रकाश करनेवाले ! जो (त्वम्) आप (धृतव्रतः) सत्य को धारण किये स्वीकार किये हुए (वरुणः) श्रेष्ठ के समान (राजा) शरीर, आत्मा और मन से प्रतापवान् (भवसि) होते हैं (दस्मः) दुःख और दुष्टों के विनाश करनेवाले (ईड्यः) प्रशंसा के योग्य (मित्रः) प्राण के मित्र होते हैं (यस्य) जिस राज्य के (सम्भुजम्) सम्भोग करने को (त्वम्) आप (अर्यमा) न्यायकारी (सत्पतिः) सज्जन और सदाचारों के पालनेवाले होते हैं (अंशः) प्रेरणा करनेवाले (त्वम्) आप (विदथे) संग्राम में (भाजयुः) अर्थी-प्रत्यर्थियों की व्यवस्था से पृथक्-पृथक् करनेवाले होते हैं, इससे हम लोगों के राजा हैं ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जिससे सत्य को धारण कर असत्य का त्याग किया जाता और मित्र के समान सबके लिये सुख दिया जाता है, वह सत्यसन्धि दुष्टाचार से अलग हुआ सत्य और असत्य का यथावद्विवेचन करनेवाला सबको मान करने योग्य होता है ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे देवाग्ने यस्त्वं धृतव्रतो वरुणइव राजा भवसि दस्म ईड्यो मित्रो भवसि यस्य राजस्य संभुजन्त्वमर्य्यमा सत्पतिर्भवस्यंशस्त्वं विदथे भाजयुर्भवसि तस्मादस्माकं राजाऽसि ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अथ प्रकृतविषये राजशिष्यकृत्यमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (अग्ने) सूर्यवत्ससर्वार्थप्रकाशक (राजा) शरीरात्ममनोभिस्तेजस्वी (वरुणः) वरः श्रेष्ठः (धृतव्रतः) स्वीकृतसत्यः (त्वम्) (मित्रः) प्राणवत् सुहृत् (भवसि) (दस्मः) दुःखानां दुष्टानामुपक्षेता (ईड्यः) स्तोतुमर्हः (त्वम्) (अर्य्यमा) न्यायकारी (सत्पतिः) सतां पुरुषाणामाचाराणां च पालकः (यस्य) (सम्भुजम्) संभोक्तुम् (त्वम्) (अंशः) प्रेरकः (विदथे) संग्रामे (देव) कमनीयतम (भाजयुः) अर्थिप्रत्यर्थिनां न्यायव्यवस्थया विभाजयिता ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - येन सत्यं धृत्वाऽसत्यं त्यज्यते मित्रवत्सर्वस्मै सुखं दीयते स सत्यसन्धिर्दुष्टाचारात् पृथग्भूतः सत्याऽसत्ययोर्यथावद्विवेचनकारकः सर्वेषां मान्यः स्यात् ॥४॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो सत्य धारण करून असत्याचा त्याग करतो व मित्राप्रमाणे सर्वांना सुख देतो, तो सत्यवादी असून दुष्टाचरणापासून पृथक असतो. सत्य व असत्याचे यथायोग्य विवेचन करणारा असतो. त्याची सर्वत्र मान्यता असते. ॥ ४ ॥

05 त्वमग्ने त्वष्था - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त्व᳓म् अग्ने त्व᳓ष्टा विधते᳓ सुवी᳓रियं
त᳓व ग्ना᳓वो मित्रमहः सजाति᳓यम्
त्व᳓म् आशुहे᳓मा ररिषे सुअ᳓श्वियं
तुवं᳓ नरां᳓ श᳓र्धो असि पुरूव᳓सुः

मूलम् ...{Loading}...

त्वम॑ग्ने॒ त्वष्टा॑ विध॒ते सु॒वीर्यं॒ तव॒ ग्नावो॑ मित्रमहः सजा॒त्य॑म् ।
त्वमा॑शु॒हेमा॑ ररिषे॒ स्वश्व्यं॒ त्वं न॒रां शर्धो॑ असि पुरू॒वसुः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अग्निः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - जगती

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

suvī́ryam ← suvī́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

tváṣṭā ← tváṣṭar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vidhaté ← √vidh- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:ACT}

gnā́vaḥ ← gnā́vant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mitramahaḥ ← mitrámahas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sajātyàm ← sajātyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

āśuhémā ← āśuhéman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rariṣe ← √rā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

sváśvyam ← sváśvya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

narā́m ← nár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

purūvásuḥ ← purūvásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śárdhaḥ ← śárdhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

पद-पाठः

त्वम् । अ॒ग्ने॒ । त्वष्टा॑ । वि॒ध॒ते । सु॒ऽवीर्य॑म् । तव॑ । ग्नावः॑ । मि॒त्र॒ऽम॒हः॒ । स॒ऽजा॒त्य॑म् ।
त्वम् । आ॒शु॒ऽहेमा॑ । र॒रि॒षे॒ । सु॒ऽअश्व्य॑म् । त्वम् । न॒राम् । शर्धः॑ । अ॒सि॒ । पु॒रु॒ऽवसुः॑ ॥

Hellwig Grammar

tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

agne ← agni
[noun], vocative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

tvaṣṭā ← tvaṣṭṛ
[noun], nominative, singular, masculine
“Tvaṣṭṛ; Viśvakarman; sun.”

vidhate ← vidh
[verb noun], dative, singular
“worship; offer.”

suvīryaṃ ← su
[adverb]
“very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

suvīryaṃ ← vīryam ← vīrya
[noun], accusative, singular, neuter
“potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

tava ← tvad
[noun], genitive, singular
“you.”

gnāvo ← gnāvas ← gnāvat
[noun], vocative, singular, masculine

mitramahaḥ ← mitra
[noun], masculine
“friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

mitramahaḥ ← mahas ← mahat
[noun], vocative, singular, masculine
“large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

sajātyam ← sajātya
[noun], nominative, singular, neuter
“relatedness.”

tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

āśuhemā ← āśuheman
[noun], nominative, singular, masculine

rariṣe ← rā
[verb], singular, Perfect indicative
“give; impart.”

svaśvyaṃ ← su
[adverb]
“very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

svaśvyaṃ ← aśvyam ← aśvya
[noun], accusative, singular, neuter

tvaṃ ← tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

narāṃ ← narām ← nṛ
[noun], genitive, plural, masculine
“man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

śardho ← śardhaḥ ← śardhas
[noun], nominative, singular, neuter
“troop.”

asi ← as
[verb], singular, Present indikative
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

purūvasuḥ ← purūvasu
[noun], nominative, singular, masculine
“rich.”

सायण-भाष्यम्

हेअग्ने त्वष्टाफलस्यसाधुसम्पादयितात्वं विधतेपरिचरतेजनाय सुवीर्यंशोभनवीर्यन्धनं तद्धेतुर्भवसि ग्नावः याः स्तुतिवाचः सन्ति तास्तव स्वभूताः हेमित्रमहः हितकारितेजः सजात्यं अस्माकम्बान्धवम्भ- जसइत्यर्थः हेअग्ने आशुहेमा आशुप्रेरयितात्वं स्वश्व्यंशोभनाश्वसमूहोपेतम्फलं ररिषेददासि हेअग्ने पुरु- वसुः प्रभूतधनस्त्वं नरान्नराणां शर्धोबलस्थानीयोसि ॥ ५ ॥

Wilson

English translation:

“You, Agni, are Tvaṣṭā, (the giver) of great wealth to (your) worshipper; these praises are yours; do you, of benevolent power, (admit) our affinity; you, who are prompt to encourage (us), give us good (store of) horses; you, who abound with opulence, are the strength of men.”

Jamison Brereton

You, Agni, (giving wealth) rich in heroes to the one who does honor, are Tvaṣṭar—yours is kinship, o you accompanied by the Wives (of the Gods) and possessing Mitra’s might—
You have given (wealth) rich in horses as the impeller of swift (horses) [=Child of the Waters]. You of many goods are the troop of men
[=Maruts].

Jamison Brereton Notes

Pāda a has the acc. and dat. appropriate to an expression of giving, but no verb; pāda c has the verb (rariṣe) but no dative of recipient. The accusatives of gift in the two pādas are formed in parallel: suvī́r i yam (a), s u váśvi yam (c).The two pādas thus complete each other rhetorically.

In b gnā́vaḥ is morphologically incoherent. By its ending it should be vocative, but since it occupies non-initial position, its accent should preclude that.

Nonetheless, with all the standard interpr. I take it as a voc. An ad hoc explanation could be concocted for its accent – that the following voc. mitramahaḥ induced accent on the preceding one to support the voc. phrase – but I think too many counter-examples could be adduced. Geldner suggests a word haplology, gnā́ḥ gnāvaḥ, but this seems unnecessary and also requires a tr. “you are (the Wives).” It is likely instead that the third term in this pāda is Tvaṣṭar from pāda a, since he is regularly associated with the Wives of the Gods, and in fact the other attestation of this voc. gnā́vaḥ (I.15.3), correctly accented in pāda-initial position, refers to Tvaṣṭar.

As pointed out by Oldenberg (SBE) and Geldner, the third term in pāda c is presumably Apām Napāt, who is elsewhere called āśuhéman-, including 2x in II. The āśu- in that compound echoes the beginning of āśuśukṣáṇiḥ in 1a, though that form is most probably formed to the desid. stem of √śuc with preverb ā́, since the -ani-suffix is rather commonly built to desiderative stems and there would be no obvious source of the -s- before the suffix otherwise.

Griffith

Thou givest strength, as Tvastar, to the worshipper: thou wielding Mitra’s power hast kinship with the Dames.
Thou, urging thy fleet coursers, givest noble steeds: a host of heroes art thou with great store of wealth.

Oldenberg

Thou, O Agni, being Tvashtri, (grantest) to thy worshipper abundance in heroes. To thee, who art accompanied by the (divine) wives 1, who art great like Mitra, belongs relationship 2. Thou, the quick inciter 3, givest abundance in horses. Thou, rich in wealth, art the host of men 4.

Geldner

Du, Agni, schenkst als Tvastri dem Verehrer gute Söhne; deine Genossenschaft sind die Weiber, du Weiberfreund, du wie Mitra geehrter. Du schenkst als der Treiber von Rennpferden gute Rosse; du, der Güterreiche, bist die Stärke der Männer.

Grassmann

Als Tvaschtar giebst du, Agni, Kraft dem Huldiger; dir, Freundereicher, sind die Götterfraun verwandt, Du, Rosselenker, schenkest reichen Rossbesitz, bist, Agni, reich wie eine Männerschar an Gut.

Elizarenkova

Ты, о Агни, – Тваштар, (когда даришь) почитающему (тебя) богатство в виде сыновей.
О обладатель божественных жен, великий, как Митра, у тебя – близость (с божественными женами).
Поторапливая скакунов, ты даришь прекрасноконное богатство.
Ты – сила мужей, о богатый добром.

अधिमन्त्रम् (VC)

अग्निः
आङ्गिरसः शौनहोत्रो भार्गवो गृत्समदः
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के समान वर्त्तमान विद्वान् (त्वष्टा) अज्ञान का विनाश करनेवाले ! (त्वम्) आप (विधते) सेवा करते हुए मनुष्य के लिये (सुवीर्यम्) उत्तम पराक्रम को देते हैं। हे (मित्रमहः) मित्रों का सत्कार करनेवाले (ग्नावः) प्रशंसित वाणी से युक्त जन (तव) आपका (सजात्यम्) समान जातियों में प्रसिद्ध हुआ प्रेम है (आशुहेमा) शीघ्रकारी जनों को वृद्धि देनेवाले (त्वम्) आप (स्वश्व्यम्) सुन्दर अग्न्यादि पदार्थों में प्रसिद्ध हुए बल को (रिरिषे) देते हैं सो (त्वम्) आप (पुरुवसुः) बहुतों को निवास देनेवाले (नराम्) मनुष्यों के (शर्धः) बल के बढ़ानेवाले(असि) हैं ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जिस पुरुष की सत्यवाणी और परार्थ पराक्रम है, वह राजजनों में प्रशंसायुक्त होता है ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे अग्ने त्वष्टा त्वं विधते सुवीर्य्यं ददासि। हे मित्रमहो ग्नावः तव सजात्यं प्रेमाऽस्ति। आशुहेमा त्वं स्वश्व्यं रिरिषे स त्वं पुरुवसुर्नरां शर्धो वर्द्धकोऽसि ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (अग्ने) वह्निरिव वर्त्तमान (त्वष्टा) छेत्ता (विधते) सेवमानाय नराय (सुवीर्यम्) सुष्ठुपराक्रमम् (तव) (ग्नावः) ग्ना प्रशंसिता वाणी विद्यते यस्य तत्सम्बुद्धौ (मित्रमहः) यो मित्राणि महति सत्करोति तत्सम्बुद्धौ (सजात्यम्) समानासु जातिषु भवम् (त्वम्) (आशुहेमा) आशून् शीघ्रकारिणो जनान् हिनोति वर्द्धयति सः (रिरिषे) प्रयच्छसि (स्वश्व्यम्) शोभेनेष्वश्वेष्वऽग्न्यादिषु भवम् (त्वम्) (नराम्) मनुष्याणाम् (शर्धः) बलम् (असि) (पुरुवसुः) पुरुणां बहूनां वासयिता ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - यस्य पुरुषस्य सत्या वाक् परार्थः पराक्रमोऽस्ति स राजसु प्रशंसितो भवति ॥५॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - ज्या पुरुषाची वाणी सत्य असते व पराक्रम इतरांसाठी असतो, त्याची राजे लोकांत प्रशंसा होते. ॥ ५ ॥

06 त्वमग्ने रुद्रो - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त्व᳓म् अग्ने रुद्रो᳓, अ᳓सुरो महो᳓ दिव᳓स्,
त्वं᳓ श᳓र्धो मा᳓रुतं पृक्ष᳓+++(=अन्नम् → वृष्टिरूपम्)+++ ईशिषे ।
त्वं᳓ वा᳓तैर् अरुणै᳓र् यासि शङ्-गय᳓स्+++(=गृहम्)+++
त्वं᳓ पूषा᳓ विधतः᳓+++(←विध् पूजायां)+++ पासि नु᳓ त्म᳓ना ॥

मूलम् ...{Loading}...

त्वम॑ग्ने रु॒द्रो असु॑रो म॒हो दि॒वस्त्वं शर्धो॒ मारु॑तं पृ॒क्ष ई॑शिषे ।
त्वं वातै॑ररु॒णैर्या॑सि शङ्ग॒यस्त्वं पू॒षा वि॑ध॒तः पा॑सि॒ नु त्मना॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अग्निः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - जगती

Thomson & Solcum

त्व᳓म् अग्ने रुद्रो᳓ अ᳓सुरो महो᳓ दिव᳓स्
तुवं᳓ श᳓र्धो मा᳓रुतम् पृक्ष᳓ ईशिषे
तुवं᳓ वा᳓तैर् अरुणइ᳓र् यासि शंगय᳓स्
तुव᳓म् पूषा᳓ विधतः᳓ पासि नु᳓ त्म᳓ना

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ásuraḥ ← ásura- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rudráḥ ← rudrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

īśiṣe ← √īś- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mā́rutam ← mā́ruta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pr̥kṣáḥ ← pŕ̥kṣ- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

śárdhaḥ ← śárdhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

aruṇaíḥ ← aruṇá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

śaṁgayáḥ ← śaṁgayá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vā́taiḥ ← vā́ta- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yāsi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

nú ← nú (invariable)

pāsi ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pūṣā́ ← pūṣán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tmánā ← tmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vidhatáḥ ← √vidh- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:AOR, voice:ACT}

पद-पाठः

त्वम् । अ॒ग्ने॒ । रु॒द्रः । असु॑रः । म॒हः । दि॒वः । त्वम् । शर्धः॑ । मारु॑तम् । पृ॒क्षः । ई॒शि॒षे॒ ।
त्वम् । वातैः॑ । अ॒रु॒णैः । या॒सि॒ । श॒म्ऽग॒यः । त्वम् । पू॒षा । वि॒ध॒तः । पा॒सि॒ । नु । त्मना॑ ॥

पद-पाठः-तैत्तिरीयः

त्वम् । अ॒ग्ने॒ । रु॒द्रः । असु॑रः । म॒हः । दि॒वः । त्वम् । शर्धः॑ । मारु॑तम् । पृ॒क्षः । ई॒शि॒षे॒ ॥
त्वम् । वातैः॑ । अ॒रु॒णैः । या॒सि॒ । श॒ङ्ग॒य इति॑ शम्-ग॒यः । त्वम् । पू॒षा । वि॒ध॒त इति॑ वि-ध॒तः । पा॒सि॒ । नु । त्मना॑ ॥ 2B ।

Hellwig Grammar

tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

agne ← agni
[noun], vocative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

rudro ← rudraḥ ← rudra
[noun], nominative, singular, masculine
“Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

asuro ← asuraḥ ← asura
[noun], nominative, singular, masculine
“Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

maho ← mahaḥ ← mah
[noun], genitive, singular, masculine
“great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

divas ← divaḥ ← div
[noun], genitive, singular, masculine
“sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

tvaṃ ← tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

śardho ← śardhaḥ ← śardhas
[noun], nominative, singular, neuter
“troop.”

mārutam ← māruta
[noun], nominative, singular, neuter
“Marut(a).”

pṛkṣa ← pṛkṣaḥ ← pṛkṣ
[noun], genitive, singular, feminine
“food; refreshment; power.”

