ऋग्वेदे विश्वासटिप्पन्यः

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

सायण-भाष्यम्

‘कङ्कतः’ इति षोडशर्चं द्वादशं सूक्तम् । ऋषिरगस्त्यः । अप्तृणसूर्यास्त्रयो देवताः । त्रिष्टुप् छन्दः। ‘सूर्ये विषम्’ इत्याद्यास्तिस्रो महापङ्क्तयः। ‘अष्टकौ सप्तकः षट्को दशको नवकश्च’ (अनु. १०. ३) इत्युक्तलक्षणोपेतत्वात् । ‘नवानाम्’ इत्येषा त्रयोदशी महाबृहती। चत्वारोऽष्टका जागतश्च महाबृहती ’ (अनु. ९. ९) इति ह्युक्तम् । अत्र यद्यपि अक्षराणि न्यूनानि तथापि व्यूहेन पूरणीयानि । अत्रानुक्रमणिका- कङ्कतः षोळशोपनिषदानुष्टुभमप्तृणसौर्यं विषशङ्कावानगस्त्यः प्राब्रवीद्दशम्याद्याश्च तिस्रो महापङ्क्तयो महाबृहती च’ इति । उपनिषदिति रहस्यमित्यर्थः । विषशङ्कायुक्तोऽगस्त्यः तत्परिहाराय इदमुक्तवान् । श्रौतस्य विशेषविनियोगो लैङ्गिकः । अत्र शौनकः- कङ्कतो नेति सूक्तं तु विषार्तः प्रयतो जपेत् । विषं न क्रमते चास्य सर्पाद्दृष्टिविषादपि ॥ यत् कीटलूतासु विषं दंष्ट्रिवृश्चिकतश्च यत् । मूलं च कृत्रिमं चैव जपन्सर्वमपोहति ’ ( ऋग्वि. १. १५४,-१ ५६ ) इति ।।

Jamison Brereton

191
Against Poisonous Animals
Agastya Maitrāvaruṇi
16 verses: anuṣṭubh, except mahāpaṅkti 10–12, mahābr̥hatī 13
Very Atharvan in style, this hymn, directed against stinging and poisonous insects, does indeed have a number of parallels and near-parallels in the Atharvaveda. Like that text, it frequently uses expressions of the immediate past (especially in the aor ist) as a triumphant predictor of successful measures taken in the present. That is, a statement like “they have been wiped out” (vs. 1d), though apparently referring to the past, probably instead announces, hopefully, that the current verbal spell along with whatever physical magic practices have been undertaken will ensure that the desired effect will have happened this instant. Unfortunately we have no real idea what the physical rites involved, though judging from parallels like Atharvaveda VII.56, entitled by Whitney “Against poison of snakes and insects,” it may well have involved healing plants and insect-eating birds.
The first nine verses of the hymn are directed particularly against adŕ̥ṣta—“the unseen, invisible”—apparently small biting insects. English has a remarkably close counterpart in the colloquially named “no-see-ums,” which also share behaviors with their Sanskrit counterparts: clinging to grasses (vs. 3) and becoming especially virulent in the early evening (vss. 4–5). And anyone who has ever attempted to swat a flying bug ruefully recognizes the commands given in verse 6: “stand still! come to rest!”
In the rest of the hymn (vss. 10–16) the speaker works to render ineffective and harmless the poison of poisonous insects more generally. One of the most salient features of this part of the hymn is the density of diminutivization, that is, of the use of the colloquial, low-register -ka-suffix, which appears not only on nouns referring to bugs and birds, but also on pronouns and demonstrative adjectives (vss. 11, 15) and even on a participle (vs. 16). (For further on the sociolinguistics of the -ka-suffix, see Jamison 2009b). Though for the most part the tools deployed against the poison are homely ones—little birds and plants, insofar as we can tell—this section of the hymn begins with higher rhetorical ambitions and a mythic model. In verse 10, whose interpretation is much disputed, the speaker fastens the poison on the sun and the skin containing the poison (in our view) “on the house of the possessor of liquor (surā).” Although most commentators, beginning at least with Sāyaṇa, interpret the latter action as an unmarked simile likening this action to the fastening of the poison on the sun, in our view it is a parallel mytho-ritual action and provides the mythic model for the ritual actions that follow. Again in our view, the possessor of liquor is Indra—a reference to a myth well known in the Brāhmaṇas and already clearly present in the late R̥gveda (X.131.4–5), in which Indra, sickened from drinking an excess of soma, is made to drink the usually for bidden alcohol surā by the Aśvins and Sarasvatī. The surā was not pure but mixed, and both the Aśvins and Indra perform the singular feat of separating the two mixed liquids in the course of drinking them—a detail found in the R̥gvedic treat ment just cited. The ability to separate liquids, to get rid of (or nullify the effects of) the noxious one and preserve the beneficial one, is what the ritual performer desires here, as the last two pādas of the refrain (vss. 10–13ef) make clear.

Jamison Brereton Notes

Against poisonous animals Because of the popular character of this hymn and the idiomatic specificity of the entities mentioned, much of the vocabulary is obscure. I will not discuss the supposed real-world identifications or etymological speculations for each lexical item. Reasonably up-to-date treatments of the sec. lit. are available in EWA, s.vv.

01 कङ्कतो न - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

क᳓ङ्कतो न᳓ क᳓ङ्कतो
अ᳓थो सतीन᳓कङ्कतः
दुवा᳓व् इ᳓ति प्लु᳓षी इ᳓ति
नि᳓ अदृ᳓ष्टा अलिप्सत

मूलम् ...{Loading}...

कङ्क॑तो॒ न कङ्क॒तोऽथो॑ सती॒नक॑ङ्कतः ।
द्वाविति॒ प्लुषी॒ इति॒ न्य१॒॑दृष्टा॑ अलिप्सत ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अप्तृणसूर्याः
ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
छन्दः - अनुष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)

Morph
káṅkataḥ ← káṅkata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

káṅkataḥ ← káṅkata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

átha ← átha (invariable)

satīnákaṅkataḥ ← satīnákaṅkata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

dvaú ← dvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

íti ← íti (invariable)

plúṣī ← plúṣi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

adŕ̥ṣṭāḥ ← adŕ̥ṣṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

alipsata ← √lip- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

ní ← ní (invariable)

पद-पाठः

कङ्क॑तः । न । कङ्क॑तः । अथो॒ इति॑ । स॒ती॒नऽक॑ङ्कतः ।
द्वौ । इति॑ । प्लुषी॒ इति॑ । इति॑ । नि । अ॒दृष्टाः॑ । अ॒लि॒प्स॒त॒ ॥

Hellwig Grammar

kaṅkato ← kaṅkataḥ ← kaṅkata
[noun], nominative, singular, masculine
“comb.”

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

kaṅkato ← kaṅkataḥ ← kaṅkata
[noun], nominative, singular, masculine
“comb.”

’tho ← atho
[adverb]
“now; but; furthermore.”

satīnakaṅkataḥ ← satīna
[noun]
“real.”

satīnakaṅkataḥ ← kaṅkataḥ ← kaṅkata
[noun], nominative, singular, masculine
“comb.”

dvāv ← dvau ← dvi
[noun], nominative, dual, masculine
“two; dvi [word]; second.”

iti
[adverb]
“thus; so; iti [word].”

pluṣī ← pluṣi
[noun], nominative, dual, masculine

iti
[adverb]
“thus; so; iti [word].”

ny ← ni
[adverb]
“back; down.”

adṛṣṭā ← adṛṣṭāḥ ← adṛṣṭa
[noun], nominative, plural, masculine
“unobserved; invisible; unseen; unanticipated; unknown.”

alipsata ← lip
[verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
“smear; tarnish; dirty; anoint; poultice.”

सायण-भाष्यम्

कङ्कतः अल्पविषः कश्चित् न कङ्कतः तद्विपरीतोऽनल्पविषो महोरगादिः ॥ तकतेर्गत्यर्थस्य वर्णव्यत्ययेन कङ्कत इति सरन् भवति । अथो अपि च सतीनकङ्कतः । सतीनमित्युदकनाम ‘सतीनं गहनम्’ (नि. १. १२.५९) इति तन्नामसु पाठात् । उदकचारी अल्पविषवान् कश्चिद्दुन्दुभादिः । एवं द्वाविति अल्पविषमहाविषभेदेन जलस्थलभेदेन वा द्विप्रकाराविति। प्लुषी इति प्लोषणाविति । प्रकारद्वैविध्यदाहकत्वयोः प्रतिपादनाय इतिकारद्वयम् । तथा अदृष्टाः अदृश्यमानरूपा एतत्संज्ञकाश्च केचिद्विषधराः एवमुक्तप्रकारा ये सन्ति ते नूनं मां नि अलिप्सत विशेषेण लिम्पन्ति । सर्वाण्यङ्गानि विषमावृणोति । केन एवं कृतमिति न ज्ञायते इति भावः ॥

Wilson

English translation:

“Some creature of little venom, some creature of great venom; or some venomous aquatic reptile; creatures of two kinds, both destructive (of life),or (poisonous) unseen creatures, have anointed me with their poison.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The sūkta is a mystical antidote against poison. This was recited by Agastya under an apprehension of having been poisoned. kaṅkata, na kaṅkata, satīna kaṅkata = alpaviṣaḥ kas;cit, something of little venom; tadviparīto analpaviṣo mahoragāi, the opposite of that of not little venom, like great snakes and the like;

Satina = water; of two kinds: of little or of much venom; or creatures of land or water; unseen creatures: adṛṣṭā = of invisible forms; the appellation of certain poisonous insects; a class of poisons, or of poisonous creatures: viśaviśeṣaḥ viṣadhara viśeṣa vā; having anointed: alipsata = have smeared, have spread over all the limbs

Jamison Brereton

The stinger that isn’t a stinger, and the one that’s a real stinger—
these are the two—they’re called fleas. The no-see-ums have been
wiped out.

Jamison Brereton Notes

I do not understand the double íti of pāda c. But I assume that the “two” in this pāda refers to the two differently identified káṅkata- in ab, the one that is not (really) a káṅkata and the one that is a true (satīna-) káṅkata-. These are then reidentified as plúṣi-.

For the accent of adṛ́ṣta- see AiG II.1.226 and Nachtr. p. 66.

Griffith

VENOMOUS, slightly venomous, or venomous aquatic worm,–
Both creatures, stinging, unobserved, with poison have infected me.

Geldner

Der Kankata, nicht der eigentliche Kantaka und der echte Kantaka, diese beiden meine ich, die Plusi heißen - die unsichtbaren Gifttiere sind angeschmiert.

Grassmann

Der Kankata-wurm ist nicht ein Kankata geblieben (?) und ebenso der Satīna-kankata; die beiden Giftwürmer, so nenne ich sie, das unbemerkte Gewürm ist verschwunden.

Elizarenkova

Канката – неканката,
А также настоящий канката –
Двое (их считается), (зовут их) плуши-
(Эти) двое невидимых замазаны.

अधिमन्त्रम् (VC)

अबोषधिसूर्याः
अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
उष्णिक्
ऋषभः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अब एकसौ एक्यानवे सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र से विषौषधि और विषवैद्यों के विषय को कहते हैं ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - जो मनुष्य (कङ्कतः) विषवाले प्राणी के (न) समान (कङ्कतः) चञ्चल (अथो) और जो (सतीनकङ्कतः) जल के समान चञ्चल हैं वे (द्वाविति) दोनों इस प्रकार के जैसे (प्लुषी, इति) जी जलानेवाले दुःखदायी दूसरे के सङ्ग लगें वैसे (अदृष्टाः) जो नहीं दीखते विषधारी जीव वे (नि, अलिप्सत) निरन्तर चिपटते हैं ॥ १ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे कोई चञ्चल जन अध्यापक और उपदेशक को पाकर चञ्चलता देता है, वैसे न देखे हुए छोटे-छोटे विषधारी मत्कुण, डांश आदि क्षुद्र जीव बार-बार निवारण करने पर भी ऊपर गिरते हैं ॥ १ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: यो मनुष्यः कङ्कतो न कङ्कतोऽथो सतीनकङ्कतो द्वाविति यथा प्लुषी इत्यन्येन सह सज्जेरन् तथाऽदृष्टा न्यलिप्सत ॥ १ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अथ विषौषधिविषवैद्यानां च विषयमाह ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (कङ्कतः) विषवान् (न) इव (कङ्कतः) चञ्चलः (अथो) आनन्तर्ये (सतीनकङ्कतः) सतीनमिव चञ्चलः। सतीनमित्युदकनामसु पठितम् । निघं० १। १२। (द्वौ) (इति) प्रकारे (प्लुषी इति) दाहकौ दुःखप्रदौ (नि) (अदृष्टाः) येन दृश्यन्ते ते विषधारिणो जीवाः (अलिप्सत) लिम्पन्ति ॥ १ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा कश्च्चिच्चञ्चलो जनोऽध्यापकोपदेष्टारौ प्राप्य कङ्कते तथाऽदृष्टा विषधारिणः क्षुद्रा जीवाः पुनः पुनर्निवारिता अप्युपरि पतन्ति ॥ १ ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - विषयः

या सूक्तात विष नष्ट करणारी औषधी, विष नष्ट करणारे जीव व विष नाहीसे करणाऱ्या वैद्याचे गुण वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे चंचल लोक अध्यापक व उपदेशक यांचा संग प्राप्त करूनही चंचल असतात, तसे अदृष्ट छोटे छोटे विषाणू, ढेकूण, डास इत्यादी क्षुद्र जीवांचे वारंवार निवारण करूनही पुन्हा पुन्हा जवळ येतात. ॥ १ ॥

02 अदृष्थान्हन्त्यायत्यथो हन्ति - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अदृ᳓ष्टान् हन्ति आयती᳓
अ᳓थो हन्ति परायती᳓
अ᳓थो अवघ्नती᳓ हन्ति
अ᳓थो पिनष्टि पिंषती᳓

मूलम् ...{Loading}...

अ॒दृष्टा॑न्हन्त्याय॒त्यथो॑ हन्ति पराय॒ती ।
अथो॑ अवघ्न॒ती ह॒न्त्यथो॑ पिनष्टि पिंष॒ती ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अप्तृणसूर्याः
ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
छन्दः - अनुष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)

Morph
adŕ̥ṣṭān ← adŕ̥ṣṭa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

āyatī́ ← √i- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

hanti ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

átha ← átha (invariable)

hanti ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

parāyatī́ ← √i- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

u ← u (invariable)

átha ← átha (invariable)

avaghnatī́ ← √han- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

hanti ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

u ← u (invariable)

átha ← átha (invariable)

piṁṣatī́ ← √piṣ- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

pinaṣṭi ← √piṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

u ← u (invariable)

पद-पाठः

अ॒दृष्टा॑न् । ह॒न्ति॒ । आ॒ऽय॒ती । अथो॒ इति॑ । ह॒न्ति॒ । प॒रा॒ऽय॒ती ।
अथो॒ इति॑ । अ॒व॒ऽघ्न॒ती । ह॒न्ति॒ । अथो॒ इति॑ । पि॒न॒ष्टि॒ । पिं॒ष॒ती ॥

Hellwig Grammar

adṛṣṭān ← adṛṣṭa
[noun], accusative, plural, masculine
“unobserved; invisible; unseen; unanticipated; unknown.”

hanty ← hanti ← han
[verb], singular, Present indikative
“kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

āyaty ← āyatī ← e ← √i
[verb noun], nominative, singular
“come; travel.”

atho
[adverb]
“now; but; furthermore.”

hanti ← han
[verb], singular, Present indikative
“kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

parāyatī ← pare ← √i
[verb noun], nominative, singular
“travel; depart; go; die.”

atho
[adverb]
“now; but; furthermore.”

avaghnatī ← avahan ← √han
[verb noun], nominative, singular
“thrash; strike.”

hanty ← hanti ← han
[verb], singular, Present indikative
“kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

atho
[adverb]
“now; but; furthermore.”

pinaṣṭi ← piṣ
[verb], singular, Present indikative
“grind; knead; paste; crush; press out.”

piṃṣatī ← piṣ
[verb noun], nominative, singular
“grind; knead; paste; crush; press out.”