īśiṣe ← īś
[verb], singular, Present indikative
“govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

tvaṃ ← tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

vātair ← vātaiḥ ← vāta
[noun], instrumental, plural, masculine
“vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

aruṇair ← aruṇaiḥ ← aruṇa
[noun], instrumental, plural, masculine
“red; tawny; dusty; gray.”

yāsi ← yā
[verb], singular, Present indikative
“go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

śaṅgayas ← śaṅgayaḥ ← śaṃgaya
[noun], nominative, singular, masculine

tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

pūṣā ← pūṣan
[noun], nominative, singular, masculine
“Pushan; pūṣan [word]; sun.”

vidhataḥ ← vidh
[verb noun], accusative, plural
“worship; offer.”

pāsi ← pā
[verb], singular, Present indikative
“protect; govern.”

nu
[adverb]
“now; already.”

tmanā ← tman
[noun], instrumental, singular, masculine
“self.”

सायण-भाष्यम्

हेअग्ने त्वं महोदिवोमहतोद्युलोकात् उपलक्षणमेतत् लोकत्रयात् असुरः शत्रूणान्निरसिता रुद्रोसि रुद्दुःखं दुःखहेतुर्वापापादिः तस्यद्रावयिताएतन्नामकोदेवोसि रुद्रोवाएषयदग्निरित्यादिष्वग्नेरुद्रश- ब्देनव्यवहारात् यद्वा त्वंरुद्रः रौति मामनिष्ट्वानरादुःखेपतिष्यन्तीतिरुद्रः तादृशोसि रुद्रोरौतीति- सतइतिनिरुक्तम् । तथामहोमहतोदिवोद्युलोकस्यसम्बन्धी असुरोसि असुर्बलन्तस्यदाताआदित्यरूप- श्चत्वमसि अग्नेर्द्युलोकसम्बन्ध्यसुरत्वमुतवादिवोअसुरयमन्मेत्यादिषु तथात्वम्मारुतंशर्धः मरुत्समूह- रूपम्बलमसि वायुरूपश्चत्वमसीत्यर्थः एवमग्न्यादित्यवायुरूपस्त्वम् पृक्षो ऽन्नस्य हविर्लक्षणस्य ईशिषे ईश्वरोभवसि यस्मादेवं तस्मात् त्वंवातैर्वायुसदृशैररुणैररुणवर्णैरश्वैः शङ्गयः सुखस्य गृहरूप आवासभूतः सन् यासिप्राप्नोषियागगृहं यद्वा अरुणैर्गमनशीलैर्वातैर्वायुभिरुत्पन्नः सन् यासिवने तथात्वं- पूषासर्वस्यपोषकःसन् नुक्षिप्रं त्मना आत्मना अनुग्रहरूपयास्वबुद्ध्यैव विधतः परिचरतोयजमानान् पासि ॥ ६ ॥

भट्टभास्कर-टीका

हे भगवन्न् अग्ने स्वयं रुद्र एव त्वं, यो रोदयिता सर्वेषामुपसंहारे । ‘रोदेर्णिलुक्च’ इति रक्प्रत्ययः ।

रोदनहेतुमाह - असुरः निरसिता सर्वाधिकाराणां - ‘असेरुरन्’ इत्य् उरन्-प्रत्ययः । एवं संहारमूर्तिरूपेणाग्निस्स्तूयते, शत्रुमारणादौ रुद्रवद्भावात् । यथा ‘एषा वा अस्य घोरा तनूः’ इति ।

यद्वा - रुद्रवान् रुद्रः मत्वर्थीयोकारः, रुद्रपराक्रमवान् इत्यर्थः ।

दिवो द्युलोकस्य महः उत्सवकारी त्वं हविषां प्रदानेन । ‘ऊडिदम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ।
यद्वा - देव उच्यते । दिवः द्युलोकवासिनां देवनां महः महान् महादेव इत्यर्थः । महतीति महः, पचाद्यच् ।

त्वमेव पृक्षः अन्नस्य ईशिषे ।
‘ईशस्से’ इतीडागमः ।
पृड् इत्य् अन्न-नाम । पृक्षतिश् छान्दसः पृणक्ति-पर्यायः, ततः क्विप् । ‘सावेकाचः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ।

यस्मादन्नस्येशिषे, तस्मात् त्वमेव मारुतं मरुतां सम्बन्धि शर्धः बलं च, त्वदायत्तत्वात् । त्व वातैर् वाततुल्यैः वातजवैः अरुणैः सन्ध्यावर्णैः अश्वैर् यासि । शंगयः सुख-गृहं त्वमेव पूषा पोषको भूत्वा विधतः परिचरतः पासि चरुपुरोडाशादिभिस् त्वाम् अर्चयतो रक्षसि । ‘श्वन्नुक्षन्पूषन्’ इति षुषेः कनिन्प्रत्ययो निपातितः । विध विधाने तौदादिकः, ‘शतुरनुमः’ इति विभक्तेरुदात्त त्वम् । नु क्षिप्रं त्मना आत्मना स्वयमेव । ‘मन्त्रेष्वाङ्यादेरात्मनः’ इत्याकारलोपः ।

हे अग्ने रुद्ररूप एवंगुणविशिष्टस् त्वं रुद्रतुल्यपराक्रमो भूत्वा अनया घोरया तन्वा अस्माकं शत्रून् मारयेति भावः । ‘एषा वा अस्य घोरा तनूर्यद्र्द्रः’ इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

Wilson

English translation:

“You, Agni, are Rudra, the expeller (of foes) from the expanse of heaven; you are the strength of the Maruts; you are supreme over (sacrificial) food; you, who are plural asantly domiciled (in the hall of sacrifice), go with ruddy horses, (fleet as) the wind; as Pūṣan, you cherish, of yours own will, those who offer worship.”

Jamison Brereton

You, Agni, as lord of great heaven, are Rudra; you, as the troop of Maruts, are master of strengthening nourishment [=rain].
You, as luck for livestock, drive with the ruddy winds (as horses); you, as Pūṣan, protect the ones doing honor, in your own person.

Jamison Brereton Notes

I do not understand the cmpd śaṃgayá-. Wackernagel (AIG II.1.309) classifies it with cmpds with governing first-member prepositions, but śám, though uninflected, does not function like even the improper prepositions/preverbs like áram. He does recognize its singularity (314-15), but keeps it in this category, in which it seems out of place.

Griffith

Rudra art thou, the Asura of mighty heaven: thou art the Maruts’ host, thou art the Lord of food,
Thou goest with red winds: bliss hast thou in thine home. As Pusan thou thyself protectest worshippers.

Oldenberg

Thou, O Agni, art Rudra, the Asura of the high Heaven 1;
thou, being the host of the Maruts, rulest over nourishment.
Thou goest along with the flame-coloured Winds, bringing happiness to our home.
Thou, being Pûshan, protectest thy worshippers by thy own might.

Keith

Thou, O Agni, art Rudra, the Asura of the mighty sky,
Thou art the host of the Maruts, thou art lord of food;
Thou farest with ruddy winds, blessing the household;
Thou, as Pusan dost, protectest thy worshippers with thyself.

Geldner

Du, Agni, bist Rudra, der Asura des großen Himmels; als Marutheer verfügst du über die Stärke. Du fährst mit den rötlichen Windrossen, dem Hausstand heilbringend; du schützest als Pusan in eigener Person die Verehrer.

Grassmann

Und Rudra bist du, des erhabnen Himmels Geist, die Marutschar, o Agni, Labung wohnt dir bei; Auf feur’gen Winden gehst du, bringst uns Glück ins Haus, und Puschan bist du, schützest die Verehrer recht.

Elizarenkova

Ты, о Агни, – Рудра, Асура великого неба.
Ты, (как) толпа Марутов, владеешь силой изобилия.
Ты взмываешь алыми ветрами, (неся) благословение домашнему очагу.
Ты, (как) Пушан, защищаешь самим собой почитающих (тебя).

अधिमन्त्रम् (VC)

अग्निः
आङ्गिरसः शौनहोत्रो भार्गवो गृत्समदः
भुरिक्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के समान दाह करनेवाले ! (त्वम्) आप (रुद्रः) दुष्टों को रुलानेवाले (असुरः) मेघ के समान (महः) बड़े (त्वम्) आप (मारुतम्) मरुत् विषयक (पृक्षः) सम्बन्ध और (दिवः) प्रकाशमान पदार्थ के (शर्द्धः) बल के (इशिषे) ईश्वर हैं उसके व्यवहार प्रकाश करने में समर्थ हैं। (त्वम्) आप (वातैः) पवनों से और (अरुणैः) अग्नि आदि पदार्थों के साथ (यासि) प्राप्त होते हैं। (पूषा) पुष्टि करने और (शङ्गयः) सुख प्राप्ति करानेवाले (त्वम्) आप (त्मना) अपने से (विधतः) सेवकों की (नु) शीघ्र (पासि) पालना करते हैं। इससे किसको सत्कार करने योग्य नहीं होते ? ॥६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो जन बल की इच्छा करते दुष्टाचारियों को अच्छे प्रकार ताड़ना देकर धर्माचारियों को सुखी करते और सदैव सबकी उन्नति को चाह्ते हैं, वे अतुल ऐश्वर्य को प्राप्त होते हैं ॥६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे अग्ने त्वं रुद्रोऽसुरो मेघइव महो महांस्त्वं मारुतं पृक्षो दिवः शर्ध ईशिषे त्वं वातैररुणैः सह यासि पूषा शङ्गयस्त्वं त्मना विधतो नु पासि तस्मात् कस्य सत्कर्त्तव्यो न भवसि ? ॥६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (अग्ने) अग्निरिव दाहकृत (रुद्रः) दुष्टानां रोदयिता (असुरः) मेघइव (महः) महान् (दिवः) प्रकाशमानस्य (त्वम्) (शर्द्धः) बलम् (मारुतम्) महद्विषयम् (पृक्षः) संपृक्तम् (इशिषे) (त्वम्) (वातैः) वायुभिः (अरुणैः)अग्न्यादिभिः (यासि) प्राप्नोषि (शङ्गयः) शं सुखं गमयति सं (त्वम्) (पूषा) पोषकः (विधतः) सेवकान् (पासि) पालयसि (नु) सद्यः (त्मना) आत्मना ॥६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । ये जना बलमिच्छन्ति दुष्टान् सन्ताड्य धर्माचारिणः सुखयन्ति सदैव सर्वस्योन्नतिमिच्छन्ति तेऽसंख्यैश्वर्य्यं प्राप्नुवन्ति ॥६॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे बलाची इच्छा करतात, दुष्टांची ताडना करतात, धर्माचरण करणाऱ्यांना सुखी ठेवतात व सर्वांची उन्नती इच्छितात, ती अतुल ऐश्वर्य प्राप्त करतात. ॥ ६ ॥

07 त्वमग्ने द्रविणोदा - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तुव᳓म् अग्ने द्रविणोदा᳓ अरंकृ᳓ते
तुवं᳓ देवः᳓ सविता᳓ रत्नधा᳓ असि
तुव᳓म् भ᳓गो नृपते व᳓स्व ईशिषे
तुव᳓म् पा᳐यु᳓र् द᳓मे य᳓स् ते अ᳓विधत्

मूलम् ...{Loading}...

त्वम॑ग्ने द्रविणो॒दा अ॑रं॒कृते॒ त्वं दे॒वः स॑वि॒ता र॑त्न॒धा अ॑सि ।
त्वं भगो॑ नृपते॒ वस्व॑ ईशिषे॒ त्वं पा॒युर्दमे॒ यस्तेऽवि॑धत् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अग्निः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - जगती

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

araṁkŕ̥te ← araṁkŕ̥t- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

draviṇodā́ḥ ← draviṇodā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ratnadhā́ḥ ← ratnadhā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

bhágaḥ ← bhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īśiṣe ← √īś- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

nr̥pate ← nr̥páti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vásvaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ávidhat ← √vidh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dáme ← dáma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

pāyúḥ ← pāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

त्वम् । अ॒ग्ने॒ । द्र॒वि॒णः॒ऽदाः । अ॒र॒म्ऽकृते॑ । त्वम् । दे॒वः । स॒वि॒ता । र॒त्न॒ऽधाः । अ॒सि॒ ।
त्वम् । भगः॑ । नृ॒ऽप॒ते॒ । वस्वः॑ । ई॒शि॒षे॒ । त्वम् । पा॒युः । दमे॑ । यः । ते॒ । अवि॑धत् ॥

Hellwig Grammar

tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

agne ← agni
[noun], vocative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

draviṇodā ← draviṇaḥ ← draviṇas
[noun], neuter
“property.”

draviṇodā ← dāḥ ← dā
[noun], nominative, singular, masculine
“giving.”

araṅkṛte ← araṃkṛt
[noun], dative, singular, masculine

tvaṃ ← tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

devaḥ ← deva
[noun], nominative, singular, masculine
“Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

savitā ← savitṛ
[noun], nominative, singular, masculine
“Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

ratnadhā ← ratna
[noun], neuter
“jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

ratnadhā ← dhāḥ ← dhā
[noun], nominative, singular, masculine
“giving.”

asi ← as
[verb], singular, Present indikative
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

bhago ← bhagaḥ ← bhaga
[noun], nominative, singular, masculine
“Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

nṛpate ← nṛpati
[noun], vocative, singular, masculine
“king.”

vasva ← vasvaḥ ← vasu
[noun], genitive, singular, neuter
“wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

īśiṣe ← īś
[verb], singular, Present indikative
“govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

pāyur ← pāyuḥ ← pāyu
[noun], nominative, singular, masculine
“guard; pāyu [word]; Pāyu.”

dame ← dama
[noun], locative, singular, masculine
“dwelling; home.”

yas ← yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

te ← tvad
[noun], dative, singular
“you.”

‘vidhat ← avidhat ← vidh
[verb], singular, Imperfect
“worship; offer.”

सायण-भाष्यम्

हेअग्ने त्वं अरङ्कृतेत्वामलङ्कुर्वतेयजमानायद्रविणोदाः हिरण्य्स्यदातासि देवोद्योतमानः सविता- सर्वस्यसत्कर्मसुप्रेरकस्त्वंरत्नधारमणीयानान्धनानाम्मणिमुक्तादीनान्धारयितासि तथा हेनृपते नृणां- पालकाग्ने त्वम्भगोभजनीयःसन् व्स्वोवसुनोधनस्य ईशिषे समर्थोभवसिदातुं योयजमानोदमेयज्ञगृ- हेतेत्वांअविधत् परिचरति तस्यपायुः पालकस्त्वमसि ॥ ७ ॥

Wilson

English translation:

“You, Agni, are Draviṇodās, to him who honours you; you are the divine Savitā, the possessor of precious things; protector of men, you are Bhaga, and rule over wealth; you are the cherisher of him who worships you in his dwelling.”

Jamison Brereton

You, Agni, are Wealth-Giver to the preparer (of the offering); you, as the conferrer of treasure, are god Savitar.
You, lord of men, as Bhaga [/Fortune] are master of goods; you are a protector in the house of him who has done you honor.

Jamison Brereton Notes

Pāda d has another bad cadence: te (á)vidhat, with 4 light syllables, assuming the normal shortening of -e before vowel. The same cadence is found in 9c. I would be inclined to follow Holland & van Nooten Rig Veda edition in seeing this irregular cadence as characteristic of this particular hymn (see also 3b, 10a), save for the fact that ávidhat shows a remarkable tendency to position itself in bad cadences: see II.26.4, VIII.23.21, 27.15, 61.9. As Ian Hollenbaugh points out to me, Arnold (p.129, §169.vi) suggests reading ā́vidhat with long augment. Though in all cases the Saṃhitā text transmits either short á or deleted abhinihita (á) and the Pp analyzes it as a in all cases, this seems a reasonable explanation - despite Oldenberg’s dismissive “recht zweifelhaft.” There is a tendency to lengthen vowels before elements beginning with v, not only the augment, but preverbs, and 1st cmpd. members, presumably spreading from forms that originally began *Hv. In most of the other occurrences of ávidhat (I.136.5, VI.54.4, IX.114.1) the augment has coalesced with a preceding a-vowel and its weight is therefore unrecoverable. Only in X.83.1 do we find an ávidhat that is not improved by a heavy reading: it occurs in the break after an early caesura. But even here ā́vidhat is a possible reading. Though ⏑ ⏑ - is the most preferred break, - ⏑ - is the next most common.

Griffith

Giver of wealth art thou to him who honours thee; thou art God Savitar, granter of precious things.
As Bhaga, Lord of men! thou rulest over wealth, and guardest in his house him who hath served thee well.

Oldenberg

Thou, O Agni, art a giver of wealth to him who does service to thee 1; thou art the god Savitri, a bestower of treasures. Thou, being Bhaga, O lord of men, rulest over wealth. Thou art a protector in his house to him who has worshipped thee. 2.

Geldner

Du, Agni, bist der Schätzespender für den, der dir dient; du bist Gott Savitri, der Schätze bringt, Du, o Fürst, verfügst als Bhaga über das Gut, du bist im Hause der Schützer des, der dir willfährig war.

Grassmann

Schatzspender bist, o Agni, du dem Opferer, Gott Savitar bist du, verleihest Kostbarkeit; Du Männerfürst bist Bhaga, Gut besitzest du, im Hause Hüter dessen, der dir huldigte.

Elizarenkova

Ты о Агни, – даритель имущества тому, кто служит (тебе).
Ты – бог Савитар, ты наделяешь сокровищами.
Ты, как Бхага, о господин людей, владеешь добром.
Ты – защитник в доме того, кто почтил тебя.

अधिमन्त्रम् (VC)

अग्निः
आङ्गिरसः शौनहोत्रो भार्गवो गृत्समदः
विराट्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) सूर्य के समान सुख देनेवाले ! (त्वम्) आप (अरङ्कृते) पूरे पुरुषार्थ करनेवाले के लिये (द्रविणोदाः) धन देनेवाले (त्वम्) आप (रत्नधाः) रत्नों को धारण और (सविता) ऐश्वर्य के प्रति प्रेरणा करनेवाले (देवः) मनोहर (असि) हैं। हे (नृपते) मनुष्यों की पालना करनेवाले और (भगः) ऐश्वर्यवान् (त्वम्) आप (वस्वः) धनों की (इशिषे) ईश्वरता रखते हैं। (यः) जो (ते) आपके (दमे) निज घर में (अविधत्) विधान करता है। उसके (त्वम्) आप (पायुः) पालनेवाले हैं ॥७॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो पुरुषार्थी मनुष्यों का सत्कार तथा आलस्य करनेवालों का तिरस्कार करनेवाले और सेवकों के लिये सुख देनेवाले ऐश्वर्यवान् हों, वे इस संसार में सबके राजा होने को योग्य होवें ॥७॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे अग्ने त्वमरङ्कृते द्रविणोदाः त्वं रत्नधाः सविता देवोऽसि । हे नृपते भगवँस्त्वं वस्व इशिषे यो दमे तेऽविधत् त्वत्सेवां विदधाति तस्य त्वं पायुरसि ॥७॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (अग्ने) सूर्यवत् सुखप्रदातः (द्रविणोदाः) धनप्रदः (अरङ्कृते) पूर्णपुरुषार्थिने (त्वम्) (देवः) कमनीयः (सविता) ऐश्वर्यं प्रति प्रेरकः (रत्नधाः) यो रत्नानि दधाति सः (असि) (त्वम्) (भगः) ऐश्वर्यवान् (नृपते) नृणां पालक (वस्वः) वसूनि (इशिषे) (त्वम्) (पायुः) पालकः (दमे) निजगृहे (यः) (ते) तव (अविधत्) विदधाति ॥७॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - ये पुरुषार्थिनां मनुष्याणां सत्कर्त्तारोऽलसानां तिरस्कर्त्तारः परिचारकेभ्यः सुखस्य दातार ऐश्वर्यवन्तो भवेयुस्त इह नृपतयो भवितुमर्हेयुः ॥७॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जे पुरुषार्थी माणसांचा सत्कार व आळशांचा तिरस्कार करतात, सेवकांना सुख देतात, ऐश्वर्यवान बनतात, ते या जगात सर्वांचे राजे होण्यायोग्य असतात. ॥ ७ ॥

08 त्वामग्ने दम - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तुवा᳓म् अग्ने द᳓म आ᳓ विश्प᳓तिं वि᳓शस्
तुवां᳓ रा᳓जानं सुविद᳓त्रम् ऋञ्जते
तुवं᳓ वि᳓श्वानि सुअनीक पत्यसे
तुवं᳓ सह᳓स्राणि शता᳓ द᳓श प्र᳓ति

मूलम् ...{Loading}...

त्वाम॑ग्ने॒ दम॒ आ वि॒श्पतिं॒ विश॒स्त्वां राजा॑नं सुवि॒दत्र॑मृञ्जते ।
त्वं विश्वा॑नि स्वनीक पत्यसे॒ त्वं स॒हस्रा॑णि श॒ता दश॒ प्रति॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अग्निः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - जगती

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dáme ← dáma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

víśaḥ ← víś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

viśpátim ← viśpáti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rā́jānam ← rā́jan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

r̥ñjate ← √r̥j- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

suvidátram ← suvidátra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

patyase ← √pat- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

svanīka ← svanīka- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

dáśa ← dáśa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

práti ← práti (invariable)

sahásrāṇi ← sahásra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

śatā́ ← śatá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

पद-पाठः

त्वाम् । अ॒ग्ने॒ । दमे॑ । आ । वि॒श्पति॑म् । विशः॑ । त्वाम् । राजा॑नम् । सु॒ऽवि॒दत्र॑म् । ऋ॒ञ्ज॒ते॒ ।
त्वम् । विश्वा॑नि । सु॒ऽअ॒नी॒क॒ । प॒त्य॒से॒ । त्वम् । स॒हस्रा॑णि । श॒ता । दश॑ । प्रति॑ ॥

Hellwig Grammar

tvām ← tvad
[noun], accusative, singular
“you.”

agne ← agni
[noun], vocative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

dama ← dame ← dama
[noun], locative, singular, masculine
“dwelling; home.”

ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

viśpatiṃ ← viśpatim ← viśpati
[noun], accusative, singular, masculine
“overlord; head.”

viśas ← viśaḥ ← viś
[noun], nominative, plural, feminine
“people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

tvāṃ ← tvām ← tvad
[noun], accusative, singular
“you.”

rājānaṃ ← rājānam ← rājan
[noun], accusative, singular, masculine
“king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

suvidatram ← suvidatra
[noun], accusative, singular, masculine
“beneficent.”

ṛñjate ← ṛj
[verb], singular, Present indikative

tvaṃ ← tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

viśvāni ← viśva
[noun], accusative, plural, neuter
“all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

svanīka ← su
[adverb]
“very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

svanīka ← anīka
[noun], vocative, singular, masculine
“army; face; battalion; battlefront; point; appearance.”

patyase ← paty
[verb], singular, Present indikative
“own; have; master.”

tvaṃ ← tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

sahasrāṇi ← sahasra
[noun], accusative, plural, neuter
“thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

śatā ← śata
[noun], accusative, plural, neuter
“hundred; one-hundredth; śata [word].”

daśa ← daśan
[noun], accusative, singular, neuter
“ten; tenth; daśan [word].”

prati
[adverb]
“towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

सायण-भाष्यम्

हेअग्ने विश्पतिंयजमानानाम्पालकं त्वां विशः यजमानादमेस्वकीयेयज्ञगृहे आ आसादयन्ति उपस- र्गवशाद्योग्यक्रियाध्याहारः तथाकृत्वाराजानन्दीप्यमानं सुविदत्रंशोभनदानं अस्मदनुकूलचेतस्कंसुध- नंवात्वांऋञ्चते प्रसाधयन्ति ऋञ्चतिःप्रसाधनकर्मेतियास्कः । यतएवं ततोहेस्वनीक शोभनज्वालारू- पसेन त्वंविश्वानिसर्वाणिहवींषीतिशेषः षष्ठ्यर्थेद्वितीया विश्वेषांहविषामाज्यसोमपुरोडाशादीनां पत्यसे ईश्वरोभवसि ईश्वरनामैतत् इरज्यतिपत्यतइतितन्नामसुपाठात् यद्वा पतिभावमाचरसि त्वन्तु- सहस्राणिशताशतानिदशएतत्सङ्ख्याकानिप्रतिएतत्सङ्ख्याकानामभिमतसाधनानाम्प्रतिनिधिरित्यर्थः प्रतिःप्रतिनिधिप्रतिदानयोरितिकर्मप्र्वचनीयत्वं तैर्यत्फलम्भवति तत् त्वयालभ्यतइत्यर्थः ॥ ८ ॥

Wilson

English translation:

“The people adore you, Agni, the protector of the people in their dwellings; they propitiate you as a benevolent sovereign; leader of a radiant host, you are lord over all offerings; you are the distributor of tens, and hundreds, and thousands (of good things).”

Jamison Brereton

Toward you, Agni, as clanlord in the house do the clans stretch out straight—toward you, the king, easy to find.
You, lovely-faced one, are lord over all; you are the counter(part) to thousands, hundreds, tens.

Jamison Brereton Notes

Here and in 15a I take práti (+/- copula) + ACC. as an expression similar to pratimā́na- + GEN, meaning ‘be a counterpart to’.

For ṛñjate here, see the fuller expression with instr. in the next hymn, II.2.5.

Griffith

To thee, the people’s Lord within the house, the folk press forward to their King most graciously inclined.
Lord of the lovely look, all things belong to thee: ten, hundred, yea, a thousand are outweighed by thee.

Oldenberg

Towards thee, in the house, the lord of the clan, O Agni, the clans strive, towards thee, the bounteous king. Thou with the beautiful face possessest all things. Thou art equal to thousands, to hundreds, to ten (of others).

Geldner

Dir, Agni, dem Clanfürsten, lassen die Clangenossen im Hause den Vortritt, dir dem zugänglichen König. Du, schön von Aussehen, bist Herr über alles; du wiegst Tausende, Hunderte, Zehn auf.

Grassmann

Nach dir, o Agni, der im Hause Stammherr ist, dem gnäd’gen König, streben alle Stämme hin; Du, schön von Antlitz, herrschest über alles Gut, du wiegest auf an zehn mal hundert Tausende.

Elizarenkova

Тебя, о Агни, принимают в доме, как члены рода - главу рода,
Тебя – как царя, легко доступного.
Ты прекрасноликий, господствуешь надо всем.
Ты – все равно что тысячи, сотни, десятки.

अधिमन्त्रम् (VC)

अग्निः
आङ्गिरसः शौनहोत्रो भार्गवो गृत्समदः
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के समान प्रतापवान् (विश्पतिम्) प्रजा की पालना करनेवाले ! (त्वाम्) (आपको) (विशः) प्रजाजन (दमे) निज घर में (आञ्जते) सब और से प्रसिद्ध करते हैं अर्थात् प्रजापति मानते हैं। और (सुविदत्रम्) सुन्दर देनेवाले (त्वाम्) (आपको) (राजानम्) अपना स्वामी प्रसिद्ध करते हैं। हे (स्वनीक) सुन्दर सेना रखनेवाले ! (त्वम्) आप (विश्वानि) समस्त पदार्थों को (पत्यसे) पतिभाव को प्राप्त होते हैं। और (त्वम्) आप (सहस्राणि) (सहस्रों) (शता) सैकड़ों और (दश) दहाइयों के (प्रति) प्रति पतिभाव को प्राप्त होते हैं ॥८॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - वही राजा होने योग्य है, जिसको समस्त प्रजाजन स्वीकार करें। वही सेनापति होने को योग्य है, जो दश वा सौ वा सहस्र वीरों के साथ युद्ध कर सकता है ॥८॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे अग्ने विश्पतिं त्वां विशो दमे आ ञ्जते सुविदत्रं त्वां राजानमृञ्जते। हे स्वनीक त्वं विश्वानि पत्यसे त्वं सहस्राणि शता दश प्रति पत्यसे ॥८॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाम्) (अग्ने) अग्निरिव (दमे) निजगृहे (आ) समन्तात् (विश्पतिम्) प्रजापालकम् (विशः) प्रजाः (त्वाम्) (राजानम्) स्वस्वामिनम् (सुविदत्रम्) सुष्ठुदातारम् (ञ्जते) प्रसाध्नुवन्ति। अत्र व्यत्ययेनात्मनेपदमेकवचनञ्च ञ्जतिः प्रसाधनकर्मा० निघं० २। ११ (त्वम्) (विश्वानि) सर्वाणि (स्वनीक) शोभनमनीकं सेना यस्य तत्सम्बुद्धौ (पत्यसे) पतिभावमाचरसि (त्वम्) (सहस्राणि) (शता) शतानि (दश) (प्रति) ॥८॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - स एव राजा भवितुर्महति यं सर्वाः प्रजाः स्वीकुर्य्युः। स एव सैनापत्यमर्हति यो दशभिः शतैः सहस्रैश्च वीरैः सह योद्धुं शक्नोति ॥८॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - ज्याला संपूर्ण प्रजा स्वीकारते तोच राजा होण्यायोग्य असतो, जो दहा, शंभर किंवा हजार वीरांबरोबर युद्ध करू शकतो तोच सेनापती होण्यायोग्य असतो. ॥ ८ ॥

09 त्वामग्ने पितरमिष्थिभिर्नरस्त्वाम् - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तुवा᳓म् अग्ने पित᳓रम् इष्टि᳓भिर् न᳓रस्
तुवा᳓म् भ्रात्रा᳓य श᳓मिया तनूरु᳓चम्
तुव᳓म् पुत्रो᳓ भवसि य᳓स् ते अ᳓विधत्
तुवं᳓ स᳓खा सुशे᳓वः पासि आधृ᳓षः

मूलम् ...{Loading}...