सायण-भाष्यम्

अनेन विषघ्न्योषधिः स्तूयते । आयती विषदष्टस्य सकाशमागच्छन्ती विषनिर्हरणसाधनौषधिः अदृष्टान् अदृश्यमानान्विषधरान् हन्ति हिनस्ति । अथो अपि च परायती परागच्छन्ती संमार्जनसमये अर्वाक्प्रवृत्ता हन्ति नाशयति जलचरविषधरान् । अथो अपि च अवघ्नती । कर्मणि कर्तृप्रत्ययः ॥ अवहन्यमानौषधिः स्वगन्धेन हन्ति बहुविषान् । यद्वा । काचिदोषधिर्दंशकान्मारयत्येव । अथो अपि च पिंषती पेषणकर्त्री दृषत्पिष्यमाणा वौषधिः पिनष्टि चूर्णीकरोत्यल्पविषान् । अथवा सर्वेषु वाक्येष्वविशेषेण सर्वविषकारिणां नाश उक्तः ॥

Wilson

English translation:

“(the antidote), coming (to the bitten person n), destroys the unseen (venomous creatures); departing (it destroys them); deprived (of substance), it destroys them (by its odour); being ground, it pulverises them.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Deprives of substance: avaghnatī = avahanyamānaauṣadhiḥ, a drug or antidote being destroyed; losing its substance, and reduced to its odour; or it may mean that a certain drug,understood, is destructive of poisonous creatures

Jamison Brereton

As she comes, she smashes the no-see-ums, and as she goes away, she smashes them.
Smashing them down, she smashes them, and crushing, she
crushes them.

Jamison Brereton Notes

The feminine nemesis is not identified. As Geldner notes (n. 2), Sāyaṇa. suggests it’s the healing plant, Henry both the plant and dawn.

Griffith

Coming, it kills the unobserved; it kills them as it goes away,
It kills them as it drives them off, and bruising bruises them to death.

Geldner

Kommend tötet sie die Unsichtbaren und gehend tötet sie, und sie tötet zerstoßend und sie zermahlt zermalmend.

Grassmann

Die herankommende tödtet das unbemerkte Gewürm und[461] ebenso die fortgehende, die dreschende zerdrischt es, die zermalmende zermalmt es.

Elizarenkova

Невидимых она убивает приходя,
И также убивает уходя,
И также низвергаясь убивает,
И также давит давя.

अधिमन्त्रम् (VC)

अबोषधिसूर्याः
अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
भुरिगुष्णिक्
ऋषभः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (आयती) अच्छे प्रकार प्राप्त हुई औषधी (अदृष्टान्) अदृष्ट विषधारी जीवों को (हन्ति) नष्ट करती (अथो) इसके अनन्तर (परायती) पीछे प्राप्त हुई ओषधी (हन्ति) विषधारियों को दूर करती है (अथो) इसके अनन्तर (अवघ्नती) अत्यन्त दुःख देती हुई ओषधि (हन्ति) विषधारियों को नष्ट करती (अथो) इसके अनन्तर (पिंषती) पीई जाती हुई ओषधि (पिनष्टि) विषधारियों को पीषती है ॥ २ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो आये, न आये वा आनेवाले विषधारियों को अगली-पिछली ओषधियों के देने से निवृत्त कराते हैं, वे विषधारियों के विषों से नहीं पीड़ित होते हैं ॥ २ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: आयत्योषधिरदृष्टान् हन्ति। अथो परायती हन्ति। अथोऽवघ्नती हन्ति। अथोऽपिंषत्योषधी पिनष्टि ॥ २ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अदृष्टान्) दृष्टिपथमनागतान् (हन्ति) नाशयति (आयती) समन्तात्प्राप्यमाणौषधी (अथो) (हन्ति) दूरी करोति (परायती) परागच्छन्ती (अथो) (अवघ्नती) अत्यन्तं दुःखयन्ती (हन्ति) (अथो) (पिनष्टि) सङ्घर्षति (पिंषती) पेषणं कुर्वन्ती ॥ २ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - ये आगतनागतानागन्तुकांश्च विषधारिणः पूर्वापरौषधिदानेन निवर्तयन्ति ते विषधारिणां विषैर्नावगाह्यन्ते ॥ २ ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जे दृष्ट व अदृष्ट तसेच आगन्तुक विषधाऱ्यांना जुनी नवी औषधी देऊन नष्ट करतात ते विषधाऱ्यापासून पीडित होत नाहीत. ॥ २ ॥

03 शरासः कुशरासो - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

शरा᳓सः कु᳓शरासो
दर्भा᳓सः सैरिया᳓ उत᳓
मौञ्जा᳓ अदृ᳓ष्टा वैरिणाः᳓
स᳓र्वे साकं᳓ न्य् अ᳡लिप्सत

मूलम् ...{Loading}...

श॒रासः॒ कुश॑रासो द॒र्भासः॑ सै॒र्या उ॒त ।
मौ॒ञ्जा अ॒दृष्टा॑ वैरि॒णाः सर्वे॑ सा॒कं न्य॑लिप्सत ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अप्तृणसूर्याः
ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
छन्दः - अनुष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)

Morph
kúśarāsaḥ ← kúśara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śarā́saḥ ← śará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

darbhā́saḥ ← darbhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sairyā́ḥ ← sairyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

utá ← utá (invariable)

adŕ̥ṣṭāḥ ← adŕ̥ṣṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mauñjā́ḥ ← mauñjá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vairiṇā́ḥ ← vairiṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

alipsata ← √lip- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

ní ← ní (invariable)

sākám ← sākám (invariable)

sárve ← sárva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

पद-पाठः

श॒रासः॑ । कुश॑रासः । द॒र्भासः॑ । सै॒र्याः । उ॒त ।
मौ॒ञ्जाः । अ॒दृष्टाः॑ । वै॒रि॒णाः । सर्वे॑ । सा॒कम् । नि । अ॒लि॒प्स॒त॒ ॥

Hellwig Grammar

śarāsaḥ ← śara
[noun], nominative, plural, masculine
“arrow; five; reed; śara [word]; munj; Śara; Śara.”

kuśarāso ← kuśarāsaḥ ← kuśara
[noun], nominative, plural, masculine

darbhāsaḥ ← darbha
[noun], nominative, plural, masculine
“Bermuda grass; darbha [word]; tuft.”

sairyā ← sairyāḥ ← sairya
[noun], nominative, plural, masculine

uta
[adverb]
“and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

mauñjā ← mauñjāḥ ← mauñja
[noun], nominative, plural, masculine

adṛṣṭā ← adṛṣṭāḥ ← adṛṣṭa
[noun], nominative, plural, masculine
“unobserved; invisible; unseen; unanticipated; unknown.”

vairiṇāḥ ← vairiṇa
[noun], nominative, plural, masculine

sarve ← sarva
[noun], nominative, plural, masculine
“all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

sākaṃ ← sākam
[adverb]
“together; jointly; simultaneously.”

ny ← ni
[adverb]
“back; down.”

alipsata ← lip
[verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
“smear; tarnish; dirty; anoint; poultice.”

सायण-भाष्यम्

अन्यांश्च विषहेतूनाह । शरासः शरा वेणुदण्डसदृशा अन्तश्छिद्रास्तृणविशेषाः । कुशरासः कुत्सितशराः अन्तश्छिद्राः शरसदृशास्तृणविशेषाः । दर्भासः दर्भाः कुशाः । सैर्याः तटाकादिप्रान्तोद्भवास्तृणविशेषा अश्ववाला इति प्रसिद्धाः। मौञ्जाः मुञ्जाः प्रसिद्धाः । वैरिणाः वीरणप्रकाराः। एतेषु वर्तमानाः अदृष्टाः उक्तरूपाः सर्वे विषधराः साकं मिलित्वा न्यलिप्सत निलिम्पन्ति स्म ॥

Wilson

English translation:

“(Blades of) śarā grass, (of) kuśarā, (of) darbha, (of) sairyā, (of) muñja, (of) vīraṇa, all (the haunt) of unseen (venomous creatures), have together anointed me (with their venom).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Blades of śarā: these are, saccarum śara, poa cynosuroides, saccharum spontaneum, saccarum muñja, andropogon muricatum, long-reed like grasses, amidst which reptiles may lurk unseen

Jamison Brereton

The reeds and the damn reeds, the darbha-grasses and (the bugs) on the sira-plants [?],
the no-see-ums on the muñja-grass and on the vīraṇa-grass—all have been wiped out at once.

Jamison Brereton Notes

I take kúśara- as containing the pejorative ku-prefix (as in kú-yava- ‘(bringing) bad harvest’) and a play on the preceding word śará-.

The three vṛddhi derivatives, sairyá-, mauñjá-, and vairiṇá-, I interpret flg.

Sāyaṇa.’s suggestion for the last two, namely that they refer to the adṛ́ṣta- bugs found on those particular grasses. Many of the most annoying biting insects lurk in tall grass waiting for their victims to present unshielded ankles and calves – in the US chiggers, fleas, and ticks come to mind.

Griffith

Sara grass, Darbha, Kusara, and Sairya, Muñja, Virana,
Where all these creatures dwell unseen, with poison have infected me.

Geldner

Die Rohrpflanzen, die Kusara´s, die Darbhagräser und die Sairya´s, die Unsichtbaren, die dem Munja- und dem Virinagras gleichen, alle zusammen sind angeschmiert.

Grassmann

Das unbemerkte Gewürm, was auf Schilf und Schilfgestrüpp, auf Gräsern und Binsen, auf Rohr und Bartgras ist, das alles ist zugleich verschwunden

Elizarenkova

Тростники, камыши,
Травы дарбха и сайрья,
Невидимые, связанные с (травой) мунджа, вирина –
Все они вместе замазаны.

अधिमन्त्रम् (VC)

अबोषधिसूर्याः
अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
स्वराडुष्णिक्
ऋषभः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - जो (शरासः) बांस के तुल्य भीतर छिद्रवाले तृणों में ठहरनेवाले वा जो (कुशरासः) निन्दित उक्त तृणों में ठहरते वा (दर्भासः) कुशस्थ वा जो (सैर्याः) तालाबों के तटों में प्रायः होनेवाले तृणों में ठहरते वा (मौञ्जाः) मूँज में ठहरते (उत) और (वैरिणाः) गाढ़र में होनेवाले छोटे-छोटे (अदृष्टाः) जो नहीं देखे गये जीव हैं वे (सर्वे) समस्त (साकम्) एक साथ (न्यलिप्सत) निरन्तर मिलते हैं ॥ ३ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो नाना प्रकार के तृणों में कहीं स्थानादि के लोभ से और कहीं उन तृणों के गन्ध लेने को अलग-अलग छोटे-छोटे विषधारी छिपे हुए जीव रहते हैं, वे अवसर पाकर मनुष्यादि प्राणियों को पीड़ा देते हैं ॥ ३ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: ये शरासः कुशरासो दर्भासः सैर्या मौञ्जा उत वैरिणा अदृष्टाः सन्ति ते सर्वे साकं न्यलिप्सत ॥ ३ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (शरासः) वेणुदण्डसदृशा अन्तश्छिद्रास्तृणविशेषस्थाः (कुशरासः) कुत्सिताश्च ते (दर्भासः) कुशाः (सैर्याः) तडागादितटेषु भवास्तृणविशेषस्थाः (उत) अपि (मौञ्जाः) मुञ्जानामिमे (अदृष्टाः) (वैरिणाः) वीरिणेषु भवाः (सर्वे) (साकम्) सह (नि) (अलिप्सत) लिम्पन्ति ॥ ३ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - ये विविधतृणेषु क्वचित् स्थानादिलोभेन क्वचिच्च तद्गन्धमाघ्रातुं पृथक्पृथक् क्षुद्रा विषधरा अदृष्टा जीवास्तिष्ठन्ति तेऽवसरं प्राप्य मनुष्यादिप्राणिनो बाधन्ते ॥ ३ ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - कुठे स्थानासाठी तर कुठे तृणाचा गंध प्राप्त करण्यासाठी, विविध प्रकारच्या तृणांमध्ये निरनिराळे छोटे छोटे विषधारी साप लपलेले असतात. ते संधी साधून माणसांना त्रास देतात. ॥ ३ ॥

04 नि गावो - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

नि᳓ गा᳓वो गोष्ठे᳓ असदन्
नि᳓ मृगा᳓सो अविक्षत
नि᳓ केत᳓वो ज᳓नानां᳐
नि᳓ अदृ᳓ष्टा अलिप्सत

मूलम् ...{Loading}...

नि गावो॑ गो॒ष्ठे अ॑सद॒न्नि मृ॒गासो॑ अविक्षत ।
नि के॒तवो॒ जना॑नां॒ न्य१॒॑दृष्टा॑ अलिप्सत ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अप्तृणसूर्याः
ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
छन्दः - अनुष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525);; repeated line

Morph
asadan ← √sad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

goṣṭhé ← goṣṭhá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

avikṣata ← √viś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

mr̥gā́saḥ ← mr̥gá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ní ← ní (invariable)

jánānām ← jána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ketávaḥ ← ketú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ní ← ní (invariable)

adŕ̥ṣṭāḥ ← adŕ̥ṣṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

alipsata ← √lip- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

ní ← ní (invariable)

पद-पाठः

नि । गावः॑ । गो॒ऽस्थे । अ॒स॒द॒न् । नि । मृ॒गासः॑ । अ॒वि॒क्ष॒त॒ ।
नि । के॒तवः॑ । जना॑नाम् । नि । अ॒दृष्टाः॑ । अ॒लि॒प्स॒त॒ ॥

Hellwig Grammar

ni
[adverb]
“back; down.”

gāvo ← gāvaḥ ← go
[noun], nominative, plural, masculine
“cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

goṣṭhe ← goṣṭha
[noun], locative, singular, masculine
“cowbarn; dwelling; pen; forum.”

asadan ← sad
[verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
“sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

ni
[adverb]
“back; down.”

mṛgāso ← mṛgāsaḥ ← mṛga
[noun], nominative, plural, masculine
“game; deer; animal; antelope; mṛga [word]; Mṛgaśiras.”

avikṣata ← viś
[verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
“enter; penetrate; settle; settle.”

ni
[adverb]
“back; down.”

ketavo ← ketavaḥ ← ketu
[noun], nominative, plural, masculine
“banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

janānāṃ ← janānām ← jana
[noun], genitive, plural, masculine
“people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

ny ← ni
[adverb]
“back; down.”

adṛṣṭā ← adṛṣṭāḥ ← adṛṣṭa
[noun], nominative, plural, masculine
“unobserved; invisible; unseen; unanticipated; unknown.”

alipsata ← lip
[verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
“smear; tarnish; dirty; anoint; poultice.”

सायण-भाष्यम्

गावो गोष्ठे नि असदन् निषीदन्ति । मृगासः मृगाः नि अविक्षत निविष्टाः । स्वस्वस्थाने उपरताः । जनानां प्राणिनां केतवः प्रज्ञानानि नि । उपसर्गश्रुतेर्योग्यक्रियाध्याहारः ॥ नीचान्यभवन् । एते अस्मिन्समये अदृष्टाः अदृश्यमानरूपाः सन्तः नि अलिप्सत निलिम्पन्ति विशेषेण ॥

Wilson

English translation:

“The cows had lain down in their stalls; the wild beasts had retreated (to their lairs); the senses of men were at rest; when the unseen (venomous creatures) anointed me (with their venom).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The unseen venomous creatures: these reptiles being most frequent at night or in the dark

Jamison Brereton

The cows have sat down in the cowshed; the wild animals have settled down—
down (also) the lights of the peoples. The no-see-ums have been
wiped out.

Jamison Brereton Notes

This vs. seems an attempt at sympathetic magic: animals, both domestic and wild, and humans (symbolized by their lights, presumably their fires) are all settling down for the night (though the time period is not explicit), and so should the bugs.