त्वाम॑ग्ने पि॒तर॑मि॒ष्टिभि॒र्नर॒स्त्वां भ्रा॒त्राय॒ शम्या॑ तनू॒रुच॑म् ।
त्वं पु॒त्रो भ॑वसि॒ यस्तेऽवि॑ध॒त्त्वं सखा॑ सु॒शेवः॑ पास्या॒धृषः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अग्निः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - जगती

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

iṣṭíbhiḥ ← iṣṭí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pitáram ← pitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

bhrātrā́ya ← bhrātrá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

śámyā ← śámī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

tanūrúcam ← tanūrúc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ávidhat ← √vidh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bhavasi ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

putráḥ ← putrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ādhŕ̥ṣaḥ ← √dhr̥ṣ- (root)
{case:ABL, number:SG}

pāsi ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sákhā ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suśévaḥ ← suśéva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

पद-पाठः

त्वाम् । अ॒ग्ने॒ । पि॒तर॑म् । इ॒ष्टिऽभिः॑ । नरः॑ । त्वाम् । भ्रा॒त्राय॑ । शम्या॑ । त॒नू॒ऽरुच॑म् ।
त्वम् । पु॒त्रः । भ॒व॒सि॒ । यः । ते॒ । अवि॑धत् । त्वम् । सखा॑ । सु॒ऽशेवः॑ । पा॒सि॒ । आ॒ऽधृषः॑ ॥

Hellwig Grammar

tvām ← tvad
[noun], accusative, singular
“you.”

agne ← agni
[noun], vocative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

pitaram ← pitṛ
[noun], accusative, singular, masculine
“father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

iṣṭibhir ← iṣṭibhiḥ ← iṣṭi
[noun], instrumental, plural, feminine
“seeking.”

naras ← naraḥ ← nṛ
[noun], nominative, plural, masculine
“man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

tvām ← tvad
[noun], accusative, singular
“you.”

bhrātrāya ← bhrātra
[noun], dative, singular, neuter

śamyā ← śamī
[noun], instrumental, singular, feminine
“Prosopis spicigera Linn.; śamī [word]; Acacia sundra; attempt; labor.”

tanūrucam ← tanūruc
[noun], accusative, singular, masculine

tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

putro ← putraḥ ← putra
[noun], nominative, singular, masculine
“son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

bhavasi ← bhū
[verb], singular, Present indikative
“become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

yas ← yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

te ← tvad
[noun], dative, singular
“you.”

‘vidhat ← avidhat ← vidh
[verb], singular, Imperfect
“worship; offer.”

tvaṃ ← tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

sakhā ← sakhi
[noun], nominative, singular, masculine
“friend; companion; sakhi [word].”

suśevaḥ ← su
[adverb]
“very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

suśevaḥ ← śevaḥ ← śeva
[noun], nominative, singular, masculine
“friendly; favorable; dear.”

pāsy ← pāsi ← pā
[verb], singular, Present indikative
“protect; govern.”

ādhṛṣaḥ ← ādhṛṣ ← √dhṛṣ
[verb noun]
“overcome; suppress.”

सायण-भाष्यम्

हेअग्ने पितरम्पालकन्त्वान्नरोनेतारोयजमानाः इष्टिभिरेषणसाधनैर्यागैर्यजन्तइतिशेषः पितृवत् पा- लनाययजन्तइत्यर्थः तथातनूरुचंशरीराणान्दीपकंशरीरेषुदीप्यमानंवैश्वानरात्मनात्वम्भ्रात्रायभ्रातृत्वा- यसौभ्रात्राय शम्या कर्मनामैतत् कर्मणायजन्तइतिशेषः यद्वोभयत्रवक्ष्यमाणेनाविधदित्यनेनसम्बन्धः हेअग्ने योनरस्तेत्वांअविधत् परिचरति तस्यत्वम्पुत्रोभवसि पुत्रवत्पालयिताभवसि तथात्वं सखास- मानख्यानः सखिवद्धितकारीसुशेवः शेवइतिसुखनाम सुष्ठुसुखकारीसन् आधृषः आधर्षकात्मा पासि- रक्षसि पितृत्वकामायपितृत्वेनभ्रातृत्वकामायभ्रातृत्वेनपुत्रत्वकामायपुत्रत्वकामायपुत्रस्थानीयोभव- सि त्रिप्रकारेणरक्षसीत्यर्थः ॥ ९ ॥

Wilson

English translation:

“(Devout) men (worship) you, Agni, as a father, with sacred rites; they (cherish) you, who are the illumination of the body, with acts (of kindness), as a brother; you are as a son to him who propitiates you; and you protect us, a faithful and firm friend.”

Jamison Brereton

To you, Agni, as father, (do) men (approach) with their desires—to you, for brotherhood, (do they approach) with their (ritual) labor, you who are bright in body.
You become the son of him who has done you honor; you as
affectionate comrade—protect (him) from assault.

Jamison Brereton Notes

It is tempting to take iṣṭíbhiḥ as ‘with sacrifices’, parallel to śámyā ‘with ritual labor’ in the next pāda. So Oldenberg (SBE), though he gave it up reluctantly in the Noten.

Unfortunately ‘sacrifice’ is accented íṣti-, against iṣṭí- ‘desire’, and so perhaps the best one can do is suggest a secondary pun (so Scarlatta 455). On the other hand, on the assumption that all -tí-stems began with suffixal accent and that the root accent found in some Vedic -ti-stems is secondary (see Lundquist 2015, -ti-stems), this may be a relic of suffix-accented *iṣṭí-‘sacrifice’, which has not yet undergone accent retraction. It is worth noting that root-accented íṣṭi- is found only in I and X.

On the cadence in 9 see remarks on 7b.

Griffith

Agni, men seek thee as a Father with their prayers, win thee, bright-formed, to brotherhood with holy act.
Thou art a Son to him who duly worships thee, and as a trusty Friend thou guardest from attack.

Oldenberg

Thee, O Agni, men (make) their father by their sacrifices 1; thee who shinest with thy body they (invite) to brotherhood by their (sacrificial) work. Thou becomest a son to him who has worshipped thee. As a kind friend thou protectest against attack.

Geldner

Zu dir, Agni, als ihrem Vater kommen die Männer mit ihren Wünschen, zu dir, den am Leib glänzenden mit Opferdienst, auf daß du ihr Bruder seiest. Du bist der Sohn dessen, der dir willfährig war; du schützest als liebreicher Freund vor Unbill.

Grassmann

Dich als den Vater gehn die Männer heischend an, des Eifers voll, dich glänzenden, um Brüderschaft, Ein Sohn, o Agni, bist du dem, der dich verehrt, ein holder Freund und schützest ihn vor Ungemach.

Elizarenkova

К тебе, о Агни, (как) к отцу (приходят) люди со (своими) желаниями,
К тебе, сверкающему телом, чтобы ты стал (их) братом благодаря жертвенному деянию,
Ты становишься сыном того, кто тебя почтил.
Как друг любезный, ты защищаешь от нападения.

अधिमन्त्रम् (VC)

अग्निः
आङ्गिरसः शौनहोत्रो भार्गवो गृत्समदः
भुरिक्पङ्क्ति
पञ्चमः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर राजशिष्य विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के वर्त्तमान राजन् ! (यः) जो (त्वम्) आप (पुत्रः) बहुत दुखः से रक्षा करनेवाले (भवसि) होते हैं जो (ते) आपके सुख का (अविधत्) विधान करता है जो (सुशेवः) सुन्दर सुख देनेवाले (सखा) मित्र (त्वम्) आप (आधृषः) सब और से धृष्टता करनेवाले जनों को (पासि) पालते हो उन (त्वाम्) आप (तनूरुचम्) तनूरुच् अर्थात् जिनके लिये शरीर प्रकाशित होते वा उन (त्वाम्) आप (पितरम्) पालनेवाले वा (इष्टिभिः) हवनों के समान सत्कारों से अग्नि के तुल्य वर्त्तमान को (भ्रात्राय) भाईपने के लिये (शम्या) कर्म के साथ (नरः) मनुष्य पालें ॥९॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे होम आदि से अच्छा सेवन किया हुआ अग्नि रक्षा करनेवाला होता है, वैसे भ्राता मित्र पुत्रजन अपने भ्राता मित्र और पितृयों को सेवें ॥९॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे अग्ने यस्त्वं पुत्रो भवसि यस्ते सुखमविधत्। यः सुशेवः सखा त्वमाधृषः पासि तं त्वां तनूरुचं तं त्वां पितरमिष्टिभिरग्निरिव वर्त्तमानं भ्रात्राय शम्या नरः पान्तु ॥९॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुना राजशिष्यविषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाम्) (अग्ने) अग्निरिव वर्त्तमान राजन् (पितरम्) पालकम् (इष्टिभिः) होमैरिव सत्कारैः (नरः) मनुष्याः (त्वाम्) (भ्रात्राय) बन्धुभावाय (शम्या) कर्मणा (तनूरुचम्) तन्वो रोचन्ते यस्मै तम् (पुत्रः) पुरु दुःखाद्रक्षकः (भवसि) (यः) (ते) तव (अविधत्) विधत्ते (त्वम्) (सखा) (सुशेवः) सुष्ठु सुखप्रदः (पासि) (आधृषः) समन्ताद्धर्षणं कुर्वतः ॥९॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा होमादिना सुसेवितोऽग्नी रक्षको भवति तथा भ्रातरः सखायः पुत्रा भ्रातॄन्मित्राणि पितॄंश्च सेवन्ताम् ॥९॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा होमातील अग्नी रक्षण करतो, तसे बंधू, मित्र, पुत्रांनी आपल्या बंधू, मित्र, पितरांचा स्वीकार करावा. ॥ ९ ॥

10 त्वमग्न ऋभुराके - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तुव᳓म् अग्न ऋभु᳓र् आके᳓ नमसि᳓यस्
त्वं᳓ वा᳓जस्य क्षुम᳓तो राय᳓ ईशिषे
तुवं᳓ वि᳓ भासि अ᳓नु दक्षि दाव᳓ने
तुवं᳓ विशि᳓क्षुर् असि यज्ञ᳓म् आत᳓निः

मूलम् ...{Loading}...

त्वम॑ग्न ऋ॒भुरा॒के न॑म॒स्य१॒॑स्त्वं वाज॑स्य क्षु॒मतो॑ रा॒य ई॑शिषे ।
त्वं वि भा॒स्यनु॑ दक्षि दा॒वने॒ त्वं वि॒शिक्षु॑रसि य॒ज्ञमा॒तनिः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अग्निः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - जगती

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

āké ← āké (invariable)

namasyàḥ ← namasyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥bhúḥ ← r̥bhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

īśiṣe ← √īś- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

kṣumátaḥ ← kṣumánt- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vā́jasya ← vā́ja- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

bhāsi ← √bhā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dakṣi ← √dah- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:AOR}

dāváne ← √dā- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ví ← ví (invariable)

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ātániḥ ← ātáni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

viśíkṣuḥ ← viśíkṣu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

त्वम् । अ॒ग्ने॒ । ऋ॒भुः । आ॒के । न॒म॒स्यः॑ । त्वम् । वाज॑स्य । क्षु॒ऽमतः॑ । रा॒यः । ई॒शि॒षे॒ ।
त्वम् । वि । भा॒सि॒ । अनु॑ । ध॒क्षि॒ । दा॒वने॑ । त्वम् । वि॒ऽशिक्षुः॑ । अ॒सि॒ । य॒ज्ञम् । आ॒ऽतनिः॑ ॥

Hellwig Grammar

tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

agna ← agne ← agni
[noun], vocative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

ṛbhur ← ṛbhuḥ ← ṛbhu
[noun], nominative, singular, masculine
“Ribhus.”

āke
[adverb]

namasyas ← namasyaḥ ← namasya
[noun], nominative, singular, masculine
“honorable; august; respectful; esteemed.”

tvaṃ ← tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

vājasya ← vāja
[noun], genitive, singular, masculine
“prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

kṣumato ← kṣumataḥ ← kṣumat
[noun], genitive, singular, masculine

rāya ← rāyaḥ ← rai
[noun], genitive, singular, masculine
“wealth; possession; rai [word]; gold.”

īśiṣe ← īś
[verb], singular, Present indikative
“govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

tvaṃ ← tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

vi
[adverb]
“apart; away; away.”

bhāsy ← bhāsi ← bhā
[verb], singular, Present indikative
“look; shine; show; look like; glitter; reflect.”

anu
[adverb]
“subsequently; behind; along; towards; because.”

dakṣi ← _ ← √_
[?]
“_”

dāvane ← dā
[verb noun]
“give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

tvaṃ ← tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

viśikṣur ← viśikṣuḥ ← viśikṣu
[noun], nominative, singular, masculine

asi ← as
[verb], singular, Present indikative
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

yajñam ← yajña
[noun], accusative, singular, masculine
“yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

ātaniḥ ← ātani
[noun], nominative, singular, masculine

सायण-भाष्यम्

हेअग्ने त्वंऋभुः उरुभासमानोमेधावीवा त्वमाके अन्तिकेसन्निधावेव नमस्योनमस्कार्यः स्तुत्य- इत्यर्थः इतरदेवतावन्मन्त्रप्रतिपाद्याकारेणस्तुत्योनभवसि किन्तुप्रत्यक्षइत्यर्थः तथात्वङ्क्षुमतः शब्द- वतः सर्वत्रश्रूयमाणस्यवाजस्यान्नस्यरायोधनस्य ईशिषेस्वामीभवसि अतस्तद्देहीत्यर्थः हेअग्नेत्वंवि- भासिविशेषेणदीप्यसे तदर्थमनुअनुक्रमेणैव धक्षिदहसिकाष्ठादीन् दहेर्लटिसिपिरूपं संहितायाम्भष्- भावाभावश्छान्दसः किमर्थमेवं दावनेछेदनायान्धकारस्य यद्वा हविषोदानवतेयजमानाय वा किञ्च त्वंयज्ञंविशिक्षुः विशेषेणशिक्षयितासाधयितासि नलोकाव्ययेतिषष्ठ्यानिषेधः तथा आतनिः फल- स्यसर्वतोविस्तारयिता ॥ १० ॥

Wilson

English translation:

“You, Agni, are (ever) resplendent, and are to be glorified when present; you are lord over all renowned food and riches; you shine brightly, and you consume (the oblation) for him who offers it; you are the especial accomplisher of the sacrifice, and bestower (of its rewards).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Resplendent: tvam agna ṛbhuḥ, tvam. vājasya īśiṣe: ṛbhu = bhāsamānaḥ, shining;

Vājasya = annasya, of food

Jamison Brereton

You, Agni, as [R̥bhu/] the craftsman at hand, are to be rendered homage; you are master of the cattle-rich prize [/Vāja], of wealth. You radiate widely [/(are) Vibhvan]: burn through to giving! You seek to carve up and to stretch out the sacrifice.

Jamison Brereton Notes

On the cadence in pāda a, see comm. ad 3b.

As Oldenberg (SBE) already pointed out, the first three pādas refer to the three Ṛbhus and pun on their names: ṛbhú- ‘craftsman / Ṛbhu’ in a, vā́ja- ‘prize / Vāja’ in b, and ví bhāsi ‘you radiate / Vibhvan’ in c.

In c dakṣi is surely a -si impv. to √dah ‘burn’ and should be separated from the identical form in I.141.8, for which see the comm. ad loc. Geldner, however, takes dakṣi here to √dakṣ.

The form viśíkṣu- in d is taken by Grassmann as belonging to the desid. of √śak and meaning ‘gerne Gut austheilend’, which seems unacceptably distant from both the root meaning of √śak and the function of the desiderative. Moreover, √śak is not otherwise attested with ví except, supposedly, in the similar form ví śikṣa IV.35.3 (for which see below). Geldner tr. “du bist der Prüfer,” Renou “tu es celui que si met à l’oeuvre diversement”; neither discusses the form or its root affiliation, and one can only assume they follow the assignment to √śak, though exactly how is unclear. Oldenberg (SBE) suggested an appealing alternative, interpreting it as built to the desid. of √śas ‘cut’, which is primarily found with ví – an idea I find eminently worthy of revival.

This may also be the view of Witzel Gotō, who tr. “Du bist williger Verteiler,” again without disc., so they may in fact simply reproduce Grassmann’s understanding of the semantics. Oldenberg does not sketch out the morphology, but it presumably rests on *śi-śs-su-, with zerograde root and simplification of the medial sibilant cluster śss arising from the two radical sibilants and the desiderative suffix. The finite verb ví śikṣa in IV.35.3 (also a Ṛbhus context) belongs here as well. Heenen (Desid., 232-33) mentions this possibility though without great enthusiasm (“La possiblité … n’est pas exclue”).

The published translation “seek to carve up and to stretch out the sacrifice” implies that ātániḥ is desiderative. This was not meant, and the tr. should perhaps be emended to “seek to carve up the sacrifice, as the one who stretches it out” or “… as you stretch it out.”

Griffith

A Rbhu art thou, Agni, near to be adored thou art the Sovran Lord of foodful spoil and wealth.
Thou shinest brightly forth, thou burnest to bestow: pervading sacrifice, thou lendest us thine help.

Oldenberg

Thou, O Agni, art Ribhu, to be adored when near. Thou rulest over strength 1, over wealth rich in food. Thou shinest 2, thou burnest for the sake of giving (wealth). Thou art a hewer 3, an expander of sacrifice.