As anyone who’s ever been outside in a buggy place after dark knows, this magic is not necessarily going to work – though it’s true that some types of bugs are active at dusk and then stop.

Griffith

The cows had settled in their stalls, the beasts of prey had sought their lairs,
Extinguished were the lights of men, when things unseen infected me.

Geldner

Die Kühe haben sich im Stall niedergelegt, das Wild ist zur Ruhe gegangen, zur Ruhe auch die Lichter des Menschen, die Unsichtbaren sind angeschmiert.

Grassmann

Die Kühe haben sich in ihrem Stall niedergelassen, die Waldthiere sind eingekehrt, die Lichter der Menschen [sind erloschen], und das unbemerkte Gewürm ist verschwunden.

Elizarenkova

Зашли коровы в стойло.
Затихли дикие звери.
За (гасили) огни люди.
Замазаны невидимые.

अधिमन्त्रम् (VC)

अबोषधिसूर्याः
अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
विराडनुष्टुप्
गान्धारः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे (गोष्ठे) गोशाला वा गोहरे में (गावः) गौयें (न्यसदन्) स्थित होतीं वा वन में (मृगासः) भेड़िया, हरिण आदि जीव (न्यविक्षत) निरन्तर प्रवेश करते वा (जनानाम्) मनुष्यों के (केतवः) ज्ञान, बुद्धि, स्मृति आदि (नि) निवेश कर जातीं अर्थात् कार्य्यों में प्रवेश कर जातीं वैसे (अदृष्टाः) जो दृष्टिगोचर नहीं होते वे छिपे हुए विषधारी जीव वा विषधारी जन्तुओं के विष (नि, अलिप्सत) प्राणियों को मिल जाते हैं ॥ ४ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे नाना प्रकार के जीव निज-निज सुख-संभोग के स्थान को प्रवेश करते हैं, वैसे विषधर जीव जहाँ-तहाँ पाये हुए स्थान को प्रवेश करते हैं ॥ ४ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: यथा गोष्ठे गावो न्यसदन् वने मृगासो न्यविक्षत जनानां केतवो न्यविक्षत तथा अदृष्टा न्यलिप्सत ॥ ४ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (नि) नितराम् (गावः) धेनवः (गोष्ठे) गावस्तिष्ठन्ति यस्मिंस्तस्मिन् स्थाने (असदन्) सीदन्ति (नि) (मृगासः) श्वापदादयः (अविक्षत) प्रविशन्ति (नि) (केतवः) ज्ञानानि (जनानाम्) मनुष्याणाम् (नि) (अदृष्टाः) दृष्टिपथमनागता विषधरा विषा वा (अलिप्सत) ॥ ४ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा नानाप्रकारा जीवा निजनिजसुखसंभोगस्थानं प्रविशन्ति तथा विषधरा जीवाश्च यत्र-कुत्र प्राप्तस्थानं प्रविशन्ति ॥ ४ ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे नाना प्रकारचे जीव आपापल्या सुखाच्या स्थानी प्रवेश करतात तसे विषधर जीव आयत्या प्राप्त झालेल्या (बिळात) स्थानी प्रवेश करतात. ॥ ४ ॥

05 एत उ - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

एत᳓ उ त्ये᳓ प्र᳓त्य् अदृश्रन्
प्रदोषं᳓ त᳓स्करा इव
अ᳓दृष्टा वि᳓श्वदृष्टाः
प्र᳓तिबुद्धा अभूतन

मूलम् ...{Loading}...

ए॒त उ॒ त्ये प्रत्य॑दृश्रन्प्रदो॒षं तस्क॑रा इव ।
अदृ॑ष्टा॒ विश्व॑दृष्टाः॒ प्रति॑बुद्धा अभूतन ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अप्तृणसूर्याः
ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
छन्दः - अनुष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)

Morph
adr̥śran ← √dr̥ś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

eté ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

práti ← práti (invariable)

tyé ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

u ← u (invariable)

iva ← iva (invariable)

pradoṣám ← pradoṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

táskarāḥ ← táskara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ádr̥ṣṭāḥ ← adŕ̥ṣṭa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

víśvadr̥ṣṭāḥ ← viśvádr̥ṣṭa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

abhūtana ← √bhū- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

prátibuddhāḥ ← √budh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

पद-पाठः

ए॒ते । ऊं॒ इति॑ । त्ये । प्रति॑ । अ॒दृ॒श्र॒न् । प्र॒ऽदो॒षम् । तस्क॑राःऽइव ।
अदृ॑ष्टाः । विश्व॑ऽदृष्टाः । प्रति॑ऽबुद्धाः । अ॒भू॒त॒न॒ ॥

Hellwig Grammar

eta ← ete ← etad
[noun], nominative, plural, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

u
[adverb]
“ukāra; besides; now; indeed; u.”

tye ← tya
[noun], nominative, plural, masculine
“that.”

praty ← prati
[adverb]
“towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

adṛśran ← dṛś
[verb], plural, Root aorist (Ind.)
“see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

pradoṣaṃ ← pradoṣam ← pradoṣa
[noun], accusative, singular, masculine
“twilight; evening; pradoṣa [word]; dawn.”

taskarā ← taskarāḥ ← taskara
[noun], nominative, plural, masculine
“thief; mugger.”

iva
[adverb]
“like; as it were; somehow; just so.”

adṛṣṭā ← adṛṣṭāḥ ← adṛṣṭa
[noun], nominative, plural, masculine
“unobserved; invisible; unseen; unanticipated; unknown.”

viśvadṛṣṭāḥ ← viśva
[noun]
“all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

viśvadṛṣṭāḥ ← dṛṣṭāḥ ← dṛś
[verb noun], nominative, plural
“see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

pratibuddhā ← pratibuddhāḥ ← pratibudh ← √budh
[verb noun], nominative, plural
“wake up; enlighten; detect; learn.”

abhūtana ← bhū
[verb], plural, Root aorist (Ind.)
“become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

सायण-भाष्यम्

त्ये एते ते सर्पाः प्रत्यदृश्रन् प्रतिदृश्यन्ते रात्रौ श्वासादिलिङ्गेन । यद्वा । ते रात्रौ हन्तारो दिवा एते प्रतिदृश्यन्ते । तत्र दृष्टान्तः । प्रदोषम् । रात्रिर्दोषा । रात्रिं प्रति तमसाभिभूतासु रात्रिषु तस्कराइव हिंसकाश्चौरा दृश्यन्ते यथा तद्वत् । कीदृशास्ते । अदृष्टाः अपरिदृश्यमानाः विश्वदृष्टाः विश्वं दृष्टं यैस्ते तादृशाः प्रतिदृश्यन्ते । अतो हे नराः प्रतिबुद्धा अभूतन भवत ॥ ॥ १४ ॥

Wilson

English translation:

“Or they may be discovered (in the dark), as thieves in the (dusk of) evening; for although they be unseen, yet all are seen by them; therefore, men, be vigilant.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Discovered in the dark: as snakes by their breathing; yet all are seen by them: viśvadṛṣṭā, undertood it as a bahuvrīhi compound

Jamison Brereton

And these very ones have come into sight in the early evening, like thieves.
You no-see-ums seen by all, you have become recognized.

Jamison Brereton Notes

This vs. does seem to refer to such insects, those that become active at twilight when the wind drops. For example, although there are numerous types of mosquitoes and different species have different feeding patterns, it seems (from a quick Google search) that most species feed at dawn and dusk and a few hours into the dark.

Griffith

Or these, these reptiles, are observed, like lurking thieves at evening time.
Seers of all, themselves unseen: be therefore very vigilant.

Geldner

Diese sind wieder erschienen bei Anbruch des Dunkels wie die Diebe. Ihr Unsichtbaren seid allgesehen, erkannt worden.

Grassmann

Und diese sind in der Nacht wieder sichtbar geworden, wie Diebe, ihr unbemerkten Gewürme seid von allen bemerkt und wahrgenommen.

Elizarenkova

Эти самые же снова показались
К вечеру, словно воры.
Вы, невидимые, стали
Видимыми для всех, заметными!

अधिमन्त्रम् (VC)

अबोषधिसूर्याः
अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
निचृदनुष्टुप्
गान्धारः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्ये) वे (एते) (उ) ही पूर्वोक्त विषधर वा विष (प्रदोषम्) रात्रि के आरम्भ में (तस्कराइव) जैसे चोर वैसे (प्रत्यदृश्रन्) प्रतीति से दिखाई देते हैं। हे (अदृष्टाः) दृष्टिपथ न आनेवालो वा (विश्वदृष्टाः) सबके देखे हुए विषधारियो ! तुम (प्रतिबुद्धाः) प्रतीत ज्ञान से अर्थात् ठीक समय से युक्त (अभूतन) होओ ॥ ५ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे चोरों में डाँकू देखे और न देखे होते हैं, वैसे मनुष्य नाना प्रकार के प्रसिद्ध-अप्रसिद्ध विषधारियों वा विषों को जानें ॥ ५ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: त्य एते उ प्रदोषं तस्कराइव प्रत्यदृश्रन्। हे अदृष्टा विश्वदृष्टा यूयं प्रतिबुद्धा अभूतन ॥ ५ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (एते) विषधरा विषा वा (उ) वितर्के (त्ये) (प्रति) (अदृश्रन्) दृश्यन्ते (प्रदोषम्) रात्र्यारम्भे (तस्कराइव) यथा चोराः (अदृष्टाः) ये न दृश्यन्ते (विश्वदृष्टाः) विश्वैः सर्वैर्दृष्टाः (प्रतिबुद्धाः) प्रतीतेन ज्ञानेन युक्ताः (अभूतन) भवन्ति ॥ ५ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा चोरेषु दस्यवो दृष्टा इतर अदृष्टाः सन्ति। तथा जना विविधान् प्रसिद्धाऽप्रसिद्धान् विषधारिणो विषान् वा जानन्तु ॥ ५ ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे चोरांमध्ये काही डाकू, दृष्ट व काही अदृष्ट असतात तसे माणसांनी नाना प्रकारच्या प्रसिद्ध, अप्रसिद्ध विषधाऱ्यांना किंवा विषांना जाणावे. ॥ ५ ॥

06 द्यौर्वः पिता - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

द्यउ᳓र् वः पिता᳓ पृथिवी᳓ माता᳓
सो᳓मो भ्रा᳓ता᳓दितिः स्व᳓सा
अ᳓दृष्टा वि᳓श्वदृष्टास्
ति᳓ष्ठतेल᳓यता सु᳓ कम्

मूलम् ...{Loading}...

द्यौर्वः॑ पि॒ता पृ॑थि॒वी मा॒ता सोमो॒ भ्रातादि॑तिः॒ स्वसा॑ ।
अदृ॑ष्टा॒ विश्व॑दृष्टा॒स्तिष्ठ॑ते॒ळय॑ता॒ सु क॑म् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अप्तृणसूर्याः
ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
छन्दः - अनुष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525);; repeated line
popular;; epic anuṣṭubh (525)

Morph
dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mātā́ ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pitā́ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

bhrā́tā ← bhrā́tar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svásā ← svásar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ádr̥ṣṭāḥ ← adŕ̥ṣṭa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

víśvadr̥ṣṭāḥ ← viśvádr̥ṣṭa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

iláyata ← √il- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

kam ← kam (invariable)

sú ← sú (invariable)

tíṣṭhata ← √sthā- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

पद-पाठः

द्यौः । वः॒ । पि॒ता । पृ॒थि॒वी । मा॒ता । सोमः॑ । भ्राता॑ । अदि॑तिः । स्वसा॑ ।
अदृ॑ष्टाः । विश्व॑ऽदृष्टाः । तिष्ठ॑त । इ॒ळय॑त । सु । क॒म् ॥

Hellwig Grammar

dyaur ← dyauḥ ← div
[noun], nominative, singular, masculine
“sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

vaḥ ← tvad
[noun], genitive, plural
“you.”

pitā ← pitṛ
[noun], nominative, singular, masculine
“father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

pṛthivī
[noun], nominative, singular, feminine
“Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

mātā ← mātṛ
[noun], nominative, singular, feminine
“mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

somo ← somaḥ ← soma
[noun], nominative, singular, masculine
“Soma; moon; soma [word]; Candra.”

bhrātāditiḥ ← bhrātā ← bhrātṛ
[noun], nominative, singular, masculine
“brother; bhrātṛ; relative.”

bhrātāditiḥ ← aditiḥ ← aditi
[noun], nominative, singular, feminine
“Aditi; aditi [word].”

svasā ← svasṛ
[noun], nominative, singular, feminine
“sister; svasṛ [word].”

adṛṣṭā ← adṛṣṭāḥ ← adṛṣṭa
[noun], vocative, plural, masculine
“unobserved; invisible; unseen; unanticipated; unknown.”

viśvadṛṣṭās ← viśva
[noun]
“all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

viśvadṛṣṭās ← dṛṣṭāḥ ← dṛś
[verb noun], vocative, plural
“see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

tiṣṭhatelayatā ← tiṣṭhata ← sthā
[verb], plural, Present imperative
“stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

tiṣṭhatelayatā ← ilayata ← ilay ← √il
[verb], plural, Present imperative

su
[adverb]
“very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

kam ← kaṃ
[adverb]
“kaṃ [word].”

सायण-भाष्यम्

अतःपरं विषविचिकित्सा । तत्र तावत् हे सर्पाः वः युष्माकं द्यौः पिता। पृथिवी माता । सोमो भ्राता । अदितिः देवमाता स्वसा। एवंमहानुभावा महोरगाः अदृष्टाः अन्यैरदृश्यमानरूपाः स्वयं तु विश्वदृष्टाः सर्वस्य द्रष्टारो यूयं तिष्ठत स्वस्वस्थाने। मां प्रति मा गच्छत । सु सुतरां कं सुखं यथा तथा इलयत ईरयत गच्छत । सोमशब्देन सोमाधारो द्युलोक उच्यते । पृथिव्यन्तरिक्षद्युस्थानस्थाः सर्पाः स्वस्वस्थानं प्राप्नुत अस्मद्बाधं मा कुरुतेत्यर्थः ॥

Wilson

English translation:

“Heaven, (serpents), is your father; Earth, your mother; Soma, your brother; Aditi, your sister; unseen all-seeing abide (in your own holes); enjoy (your own) good plural asure.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Soma is here the moon; heaven is the residence of Soma: somadharo dyulokaḥ

Jamison Brereton

Your father is Heaven, and your mother the Earth. Your brother is Soma, and your sister Aditi.
You no-see-ums seen by all, stand still! come to rest!

Jamison Brereton Notes

It is unclear to me why the bugs are being credited with such a grand pedigree. Perhaps to indicate that they are ubiquitous in the space between earth and heaven? Sāyaṇa. suggests this vs. and the next are addressed to snakes, but there seems no reason why adṛ́ṣta- would change its referent. As I noted in the published introduction, the impulse to demand that a troublesome unswattable bug settle down long enough to be squashed is likely to be universal.

Griffith

Heaven is your Sire, your Mother Earth, Soma your Brother, Aditi
Your Sister: seeing all, unseen, keep still and dwell ye happily.

Geldner

Der Himmel ist euer Vater, die Erde eure Mutter, Soma der Bruder, Aditi die Schwester. Ihr Unsichtbaren, von allen gesehen, stehet still, haltet fein Ruhe!

Grassmann

Der Himmel ist euer Vater, die Erde eure Mutter, der Soma euer Bruder, Aditi eure Schwester; ihr unbemerkten Gewürme, von allen bemerkt, steht still und kommt zur Ruhe.

Elizarenkova

Небо – ваш отец, земля – мать,
Сома – брат, Адити – сестра.
О невидимые, оставайтесь
Видимыми для всех! Замрите!

अधिमन्त्रम् (VC)

अबोषधिसूर्याः
अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
अनुष्टुप्
गान्धारः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अदृष्टाः) दृष्टिगोचर न होनेवाले और (विश्वदृष्टाः) सबके देखे हुए विषधारियो ! जिनका (द्यौः) सूर्य के समान सन्ताप करनेवाला (वः) तुम्हारा (पिता) पिता (पृथिवी) पृथिवी के समान (माता) माता (सोमः) चन्द्रमा के समान (भ्राता) भ्राता और (अदितिः) विद्वानों की अदीन माता के समान (स्वसा) बहिन है वे तुम (सु, कम्) उत्तम सुख जैसे हो (तिष्ठत) ठहरो और अपने स्थान को (इलयत) जावो ॥ ६ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो विषधारी प्राणी हैं, वे शान्त्यादि उपायों से ओर ओषध्यादिकों से विषनिवारण करने चाहियें ॥ ६ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे अदृष्टा विश्वदृष्टा येषां द्यौर्वः पिता पृथिवी माता सोमो भ्राताऽदितिः स्वसाऽस्ति ते यूयं सु कं तिष्ठत स्वस्थानमिलयत च ॥ ६ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (द्यौः) सूर्यइव (वः) युष्माकम् (पिता) (पृथिवी) अवनिरिव (माता) (सोमः) चन्द्रइव (भ्राता) (अदितिः) अदितिरदीना देवमाता । निरु० ४। २२। (स्वसा) भगिनी (अदृष्टाः) ये न दृश्यन्ते ते (विश्वदृष्टाः) विश्वैस्सर्वैर्दृष्टा ये ते (तिष्ठत) स्थिरा भवत (इलयत) गच्छत। अत्राऽन्येषामपीति दीर्घः। (सु) (कम्) सुखम् ॥ ६ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये विषधारिणो जीवास्ते संशमनाद्युपायैर्निवारणीया औषध्यादिभिर्विषास्संवारणीयाः ॥ ६ ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे विषधारी प्राणी आहेत त्यांच्या विष शमनासाठी शांतीचे उपाय व औषधी वगैरे उपायांनी निवारण केले पाहिजे. ॥ ६ ॥

07 ये अंस्या - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ये᳓ अं᳓सिया ये᳓ अ᳓ङ्गियाः
सूची᳓का ये᳓ प्रकङ्कताः᳓
अ᳓दृष्टाः किं᳓ चने᳓ह᳓ वः
स᳓र्वे साकं᳓ नि᳓ जस्यत

मूलम् ...{Loading}...

ये अंस्या॒ ये अङ्ग्याः॑ सू॒चीका॒ ये प्र॑कङ्क॒ताः ।
अदृ॑ष्टाः॒ किं च॒नेह वः॒ सर्वे॑ सा॒कं नि ज॑स्यत ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अप्तृणसूर्याः
ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
छन्दः - अनुष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)

Morph
áṁsyāḥ ← áṁsya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

áṅgyāḥ ← áṅgya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

prakaṅkatā́ḥ ← prakaṅkatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sūcī́kāḥ ← sūcī́ka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

ádr̥ṣṭāḥ ← adŕ̥ṣṭa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

caná ← caná (invariable)

ihá ← ihá (invariable)

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

jasyata ← √jas- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ní ← ní (invariable)

sākám ← sākám (invariable)

sárve ← sárva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

पद-पाठः

ये । अंस्याः॑ । ये । अङ्ग्याः॑ । सू॒चीकाः॑ । ये । प्र॒ऽक॒ङ्क॒ताः ।
अदृ॑ष्टाः । किम् । च॒न । इ॒ह । वः॒ । सर्वे॑ । सा॒कम् । नि । ज॒स्य॒त॒ ॥

Hellwig Grammar

ye ← yad
[noun], nominative, plural, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

aṃsyā ← aṃsyāḥ ← aṃsya
[noun], nominative, plural, masculine

ye ← yad
[noun], nominative, plural, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

aṅgyāḥ ← aṅgya
[noun], nominative, plural, masculine

sūcīkā ← sūcīkāḥ ← sūcīka
[noun], nominative, plural, masculine

ye ← yad
[noun], nominative, plural, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

prakaṅkatāḥ ← prakaṅkata
[noun], nominative, plural, masculine

adṛṣṭāḥ ← adṛṣṭa
[noun], vocative, plural, masculine
“unobserved; invisible; unseen; unanticipated; unknown.”

kiṃ ← kim ← ka
[noun], nominative, singular, neuter
“what; who; ka [pronoun].”

caneha ← cana
[adverb]
“not even; cana [word].”

caneha ← iha
[adverb]
“here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

vaḥ ← tvad
[noun], dative, plural
“you.”

sarve ← sarva
[noun], nominative, plural, masculine
“all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

sākaṃ ← sākam
[adverb]
“together; jointly; simultaneously.”

ni
[adverb]
“back; down.”

jasyata ← jas
[verb], plural, Present imperative
“starve.”

सायण-भाष्यम्

ये अंस्याः अंसार्हाः अंसगाः अंसे भवा अंसाभ्यां खादन्तो वा । तथा ये अङ्ग्याः अङ्गगा अङ्गेन शरीरेण हन्तारो वा लूतिकादयः । सूचीकाः सूचीसदृशपुच्छरोमाणो वृश्चिकाद्याः । ये च प्रकङ्कताः प्रकृष्टविषाः प्रकृष्टगामिनो वा महोरगाः अदृष्टाः अदृश्यमानाः किं चन यत्किंचित्सर्पजातमस्ति । इह अस्मिन् समीपे वः युष्माकं किमस्ति । अतो यूयं सर्वे साकं सह नितरां जस्यत मुञ्चत अस्मान् ॥ ‘जसु मोक्षणे’ । दैवादिकः ॥

Wilson

English translation:

“Those (who move with their) shoulders, those (who move with their) bodies, those who sting with sharp fangs, those who are virulently venomous; what do you here, you unseen, depart together far from us.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Those who move: ye aṃsyā ye aṅgyāḥ, what relates to the shoulders, or the body genitive rally;

Aṃsyā = being suited to the shoulders, moving with or by them, born or produced in or on them, biting with them: aṃsārhāḥ, aṃsagāḥ, aṃse bhavāḥ, aṃsābhyām khādantaḥ;

Aṃgyā = moving with the body or poisoning with the body, as certain spiders, whose contact is poisonous, and the like; who stings with sharp fangs: sucīkāḥ, having sharp needle-like stings, like a scorpion

Jamison Brereton

The ones on (my) shoulders, the ones on (my) limbs, the little needle bugs with their stingers out—
you no-see-ums, there is nothing at all for you here. All of you, get worn down at once!

Griffith

Biters of shoulder or of limb, with needle-stings, most venomous,
Unseen, whatever ye may be, vanish together and be gone.

Geldner

Ihr Stechmücken, die ihr an der Schulter, an den Gliedern seid, ihr Prakankata´s, ihr Unsichtbaren, hier gibt es gar nichts für euch. Verschmachted alle zusammen!

Grassmann

Welch stechendes Gewürm an den Schultern, an den Gliedern ist, welch Ungeziefer, ihr unbemerkten Insekten, welcher Art ihr auch seid, verschwindet alle insgesammt.

Elizarenkova

(Те,) что на плечах, что на членах,
(Те,) что жалящие праканката,
О невидимые, нет здесь ничего для вас!
Исчезните все сразу!

अधिमन्त्रम् (VC)

अबोषधिसूर्याः
अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
स्वराडुष्णिक्
ऋषभः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अदृष्टाः) दृष्टिगोचर न हुए विषधारी जीवो ! (इह) इस संसार में (ये) जो (वः) तुम्हारे बीच (अंस्याः) स्कन्धों में प्रसिद्ध होनेवाले (ये) जो (अङ्ग्याः) अङ्गों में प्रसिद्ध होनेवाले और (सूचीकाः) सूची के समान व्यथा देनेवाले बीछी आदि विषधारी जीव तथा (ये) जो (प्रकङ्कताः) अति पीड़ा देनेवाले चञ्चल हैं और जो (किञ्चन) कुछ विष आदि हैं ये (सर्वे) सब तुम (साकम्) एक साथ अर्थात् विष समेत (नि, जस्यत) हम लोगों को छोड़ देओ वा छुड़ा देओ ॥ ७ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को उत्तम यत्न के साथ शरीर और आत्मा को दुःख देनेवाले विष दूर करने चाहियें, जिससे यहाँ निरन्तर पुरुषार्थ बढ़े ॥ ७ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे अदृष्टा इह ये वोंऽस्या येऽङ्ग्याः सूचीका विषधरा ये प्रकङ्कताः सन्ति यत् किञ्चन विषादिकं चैते सर्वे यूयं साकं निजस्यत ॥ ७ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) (अंस्याः) अंसेषु स्कन्धेषु भवाः (ये) (अङ्ग्याः) अङ्गेषु भवाः (सूचीकाः) सूचीव व्यथका वृश्चिकादयः (ये) (प्रकङ्कताः) प्रकृष्टपीडाप्रदाश्चञ्चलाः (अदृष्टाः) अदृश्यमानाः (किम्) (चन) किमपि (इह) अस्मिन् संसारे (वः) युष्माकम् (सर्वे) (साकम्) सह (नि) (जस्यत) मुञ्चन्तु मोचयन्तु वा ॥ ७ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः प्रयत्नेन शरीरात्मदुःखप्रदानि विषाणि दूरीकरणीयानि येनेह सततं पुरुषार्थो वर्द्धेत ॥ ७ ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - माणसांनी उत्तम प्रयत्नांनी शरीर व आत्मा यांना दुःख देणारे विष दूर केले पाहिजे. त्यामुळे निरंतर पुरुषार्थ वाढावा. ॥ ७ ॥

08 उत्पुरस्तात्सूर्य एति - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उ᳓त् पुर᳓स्तात् सू᳓र्य एति
विश्व᳓दृष्टो अदृष्टहा᳓
अदृ᳓ष्टान् स᳓र्वाञ् जम्भ᳓यन्
स᳓र्वाश् च यातुधानि᳓यः

मूलम् ...{Loading}...

उत्पु॒रस्ता॒त्सूर्य॑ एति वि॒श्वदृ॑ष्टो अदृष्ट॒हा ।
अ॒दृष्टा॒न्त्सर्वा॑ञ्ज॒म्भय॒न्त्सर्वा॑श्च यातुधा॒न्यः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अप्तृणसूर्याः
ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
छन्दः - अनुष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)

Morph
eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

purástāt ← purástāt (invariable)

sū́ryaḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

út ← út (invariable)

adr̥ṣṭahā́ ← adr̥ṣṭahán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśvádr̥ṣṭaḥ ← viśvádr̥ṣṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

adŕ̥ṣṭān ← adŕ̥ṣṭa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

jambháyan ← √jambh- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sárvān ← sárva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)

sárvāḥ ← sárva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

yātudhānyàḥ ← yātudhānī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

पद-पाठः

उत् । पु॒रस्ता॑त् । सूर्यः॑ । ए॒ति॒ । वि॒श्वऽदृ॑ष्टः । अ॒दृ॒ष्ट॒ऽहा ।
अ॒दृष्टा॑न् । सर्वा॑न् । ज॒म्भय॑न् । सर्वाः॑ । च॒ । या॒तु॒ऽधा॒न्यः॑ ॥

Hellwig Grammar

ut ← ud
[adverb]
“up.”

purastāt
[adverb]
“ahead; eastward; earlier; above; above.”

sūrya ← sūryaḥ ← sūrya
[noun], nominative, singular, masculine
“sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

eti ← i
[verb], singular, Present indikative
“go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

viśvadṛṣṭo ← viśva
[noun]
“all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

viśvadṛṣṭo ← dṛṣṭaḥ ← dṛś
[verb noun], nominative, singular
“see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

adṛṣṭahā ← adṛṣṭa
[noun]
“unobserved; invisible; unseen; unanticipated; unknown.”

adṛṣṭahā ← hā ← han
[noun], nominative, singular, masculine
“killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

adṛṣṭān ← adṛṣṭa
[noun], accusative, plural, masculine
“unobserved; invisible; unseen; unanticipated; unknown.”

sarvāñ ← sarvān ← sarva
[noun], accusative, plural, masculine
“all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

jambhayan ← jambhay ← √jabh
[verb noun], nominative, singular
“crunch; strangle.”

sarvāś ← sarvāḥ ← sarva
[noun], accusative, plural, feminine
“all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

ca
[adverb]
“and; besides; then; now; even.”

yātudhānyaḥ ← yātudhānī
[noun], accusative, plural, feminine

सायण-भाष्यम्

असौ सूर्यः पुरस्तात् पूर्वस्यां दिशि उत् एति । कीदृशः सः । विश्वदृष्टः । विश्वे द्रष्टव्या यस्य स तादृशः । अदृष्टहा । अदृष्टा विषविशेषा विषधरविशेषा वा । तेषां हन्ता । यद्वा । अदृष्टमदर्शनमज्ञानमन्धकारः । तस्य हन्ता । सूर्ये उदिते सति सर्वे विषधरा विषाणि वा पलायन्ते । किं कुर्वन्नुदेति इति चेत् उच्यते । सर्वान् अदृष्टान् अद्रष्टव्यान्विषराक्षसादीन् जम्भयन् हिंसयन् । तथा सर्वाः यातुधान्यः । यातवो यातनास्तीव्रवेदनाः । तासां धात्रीरुत्पादयित्रीर्महोरगीः राक्षसीर्वा जम्भयन पुरस्तादुदेति । अतोऽस्मत्तो नि जस्यत इति संबन्धः ॥

Wilson

English translation:

“The all-seeing Sun rises in the east, the destroyer of the unseen, driving away all the unseen (venomous creatures), and all evil spirits.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Destroyer of the unseen: adṛṣṭhā may also mean the dissipator of darkness; adṛṣṭa occurs in the sense of invisible venomous creatures, these as well as the yātudhānas, or rākṣasas, disappear at sunrise; cf. AV 5.23.6

Jamison Brereton

Up from the east comes the Sun—the smasher of the no-see-ums, seen by all,
crushing all the no-see-ums and all the sorceries. ᳓

Jamison Brereton Notes

08-09 ...{Loading}...

Jamison Brereton Notes

The rising of the sun may reflect the fact, mentioned above, that many bugs feed at twilight (dawn and dusk), and sunrise portends the end of the (pre-)dawn feeding frenzy.

Griffith

Slayer of things unseen, the Sun, beheld of all, mounts, eastward, up,
Consuming all that are not seen, and evil spirits of the night.

Geldner

Im Osten geht die Sonne auf, die allgesehene, die Unsichtbaren tötend, alle Unsichtbaren erwürgend und alle Zauberinnen.

Grassmann

Vor euch geht die Sonne auf, die alles bemerkt und das unbemerkte Gewürm tödtet, alles unbemerkte Gewürm verschlingend und alle Hexen.

Elizarenkova

С востока восходит солнце
Видимое для всех, убивающее невидимых,
Загрызающее всех невидимых
И всех колдуний.

अधिमन्त्रम् (VC)

अबोषधिसूर्याः
अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
निचृदनुष्टुप्
गान्धारः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अब सूर्य के दृष्टान्त से उक्त विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे वैद्यजनो ! तुमको जैसे (सर्वान्) सब पदार्थ (अदृष्टान्) जो कि न देखे गये उनको (जम्भयन्) अङ्ग-अङ्ग के साथ दिखलाता हुआ (अदृष्टहा) जो नहीं देखा गया अन्धकार उसको विनाशनेवाला (विश्वदृष्टः) संसार में देखा (सूर्यः) सूर्यमण्डल (पुरस्तात्) पूर्व दिशा में (उदेति) उदय को प्राप्त होता है वैसे (सर्वाः) (च) (यातुधान्यः) सभी दुराचारियों को धारण करनेवाली दुर्व्यथा निवारण करनी चाहिये ॥ ८ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य अन्धकार को निवारण करके प्रकाश को उत्पन्न करता है, वैसे वैद्यजनों को विषहरण ओषधियों से विषों को निर्मूल करना विनाशना चाहिये ॥ ८ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे वैद्या युष्माभिर्यथा सर्वानदृष्टान् जम्भयन्निवर्त्तयददृष्टहा विश्वदृष्टः सूर्यः पुरस्तादुदेति तथा सर्वाश्च यातुधान्यो निवारणीयाः ॥ ८ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अथ सूर्यदृष्टान्तेनोक्तविषयमाह ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (उत्) (पुरस्तात्) (सूर्यः) (एति) (विश्वदृष्टः) विश्वेन दृष्टः (अदृष्टहा) योऽदृष्टमन्धकारं हन्ति सः (अदृष्टान्) (सर्वान्) पदार्थान् (जम्भयन्) सावयवान् दर्शयन् (सर्वाः) (च) (यातुधान्यः) यातूनि दुराचरणशीलानि दधति ताः ॥ ८ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्यस्तमो निवर्त्य प्रकाशं जनयति तथा वैद्यैर्विषहरणौषधिभिः सर्वाणि विषाणि निर्मूलानि कार्याणि ॥ ८ ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य अंधःकाराचे निवारण करून प्रकाश उत्पन्न करतो तसे वैद्यांनी विष नष्ट करणाऱ्या औषधींनी विष निर्मूलन करून नष्ट केले पाहिजे. ॥ ८ ॥

09 उदपप्तदसौ सूर्यः - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उ᳓द् अपप्तद् असउ᳓ सू᳓र्यः
पुरु᳓ वि᳓श्वानि जू᳓रुवन्
आदित्यः᳓ प᳓र्वतेभियो
विश्व᳓दृष्टो अदृष्टहा᳓

मूलम् ...{Loading}...