Geldner

Du, Agni, bist Ribhu, vor dem man zu seiner Zeit sich verbeugen muß; du verfügst über den Siegergewinn, über Reichtum an Vieh. Du erstrahlst; sei bereit zu schenken; du bist der Prüfer, wenn du das Opfer ausrichtest.

Grassmann

O Agni, Ribhu bist du, hier verehrungswerth, und dein ist Labung, dein auch nahrungsreiches Gut; Du leuchtest hell, entbrenne nun zum Schenken auch; du spendest gerne, wenn das Opfer du durchstrahlst.

Elizarenkova

Ты о Агни, – Рибху, которому надо поклоняться вблизи.
Ты владеешь наградой, богатством из скота.
Ты разгораешься. Запылай, чтобы дать (дары)!
Ты – тот, кто приводит в действие, протягивает жертву.

अधिमन्त्रम् (VC)

अग्निः
आङ्गिरसः शौनहोत्रो भार्गवो गृत्समदः
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) सर्वशास्त्र पारङ्गत प्रतापवान् राजन् ! (त्वम्) आप (भुः) बुद्धिमान् हैं और (आके) समीप में (नमस्यः) नमस्कार सत्कार करने योग्य हैं। (त्वम्) आप (वाजस्य) विज्ञान निमित्तक (क्षुमतः) बहुत अन्नादि पदार्थ समूह जिसके सम्बन्ध में विद्यमान उस (रायः) धन के (ईशिषे) ईश्वर होते हैं। (त्वम्) आप (विभासि) विशेषता से सब पदार्थों का प्रकाश करते हैं और अग्नि के समान (अनुदक्षि) अनुकूलता से अज्ञान-जन्य दुःख़ को दहन करते हो। (दावने) दानशील (विशिक्षुः) उत्तम शिक्षा करनेवाले (त्वम्) आप (यज्ञम्) यज्ञ का (आतनिः) विस्तार करनेवाले (असि) हैं ॥१०॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो अग्नि के समान प्रजाओं के पीड़ादेनेवालों को जलाते हैं, पुरुषार्थ से ऐश्वर्य की उन्नति करते हैं, विद्या विनय और उत्तम शीलादि का प्रकाश करते हैं, वे सबको माननीय होते हैं ॥१०॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे अग्ने त्वमृभुरसि त्वमाके नमस्योऽसि त्वं वाजस्य क्षुमतो राय ईशिषे त्वं विभास्यऽग्निरिवाऽनुदक्षि दावने विशिक्षुस्त्वं यज्ञमातनिरसि ॥१०॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (अग्ने) सर्वशास्त्रपारङ्गत प्रतापवान् राजन् (भुः) मेधावी (आके) समीपे (नमस्यः) सत्कर्त्तुं योग्यः (त्वम्) (वाजस्य) विज्ञाननिमित्तस्य (क्षुमतः) बह्वन्नादि विद्यते यस्य तस्य (रायः) धनस्य (ईशिषे) ईश्वरो भवसि (त्वम्) (वि) (भासि) प्रकाशयसि (अनु) (दक्षि) दहसि। अत्र बहुलं छन्दसीति शपो लुक् (दावने) दानशीलाय (त्वम्) (विशिक्षुः) सुशिक्षकः (असि) (यज्ञम्) (आतनिः) विस्तारकः ॥१०॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। येऽग्निवत् प्रजापीडकान् दहन्ति पुरुषार्थेनैश्वर्यमुन्नयन्ति विद्याविनयसुशीलादि प्रकाशयन्ति ते सर्वैर्माननीया भवन्ति ॥१०॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे प्रजेला त्रास देणाऱ्यांचे अग्नीप्रमाणे दहन करतात, पुरुषार्थाने उन्नती करतात, विद्या, विनय व उत्तम शील यांचा अंगीकार करतात ते सर्वांना माननीय असतात. ॥ १० ॥

11 त्वमग्ने अदितिर्देव - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तुव᳓म् अग्ने अ᳓दितिर् देव दाशु᳓षे
तुवं᳓ हो᳓त्रा भा᳓रती वर्धसे गिरा᳓
तुव᳓म् इ᳓ळा शत᳓हिमासि द᳓क्षसे
त्वं᳓ वृत्रहा᳓ वसुपते स᳓रस्वती

मूलम् ...{Loading}...

त्वम॑ग्ने॒ अदि॑तिर्देव दा॒शुषे॒ त्वं होत्रा॒ भार॑ती वर्धसे गि॒रा ।
त्वमिळा॑ श॒तहि॑मासि॒ दक्ष॑से॒ त्वं वृ॑त्र॒हा व॑सुपते॒ सर॑स्वती ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अग्निः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - जगती

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

bhā́ratī ← bhā́ratī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

girā́ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

hótrā ← hótrā- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vardhase ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dákṣase ← dákṣas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

íḷā ← íḷā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

śatáhimā ← śatáhima- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

sárasvatī ← sárasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vasupate ← vásupati- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vr̥trahā́ ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

पद-पाठः

त्वम् । अ॒ग्ने॒ । अदि॑तिः । दे॒व॒ । दा॒शुषे॑ । त्वम् । होत्रा॑ । भार॑ती । व॒र्ध॒से॒ । गि॒रा ।
त्वम् । इळा॑ । श॒तऽहि॑मा । अ॒सि॒ । दक्ष॑से । त्वम् । वृ॒त्र॒ऽहा । व॒सु॒ऽप॒ते॒ । सर॑स्वती ॥

Hellwig Grammar

tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

agne ← agni
[noun], vocative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

aditir ← aditiḥ ← aditi
[noun], nominative, singular, feminine
“Aditi; aditi [word].”

deva
[noun], vocative, singular, masculine
“Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

dāśuṣe ← dāś
[verb noun], dative, singular
“sacrifice; give.”

tvaṃ ← tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

hotrā ← hotṛ
[noun], instrumental, singular, masculine
“Hotṛ.”

bhāratī
[noun], nominative, singular, feminine
“statement; language; voice; bhāratī; Sarasvatī; voice; speech; word; voice.”

vardhase ← vṛdh
[verb], singular, Present indikative
“increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

girā ← gir
[noun], instrumental, singular, feminine
“hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

iḍā ← iḍ
[noun], instrumental, singular, feminine
“refreshment; libation.”

śatahimāsi ← śata
[noun], neuter
“hundred; one-hundredth; śata [word].”

śatahimāsi ← himā ← hima
[noun], instrumental, singular, feminine
“snow; frost; hima [word]; winter; tin; silver; pearl; sauvīrāñjana; year; ague; Himalayas; coldness.”

śatahimāsi ← asi ← as
[verb], singular, Present indikative
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

dakṣase ← dakṣ
[verb], singular, Present indikative

tvaṃ ← tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

vṛtrahā ← vṛtra
[noun], masculine
“Vṛtra; vṛtra [word].”

vṛtrahā ← hāḥ ← han
[noun], nominative, plural, feminine
“killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

vasupate ← vasu
[noun], neuter
“wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

vasupate ← pate ← pati
[noun], vocative, singular, masculine
“husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

sarasvatī
[noun], nominative, singular, feminine
“Sarasvati; Sarasvatī; language; voice; speech; eloquence; balloon vine; river.”

सायण-भाष्यम्

हेअग्ने देव त्वन्दाशुषेहविर्दत्तवतेजमानायादितिरखण्डयिता परिपालयितासि यद्वा अदीनाभूमि- रसि किञ्च त्वंहोत्राहोमनिष्पादिकाभारतीभरतस्यादित्यस्यसम्बन्धिनीरश्मिरूपासतीगिरास्तुत्याव- र्धसेप्रवृद्धोभवसि किञ्च त्वंशतहिमा हिमशब्दःकालोपलक्षकः अपरिमितकाला नित्या इळा भूमिर- सि तादृशीसतीदक्षसेदानायसमर्थाभवसि तिङउत्तरत्वादनिघातः तथाहेवसुपतेधनपालक वृत्रहापा- पादेर्हन्तात्वंसरस्वती सरणवान्वायः तत्सम्बन्धिनीएतन्नियामकामाध्यमिकावागसि आदित्याग्निवा- यूनांसम्बन्धिन्योभारतीळासरस्वत्याख्यायास्तिस्रोदेव्यःसन्ति ताअपित्वमेवेत्यर्थः ॥ ११ ॥

Wilson

English translation:

“You, divine Agni, are Aditi to the donor of the oblation; you are Hotā and Bhāratī, and thive by praise; you are Iḷā of a hundred winters to him who makes you gifts; you, lord of wealth, are the destroyer of Vṛtra, Sarasvatī.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Iḷā of a hundred winters: tvam iḷā;

Śatahimāsi = the earth of unlimited duration, aparimitakāla bhūmiḥ; destroyer of Vṛtra: vṛtrahā = destroyer of sin

Jamison Brereton

You, god Agni, are Aditi for the pious; you, as Hotrā Bhāratī, are strengthened by song.
You are Iḍā, bestowing a hundred winters in return for skill; you, o lord of goods, as obstacle-smasher, are Sarasvatī.

Griffith

Thou, God, art Aditi to him who offers gifts: thou, Hotri, Bharati, art strengthened by the song.
Thou art the hundred-wintered Ila to give strength, Lord of Wealth! Vrtra-slayer and Sarasvati.

Oldenberg

Thou, Agni, O god, art Aditi to the worshipper. Thou, being Hotrâ Bhâratî 1, growest strong by prayer. Thou art Idâ, living a hundred winters, for (the increase of) ability. Thou, the killer of Vritra, O Lord of wealth, art Sarasvatî 2.

Geldner

Du, Gott Agni, bist Aditi für den Spender; als Hotra, Bharati, erbauest du dich an der Lobrede. Du dienst als die langlebige Ida zum Gelingen, du Schätzeherr bist die Feindetöterin Sarasvati.

Grassmann

Du bist, Gott Agni, dem Verehrer Aditi, bist Bharati, bist Hotra, freust am Liede dich, Die hundertjährige Ida du zur Kräftigung; du schlägst den Feind, o Reicher, bist Sarasvati.

Elizarenkova

Ты, о бог Агни, – Адити для поклоняющегося (тебе).
Ты (как) Хотра, Бхарати усиливаешься от хвалебной песни.
Ты – Ида, живущая сто зим, (рожденная) для силы действия.
Ты, о господин добра, – Сарасвати, убивающая врагов.

अधिमन्त्रम् (VC)

अग्निः
आङ्गिरसः शौनहोत्रो भार्गवो गृत्समदः
भुरिक्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर अध्यापकविषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देव) प्रकाशमान् ! (अग्ने) विद्या देनेवाले विद्वान् ! (त्वम्) आप (दाशुषे) दानशील शिष्य के लिये (अदितिः) अन्तरिक्ष प्रकाश के समान विद्या गुणों का प्रकाश करनेवाले हैं। (त्वम्) आप (होत्रा) ग्रहण करने योग्य (भारती) विद्या धारण करनेवाली बालिका के समान होते हुए (गिरा) सुन्दर शिक्षा और विद्यायुक्त वाणी से (वर्द्धसे) वृद्धि को प्राप्त होते हैं। (त्वम्) आप (दक्षसे) विद्या बल के देने के लिये (शतहिमा) सौ वर्ष जिसकी आयु वह (इळा) स्तुति के योग्य अध्यापिका के समान (असि) हैं। हे (वसुपते) धन के पालनेहारे (त्वम्) आप (वृत्रहा) मेघहन्ता सूर्य के समान तथा (सरस्वती) प्रज्ञान विज्ञानयुक्त वाणी के समान हैं ॥११॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। अच्छी विद्या का पढ़ाने हारा शास्त्र का पारगन्ता विद्वान् जन माता के समान पालना करता है और सब विषयों से उत्तमगुणों को देता है। उससे शिष्यजन शीघ्र विद्याबलयुक्त होते हैं ॥११॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे देवाऽग्ने त्वं दाशुषेऽदितिरसि त्वं होत्रा भारती सन् गिरा वर्द्धसे त्वं दक्षसे शतहिमा इडाऽसि। हे वसुपते त्वं वृत्रहा तथा सरस्वत्यसि ॥११॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनरध्यापकविषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (अग्ने) विद्याप्रद विद्वन् (अदितिः) द्यौरिव विद्यागुणप्रकाशकः (देव) प्रकाशमान (दाशुषे) दात्रे (त्वम्) (होत्रा) आदातुमर्हे (भारती) या विद्या धर्त्रीव (वर्द्धसे) (गिरा) सुशिक्षाविद्यायुक्तया वाचा (त्वम्) (इळा) स्तोतुमर्हा (शतहिमा) शतं हिमानि यस्या आयुषि सा (असि) (दक्षसे) बलाय विद्याबलदानाय (त्वम्) (वृत्रहा) मेघहन्ता सूर्यइव (वसुपते) धनस्य पालक (सरस्वती) प्रशस्तविज्ञानयुक्तेव ॥११॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। सद्विद्याऽध्यापकः शास्त्रपारङ्गतो विद्वान् मातृवत्पालयति सर्वतः सद्गुणान् ददाति ततः शिष्याः शीघ्रं विद्याबलयुक्ता भवन्ति ॥११॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. चांगली विद्या देणारा अध्यापक, शास्त्रात पारंगत विद्वान मातेप्रमाणे पालन करतो व सर्व प्रकारे उत्तम गुण देतो, त्यामुळे शिष्यगण लवकर विद्याबल प्राप्त करतात. ॥ ११ ॥

12 त्वमग्ने सुभृत - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तुव᳓म् अग्ने सु᳓भृत उत्तमं᳓ व᳓यस्
त᳓व स्पार्हे᳓ व᳓र्ण आ᳓ संदृ᳓शि श्रि᳓यः
तुवं᳓ वा᳓जः प्रत᳓रणो बृह᳓न्न् असि
तुवं᳓ रयि᳓र् बहुलो᳓ विश्व᳓तस् पृथुः᳓

मूलम् ...{Loading}...

त्वम॑ग्ने॒ सुभृ॑त उत्त॒मं वय॒स्तव॑ स्पा॒र्हे वर्ण॒ आ सं॒दृशि॒ श्रियः॑ ।
त्वं वाजः॑ प्र॒तर॑णो बृ॒हन्न॑सि॒ त्वं र॒यिर्ब॑हु॒लो वि॒श्वत॑स्पृ॒थुः ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अग्निः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - जगती

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

súbhr̥taḥ ← súbhr̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

uttamám ← uttamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

váyaḥ ← váyas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

saṁdŕ̥śi ← saṁdŕ̥ś- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

spārhé ← spārhá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

śríyaḥ ← śrī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

várṇe ← várṇa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

br̥hán ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pratáraṇaḥ ← pratáraṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vā́jaḥ ← vā́ja- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bahuláḥ ← bahulá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥thúḥ ← pr̥thú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rayíḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

viśvátas ← viśvátas (invariable)

पद-पाठः

त्वम् । अ॒ग्ने॒ । सुऽभृ॑तः । उ॒त्ऽत॒मम् । वयः॑ । तव॑ । स्पा॒र्हे । वर्णे॑ । आ । स॒म्ऽदृशि॑ । श्रियः॑ ।
त्वम् । वाजः॑ । प्र॒ऽतर॑णः । बृ॒हन् । अ॒सि॒ । त्वम् । र॒यिः । ब॒हु॒लः । वि॒श्वतः॑ । पृ॒थुः ॥

Hellwig Grammar

tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

agne ← agni
[noun], vocative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

subhṛta ← su
[adverb]
“very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

subhṛta ← bhṛtaḥ ← bhṛ
[verb noun], nominative, singular
“bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

uttamaṃ ← uttamam ← uttama
[noun], nominative, singular, neuter
“best; excellent; highest; better; extreme; last; first; topmost; chief(a); higher; highest; maximal; uttama [word]; prevailing; finest.”

vayas ← vayaḥ ← vayas
[noun], nominative, singular, neuter
“age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

tava ← tvad
[noun], genitive, singular
“you.”

spārhe ← spārha
[noun], locative, singular, masculine
“desirable.”

varṇa ← varṇe ← varṇa
[noun], locative, singular, masculine
“color; caste; complexion; vowel; varṇa [word]; vowel; syllable; appearance; Karat; people; beauty; varṇa; gold; color; complexion.”

ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

saṃdṛśi ← saṃdṛś
[noun], locative, singular, feminine
“appearance; view; view.”

śriyaḥ ← śrī
[noun], nominative, plural, feminine
“mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

tvaṃ ← tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

vājaḥ ← vāja
[noun], nominative, singular, masculine
“prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

prataraṇo ← prataraṇaḥ ← prataraṇa
[noun], nominative, singular, masculine
“prolonging; beneficial.”

bṛhann ← bṛhan ← bṛhat
[noun], nominative, singular, masculine
“large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

asi ← as
[verb], singular, Present indikative
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

tvaṃ ← tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

rayir ← rayiḥ ← rayi
[noun], nominative, singular, masculine
“wealth; property.”

bahulo ← bahulaḥ ← bahula
[noun], nominative, singular, masculine
“frequent; endowed; much(a); many; abounding in(p); abundant; bahula [word]; accompanied; prevailing.”

viśvatas
[adverb]
“everywhere; around; about.”

pṛthuḥ ← pṛthu
[noun], nominative, singular, masculine
“broad; wide; great; flat; pṛthu [word]; far.”

सायण-भाष्यम्

हेअग्ने त्वंसुभृतः सुष्ठुपोषितःसन् उत्तमन्निरतिशयंवयः अन्नमायुष्यंवात्वमसि तत्सम्पादकोसीत्यर्थः तथातवस्पार्हेस्पृहणीयेवर्णेलोहितशुक्लादिलक्षणेसन्दृशिसम्यग्दर्शनीयेश्रियः ऎश्वर्याणिकान्तयोवा- आश्रित्यवर्तन्ते उपसर्गश्रुतेर्योग्यक्रियाध्याहारः किञ्च त्वंवाजः अन्नन्तत्साधकत्वात्ताच्छब्द्यं अन्नसाध- कइत्यर्थः प्रतरणः प्रतारयितापापात् अतएवबृहन् महानसि तथात्वंरयिर्धनरूपोसि बहुलःसर्वविष- यबाहुल्योपेतः विश्वतः सर्वतः पृथुः विस्तीर्णः प्रख्यातइत्यर्थः ॥ १२ ॥

Wilson

English translation:

“When, well-cherished Agni, you are (the giver of) excellent food; in your desirable and delightful hues, beauties (abound) you (are) food; (you are) the transporter (beyond sin); you are mighty; you are wealth; you are manifold, and everhwhere diffused.”

Jamison Brereton

You, Agni, when well kept, are highest vigor. In your coveted color there are beauties in sight.
You are the prize, furthering and lofty; you are wealth, ample, broad on all sides.

Griffith

Thou, Agni, cherished well, art highest vital power; in thy delightful hue are glories visible.
Thou art the lofty might that furthers each design: thou art wealth manifold, diffused on every side.

Oldenberg

Thou, O Agni, well kept, art the highest vital power. In thy lovely colour and in thy appearance (dwell all) beauties. Thou art great strength that carries us forward. Thou art abundant wealth, extending on all sides.

Geldner

Du, Agni, bist wohlgepflegt die höchste Kraft; in deiner köstlichen Farbe ist alle Schönheit beisammen zu sehen. Du bist der förderliche große Gewinn, du bist reichlicher, allseitig ausgedehnter Besitz.

Grassmann

Du, schön gepflegt, bist, Agni, höchste Lebenskraft, in deinem Scheine, deinem lieben Glanz ist Pracht; Du bist Erquickung kräft’ge und durchdringende, und grosser Schatz, der weithin über alles reicht.

Elizarenkova

Ты, о Агни, хорошо выпестован, (ты -) высшая сила.
В твоем желанном цвете, во всем облике (пребывают) красоты.
Ты – высокая путеводная награда.
Ты – обильное богатство, широкое повсюду.

अधिमन्त्रम् (VC)

अग्निः
आङ्गिरसः शौनहोत्रो भार्गवो गृत्समदः
भुरिक्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) बिजुली के समान बलीजन जो (त्वम्) आप (रयिः) द्रव्यरूप (बहुलः) बहुत सुखों के ग्रहण करनेहारे (विश्वतः) सबसे (पृथुः) विस्तार को प्राप्त (सुभृतः) उत्तम कर्म जिन्होंने धारण किया (प्रतरणः) कठिनता से दुःखों के पार होते और (बृहन्) बढ़ते हुए (असि) हैं। जो (त्वम्) आप (वाजः) ज्ञानवान् हैं। जिन (तव) आपके (स्पार्हे) इच्छा करने और (संदृशि) अच्छे-प्रकार देखने योग्य (वर्णे) वर्ण में (उत्तमम्) उत्तम (वयः) मनोहर जीवन (आ श्रियः) और सब ओर से लक्ष्मी वर्त्तमान है। सो (त्वम्) आप अध्यापक हूजिये ॥१२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे विद्वान् जन गुण कर्म स्वभाव से बिजुली को जान और कार्य्यों में उसका अच्छे प्रकार प्रयोग कर श्रीमान् होते हैं और ब्रह्मचर्य से दीर्घायु होते हैं, वैसे सब विद्यायुक्त मनुष्यों को होना चाहिये ॥१२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे अग्ने यस्त्वं रयिर्बहुलो विश्वतस्पृथुः सुभृतः प्रतरणो बृहन्नसि यस्त्वं वाजोऽसि यस्य तव स्पार्हे संदृशि वर्ण उत्तमं वय आ श्रियश्च वर्त्तन्ते स त्वमध्यापको भव ॥१२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (अग्ने) विद्युदिव बलिष्ठ (सुभृतः) शोभनं कर्म भृतं येन सः (उत्तमम्) श्रेष्ठम् (वयः) कमनीयं जीवनम् (तव) (स्पार्हे) अभीप्सनीये (वर्णे) शुक्लादिगुणे (आ) (संदृशि) सम्यग्द्रष्टव्ये (श्रियः) लक्ष्मीः (त्वम्) (वाजः) ज्ञानवान् (प्रतरणः) यः प्रकृष्टतया दुःखानि तरति (बृहन्) वर्द्धमानः (असि) (त्वम्) (रयिः) द्रव्यरूपः (बहुलः) बहूनि सुखानि लाति (विश्वतः) सर्वतः (पृथुः) विस्तीर्णः ॥१२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा विद्वांसो गुणकर्मस्वभावतो विद्युतं विदित्वा कार्येषु संप्रयुज्य श्रीमन्तो भवन्ति ब्रह्मचर्येण दीर्घायुषश्च जायन्ते तथा सर्वैर्विद्यायुक्तैर्मनुष्यैर्भवितव्यम् ॥१२॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे विद्वान लोक गुण, कर्म, स्वभावाने विद्युतला जाणून कार्यात त्याचा चांगल्या प्रकारे प्रयोग करून श्रीमंत होतात व ब्रह्मचर्य पाळून दीर्घायू होतात तसे सर्व विद्यायुक्त माणसांनी बनले पाहिजे. ॥ १२ ॥

13 त्वामग्न आदित्यास - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तुवा᳓म् अग्न आदितिया᳓स आसि᳓यं
तुवां᳓ जिह्वां᳓ शु᳓चयश् चक्रिरे कवे
त्वां᳓ रातिषा᳓चो अध्वरे᳓षु सश्चिरे
तुवे᳓ देवा᳓ हवि᳓र् अदन्ति आ᳓हुतम्

मूलम् ...{Loading}...

त्वाम॑ग्न आदि॒त्यास॑ आ॒स्यं१॒॑ त्वां जि॒ह्वां शुच॑यश्चक्रिरे कवे ।
त्वां रा॑ति॒षाचो॑ अध्व॒रेषु॑ सश्चिरे॒ त्वे दे॒वा ह॒विर॑द॒न्त्याहु॑तम् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अग्निः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - जगती

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ādityā́saḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

āsyàm ← āsyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

cakrire ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

jihvā́m ← jihvā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

kave ← kaví- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śúcayaḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

adhvaréṣu ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

rātiṣā́caḥ ← rātiṣác- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

saścire ← √sac- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

adanti ← √ad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ā́hutam ← √hu- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

havíḥ ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tvé ← tvám (pronoun)
{case:LOC, number:SG}

पद-पाठः

त्वाम् । अ॒ग्ने॒ । आ॒दि॒त्यासः॑ । आ॒स्य॑म् । त्वाम् । जि॒ह्वाम् । शुच॑यः । च॒क्रि॒रे॒ । क॒वे॒ ।
त्वाम् । रा॒ति॒ऽसाचः॑ । अ॒ध्व॒रेषु॑ । स॒श्चि॒रे॒ । त्वे इति॑ । दे॒वाः । ह॒विः । अ॒द॒न्ति॒ । आऽहु॑तम् ॥

Hellwig Grammar

tvām ← tvad
[noun], accusative, singular
“you.”

agna ← agne ← agni
[noun], vocative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

ādityāsa ← ādityāsaḥ ← āditya
[noun], nominative, plural, masculine
“sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

āsyaṃ ← āsyam ← āsya
[noun], accusative, singular, neuter
“mouth; mouth; aperture; face; mukha; jaw; point.”

tvāṃ ← tvām ← tvad
[noun], accusative, singular
“you.”

jihvāṃ ← jihvām ← jihvā
[noun], accusative, singular, feminine
“tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

śucayaś ← śucayaḥ ← śuci
[noun], nominative, plural, masculine
“clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

cakrire ← kṛ
[verb], plural, Perfect indicative
“make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

kave ← kavi
[noun], vocative, singular, masculine
“poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

tvāṃ ← tvām ← tvad
[noun], accusative, singular
“you.”

rātiṣāco ← rātiṣācaḥ ← rātiṣāc
[noun], nominative, plural, masculine

adhvareṣu ← adhvara
[noun], locative, plural, masculine
“yajña; ceremony; adhvara [word].”

saścire ← sac
[verb], plural, Perfect indicative
“accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

tve ← tvad
[noun], locative, singular
“you.”

devā ← devāḥ ← deva
[noun], nominative, plural, masculine
“Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

havir ← haviḥ ← havis
[noun], accusative, singular, neuter
“Havya; offering; ghee; havis [word].”

adanty ← adanti ← ad
[verb], plural, Present indikative
“eat; devour.”

āhutam ← āhu ← √hu
[verb noun], accusative, singular
“sacrifice; sprinkle.”

सायण-भाष्यम्

हेअग्ने त्वांआदित्यासः अदितेःपुत्राइन्द्रादयः आस्यंस्वकीयम्मुखम्भक्षणपानादिसाधनं चक्रिरइतिव- क्ष्यमाणेनसम्बन्धः तथा हेकवे क्रान्तप्रज्ञ त्वामेवशुचयः शुद्धादीप्तावादेवाजिह्वांस्वकीयजिह्वास्था- नीयमास्वादनसाधनञ्चक्रिरे त्वन्मुखेनैवभक्षयन्ति त्वज्जिह्वयैवास्वादयन्तीत्यर्थः तथा त्वामेवराति- षाचः रातिर्दानन्दत्तंहविरादिधनंवा तेनसमवेताः देवाः अध्वरेषुयज्ञेषुसश्चिरे सेवन्ते त्वामेवप्रतीक्षन्ते विनात्वयास्वेषांहविर्भक्षणायोगात् एवङ्कृत्वात्वेत्वयिदेवाः सर्वे आहुतंसर्वतोदत्तंहविरदन्तिभक्षयन्ति एवंसर्वदेवोपकारिणम्महानुभावं स्तौमीत्यर्थः ॥ १३ ॥

Wilson

English translation:

“The Ādityas have made you, Agni, their mouth; the pure (deities) have made you, Kavi, their tongue; the (gods), the givers of wealth, depdn upon you at sacrifices; they eat the offered oblation through you.”

Jamison Brereton

You, Agni, did the Ādityas make their mouth; you did the pure ones make their tongue, o poet.
You do the Gift-Escorts escort in the ceremonies; in you do the gods eat the poured oblation.

Jamison Brereton Notes

The relevant construction in d is probably tvé … ā́hutam “poured into you,” as it is in the even further distracted identical phrase in 14ab. The tr. of 13d should be corrected to “the gods eat the oblation poured into you.”

Griffith

Thee, Agni, have the Adityas taken as their mouth; the Bright Ones have made thee, O Sage, to be their tongue.
They who love offerings cling to thee at solemn rites: by thee the Gods devour the duly offered food.

Oldenberg

The Âdityas have made thee, O Agni, their mouth; the bright ones have made thee their tongue, O Sage. The Râti-sâk gods (i. e. the ‘bounteous’ gods) accompany thee at the sacrifices. In thee the gods eat the offering which is offered to them.

Geldner

Dich, Agni, haben die Aditya´s zu ihrem Munde, dich die lauteren zu ihrer Zunge gemacht, o Seher. Dir folgen die von Gaben Begleiteten zum Opfer; in dir verzehren die Götter die geopferte Spende.

Grassmann

Zu ihrem Munde machten die Aditja’s dich, die glänzenden zur Zunge, weiser Agni, dich; Die Spendegötter folgten bei den Opfern dir; in dir geniessen Götter den geweihten Trank.

Elizarenkova

Тебя, о Агни, Адитьи (сделали своими) устами,
Тебя чистые сделали (своим) языком, о поэт.
Тебя сопровождали сопровождаемые дарами (боги) на обрядах.
В тебе боги вкушают возлитое жертвенное возлияние.

अधिमन्त्रम् (VC)

अग्निः
आङ्गिरसः शौनहोत्रो भार्गवो गृत्समदः
स्वराट्पङ्क्ति
पञ्चमः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (कवे) समस्त साङ्गोपाङ्ग वेद के जाननेवाले (अग्ने) अग्नि के समान वर्त्तमान विद्वन् ! (आदित्यासः) बारह महीना जैसे सूर्य्य को वैसे विद्यार्थी जन जिन (त्वाम्) आपको (आस्यम्) मुख के समान अग्रगन्ता और (शुचयः) पवित्र शुद्धात्मा जन (त्वाम्) आपको (जिह्वाम्) वाणीरूप (चक्रिरे) कर रहे मान रहे हैं। तथा (अध्वरेषु) न नष्ट करने योग्य व्यवहारों में (रातिषाचः) दान के सेवनेवाले जन (त्वाम्) आपको (सश्चिरे) सम्यक् प्रकार से मिलते हैं। (त्वे) तुम्हारे होते (देवाः) विद्वान् जन ! (आहुतम्) सब ओर से ग्रहण किये हुए (हविः) भक्षण करने योग्य पदार्थ को (अदन्ति) खाते हैं। सो आप हमारे अध्यापक हूजिये ॥१३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे संवत्सर का आश्रय लेकर महीने मुख का आश्रय लेकर शरीर की पुष्टि जिह्वा के आश्रय से रस का विज्ञान यज्ञ को प्राप्त हो विद्वानों के सत्कार और उत्तम अन्न को पाकर रुचि होती है, वैसे आप्तशास्त्रज्ञ धर्मात्मा विद्वानों को प्राप्त होकर मनुष्य शुभगुणलक्षणयुक्त होते हैं ॥१३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे कवेऽग्ने सूर्यमादित्यास इव यं त्वामास्यं शुचयस्त्वां जिह्वामिव चक्रिरेऽध्वरेषु रातिषाचस्त्वां सश्चिरे यस्मिन् त्वे वर्त्तमाना देवा आहुतं हविरदन्ति स त्वमस्माकमध्यापको भव ॥१३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाम्) (अग्ने) अग्निवद्वर्त्तमान आप्त विद्वन् (आदित्यासः) द्वादश मासाइव विद्यार्थिनः (आस्यम्) मुखमिव प्रमुखम् (त्वाम्) (जिह्वाम्) वाणीम् (शुचयः) पवित्राः (चक्रिरे) कुर्वन्ति (कवे) सकलसाङोगपाङ्गवेदवित् (त्वाम्) (रातिषाचः) दानं सेवमानाः (अध्वेरेषु) अहिंसनीयेषु व्यवहारेषु (सश्चिरे) समवयन्ति (त्वे) त्वयि (देवाः) विद्वांसः (हविः) अत्तुमर्हम् (अदन्ति) आहुतम् समन्ताद्गृहीतम् ॥१३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा संवत्सरमाश्रित्य मासा मुखमाश्रित्य देहपुष्टिर्जिह्वां समाश्रित्य रसविज्ञानं यज्ञं प्राप्य विद्वत्सत्कार उत्तममन्नं प्राप्य रुचिश्च जायते तथाप्तानध्यापकानाश्रित्य मनुष्याः शुभगुणलक्षणा जायन्ते ॥१३॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे संवत्सराच्या आश्रयाने महिने, मुखाच्या आश्रयाने शरीराची पुष्टी, जिह्वेच्या आश्रयाने रसविज्ञान, यज्ञामुळे विद्वानांचा सत्कार व उत्तम अन्नप्राप्तीने रुची निर्माण होते, तसे शास्त्रज्ञ, धर्मात्मा, विद्वानांच्या आश्रयाने माणसे शुभगुणयुक्त होतात. ॥ १३ ॥

14 त्वे अग्ने - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त्वे᳓ अग्ने वि᳓श्वे अमृ᳓तासो अद्रु᳓ह
आसा᳓ देवा᳓ हवि᳓र् अदन्ति आ᳓हुतम्
त्व᳓या म᳓र्तासः सुवदन्त आसुतिं᳓
तुवं᳓ ग᳓र्भो वीरु᳓धां जज्ञिषे शु᳓चिः

मूलम् ...{Loading}...