उद॑पप्तद॒सौ सूर्यः॑ पु॒रु विश्वा॑नि॒ जूर्व॑न् ।
आ॒दि॒त्यः पर्व॑तेभ्यो वि॒श्वदृ॑ष्टो अदृष्ट॒हा ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अप्तृणसूर्याः
ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
छन्दः - अनुष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525);; repeated line

Morph
apaptat ← √pat- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

asaú ← asaú (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sū́ryaḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

út ← út (invariable)

jū́rvan ← √jūrv- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

purú ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ādityáḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

párvatebhyaḥ ← párvata- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:PL}

adr̥ṣṭahā́ ← adr̥ṣṭahán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśvádr̥ṣṭaḥ ← viśvádr̥ṣṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

उत् । अ॒प॒प्त॒त् । अ॒सौ । सूर्यः॑ । पु॒रु । विश्वा॑नि । जूर्व॑न् ।
आ॒दि॒त्यः । पर्व॑तेभ्यः । वि॒श्वऽदृ॑ष्टः । अ॒दृ॒ष्ट॒ऽहा ॥

Hellwig Grammar

ud
[adverb]
“up.”

apaptad ← apaptat ← pat
[verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
“fall down; drop; fly; issue; fall; fall; decay; hang down; banish; throw; lodge; disappear.”

asau ← adas
[noun], nominative, singular, masculine
“that; John Doe; yonder; from here.”

sūryaḥ ← sūrya
[noun], nominative, singular, masculine
“sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

puru
[noun], accusative, singular, neuter
“many; much(a); very.”

viśvāni ← viśva
[noun], accusative, plural, neuter
“all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

jūrvan ← jūrv
[verb noun], nominative, singular

ādityaḥ ← āditya
[noun], nominative, singular, masculine
“sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

parvatebhyo ← parvatebhyaḥ ← parvata
[noun], ablative, plural, masculine
“mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

viśvadṛṣṭo ← viśva
[noun]
“all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

viśvadṛṣṭo ← dṛṣṭaḥ ← dṛś
[verb noun], nominative, singular
“see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

adṛṣṭahā ← adṛṣṭa
[noun]
“unobserved; invisible; unseen; unanticipated; unknown.”

adṛṣṭahā ← hā ← han
[noun], nominative, singular, masculine
“killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

सायण-भाष्यम्

असौ पुरस्तात् दृश्यमानः सूर्यः सर्वस्य प्रेरकः आदित्यः उदपप्तत् ऊर्ध्वं गच्छति ॥ पततेर्लुङि पुमागमे रूपम् ॥ किं कुर्वन् । विश्वानि बहूनि विषाणि पुरु प्रभूतं जूर्वन् हिंसन् । कीदृशोऽसौ । पर्वतेभ्यः पर्ववद्भ्यः प्राणिभ्यः तेषामुपकाराय आदित्यः विपोदकादीनामदनशीलः विश्वदृष्टः विश्वं दृष्टं येन तादृशः अदृष्टहा अदृष्टानां विषविशेषाणां हन्ता । एवंमहानुभावः सूर्यः ऊर्ध्वमारोहति । अतो विषशङ्का न कार्या ॥

Wilson

English translation:

“The Sun has risen on high, destroying all the many (poisons); Āditya, the all-seeing, the destroyer of the unseen, (rises) for (the good of) living beings.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Cf. AV 6.52.1

Jamison Brereton

Up has flown yonder Sun, incinerating all the many—
the Āditya (up) from the mountains, the smasher of the no-see-ums, seen by all. ᳓

Jamison Brereton Notes

08-09 ...{Loading}...

Jamison Brereton Notes

The rising of the sun may reflect the fact, mentioned above, that many bugs feed at twilight (dawn and dusk), and sunrise portends the end of the (pre-)dawn feeding frenzy.

Griffith

There hath the Sun-God mounted up, who scorches much and everything.
Even the Aditya from the hills, all-seen, destroying things unseen.

Geldner

Jene Sonne ist aufgeflogen viel, alles versengend, der Aditya von den Bergen, der allgesehene, die Unsichtbaren tötend.

Grassmann

Emporgeflogen ist dort der Sonnengott, vielfach alles versengend, der Aditja vom Berge herab von allen bemerkt, tödtend das unbemerkte Gewürm.

Elizarenkova

Взлетело то солнце,
Много, все спаляя,
Адитья с гор,
Видимый для всех, убивающий невидимых.

अधिमन्त्रम् (VC)

अबोषधिसूर्याः
अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
विराडनुष्टुप्
गान्धारः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर सूर्य के दृष्टान्त से ही उक्त विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! जैसे (असौ) यह (सूर्यः) सूर्यमण्डल (विश्वानि) समस्त अन्धकारजन्य दुःखों को (पुरु) बहुत (जूर्वन्) विनाश करता हुआ (उत्, अपप्तन्) उदय होता है और जैसे (आदित्यः) आदित्य सूर्य (पर्वतेभ्यः) पर्वत वा मेघों से उदय को प्राप्त होता है वैसे (अदृष्टहा) गुप्त विषों को विनाश करनेवाला (विश्वदृष्टः) सभों ने देखा हुआ विष हरनेवाला वैद्य विष को निवृत्त करने का प्रयत्न करे ॥ ९ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सविता अपने प्रकाश से सब पदार्थों को प्राप्त होता है, वैसे विषहरणशील वैद्य जन विषसंयुक्त पवन आदि पदार्थों को हरते और प्राणियों को सुखी करते हैं ॥ ९ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे विद्वन् यथाऽसौ सूर्यो विश्वानि पुरु जूर्वन्नुदपप्तद्यथादित्यः पर्वतेभ्य उदपप्तत्तथाऽदृष्टहा विश्वदृष्टो भिषग्विषनिवारणे प्रयतेत ॥ ९ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनः सूर्यदृष्टान्तेनैवोक्तविषयमाह ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (उत्) (अपप्तत्) (असौ) (सूर्यः) सविता (पुरु) बहु (विश्वानि) सर्वाणि (जूर्वन्) विनाशयन् (आदित्यः) (पर्वतेभ्यः) मेघेभ्यः शैलेभ्यो वा (विश्वदृष्टः) सर्वैर्दृष्टः (अदृष्टहा) यो गुप्तान् विषान् हन्ति सः ॥ ९ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सविता स्वप्रकाशेन सर्वान् पदार्थान् प्राप्नोति तथा विषसंपृक्तवाय्वादिपदार्थान् विषहरणशीला वैद्या हरन्ति प्राणिनः सुखयन्ति च ॥ ९ ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य आपल्या प्रकाशाने सर्व पदार्थ प्रकाशित करतो तसे विषहरणशील वैद्य विषयुक्त वायू दूर करतो व प्राण्यांना सुखी करतो. ॥ ९ ॥

10 सूर्ये विषमा - महापङ्क्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

सू᳓र्ये विष᳓म् आ᳓ सजामि
दृ᳓तिं सु᳓रावतो गृहे᳓
सो᳓ चिन् नु᳓ न᳓ मराति
नो᳓ वय᳓म् मराम
आरे᳓ अस्य यो᳓जनं हरिष्ठा᳓
म᳓धु त्वा मधुला᳓ चकार

मूलम् ...{Loading}...

सूर्ये॑ वि॒षमा स॑जामि॒ दृतिं॒ सुरा॑वतो गृ॒हे ।
सो चि॒न्नु न म॑राति॒ नो व॒यं म॑रामा॒रे अ॑स्य॒ योज॑नं हरि॒ष्ठा मधु॑ त्वा मधु॒ला च॑कार ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अप्तृणसूर्याः
ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
छन्दः - महापङ्क्तिः

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; line affected by realignment;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; line affected by realignment;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; line affected by realignment;; epic anuṣṭubh (525)

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

sajāmi ← √sañj- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sū́rye ← sū́rya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

viṣám ← viṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dŕ̥tim ← dŕ̥ti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gr̥hé ← gr̥há- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

súrāvataḥ ← súrāvant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

marāti ← √mr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

nú ← nú (invariable)

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

marāma ← √mr̥- (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

u ← u (invariable)

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

āré ← āré (invariable)

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yójanam ← yójana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

hariṣṭhā́ḥ ← hariṣṭhā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mádhu ← mádhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

cakāra ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

madhulā́ ← madhulá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

पद-पाठः

सूर्ये॑ । वि॒षम् । आ । स॒जा॒मि॒ । दृति॑म् । सुरा॑ऽवतः । गृ॒हे ।
सः । चि॒त् । नु । न । म॒रा॒ति॒ । नो इति॑ । व॒यम् । म॒रा॒म॒ । आ॒रे । अ॒स्य॒ । योज॑नम् । ह॒रि॒ऽस्थाः । मधु॑ । त्वा॒ । म॒धु॒ला । च॒का॒र॒ ॥

Hellwig Grammar

sūrye ← sūrya
[noun], locative, singular, masculine
“sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

viṣam ← viṣa
[noun], accusative, singular, neuter
“poison; poisoning; viṣa; venom; vatsanābha; Aconitum Ferox; viṣa [word]; Viṣa; myrrh; myrrh.”

ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

sajāmi ← sañj
[verb], singular, Present indikative
“adhere; cling; cling; break.”

dṛtiṃ ← dṛtim ← dṛti
[noun], accusative, singular, masculine
“hose; dṛti [word]; hide; bladder.”

surāvato ← surāvataḥ ← surāvat
[noun], genitive, singular, masculine
“bibulous.”

gṛhe ← gṛha
[noun], locative, singular, neuter
“house; palace; temple; home; place; family; family; stable.”

so ← sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

so ← u
[adverb]
“ukāra; besides; now; indeed; u.”

cin ← cit
[adverb]
“even; indeed.”

nu
[adverb]
“now; already.”

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

marāti ← mṛ
[verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
“mṛ; die; disappear; go out.”

no ← na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

no ← u
[adverb]
“ukāra; besides; now; indeed; u.”

vayam ← mad
[noun], nominative, plural
“I; mine.”

marāmāre ← marāma ← mṛ
[verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
“mṛ; die; disappear; go out.”

marāmāre ← āre
[adverb]
“far.”

asya ← idam
[noun], genitive, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

yojanaṃ ← yojanam ← yojana
[noun], accusative, singular, neuter
“yojana; use; yojana [word]; team.”

hariṣṭhā ← hariṣṭhāḥ ← hariṣṭhā
[noun], nominative, singular, masculine

madhu
[noun], nominative, singular, neuter
“sweet; deft.”

tvā ← tvad
[noun], accusative, singular
“you.”

madhulā ← madhula
[noun], accusative, plural, neuter
“sweet.”

cakāra ← kṛ
[verb], singular, Perfect indicative
“make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

सायण-भाष्यम्

आदित्यमण्डले चतुर्थेनाङ्गुलिना विषमादाय मधुकृत्य योजयित्वा निर्विषो भवेदिति यदेतद्विषविद्यायामुक्तं तदिदमत्रोच्यते । अहं विषावृतोऽगस्त्यः सूर्ये सर्वस्य प्रेरयितरि मधुविद्यारूपे सूर्यमण्डले विषम् आवृत्य वर्तमानं सूर्ये आ सजामि आसक्तं करोमि । तत्र दृष्टान्तः । सुरावतो गृहे सुरानिर्मातृसदने दृतिम् इव चर्ममयं सुरापात्रमिव । यथा तत्कर्तुः न दोषाय भवति तद्वद्विषम् आदित्यस्य न बाधकमित्यर्थः । सो चित् । चित् पूजायाम् । नुः प्रसिद्धौ । पूज्यः सः सूर्यः खलु न मराति न म्रियते । नो वयं मराम । तदनुग्रहात्तत्रैव विषस्य योजितत्वात् वयमपि न म्रियामहे । उभयोरमरणे कारणमाह । हरिष्ठाः । हरयोऽश्वाः । तेषु स्थित आदित्यः आरे दूरे अस्य विषस्य योजनं प्रापणं चकार । तदेवाच्यते । हे विष त्वा त्वां मधु अमृतं चकार । विषस्य विषभावं दूरेऽपनोद्य अमृतीचकारेति । एषैव मधुला मधुदात्री निर्विषीकर्त्री मधुविद्या । यदेतदादित्यस्य विषयोजनं तेन च अमृतीकरणं यदस्ति एषा मधुविद्या ॥ ॥ १५ ॥

Wilson

English translation:

“I deposit the poison in the solar orb, like a leather bottle in the house of a vendor of spirits; verily, that adorable (Sun) never dies; nor, (through his favour), shall we die (of the venom); for, though afar off, yet drawn by his coursers, he will overtake (the poison); the science of antidoes converted you, (Poison), to ambrosia.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

This and the following three hymns are derived from the viṣa vidyā, the science of poisons,or of antidoes, whence it is also termed madhu-vidyā, science of ambrosia; ‘having taken the poison in the solar orb with the fourth finger, having made it ambrosia and caused them to blend together, may it become poisonless’; sūrya maṇḍala or orb of the sun; or, perhaps a reference to a mystical diagram or figure typical of the solar orb;

Madhuta = madhu vidyā was originally taught by Indra to Dadhyañc, who communicated it to the Aśvins, and thereby lost his head

Jamison Brereton

I fasten the poison on the Sun, the skin (containing it) on the house of the possessor of liquor [=Indra].
Even now he will not die, and we will not die.
The mounter of the fallow bays [=Indra] has (made) its [=poison’s] trek far in the distance; the honeyed (plant) has made you honey.

Jamison Brereton Notes

As noted in the published introduction, the second part of the hymn begins here, but it clearly pivots on the sun, which figured in the two preceding vss.

My interpr. of this much discussed vs. is presented in the published introduction, but in compressed fashion. As noted there, I think this has to do with the separation of noxious liquid from beneficial liquid, a feat ascribed in natural terms to the sun and in mythological terms to Indra. When “I fasten the poison on the sun” (pāda a), I am counting on the purificatory power of the sun to neutralize or banish the poison. This ritualistic action is matched in pāda b by fastening the skin onto the house of the surā-possessor. Surā is an alcoholic beverage of some sort (generally tr.

‘Branntwein’, ‘brandy’, et sim., though, acdg. to James McHugh [p.c.], it is unlikely that the technology of distilling was known to Vedic India, so probably some sort of beer; see now McHugh forthcoming [JAOS], “The Ancient Indian Alcoholic Drink Called Surā: Vedic Evidence”) and a universally condemned evil twin to soma, though it gets used in some śrauta rituals, particularly the Sautrāmaṇī. The appearance of the surā-possessor (súrāvant-) in b is owing to two factors: on the one hand, as just noted, surā is a taboo drink and is therefore equivalent to the poison (viṣá-) in pāda a. On the other, the word súrā- is phonologically reminiscent of ‘sun’ sū́rya- in pāda a.