त्वे अ॑ग्ने॒ विश्वे॑ अ॒मृता॑सो अ॒द्रुह॑ आ॒सा दे॒वा ह॒विर॑द॒न्त्याहु॑तम् ।
त्वया॒ मर्ता॑सः स्वदन्त आसु॒तिं त्वं गर्भो॑ वी॒रुधां॑ जज्ञिषे॒ शुचिः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अग्निः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - जगती

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adrúhaḥ ← adrúh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

amŕ̥tāsaḥ ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvé ← tvám (pronoun)
{case:LOC, number:SG}

víśve ← víśva- (nominal stem)

adanti ← √ad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ā́hutam ← √hu- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

āsā́ ← ā́s- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

havíḥ ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

āsutím ← āsutí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

mártāsaḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

svadante ← √svad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tváyā ← tvám (pronoun)
{case:INS, number:SG}

gárbhaḥ ← gárbha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jajñiṣe ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

śúciḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vīrúdhām ← vīrúdh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

पद-पाठः

त्वे इति॑ । अ॒ग्ने॒ । विश्वे॑ । अ॒मृता॑सः । अ॒द्रुहः॑ । आ॒सा । दे॒वाः । ह॒विः । अ॒द॒न्ति॒ । आऽहु॑तम् ।
त्वया॑ । मर्ता॑सः । स्व॒द॒न्ते॒ । आ॒ऽसु॒तिम् । त्वम् । गर्भः॑ । वी॒रुधा॑म् । ज॒ज्ञि॒षे॒ । शुचिः॑ ॥

Hellwig Grammar

tve ← tvad
[noun], locative, singular
“you.”

agne ← agni
[noun], vocative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

viśve ← viśva
[noun], nominative, plural, masculine
“all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

amṛtāso ← amṛtāsaḥ ← amṛta
[noun], nominative, plural, masculine
“immortal; amṛta; imperishable.”

adruha ← adruhaḥ ← adruh
[noun], nominative, plural, masculine
“friendly; benign.”

āsā ← ās
[noun], instrumental, singular, neuter
“mouth.”

devā ← devāḥ ← deva
[noun], nominative, plural, masculine
“Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

havir ← haviḥ ← havis
[noun], accusative, singular, neuter
“Havya; offering; ghee; havis [word].”

adanty ← adanti ← ad
[verb], plural, Present indikative
“eat; devour.”

āhutam ← āhu ← √hu
[verb noun], accusative, singular
“sacrifice; sprinkle.”

tvayā ← tvad
[noun], instrumental, singular
“you.”

martāsaḥ ← marta
[noun], nominative, plural, masculine
“man.”

svadanta ← svadante ← svad
[verb], plural, Present indikative
“sweeten.”

āsutiṃ ← āsutim ← āsuti
[noun], accusative, singular, feminine
“āsuti [word].”

tvaṃ ← tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

garbho ← garbhaḥ ← garbha
[noun], nominative, singular, masculine
“fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

vīrudhāṃ ← vīrudhām ← vīrudh
[noun], genitive, plural, feminine
“plant; shrub.”

jajñiṣe ← jan
[verb], singular, Perfect indicative
“become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

śuciḥ ← śuci
[noun], nominative, singular, masculine
“clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

सायण-भाष्यम्

हेअग्ने त्वेत्वयि विश्वेसर्वे अमृतासः अमरणधर्माणः अद्रुहः अद्रोग्धारोदेवाआसात्वदीये नास्येना- हुतंहविरदन्ति भक्षयन्ति आस्यशब्दस्यतृतीयैकवचनेपद्दन्नोमासित्यादिनाआसन्नादेशः ऊडिदम्पदादी- तिविभक्तेरुदात्तत्वं तथा मर्तासोमनुष्याःअपित्वयासाधनभूतेनासुतिंरसरूपमन्नादिकं स्वदन्ते आ- स्वादयन्ति त्वमेववीरुधांलतादीनाङ्गर्भोगर्भस्थानीयः तेषाम्मध्येवस्थानात् वसुः सर्वेषान्निवासभूतः शुचिः शुद्धःसन् जज्ञिषे उत्पादयसिसस्याद्यन्नम् ॥ १४ ॥

Wilson

English translation:

“All the benignant immortal gods eat the offered oblation through you, as their mouth; mortals taste the flavour (of all viands) through you; you are born pure the embryo of plural nts.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Corn and other grains ripen by the heat of the sun or fire; the text has śuci, pure; this is interpreted as vasu, being the abode of all: sarveṣām nivāsabhūtaḥ san

Jamison Brereton

O Agni, through your mouth do all the undeceptive immortals, the gods, eat the oblation poured into you.
With you the mortals sweeten their pressed drink. You, as embryo of the plants, were born blazing.

Jamison Brereton Notes

The first half-verse is simply a rather crudely exploded version of 13d (also found in I.94.3), with tvé moved to front of first pāda and the second pāda otherwise intact. See Bloomfield’s withering scorn.

Griffith

By thee, O Agni, all the Immortal guileless Gods eat with thy mouth the oblation that is offered them.
By thee do mortal men give sweetness to their drink. Bright art thou born, the embryo of the plants of earth.

Oldenberg

In thee, O Agni, with (thy) mouth 1 all the guileless 2 immortal gods eat the offering which is offered to them. Through thee the mortals taste their drink. Thou hast been born, the bright one, as the child of the plants.

Geldner

In dir, Agni, verzehren all die Unsterblichen, die Truglosen, durch deinen Mund die Götter die geopferte Spende. Durch dich lassen sich die Sterblichen ihr Tränklein schmecken. Du bist als Leibesfrucht der Pflanzen rein geboren worden.

Grassmann

Dir sind, o Agni, alle Götter wohlgesinnt, mit deinem Mund verzehren sie den Opfertrank; Durch dich verschönen ihr Gebräu die Sterblichen; du wirst geboren leuchtend als der Pflanzen Spross.

Elizarenkova

В тебе, о Агни, все бессмертные, не поддающиеся обману
Боги (твоими) устами вкушают возлитое жертвенное возлияние.
С твоей помощью наслаждаются смертные выжатым напитком.
Ты рожден чистым, (как) отпрыск растений.

अधिमन्त्रम् (VC)

अग्निः
आङ्गिरसः शौनहोत्रो भार्गवो गृत्समदः
भुरिक्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के समान प्रकाशमान ! आप (त्वे) तुम्हारे होते (अद्रुहः) द्रोह छोड़े हुए (विश्वे) सब (अमृतासः) अपने-अपने रूप से जन्म-मरण रहित जीवात्मा जिनके वे (देवाः) विद्वान् जन (आहुतम्) प्राप्त होने योग्य पदार्थ को (आसा) मुख से (हविः) जो कि विद्वानों के खाने योग्य है (अदन्ति) खाते हैं तथा जिन (त्वया) आपकी प्रेरणा से (स्वदन्ते) सुन्दरता से भोजन करते हुए (मर्त्तासः) शरीर के योग से जन्म-मरण सहित मनुष्य (आसुतिम्) जन्मयोग अर्थात् विद्या जन्म का संयोग सेवते हैं। जो (त्वम्) आप (वीरुधाम्) लता वृक्षादिकों के बीच (गर्भः) गर्भरूप अग्नि जैसे वैसे हो कर (शुचिः) पवित्र होते हुए (जज्ञिषे) प्रसिद्ध होते हैं। उन आपका विद्या की प्राप्ति के लिये लोग आश्रय करते हैं ॥१४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सब जीव विद्यमान अग्नि के होते जीने और भोजन करने को योग्य होते हैं, वैसे शास्त्रज्ञ धर्मात्मा पढ़ानेवालों के होते पवित्र राग-द्वेष रहित सांसारिक और पारमार्थिक सुख को प्राप्त हुए मुक्ति के बीच आनन्द करते हुए जन्मान्तर संस्कार में पवित्र होते हैं ॥१४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे अग्ने त्वे सत्यद्रुहो विश्वेऽमृतासो देवा आहुत मासा हविरदन्ति येन त्वयासा स्वदन्तो मर्त्तास आसुतिं भजन्ते यस्त्वं वीरुधां गर्भोऽग्निवद्गर्भो भूत्वा शुचिस्सन् जज्ञिषे तं त्वां विद्याप्राप्तय आश्रयन्ति ॥१४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वे) त्वयि (अग्ने) अग्निवत् स्वप्रकाशक (विश्वे) सर्वे (अमृतासः) स्वस्वरूपेण जन्ममरणरहिता जीवात्मानः (अद्रुहः) त्यक्तद्रोहाः (आसा) मुखेन। अत्र छान्दसो वर्णलोप इति न लोपः। (देवाः) विद्वांसः (हविः) (अदन्ति) (आहुतम्) (त्वया) (मर्त्तासः) शरीरयोगेन जन्ममरणसहिताः (स्वदन्ते) सुष्ठु भुञ्जानाः (आसुतिम्) समन्ताज्जन्मभावम् (त्वम्) (गर्भः) कुक्षिस्थः (वीरुधाम्) लतावृक्षादीनां मध्ये (जज्ञिषे) जायसे (शुचिः) पवित्रः ॥१४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सर्वे जीवा विद्यमानेऽग्नौ सति जीवितुं भोक्तुं चार्हन्ति तथाऽऽप्तेष्वध्यापकेषु सत्सु पवित्रा रागद्वेषरहिता भूत्वा ऐहिकं पारमार्थिकं सुखं प्राप्य मुक्तावानन्दिता जन्मान्तरसंस्कारे पवित्रा जायन्ते ॥१४॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे अग्नीमुळे सर्व जीव जगतात, अन्न खातात तसे शास्त्रज्ञ, धर्मात्मा, अध्यापक असतील तर पवित्र रागद्वेषरहित सांसारिक, पारमार्थिक सुख प्राप्त करून मुक्तीमध्ये आनंद भोगता येतो व जन्मजन्मान्तराचे संस्कार पवित्र होतात. ॥ १४ ॥

15 त्वं तान्त्सम् - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तुवं᳓ ता᳓न् सं᳓ च प्र᳓ति चासि मज्म᳓ना
अ᳓ग्ने सुजात प्र᳓ च देव रिच्यसे
पृक्षो᳓ य᳓द् अ᳓त्र महिना᳓ वि᳓ ते भु᳓वद्
अ᳓नु द्या᳓वापृथिवी᳓ रो᳓दसी उभे᳓

मूलम् ...{Loading}...

त्वं तान्त्सं च॒ प्रति॑ चासि म॒ज्मनाग्ने॑ सुजात॒ प्र च॑ देव रिच्यसे ।
पृ॒क्षो यदत्र॑ महि॒ना वि ते॒ भुव॒दनु॒ द्यावा॑पृथि॒वी रोद॑सी उ॒भे ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अग्निः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - जगती

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)

majmánā ← majmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

práti ← práti (invariable)

sám ← sám (invariable)

tā́n ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

ricyase ← √ric- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sujāta ← sujātá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

átra ← átra (invariable)

bhúvat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

mahinā́ ← mahimán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

pr̥kṣáḥ ← pr̥kṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ví ← ví (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

dyā́vāpr̥thivī́ ← dyā́vāpr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ubhé ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

पद-पाठः

त्वम् । तान् । सम् । च॒ । प्रति॑ । च॒ । अ॒सि॒ । म॒ज्मना॑ । अग्ने॑ । सु॒ऽजा॒त॒ । प्र । च॒ । दे॒व॒ । रि॒च्य॒से॒ ।
पृ॒क्षः । यत् । अत्र॑ । म॒हि॒ना । वि । ते॒ । भुव॑त् । अनु॑ । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । रोद॑सी॒ इति॑ । उ॒भे इति॑ ॥

Hellwig Grammar

tvaṃ ← tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

tān ← tad
[noun], accusative, plural, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

saṃ ← sam
[adverb]
“sam; together; together; saṃ.”

ca
[adverb]
“and; besides; then; now; even.”

prati
[adverb]
“towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

cāsi ← ca
[adverb]
“and; besides; then; now; even.”

cāsi ← asi ← as
[verb], singular, Present indikative
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

majmanāgne ← majmanā ← majman
[noun], instrumental, singular, masculine
“size.”

majmanāgne ← agne ← agni
[noun], vocative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

sujāta ← su
[adverb]
“very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

sujāta ← jāta ← jan
[verb noun], vocative, singular
“become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

pra
[adverb]
“towards; ahead.”

ca
[adverb]
“and; besides; then; now; even.”

deva
[noun], vocative, singular, masculine
“Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

ricyase ← ric
[verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
“empty; liberate; concede; surrender; purge.”

pṛkṣo ← pṛkṣaḥ ← pṛkṣ
[noun], genitive, singular, feminine
“food; refreshment; power.”

yad ← yat
[adverb]
“once [when]; because; that; if; how.”

atra
[adverb]
“now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

mahinā ← mahina
[noun], instrumental, singular, neuter
“greatness; enormousness.”

vi
[adverb]
“apart; away; away.”

te ← tvad
[noun], genitive, singular
“you.”

bhuvad ← bhuvat ← bhū
[verb], singular, Aorist conj./subj.
“become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

anu
[adverb]
“subsequently; behind; along; towards; because.”

dyāvāpṛthivī
[noun], accusative, dual, feminine
“heaven and earth; dyāvāpṛthivī [word].”

rodasī
[noun], accusative, dual, feminine
“heaven and earth; Earth.”

ubhe ← ubh
[noun], accusative, dual, feminine
“both(a).”

सायण-भाष्यम्

हेअग्ने त्वम्मज्मनाबलेनतान् प्रसिद्धान्देवान् सञ्चासि सङ्गच्छसि तैःसहितोपिभवसि तथा साम- र्थ्येन प्रतिचासि प्रत्येकन्तैर्विभिन्नःप्रतिनिधिर्वाभवसि प्रतिस्वीकारसमयेतैः सहितोभवसि वियुक्तश्च- भवसीत्यर्थः हेसुजात शोभनजनन मन्त्रसहितमथनेनोत्पन्नत्वादग्नेःसुजन्मत्वं तादृशाग्ने हेदेव प्ररि- च्यसेच तैर्बलेनचाधिकोभवसि आधिक्येकारणमाह यत् यस्मात्—अत्रास्मिन्यज्ञेपृक्षः सर्वमप्यन्नं व्यत्ययेनबहुवचनं तेतवैवविभुवत् समर्थम्भवति महिनामाहात्म्येन यतोमहत्त्वमस्ति अतइत्यर्थः कुत्रेतितदुच्यते रोदसी सर्वनिरोदनस्वभावे उभेद्यावापृथिवीद्यावापृथिव्यावनुतेप्रतितयोर्मध्येव्याप्त- इत्यर्थः त्वयिहुतमन्नेत्वन्महत्त्वेनलोकत्रयेव्याप्तमित्यर्थः ॥ १५ ॥

Wilson

English translation:

“You are associated, Agni, by your vigour, with those (gods); divine, well-born Agni, you exceed (them in strength); for the (sacrificial) food that is here prepared is, by your power, subsequently diffused through both regions, heaven and earth.”

Jamison Brereton

You are both equal and a counter(part) to these by your might, and, o Agni, well-born god, you surpass them,
since your strengthening nourishment here extends in its greatness through heaven and earth, through both world-halves.

Jamison Brereton Notes

On práti … asi, see comm. ad 8d. As far as I can determine, this is the only occurrence of sám √as in the RV and, rather than meaning something like ‘be together’, it seems to have an idiomatic meaning like prati + ACC, ‘be equal to’ (as if to samá- vel sim.).

On the word order in pāda c, see comm. ad VI.15.14.

Griffith

With these thou art united, Agni; yea thou, God of noble birth, surpassest them in majesty,
Which, through the power of good, here spreads abroad from thee, diffused through both the worlds, throughout the earth and heaven.

Oldenberg

1 Thou art united with them and equal to them in strength, O well-born Agni, nay, thou surpassest them, O god, when thy power 2 has expanded here in its greatness over Heaven and Earth, over both worlds.

Geldner

Du bist diese alle zusammen und wiegst sie an Größe auf und überragst sie noch, du edelgeborener Gott Agni, wenn sich deine Kraft hier in voller Größe entfaltet, über Himmel und Erde, über beide Rodasi.

Grassmann

Gleich bist du diesen, ebenbürtig auch an Macht, ja, übertriffst sie, Agni, schöngeborner Gott; Als hier das Lastross herrlich dir gerüstet war, erfülltest Erd’ und Himmel du, das Weltenpaar.

Elizarenkova

Ты и похож (на них) и равен им величием,
О Агни прекраснорожденный, и превосходишь (их), о бог,
Когда твоя сила во всем величии разворачивается здесь
Через небо и землю – через оба мира.

अधिमन्त्रम् (VC)

अग्निः
आङ्गिरसः शौनहोत्रो भार्गवो गृत्समदः
विराड्जगती
निषादः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सुजात) सुन्दर प्रसिद्धिमान् (देव) विद्या देनेवाले (अग्ने) बिजुली के समान सबसे अलग विद्वान् ! जो (त्वम्) आप (मज्मना) बल से वा पुरुषार्थ से (तान्) उन मनुष्यों को कि जो मोक्ष सुख और सांसारिक सुख साधनेवाले हैं। (प्रतिच) प्रतिनिधि और (सम् च) मिले हुए भी (असि) हैं। (च) और (प्ररिच्यसे) अलग होते हो और (उभे) दोनों (रोदसी) सांसारिक तुच्छ सुख के कारण रोने के निमित्त जो (द्यावापृथिवी) द्यावापृथिवी के समान (महिना) अपने महिमा से (यत्) जो (अत्र) यहाँ (पृक्षः) विद्या सम्बन्ध को भी प्राप्त हो जिन (ते) आपकी विद्या (अनु, वि, भुवत्) अनुकूल विशेषता से होती है। सो आप हमारे अध्यापक और उपदेशक हूजिये ॥१५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जैसे अग्नि में अनेक गुण हैं, वैसे विद्वानों की सेवा करने और धर्म में प्रवर्त्तमान होने वाले तथा अधर्म से निवृत्त जनों में इस संसार में बहुत शुभ गुण उत्पन्न होते हैं ॥१५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे सुजात देवाऽग्ने यस्त्वं मज्मना ताँश्च प्रति च संचासि प्ररिच्यसे च उभे रोदसी द्यावापृथिवी इव महिना यदत्र पृक्षः प्राप्तोऽसि यस्य ते तव विद्याऽनु विभुवत् स च त्वमस्माकमध्यापक उपदेशकश्च भव ॥१५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (तान्) निःश्रेयसाभ्युदयसाधकान्नॄन् (सम्) सङ्घाते (च) (प्रति) प्रतिनिधौ (च) असि (मज्मना) बलेन (अग्ने) विद्युद्वद्व्यतिरिक्त (सुजात) सुष्ठुप्रसिद्धे (प्र) (च) (देव) विद्यादातः (रिच्यसे) पृथग्भवसि (पृक्षः) विद्यासंपर्चनम् (यत्) (अत्र) अस्मिन् संसारे (महिना) महिम्ना (वि) (ते) तव (भुवत्) भवति (अनु) (द्यावापृथिवी) (रोदसी) रोदननिमित्ते (उभे) द्वे ॥१५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - यथा पावकेऽनेके गुणाः सन्ति तथा विद्वत्सेविषु धर्म्ये प्रवर्त्तमानेष्वधर्मान्निवृत्तेष्विह बहवः शुभगुणा जायन्ते ॥१५॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जसे अग्नीमध्ये अनेक गुण असतात तसे विद्वानाच्या सेवेत रत असलेल्या व अधर्मापासून निवृत्त असलेल्या माणसांमध्ये अनेक शुभ गुण उत्पन्न होतात. ॥ १५ ॥

16 ये स्तोतृभ्यो - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ये᳓ स्तोतृ᳓भ्यो गो᳓अग्राम् अ᳓श्वपेशसम्
अ᳓ग्ने राति᳓म् उपसृज᳓न्ति सूर᳓यः
अस्मा᳓ञ् च तां᳓श् च प्र᳓ हि᳓ ने᳓षि व᳓स्य आ᳓
बृह᳓द् वदेम विद᳓थे सुवी᳓राः

मूलम् ...{Loading}...

ये स्तो॒तृभ्यो॒ गोअ॑ग्रा॒मश्व॑पेशस॒मग्ने॑ रा॒तिमु॑पसृ॒जन्ति॑ सू॒रयः॑ ।
अ॒स्माञ्च॒ ताँश्च॒ प्र हि नेषि॒ वस्य॒ आ बृ॒हद्व॑देम वि॒दथे॑ सु॒वीराः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अग्निः
ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
छन्दः - जगती

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áśvapeśasam ← áśvapeśas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

góagrām ← góagra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

stotŕ̥bhyaḥ ← stotár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rātím ← rātí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sūráyaḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

upasr̥jánti ← √sr̥j- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ca ← ca (invariable)

hí ← hí (invariable)

néṣi ← √nī- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

tā́n ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vásyaḥ ← vásyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

suvī́rāḥ ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vadema ← √vadⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

vidáthe ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

पद-पाठः

ये । स्तो॒तृऽभ्यः॑ । गोऽअ॑ग्राम् । अश्व॑ऽपेशसम् । अग्ने॑ । रा॒तिम् । उ॒प॒ऽसृ॒जन्ति॑ । सू॒रयः॑ ।
अ॒स्मान् । च॒ । तान् । च॒ । प्र । हि । नेषि॑ । वस्यः॑ । आ । बृ॒हत् । व॒दे॒म॒ । वि॒दथे॑ । सु॒ऽवीराः॑ ॥

Hellwig Grammar

ye ← yad
[noun], nominative, plural, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

stotṛbhyo ← stotṛbhyaḥ ← stotṛ
[noun], dative, plural, masculine
“singer.”

goagrām ← go
[noun]
“cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

goagrām ← agrām ← agra
[noun], accusative, singular, feminine
“tip; beginning; peak; end; front; top; beginning; battlefront; agra [word]; acme; fingertip; top; best; optimum; climax; matter; glans.”

aśvapeśasam ← aśva
[noun], masculine
“horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

aśvapeśasam ← peśasam ← peśas
[noun], accusative, singular, feminine
“decoration; shape.”

agne ← agni
[noun], vocative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

rātim ← rāti
[noun], accusative, singular, feminine
“gift; bounty; favor.”

upasṛjanti ← upasṛj ← √sṛj
[verb], plural, Present indikative
“afflict; seize; affect; join; eclipse; prefix; seize; contract.”

sūrayaḥ ← sūri
[noun], nominative, plural, masculine
“guru.”

asmāñ ← asmān ← mad
[noun], accusative, plural
“I; mine.”

ca
[adverb]
“and; besides; then; now; even.”

tāṃś ← tān ← tad
[noun], accusative, plural, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

ca
[adverb]
“and; besides; then; now; even.”

pra
[adverb]
“towards; ahead.”

hi
[adverb]
“because; indeed; for; therefore; hi [word].”

neṣi ← nī
[verb], singular, Present indikative
“bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

vasya ← vasyaḥ ← vasyas
[noun], accusative, singular, neuter
“good fortune; well-being.”

ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

bṛhad ← bṛhat
[noun], accusative, singular, neuter
“large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

vadema ← vad
[verb], plural, Present optative
“describe; teach; speak; tell; say; call; name; enumerate; declare; diagnose; address; say; pronounce; express; instruct; order.”

vidathe ← vidatha
[noun], locative, singular, neuter
“meeting; wisdom; council.”

suvīrāḥ ← su
[adverb]
“very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

suvīrāḥ ← vīrāḥ ← vīra
[noun], nominative, plural, masculine
“hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

सायण-भाष्यम्

अनयाहोतास्तुतिनिगमव्याजेनाभिमतमाशास्ते हेअग्ने सूरयोमेधाविनः प्रेरयितारोवाये यजमा- नाः स्तोतृभ्यःस्तुतिकर्तृभ्योगोअग्राङ्गावोग्रगामिन्योयस्यास्तादृशीङ्गोप्रमुखांअश्वपेशसं पेशइतिरूप- नाम अश्वेननिरूपणीयांएतद्द्वयम्प्राधान्याभिप्रायं गौश्चाश्वश्चाजाश्चेतिदक्षिणापरिगणनेषुगवाश्वयोः प्राथम्यात् तादृशींरातिंउपसृजन्तिददते तान्यजमानानस्मांश्चर्त्विजोवस्वोवसीयः श्रेष्ठंस्वर्गादिस्था- नंआसर्वतः प्रहिणेषि प्रकर्षेणनयसिखलुनयेत्यर्थः हिप्रसिद्धौ वयञ्चसुवीराशोभनपुत्रादिसहिताविद- थेयज्ञेब्रुहत् महत् मन्त्रजातंवदेम उञ्चारयामः स्तुमइत्यर्थः ॥ १६ ॥यज्ञेनवर्धतेतित्रयोदशर्चन्द्वितीयंसूक्तं मण्डलद्रष्टुर्गृत्समदस्यार्षं मण्डलादिष्वाग्नेयमितिपरिभाषया- ग्नेयं तुशब्दानुकर्षादिदमपिजागतम् यज्ञेनसप्तोनेत्यनुक्रान्तम् प्रातरनुवाकाश्विनशस्त्रयोर्जागतेछन्द- स्यस्यविनियोगः सूत्रन्तुपूर्वसूक्तएवोक्तम् तथाचतुर्विंशिकेतृतीयसवनेजातवेदस्य निविद्धानीयमिदं यज्ञेनवर्धतेत्याग्निमारुतमितिसूत्रितत्वात् पृष्ठ्याभिप्लवषडहयोर्द्वितीयेहन्यपि जातवेदस्यनिविद्धा- नमिदम् चातुर्विंशिकन्तृतीयसवनमिति चतुर्विंशादतिदिष्टत्वात् ।

Wilson

English translation:

“The pious are they who present, as a gift, to the reciters of your praises, an excellent cow and an excellent horse; do you, Agni, lead both us and them to the best of abodes, (or heaven), that we and our worthy descendants may repeat the solemn prayer to you at the sacrifice.”

Jamison Brereton

The patrons—those who dispatch to the praisers a gift tipped with cows and ornamented with horses, o Agni—
lead both us and them forth to a better state. – May we speak loftily at the ritual distribution, in possession of good heroes.

Jamison Brereton Notes

I do not understand the function or position of hí, though the latter question is more tractable.

Griffith

The princely worshippers who send to those who sing thy praise, O Agni, guerdon graced with kine and steeds,-
Lead thou both these and us forward to higher bliss. With brave men in the assembly may we speak aloud.

Oldenberg

The liberal lords who pour out, O Agni, over thy praisers gifts at the head of which there are cows 1, the ornament of which are horses: lead both ourselves and them to welfare. May we speak loud in the assembly 2, rich in valiant men.

Geldner

Die reichen Gönner, die den Sängern eine Schenkung zutreiben mit Rindern an der Spitze und mit Rossen als Glanzpunkt, o Agni, diese und uns führe also zum Glück! - Wir möchten das große Wort führen als Meister in der weisen Rede.

Grassmann

Die Edlen die Geschenk’ an Ross und Rindern reich in Füll’ ergiessen, Agni, uns, der Sängerschar, sie, so wie uns geleite hin zu schönerm Gut; lasst laut im Chore bei dem Fest uns singen = 193, 13

Elizarenkova

(Те) покровители, которые щедро дают певцам,
О Агни, дар с коровами во главе, с конями как украшением, -
И нас, и их приведи к счастью!
Мы хотим провозгласить жертвенную раздачу, (чтобы иметь) прекрасных мужей!

अधिमन्त्रम् (VC)

अग्निः
आङ्गिरसः शौनहोत्रो भार्गवो गृत्समदः
निचृज्जगती
निषादः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वान् ! आप (ये) जो (सूरयः) विद्या ज्ञान चाहते हुए जन (स्तोतृभ्यः) समस्त विद्या के अध्यापक विद्वानों के लिए (गोअग्राम्) जिसमें इन्द्रिय अग्रगन्ता हों (अश्वपेशसम्) उस शीघ्रगामी प्राणी के समान रूपवाली (रातिम्) विद्यादान क्रिया को (उपसृजन्ति) देते हैं। (तान् च) उनको और (अस्माञ्च) हम लोगों को भी (वस्यः) अत्युत्तम निवासस्थान (आप्रनेषिहि) अच्छे प्रकार उत्तमता से प्राप्त करते हो इसी से (सुवीराः) उत्तम शूरतादि गुणों से युक्त हम लोग (विदथे) विवाद संग्राम में (बृहत्) बहुत (वदेम) कहें ॥१६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे विद्वान् सर्वोत्तम विद्यादान देके हमको तथा औरों को विद्वान् करते हैं, वैसे हमको भी चाहिये कि उनको सदा प्रसन्न करें ॥१६॥ इस सूक्त में अग्नि के दृष्टान्त से विद्वान् और विद्यार्थियों के कृत्य का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछिले सूक्तार्थ के साथ संगति समझनी चाहिये ॥ यह दूसरे मण्डल में प्रथम सूक्त और उन्नीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे अग्ने त्वं ये सूरयः स्तोतृभ्यो गोअग्रामश्वपेशसं रातिमुपसृजन्ति ताँश्चास्मांश्च वस्य आप्रणेषि हि सुवीरा वयं विदथे बृहद्वदेम ॥१६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) धार्मिका विद्यार्थिनः (स्तोतृभ्यः) सकलविद्याध्यापकेभ्यो विद्वद्भयः (गोअग्राम्) गावइन्द्रियाण्यग्रसराणि यस्यां ताम् (अश्वपेशसम्) शीघ्रगन्तृ पेशो रूपमिव रूपं यस्यां ताम् (अग्ने) विद्वन् (रातिम्) विद्यादानक्रियाम् (उपसृजन्ति) ददते (सूरयः) विद्याजिज्ञासवो मनुष्याः (अस्मान्) (च) (तान्) (च) (प्र) (हि) खलु (नेषि) नयसि (वस्यः) अत्युत्तमं वासःस्थानम् (आ) (बृहत्) महत् (वदेम) (विदथे) विद्यासंग्रामे (सुवीराः) उत्तमैः शौर्यादिगुणैरुपेताः॥१६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या यथा विद्वांसः सर्वोत्तमं विद्यादानं दत्वाऽस्मानन्याँश्च विदुषः कुर्वन्ति तथाऽस्माभिरपि ते सदा प्रसादनीयाः ॥१६॥। अत्राग्निदृष्टान्तेन विद्वद्विद्यार्थिकृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेदितव्यम् ॥ इति द्वितीयमण्डले प्रथमं सूक्तमेकोनविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जसे विद्वान सर्वोत्तम विद्यादान करून आम्हाला व इतरांना विद्वान करतात तसे आम्हीही त्यांना सदैव प्रसन्न ठेवावे. ॥ १६ ॥