The natural/ritual action depicted in the first pāda is, in my interpr., matched by the mythological action of the second pāda. I therefore do not take pāda b as a simile (as Geldner does), but as a parallel action – the attachment of a skin (dṛ́ti-) full of poison/surā on the house of the surā-possessor, who, in my view, is Indra, who appears by epithet in pāda e. (Though Geldner and others tentatively identify hariṣṭhā́- as the sun god, the ‘mounter of the fallow bays’ can only be Indra.) Later Vedic has a cmpd. surā-dṛti- ‘surā-skin’, found in PB XIV.11.26 and JB III.229. Both passages concern the vipānam of a liquid; vi √pā, lit. ‘drink apart’, is used for the separation of two kinds of liquids that have been mixed together (or separation of a liquid from something containing it); see comm. ad VII.22.4. In the late RV and later, this lexeme is specialized for the Sautrāmaṇī ritual, whose mythological foundation is the healing of Indra by the Aśvins and Sarasvatī, after he had drunk too much soma.

They make him drink surā, which was mixed with soma (perhaps the soma he had already drunk), and he performs the feat of separating the two liquids. This myth is already present in X.131.4-5 with precisely this detail. When in pāda b here we fashion the skin of poison onto Indra the surā-drinker’s house, we are implicitly asking him to perform the same feat for us. The refrain (found in vss. 10-13, pādas c-f) makes it clear that he has succeeded. At least in my interpr., it is said that Indra has put the poison far in the distance (e) and the honeyed (plant?) has made honey (quite possibly soma, as often)(f): the two liquids have been separated and are separate, with the good one available to us. The result is that the mythological model, Indra, will not die (c) – nor will we (d) – and the poison with which we began has been rendered ineffective.

Griffith

I hang the poison in the Sun, a wine-skin in a vintner’s house,
He will not die, nor shall we die: his path is far: he whom Bay Horses bear hath turned thee to sweet meath.

Geldner

Dem Sonnengott hänge ich das Gift auf wie einen Schlauch im Hause des Branntweinbesitzers. Er wird gewiß nicht daran sterben, noch werden wir sterben. Der Falbenlenker hat seine Verwendung beseitigt. Die süße Pflanze hat dich zu Honig gemacht.

Grassmann

Dem Sonnengotte hänge ich das Gift an, wie einen Schlauch an das Haus des mit Rauschtrank versehenen; er wird doch daran nicht sterben; auch wir werden nicht sterben; der auf goldfarbenem Rosse reitende [Sonnengott] trieb weithin sein Gespann, und dich [o Gift] hat er in süssen Honig verwandelt.

Elizarenkova

К солнцу я прикрепляю яд,
(Как) мехи – в доме у обладателя браги.
Ни он не умрет,
Ни мы не умрем!
Правящий булаными конями уничтожил его суть.
Медовая (трава) медом сделала тебя.

अधिमन्त्रम् (VC)

अबोषधिसूर्याः
अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
निचृद्ब्राह्म्यनुष्टुप्
गान्धारः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर सूर्य के प्रसङ्ग से विषहरण विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - मैं (सुरावतः) सुरा खींचनेवाले शूण्डिया कलार के (गृहे) घर में (दृतिम्) चाम का सुरापात्र जैसे हो वैसे (सूर्ये) सूर्यमण्डल में (विषम्) विष का (आ, सजामि) आरोपण करता हूँ (सः, चित्, नु) वह भी (न, मराति) नहीं मारा जाय और (नो) न (वयम्) हम लोग (मराम) मारे जावें (अस्य) इस विष का (योजनम्) योग (आरे) दूर होता है। हे विषधारी ! (हरिष्ठाः) जो हरण में अर्थात् विषहरण में स्थिर है, विषहरण विद्या जानता है वह (त्वा) तुझे (मधु) मधुरता को प्राप्त (चकार) करता है यह (मधुला) इसकी मधुरता को ग्रहण करनेवाली विषहरण मधुविद्या है ॥ १० ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो रोगनिवारक सूर्य के प्रकाश के संयोग से विषहरी वैद्यजन बड़ी-बड़ी ओषधियों से विष को दूर करते हैं और मधुरता को सिद्ध करते हैं, सो यह सूर्य का विध्वंस करनेवाला काम नहीं होता और वे विष हरनेवाले भी दीर्घायु होते हैं ॥ १० ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: अहं सुरावतो गृहे दृतिमिव सूर्ये विषमासजामि सोचिन्नु न मराति नो वयं मराम अस्य योजनमारे भवति। हे विषधारिन् हरिष्ठास्त्वा त्वां मधु चकार। एषा मधुलास्य विषहरणा मधुविद्यास्ति ॥ १० ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनः सूर्यमण्डलविषहरणविषयमाह ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सूर्ये) सवितरि (विषम्) (आ) (सजामि) संयुनज्मि (दृतिम्) चर्ममयसुरापात्रमिव (सुरावतः) सवं कुर्वतः (गृहे) (सः)। अत्र वाच्छन्दसीति सुलोपो नाप्राप्तमप्युत्वम्। (चित्) अपि (नु) (न) (मराति) म्रियेत (नो) (वयम्) (मराम) म्रियेमहि (आरे) दूरे (अस्य) (योजनम्) (हरिष्ठाः) यो हरौ विषहरणे तिष्ठति सः (मधु) (त्वा) त्वाम् (मधुला) मधुविद्या मधु लात्याददाति सा (चकार) करोति ॥ १० ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - यत्सूर्यप्रकाशस्य रोगनिवारकस्य संयोगेन विषहरा महौषधिभिर्विषं निवारयन्ति मधुरत्वं च संपादयन्ति तदेतत्सूर्यविध्वंसकरं न भवति ते च दीर्घायुषो भवन्ति ॥ १० ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जे वैद्य लोक रोगनिवारक सूर्यप्रकाशाच्या संयोगाने महौषधीद्वारे विष दूर करतात व मधुरता (मधुविद्या) सिद्ध करतात त्यामुळे हे सूर्याचा विध्वंस करणारे काम नसते व ते विष नष्ट करणारेही दीर्घायू होतात. ॥ १० ॥

11 इयत्तिका शकुन्तिका - महापङ्क्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इयत्तिका᳓ शकुन्तिका᳓
सका᳓ जघास ते विष᳓म्
सो᳓ चिन् नु᳓ न᳓ मराति
नो᳓ वय᳓म् मराम
आरे᳓ अस्य यो᳓जनं हरिष्ठा᳓
म᳓धु त्वा मधुला᳓ चकार

मूलम् ...{Loading}...

इ॒य॒त्ति॒का श॑कुन्ति॒का स॒का ज॑घास ते वि॒षम् ।
सो चि॒न्नु न म॑राति॒ नो व॒यं म॑रामा॒रे अ॑स्य॒ योज॑नं हरि॒ष्ठा मधु॑ त्वा मधु॒ला च॑कार ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अप्तृणसूर्याः
ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
छन्दः - महापङ्क्तिः

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525);; repeated line
popular;; epic anuṣṭubh (525);; repeated line
popular;; line affected by realignment;; epic anuṣṭubh (525);; repeated line
popular;; line affected by realignment;; epic anuṣṭubh (525);; repeated line
popular;; line affected by realignment;; epic anuṣṭubh (525);; repeated line

Morph
iyattikā́ ← iyattikā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

śakuntikā́ ← śakuntikā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

jaghāsa ← √ghas- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

sakā́ ← saká- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

viṣám ← viṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

cit ← cit (invariable)

marāti ← √mr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

nú ← nú (invariable)

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

marāma ← √mr̥- (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

u ← u (invariable)

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

āré ← āré (invariable)

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yójanam ← yójana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

hariṣṭhā́ḥ ← hariṣṭhā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mádhu ← mádhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

cakāra ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

madhulā́ ← madhulá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

पद-पाठः

इ॒य॒त्ति॒का । श॒कु॒न्ति॒का । स॒का । ज॒घा॒स॒ । ते॒ । वि॒षम् ।
सो इति॑ । चि॒त् । नु । न । म॒रा॒ति॒ । नो इति॑ । व॒यम् । म॒रा॒म॒ । आ॒रे । अ॒स्य॒ । योज॑नम् । ह॒रि॒ऽस्थाः । मधु॑ । त्वा॒ । म॒धु॒ला । च॒का॒र॒ ॥

Hellwig Grammar

iyattikā ← iyattaka
[noun], nominative, singular, feminine
“small.”

śakuntikā
[noun], nominative, singular, feminine
“bird.”

sakā ← saka
[noun], nominative, singular, feminine
“small.”

jaghāsa ← ghas
[verb], singular, Perfect indicative
“eat.”

te ← tvad
[noun], genitive, singular
“you.”

viṣam ← viṣa
[noun], accusative, singular, neuter
“poison; poisoning; viṣa; venom; vatsanābha; Aconitum Ferox; viṣa [word]; Viṣa; myrrh; myrrh.”

so ← sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

so ← u
[adverb]
“ukāra; besides; now; indeed; u.”

cin ← cit
[adverb]
“even; indeed.”

nu
[adverb]
“now; already.”

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

marāti ← mṛ
[verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
“mṛ; die; disappear; go out.”

no ← na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

no ← u
[adverb]
“ukāra; besides; now; indeed; u.”

vayam ← mad
[noun], nominative, plural
“I; mine.”

marāmāre ← marāma ← mṛ
[verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
“mṛ; die; disappear; go out.”

marāmāre ← āre
[adverb]
“far.”

asya ← idam
[noun], genitive, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

yojanaṃ ← yojanam ← yojana
[noun], accusative, singular, neuter
“yojana; use; yojana [word]; team.”

hariṣṭhā ← hariṣṭhāḥ ← hariṣṭhā
[noun], nominative, singular, masculine

madhu
[noun], nominative, singular, neuter
“sweet; deft.”

tvā ← tvad
[noun], accusative, singular
“you.”

madhulā ← madhula
[noun], accusative, plural, neuter
“sweet.”

cakāra ← kṛ
[verb], singular, Perfect indicative
“make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

सायण-भाष्यम्

इयत्तिका इयत्तां कुर्वाणा इयत्तावती वा । बालेत्यर्थः । शकुन्तिका । शकुन्तः शकुनः । तस्य स्त्री । तां कपिञ्जलीमाहुः । सका सा ते तव विषं जघास भक्षितवती । सा विषहर्त्रीति प्रसिद्धा । सो चित् ॥ सा उ इति निपातसमुदायः एकं पदम् । सापि शकुन्तिका न म्रियते नित्यप्रतिपक्षत्वाद्विषस्य । शिष्टं व्याख्यातचरम् । अनेन विद्यायां यद्देहावृतं विषं तस्य शकुनेभ्यः आदित्याय च प्रदानमस्तीत्युक्तं भवति ।

Wilson

English translation:

“That little insignifcant bird has swallowed your venom; she does not die; nor shall we die; for, although afar off, yet drawn by his coursers, (the Sun) will overtake (the poison); the science of antidotes has converted you, (Poison), to ambrosia.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The insignificant bird: the feminine le kapiñjala, or francoline partridge, which was known as a remover of poison, viṣa hartrī

Jamison Brereton

Such a little teeny śakunti-bird—that itty-bitty thing has eaten your poison.
Even now she will not die, and we will not die.
The mounter of the fallow bays [=Indra] has (made) its [=poison’s] trek far in the distance; the honeyed (plant) has made you honey.

Jamison Brereton Notes

The extraordinary density of -ka-suffixed forms begins here and lasts till the end of the hymn. That little birds eat the poison and destroy it may reflect the fact that many birds eat noxious insects without harm to them and with benefit to us. But the insects may no longer be the subject of this part of the hymn.

Griffith

This little bird, so very small, hath swallowed all thy poison up.
She will not die, nor shall we die: his path is far: he whom Bay Horses bear hath turned thee to sweet meath.

Geldner

Dieses winzige Vögelchen, dies kleine hat dein Gift gefressen. Dies wird gewiß nicht daran sterben, noch werden wir sterben. Der Falbenlenker hat seine Verwendung beseitigt. Die süße Pflanze hat dich zu Honig gemacht.

Grassmann

Dies so winzige Vögelchen hat dein Gift verschlungen, und wird doch daran nicht sterben; auch wir werden nicht sterben u.s.w. (wie Vers 10.)

Elizarenkova

Такусенькая птичка –
Вот эта малюсенькая склевала твой яд.
Ни она не умрет,
Ни мы не умрем!
Правящий булаными конями, уничтожил его суть.
Медовая (трава) медом сделала тебя.

अधिमन्त्रम् (VC)

अबोषधिसूर्याः
अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
निचृद्ब्राह्म्यनुष्टुप्
गान्धारः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अब विष हरनेवाले पक्षी के निमित्त को ले विष हरने के विषय को कहते हैं।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे विष के भय से डरते हुए जन ! जो (इयत्तिका) इतने विशेष देश में हुई (शकुन्तिका) कपिञ्जली पक्षिणी है (सका) वह (ते) तेरे (विषम्) विष को (जघास) खा लेती है (सो, चित्, नु) वह भी शीघ्र (न) नहीं (मराति) मरे और (वयम्) हम लोग (नो) न (मराम) मारे जायें और (अस्य) इस उक्त पक्षिणी के संयोग से विष का (योजनम्) योग (आरे) दूर होता है। हे विषधारी (हरिष्ठाः) विषहरण में स्थिर विष हरनेवाले वैद्य ! (त्वा) तुझे (मधु) मधुरता को (चकार) प्राप्त करता है (यही) इसकी (मधुला) मधुरता ग्रहण कराने और विष हरनेवाली विद्या है ॥ ११ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य जो विष हरनेवाले पक्षी हैं, उन्हें पालन कर उनसे विष हराया करें ॥ ११ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे विषभयभीतजन या इयत्तिका शकुन्तिका सका ते विषं जघास सो चिन्नु न मराति वयं नो मरामास्य योजनमारे भवति। हे विषधारिन् हरिष्ठास्त्वा मधु चकारैषास्या मधुलास्ति ॥ ११ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अथ विषहारकपक्षिनिमित्तं विषहरणविषयमाह ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इयत्तिका) इयति प्रदेशे भवा बाला (शकुन्तिका) कपिञ्जली (सका) सा (जघास) अत्ति (ते) तव (विषम्) व्याप्नोत्यङ्गानि यत्तत् (सो) सा। अत्राज्व्यत्ययेन आकारस्थाने ओकारादेशः। (चित्) अपि (नु) (न) (मराति) (नो) (वयम्) (मराम) (आरे) (अस्य) (योजनम्) (हरिष्ठाः) (मधु) मधुरमौषधम् (त्वा) त्वाम् (मधुला) माधुर्यप्रदा मधुविद्या (चकार) करोति ॥ ११ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्या ये विषहराः पक्षिणः सन्ति तान् संरक्ष्य तैर्विषं हारयेयुः ॥ ११ ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - वैद्यांनी विष हरण करणाऱ्या पक्ष्यांचे पालन करून त्यांच्याकडून विष हरण करवावे. ॥ ११ ॥

12 त्रिः सप्त - महापङ्क्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त्रिः᳓ सप्त᳓ विष्पुलिङ्गका᳓
विष᳓स्य पु᳓षियम् अक्षन्
ता᳓श् चिन् नु᳓ न᳓ मरन्ति
नो᳓ वय᳓म् मराम
आरे᳓ अस्य यो᳓जनं हरिष्ठा᳓
म᳓धु त्वा मधुला᳓ चकार

मूलम् ...{Loading}...

त्रिः स॒प्त वि॑ष्पुलिङ्ग॒का वि॒षस्य॒ पुष्य॑मक्षन् ।
ताश्चि॒न्नु न म॑रन्ति॒ नो व॒यं म॑रामा॒रे अ॑स्य॒ योज॑नं हरि॒ष्ठा मधु॑ त्वा मधु॒ला च॑कार ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अप्तृणसूर्याः
ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
छन्दः - महापङ्क्तिः

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525);; repeated line
popular;; line affected by realignment;; epic anuṣṭubh (525);; repeated line
popular;; line affected by realignment;; epic anuṣṭubh (525);; repeated line
popular;; line affected by realignment;; epic anuṣṭubh (525);; repeated line

Morph
saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

trís ← trís (invariable)

viṣpuliṅgakā́ḥ ← viṣpuliṅgaká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

akṣan ← √ghas- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

púṣyam ← púṣya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

viṣásya ← viṣá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

cit ← cit (invariable)

maranti ← √mr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

nú ← nú (invariable)

tā́ḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

marāma ← √mr̥- (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

u ← u (invariable)

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

āré ← āré (invariable)

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yójanam ← yójana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

hariṣṭhā́ḥ ← hariṣṭhā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mádhu ← mádhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

cakāra ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

madhulā́ ← madhulá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

पद-पाठः

त्रिः । स॒प्त । वि॒ष्पु॒लि॒ङ्ग॒काः । वि॒षस्य॑ । पुष्य॑म् । अ॒क्ष॒न् ।
ताः । चि॒त् । नु । न । म॒र॒न्ति॒ । नो इति॑ । व॒यम् । म॒रा॒म॒ । आ॒रे । अ॒स्य॒ । योज॑नम् । ह॒रि॒ऽस्थाः । मधु॑ । त्वा॒ । म॒धु॒ला । च॒का॒र॒ ॥

Hellwig Grammar

triḥ ← tris
[adverb]
“thrice; tris [word].”

sapta ← saptan
[noun], accusative, singular, neuter
“seven; seventh.”

viṣpuliṅgakā ← viṣpuliṅgaka
[noun], accusative, plural, neuter

viṣasya ← viṣa
[noun], genitive, singular, neuter
“poison; poisoning; viṣa; venom; vatsanābha; Aconitum Ferox; viṣa [word]; Viṣa; myrrh; myrrh.”

puṣyam ← puṣya
[noun], nominative, singular, neuter

akṣan ← ghas
[verb], plural, Root aorist (Ind.)
“eat.”

tāś ← tāḥ ← tad
[noun], nominative, plural, feminine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

cin ← cit
[adverb]
“even; indeed.”

nu
[adverb]
“now; already.”

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

maranti ← mṛ
[verb], plural, Present indikative
“mṛ; die; disappear; go out.”

no ← na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

no ← u
[adverb]
“ukāra; besides; now; indeed; u.”

vayam ← mad
[noun], nominative, plural
“I; mine.”

marāmāre ← marāma ← mṛ
[verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
“mṛ; die; disappear; go out.”

marāmāre ← āre
[adverb]
“far.”

asya ← idam
[noun], genitive, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

yojanaṃ ← yojanam ← yojana
[noun], accusative, singular, neuter
“yojana; use; yojana [word]; team.”

hariṣṭhā ← hariṣṭhāḥ ← hariṣṭhā
[noun], nominative, singular, masculine

madhu
[noun], nominative, singular, neuter
“sweet; deft.”

tvā ← tvad
[noun], accusative, singular
“you.”

madhulā ← madhula
[noun], accusative, plural, neuter
“sweet.”

cakāra ← kṛ
[verb], singular, Perfect indicative
“make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

सायण-भाष्यम्

त्रिः सप्त त्रिगुणिताः सप्तसंख्याकाः विष्पुलिङ्गकाः विविधाः विष्पुलिङ्गकाः । सप्तसु जिह्वासु लोहितशुक्लकृष्णभेदेन एकविंशतिर्यासां ताः। यद्वा । त्रिः सप्त एकविंशतिभेदा विष्पुलिङ्गकाः सूक्ष्मचटकिका विषप्रतिपक्षभूताः । विषस्य अस्मदावरकस्य पुष्यं पोषम् अक्षन् अदन्तु नाशयन्तु । ताः च न मरन्ति न वयम् अपि । शिष्टमविशिष्टम् ॥

Wilson

English translation:

“May the thrice-seven sparks (of Agni) consume the influence of the venom; they verily do not perish;nor shall we die; for, although afar off, the Sun, drawn by his coursers, will overtake the poison; the science of antidotes has converted you, (Poison), to ambrosia.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The thice seven sparks: the seven tongues, or flames of fire, may be multiplied as red, white and black; or viśpuliṅgakā = catikā, a feminine le sparrow of which there are 21 varieties, eaters of poison with impunity

Jamison Brereton

Three times seven, the little sparks [=small birds?] have swallowed the bloom of poison.
Even now they will not die, and we will not die.
The mounter of the fallow bays [=Indra] has (made) its [=poison’s] trek far in the distance; the honeyed (plant) has made you honey.

Jamison Brereton Notes

Sāyaṇa. suggests that the “little sparks” (viṣpuliṅgaká-) are little sparrows.

This makes sense not only because of the birds in vss. 11 and 14, but because of the visual effect of flocks of small birds feeding: esp. when they are in bushes or underbrush they can burst up, out, and around at random almost like sparks. The viṣor course also recalls viṣá- ‘poison’. I do not understand why there are 21 of them, save for the fact that thrice seven is a satisfying number. Similar numbers are found in the next two vss.

Griffith

The three-times-seven bright sparks of fire have swallowed up the poison’s strength.
They will not die, nor shall we die: his path is far: he whom Bay Horses bear hath turned thee to sweet meath.

Geldner

Die dreimal sieben Fünkchen haben die Blume des Giftes gefressen. Die sterben gewiß nicht daran, noch werden wir sterben. Der Falbenlenker hat seine Verwendung beseitigt. Die süße Pflanze hat dich zu Honig gemacht.

Grassmann

Die dreimal sieben Funkensprühenden (?) haben die Essenz des Giftes verschlungen und werden doch daran nicht sterben, auch wir werden nicht sterben u.s.w. (wie Vers 10.)

Elizarenkova

Трижды семь воробышков (?)
Склевали цветок яда.
Ни они не умрут,
Ни мы не умрем!
Правящий булаными конями, уничтожил его суть.
Медовая (трава) медом сделала тебя.

अधिमन्त्रम् (VC)

अबोषधिसूर्याः
अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
विराड्ब्राह्म्यनुष्टुप्
गान्धारः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अब और जीवों से विष हरने के विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - जो (त्रि, सप्त, विष्पुलिङ्गकाः) इक्कीस प्रकार की छोटी छोटी चिड़ियाँ (विषस्य) विष के (पुष्पम्) पुष्ट होने योग्य पुष्प को (अक्षन्) खाती हैं (ताः, चित्, नु) वे भी (न) न (मरन्ति) मरती हैं और (वयम्) हम लोग (नो) न (मराम) मरें (हरिष्ठाः) विष हरनेवाला वैद्यवर (अस्य) इस विष का (योजनम्) योग (आरे) दूर करता है, वह हे विषधारी ! (त्वा) तुझे (मधु) मधुरता को (चकार) प्राप्त करता है यही इसकी (मधुला) विषहरण मधु ग्रहण करनेवाली विद्या है ॥ १२ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जैसे जोंक विष हरनेवाली हैं वैसे इक्कीस छोटी-छोटी पक्षिणी पङ्खोंवाली चिड़ियाँ विष खानेवाली हैं। उनसे और ओषधियों से जो विष सम्बन्धी रोगों का नाश करते हैं, वे चिरंजीवी होते हैं ॥ १२ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: यास्त्रिः सप्त विष्पुलिङ्गका विषस्य पुष्पमक्षन्। ताश्चिन्नुन मरन्ति वयं नो मराम। यो हरिष्ठा अस्य योजनमारे करोति स हे विषधर त्वा त्वां मधु चकार करोति सैषास्य मधुला विद्यास्ति ॥ १२ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अथान्यजीवेभ्यो विषहरणविषयमाह ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रिः) त्रिवारम् (सप्त) (विष्पुलिङ्गकाः) ह्रस्वाः पक्षिणः (विषस्य) (पुष्पम्) पोषितुं योग्यम् (अक्षन्) अदन्ति (ताः) (चित्) इव (नु) सद्यः (न) (मरन्ति) (नो) (वयम्) (मराम) (आरे) (अस्य) (योजनम्) (हरिष्ठाः) (मधु) (त्वा) (मधुला) (चकार) ॥ १२ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - यथा जलौका विषहर्यः सन्ति तथैकविंशतिर्ह्रस्वाः पक्षिण्यो विषभक्षिकाः सन्ति तैरौषधैश्च ये विषरोगान्नाशयन्ति ते चिरं जीवन्ति ॥ १२ ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जसे जळू विषहरण करणारे असतात तसे एकवीस लहान लहान पंख असणाऱ्या चिमण्या विष खाणाऱ्या असतात. त्यांच्याद्वारे व औषधींकडून जे वैद्य विषासंबंधी रोगांचा नाश करतात ते दीर्घायू होतात. ॥ १२ ॥

13 नवानां नवतीनाम् - महाबृहती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

नवानां᳓ नवतीनां᳐᳓
विष᳓स्य रो᳓पुषीणा᳐म्
स᳓र्वासाम् अग्रभं ना᳓म
नो᳓ वय᳓म् मराम
आरे᳓ अस्य यो᳓जनं हरिष्ठा᳓
म᳓धु त्वा मधुला᳓ चकार

मूलम् ...{Loading}...

न॒वा॒नां न॑वती॒नां वि॒षस्य॒ रोपु॑षीणाम् ।
सर्वा॑सामग्रभं॒ नामा॒रे अ॑स्य॒ योज॑नं हरि॒ष्ठा मधु॑ त्वा मधु॒ला च॑कार ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अप्तृणसूर्याः
ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
छन्दः - महाबृहती

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular;; line affected by realignment;; repeated line
popular;; line affected by realignment;; repeated line
popular;; line affected by realignment;; repeated line

Morph
navānā́m ← náva- 1 (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

navatīnā́m ← navatí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

rópuṣīṇām ← rópuṣī- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

viṣásya ← viṣá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

agrabham ← √gr̥bhⁱ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

sárvāsām ← sárva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

āré ← āré (invariable)

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yójanam ← yójana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

hariṣṭhā́ḥ ← hariṣṭhā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mádhu ← mádhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

cakāra ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

madhulā́ ← madhulá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

पद-पाठः

न॒वा॒नाम् । न॒व॒ती॒नाम् । वि॒षस्य॑ । रोपु॑षीणाम् ।
सर्वा॑साम् । अ॒ग्र॒भ॒म् । नाम॑ । आ॒रे । अ॒स्य॒ । योज॑नम् । ह॒रि॒ऽस्थाः । मधु॑ । त्वा॒ । म॒धु॒ला । च॒का॒र॒ ॥

Hellwig Grammar

navānāṃ ← navānām ← navan
[noun], genitive, plural, masculine
“nine.”

navatīnāṃ ← navatīnām ← navati
[noun], genitive, plural, feminine
“ninety; navati [word].”

viṣasya ← viṣa
[noun], genitive, singular, neuter
“poison; poisoning; viṣa; venom; vatsanābha; Aconitum Ferox; viṣa [word]; Viṣa; myrrh; myrrh.”

ropuṣīṇām ← ropuṣī
[noun], genitive, plural, feminine

sarvāsām ← sarva
[noun], genitive, plural, feminine
“all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

agrabhaṃ ← agrabham ← grah
[verb], singular, Root aorist (Ind.)
“take; grasp; take out; extract; perceive; pick; assume; include; accept; understand; use; learn; possess; keep; choose; accept; afflict; suck; paralyze; mention; mistake; eat; wear; embrace; fill into; capture; eclipse; get; collect; hand down; marry; heed; touch.”

nāmāre ← nāma ← nāman
[noun], accusative, singular, neuter
“name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

nāmāre ← āre
[adverb]
“far.”

asya ← idam
[noun], genitive, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

yojanaṃ ← yojanam ← yojana
[noun], accusative, singular, neuter
“yojana; use; yojana [word]; team.”

hariṣṭhā ← hariṣṭhāḥ ← hariṣṭhā
[noun], nominative, singular, masculine

madhu
[noun], nominative, singular, neuter
“sweet; deft.”

tvā ← tvad
[noun], accusative, singular
“you.”

madhulā ← madhula
[noun], accusative, plural, neuter
“sweet.”

cakāra ← kṛ
[verb], singular, Perfect indicative
“make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

सायण-भाष्यम्

नवानां नवतीनां नवाधिकानां नवतिसंख्याकानां नदीनाम् । पुनः कीदृशीनाम् । विषस्य अस्मद्व्यापकस्य सर्वस्य विषस्य रोपुषीणां लोपयित्रीणां छेत्त्रीणाम् । सर्वासाम् उक्तानां गङ्गादिनदीनां नाम अग्रभं गृह्णामि संकीर्तयामि ॥ गृहेश्छन्दसे लुङि छान्दसः च्लेर्लुक् । हृग्रहोर्भः ॥ अस्य योजनमित्यादि गतम् ॥

Wilson

English translation:

“I recite the names of ninety and nine (rivers), the destroyers of poison; although afar off, (the Sun), drawn by his coursers, will overtake the poison; the science of antidotes has converted you, (Poison), to ambrosia.”

Jamison Brereton

Of the nine and ninety tormentors of poison,
I have mentioned the names of all.
The mounter of the fallow bays [=Indra] has (made) its [=poison’s] trek far in the distance; the honeyed (plant) has made you honey.

Jamison Brereton Notes

The “tormentors” (/harmers, destroyers) of poison, the hapax gen. pl.

rópuṣīṇām, are feminine. The referent is entirely unclear, but the removers of poison in the next vs. are all feminine as well.

Griffith

Of ninety rivers and of nine with power to stay the venom’s course,–
The names of all I have secured: his path is far: he whom Bay Horses bear hath turned thee to sweet meath.

Geldner

Von den neunundneunzig Zerstörerinnen des Giftes, von allen habe ich die Namen genannt. Der Falbenlenker hat seine Verwendung beseitigt. Die süße Pflanze hat dich zu Honig gemacht.

Grassmann

Ich habe die Essenz von allen neunundneunzig giftzerstörenden Pflanzen genommen; der auf goldfarbenem Rosse reitende [Sonnengott] trieb weithin sein Gespann und dich [o Gift] hat er in süssen Honig verwandelt.

Elizarenkova

У девяносто девяти
Разрушительниц яда
У всех я захватил имя.
Правящий булаными конями, уничтожил его суть.
Медовая (трава) медом сделала тебя.

अधिमन्त्रम् (VC)

अबोषधिसूर्याः
अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
विराडुष्निक्
ऋषभः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर विषहरण विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! जैसे मैं (विषस्य) विष की (सर्वासाम्) सब (रोपुषीणाम्) विमोहन करनेवाली (नवानाम्) नव (नवतीनाम्) नब्बे अर्थात् निन्यानवे विषसम्बन्धी पीड़ा की तरङ्गों का (नाम) नाम (अग्रभम्) लेऊँ और (अस्य) इस विष का (योजनम्) योग (आरे) दूर करता हूँ वैसे हे विषधारिन् (हरिष्ठाः) विष हरने में स्थिर वैद्य ! (त्वा) तुझे (मधु) मधुरता को (चकार) प्राप्त करता है वही इसकी (मधुला) मधुरता को ग्रहण करनेवाली विषहरण विद्या है ॥ १३ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! हम लोग जो यहाँ निन्यानवे प्रकार का विष है उसके नाम, गुण, कर्म और स्वभावों को जानकर उस विष का प्रतिषेध करनेवाली ओषधियों को जान और उनका सेवन कर विषसम्बन्धी रोगों को दूर करें ॥ १३ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे विद्वन्यथाऽहं विषस्य सर्वासां रोपुषीणां नवानां नवतीनां नामाग्रभमस्य योजनमारे करोति। तथा हे विषधारिन् हरिष्ठास्त्वा मधु चकार सैवास्य मधुलास्ति ॥ १३ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनर्विषहरणविषयमाह ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (नवानाम्) (नवतीनाम्) (विषस्य) (रोपुषीणाम्) विमोहयन्तीनाम् (सर्वासाम्) (अग्रभम्) गृह्णीयाम् (नाम) संज्ञाम् (आरे) समीपे (अस्य) नाम्नः (योजनम्) (हरिष्ठाः) (मधु) (त्वा) (मधुला) (चकार) ॥ १३ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या वयं यदत्रैकोनशतप्रकारं विषमस्ति तस्य नामगुणकर्मस्वभावान् विदित्वा तत्प्रतिषेधिका ओषधीर्विज्ञाय सेवित्वा विषरोगान् दूरीकुर्याम ॥ १३ ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो! येथे नव्याण्णव प्रकारचे विष नाव, गुण, कर्म, स्वभावाने जाणून त्या विषाचा नाश करणाऱ्या औषधी जाणून त्यांचे सेवन करून रोग दूर करावा.

14 त्रिः सप्त - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त्रिः᳓ सप्त᳓ मयूरि᳓यः
सप्त᳓ स्व᳓सारो अग्रु᳓वः
ता᳓स् ते विषं᳓ वि᳓ जभ्रिर
उदकं᳓ कुम्भि᳓नीर् इव

मूलम् ...{Loading}...

त्रिः स॒प्त म॑यू॒र्यः॑ स॒प्त स्वसा॑रो अ॒ग्रुवः॑ ।
तास्ते॑ वि॒षं वि ज॑भ्रिर उद॒कं कु॒म्भिनी॑रिव ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अप्तृणसूर्याः
ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
छन्दः - अनुष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)

Morph
mayūryàḥ ← mayūrī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

trís ← trís (invariable)

agrúvaḥ ← agrū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

svásāraḥ ← svásar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

jabhrire ← √bhr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

tā́ḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ví ← ví (invariable)

viṣám ← viṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

iva ← iva (invariable)

kumbhínīḥ ← kumbhín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

udakám ← udaká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

पद-पाठः

त्रिः । स॒प्त । म॒यू॒र्यः॑ । स॒प्त । स्वसा॑रः । अ॒ग्रुवः॑ ।
ताः । ते॒ । वि॒षम् । वि । ज॒भ्रि॒रे॒ । उ॒द॒कम् । कु॒म्भिनीः॑ऽइव ॥

Hellwig Grammar

triḥ ← tris
[adverb]
“thrice; tris [word].”

sapta ← saptan
[noun], nominative, singular, neuter
“seven; seventh.”

mayūryaḥ ← mayūrī
[noun], nominative, plural, feminine
“peahen.”

sapta ← saptan
[noun], nominative, singular, neuter
“seven; seventh.”

svasāro ← svasāraḥ ← svasṛ
[noun], nominative, plural, feminine
“sister; svasṛ [word].”

agruvaḥ ← agru
[noun], nominative, plural, feminine
“unmarried.”

tās ← tāḥ ← tad
[noun], nominative, plural, feminine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

te ← tvad
[noun], genitive, singular
“you.”

viṣaṃ ← viṣam ← viṣa
[noun], accusative, singular, neuter
“poison; poisoning; viṣa; venom; vatsanābha; Aconitum Ferox; viṣa [word]; Viṣa; myrrh; myrrh.”

vi
[adverb]
“apart; away; away.”

jabhrira ← jabhrire ← bhṛ
[verb], plural, Perfect indicative
“bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

udakaṃ ← udakam ← udaka
[noun], accusative, singular, neuter
“water; Udaka; juice; body of water; solution; udaka [word]; decoction; udakaprameha; washing water; kaṣāya; tear; ablution.”

kumbhinīr ← kumbhinīḥ ← kumbhin
[noun], nominative, plural, feminine

iva
[adverb]
“like; as it were; somehow; just so.”

सायण-भाष्यम्

त्रिः सप्त एकविंशतिसंख्याकाः मयूर्यः मयूरस्त्रियः । ता विषकारिसर्पद्वेषिण्यः इति प्रसिद्धाः नागद्वेषिगरुडपक्षादुत्पन्नत्वात् । तथा सप्त एतसंख्याकाः सर्पणस्वभावाः स्वसारः स्वयमेव सरणाः अग्रुवः । नदीनामैतत् । सुरगङ्गाद्याः प्रसिद्धाः सप्त नद्यः सन्ति । तास्ते हे देह तव विषं वि जभ्रिरे विशेषेण हरन्तु । तत्र दृष्टान्तः । उदकं कुम्भिनीः कुम्भिन्यः कुम्भवत्यः कुम्भेन जलहारिण्यः इव । ता यथा तद्धरन्ति तद्वत् नद्यो मयूर्यश्च अतिप्रभूतं हरन्तु ॥

Wilson

English translation:

“May the thrice-seven peahens, the seven-sister rivers, carry off, (O Body), your poison, as maidens, with pitchers, carry away water.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Thrice-seven peahen: tri saptamayūryaḥ, an allusion to the enmity between peafowl and snakes; 21 varities of mayurī or peahen; the seven rivers are those of heaven, or the branches of the divine gaṅgā; all running streams are possibly regarded as antidotes

Jamison Brereton

The three-times-seven peahens, the seven spinster sisters,
these have carried away your poison, like women with jugs
(carrying) water.

Griffith

So have the peahens three-times-seven, so have the maiden Sisters Seven
Carried thy venom far away, as girls bear water in their jars.

Geldner

Die dreimal sieben Pfauhennen, die sieben unvermählten Schwestern, die haben dein Gift weggetragen wie die Krugtägerinnen das Wasser.

Grassmann

Die dreimal sieben Pfauhennen, die sieben verschwisterten Jungfrauen [die sieben Ströme] haben dein Gift hinweggenommen, wie Wasser die Krugträgerinnen.

Elizarenkova

Трижды семь пав,
Семь сестер незамужних
Унесли они твой яд,
Словно носильщицы кувшинов – воду.

अधिमन्त्रम् (VC)

अबोषधिसूर्याः
अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
विराडनुष्टुप्
गान्धारः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर विषहरण को मयूरिणियों के प्रसङ्ग से कहते हैं ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (सप्त) सात (स्वसारः) बहनियों के समान तथा (अग्रुवः) आगे जानेवाली नदियों के समान (त्रि सप्त) इक्कीस (मयूर्यः) मोरिनी हैं (ताः) वे (उदकम्) जल को (कुम्भिनीरिव) जल का जिनके अधिकार है वे घट ले जानेवाली कहारियों के समान (ते) तेरे (विषम्) विष को (वि, जभ्रिरे) विशेषता से हरें ॥ १४ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्यों को जो इक्कीस प्रकार की मयूर की व्यक्ति हैं वे न मारनी चाहियें किन्तु सदैव उनकी वृद्धि करने योग्य है। जो नदी स्थिर जलवाली हो वे रोग के कारण होने से न सेवनी चाहिये। जो जल चलता है, सूर्यकिरण और वायु को छूता है, वह रोग दूर करनेवाला उत्तम होता है ॥ १४ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे मनुष्या याः सप्त स्वसारोऽग्रुवो नद्य इव त्रिः सप्त मयूर्यः सन्ति ता उदकं कुम्भिनीरिव ते विषं विजभ्रिरे ॥ १४ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनर्विषहरणं मयूरिणीप्रसङ्गेनाह।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रिः) (सप्त) एकविंशतिधा (मयूर्यः) मयूराणां स्त्रियः (सप्त) (स्वसारः) भगिन्य इव सर्पादिनाशेन सुखप्रदाः (अग्रुवः) अग्रगामिन्यो नद्यः। अग्रुव इति नदीना०। निघं० १। १३। (ताः) (ते) तुभ्यम् (विषम्) प्राणहरम् (वि) (जभ्रिरे) हरतु (उदकम्) जलम् (कुम्भिनीरिव) यथा जलाधिकारिण्यः ॥ १४ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्या एकविंशतिर्मयूरव्यक्तयः सन्ति ता न हन्तव्याः किन्तु सदा वर्द्धनीया या नद्यः स्थिरजलाः स्युस्ता रोगहेतुत्वान्न सेवनीयाः। यज्जलं चलति सूर्यकिरणान् वायुं च स्पृशति तदुत्तमं रोगहरं भवति ॥ १४ ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. ज्या एकवीस प्रकारच्या मयुरी आहेत त्यांना मारू नये; परंतु त्यांची सदैव वृद्धी करावी. जी नदी स्थिर जल असणारी आहे तिचे जल रोग होईल म्हणून पिता कामा नये. जे जल प्रवाहित होत असते, सूर्य किरण व वायूचा त्याला स्पर्श होतो ते रोग दूर करणारे असते. ॥ १४ ॥

15 इयत्तकः कुषुम्भकस्तकम् - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इयत्तकः᳓ कुषुम्भक᳓स्
तक᳓म् भिनद्मि अ᳓श्मना
त᳓तो विष᳓म् प्र᳓ वावृते
प᳓राचीर् अ᳓नु संव᳓तः

मूलम् ...{Loading}...

इ॒य॒त्त॒कः कु॑षुम्भ॒कस्त॒कं भि॑न॒द्म्यश्म॑ना ।
ततो॑ वि॒षं प्र वा॑वृते॒ परा॑ची॒रनु॑ सं॒वतः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अप्तृणसूर्याः
ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
छन्दः - अनुष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)

Morph
iyattakáḥ ← iyattaká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kuṣumbhakáḥ ← kuṣumbhaká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áśmanā ← áśman- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

bhinadmi ← √bhid- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

takám ← taká- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

tátas ← tátas (invariable)

vāvr̥te ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

viṣám ← viṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

párācīḥ ← párāñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

saṁvátaḥ ← saṁvát- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

पद-पाठः

इ॒य॒त्त॒कः । कु॒षु॒म्भ॒कः । त॒कम् । भि॒न॒द्मि॒ । अश्म॑ना ।
ततः॑ । वि॒षम् । प्र । व॒वृ॒ते॒ । परा॑चीः । अनु॑ । स॒म्ऽवतः॑ ॥

Hellwig Grammar

iyattakaḥ ← iyattaka
[noun], nominative, singular, masculine
“small.”

kuṣumbhakas ← kuṣumbhakaḥ ← kuṣumbhaka
[noun], nominative, singular, masculine

takam ← taka
[noun], accusative, singular, masculine
“he,she,it (pers. pron.).”

bhinadmy ← bhinadmi ← bhid
[verb], singular, Present indikative
“break; incise; burst; divide; cut; cleave; destroy; cure; disturb; lance; break; distinguish; disclose; pierce; tear; separate; transgress; break open; scratch; penetrate; sever; bribe; grind; betray; fester; strike.”

aśmanā ← aśman
[noun], instrumental, singular, masculine
“stone; aśmarī; rock; aśman [word]; adri; mineral; piṇḍatālaka; mountain.”

tato ← tatas
[adverb]
“then; therefore; now; then; from there; subsequently; consequently; then; there; from that; for that reason; alternatively; consequently; furthermore.”

viṣam ← viṣa
[noun], nominative, singular, neuter
“poison; poisoning; viṣa; venom; vatsanābha; Aconitum Ferox; viṣa [word]; Viṣa; myrrh; myrrh.”

pra
[adverb]
“towards; ahead.”

vāvṛte ← vṛt
[verb], singular, Perfect indicative
“behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

parācīr ← parācīḥ ← parāñc
[noun], accusative, plural, feminine
“fleeing(a); departing(a).”

anu
[adverb]
“subsequently; behind; along; towards; because.”

saṃvataḥ ← saṃvat
[noun], accusative, plural, feminine
“tract.”

सायण-भाष्यम्

इयत्तकः कुत्सितेयत्तः अल्पप्रमाण इत्यर्थः । कुषुम्भकः कुं पृथ्वीं सुम्भति विलिखतीति सर्पाणां कुत्सितं सुम्भयिता निग्रहीता’ कुषुम्भको नकुलः । स ते विषं हरत्विति शेषः । यदि न तथा स करोति तकं कुत्सितं तं नकुलम् अश्मना भिनद्मि विदारयामि । विषनिर्हरणप्रयोगे यावद्विषापगमं तं पाषाणानुघातमनुतिष्ठन्ति तद्विदः । तदिदमत्रोक्तम् । ततः एवं प्रयोगे सति विषं प्र वावृते विषावृताद्देहात् विषं प्रवर्तते निर्गच्छतु । काः प्रति । उच्यते । पराचीः परागञ्चनवतीः अतिदूरगाः संवतः संविभागवतो दिशः अनु लक्षीकृत्य दिगन्तं प्रति गच्छतु न मां प्रति गच्छत्वित्यर्थः ॥

Wilson

English translation:

“May the insignificant mongoose (carry off) your venom, (Poison); if not, I will crush the vile (creature) with a stone; so may the poison depart (from my body) and go to distant regions.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The mongoose: kuṣumbako nakulaḥ, the mongoose, whose hostility to the snake is proverbial

Jamison Brereton

Such a little teeny kuṣumbha-bug—I split that itty-bitty thing with a rock.
Thence has the poison rolled forth, following channels facing away (from us). ᳓

Jamison Brereton Notes

15-16 ...{Loading}...

Jamison Brereton Notes

The -ka- suffix is particularly prominent in these vss, appearing not only on the designation of the bug (kuṣumbhakáḥ, 2x), but also on the pronominal adj.

iyattakáḥ (‘such a one’), the pronoun takám, and the participle pravartamānakáḥ.

The word for ‘scorpion’, vṛ́ścika- only appears in that form, but appears to contain the -ka- suffix as well, very common in words for noxious insects (see my “-kasuffix,” IIJ 52 [2009]: 318).

Griffith

The poison-insect is so small; I crush the creature with a stone.
I turn the poison hence away, departed unto distant lands.

Geldner

Gar winzig ist der Kusumbhaka; den kleinen zerschlage ich mit dem Steine. Daraus ist das Gift fortgegangen in den von uns abgewandten Richtungen.

Grassmann

So winzig das Giftinsekt ist, so klein es ist, ich zerschlage es mit dem Steine, davon ist das Gift weggewandt in ferne Gegenden hin.

Elizarenkova

Такусенький кушумбхака –
Вот такого малюсенького я разбиваю камнем.
Из него улетучился яд
По (разным) сторонам прочь от нас.

अधिमन्त्रम् (VC)

अबोषधिसूर्याः
अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
निचृदनुष्टुप्
गान्धारः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - जो (इयत्तकः) मैला, कुचैला, निन्द्य (कुषुम्भकः) छोटा सा नकुल विषयुक्त है (तकम्) उस दुष्ट को (अश्मना) विष हरनेवाले पत्थर से मैं (भिनद्मि) अलग करता हूँ (ततः) इस कारण (विषम्) उस विष को छोड़ (संवतः) विभागवाली (पराचीः) जो परे दूर प्राप्त होतीं उन दिशाओं को (अनु) पीछा लखि (प्र, वावृते) प्रवृत्त होता है उनसे भी निकल जाता है ॥ १५ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो पुरुष विष हरनेवाले रत्नों से विष को निवृत्त करते हैं, वे विष से उत्पन्न हुए रोगों को मार बली होकर शत्रु-भूत रोगों को जीतते हैं ॥ १५ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: य इयत्तकः कुषुम्भको विषयुक्तोऽस्ति तकमश्मनाऽहं भिनद्मि ततो विषं तत्परित्यज्य संवतः पराचीरनुलक्ष्य प्रवावृते ॥ १५ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इयत्तकः) कुत्सितस्सः (कुषुम्भकः) अल्पः कुषुम्भो नकुलः। अत्रोभयत्र कन् प्रत्ययः। (तकम्) तम्। अत्राऽकच् प्रत्ययः। (भिनद्मि) पृथक् करोमि (अश्मना) विषहरेण पाषाणेन (ततः) तस्मात् (विषम्) (प्र) (वावृते) प्रवर्त्तते (पराचीः) याः परागञ्चन्ति ताः (अनु) अनुलक्ष्य (संवतः) विभागवत्यः ॥ १५ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - ये पुरुषा विषहरै रत्नैर्विषं निवारयन्ति ते विषजरोगान् निहत्य बलिष्ठा भूत्वा शत्रुभूतान् रोगान् विजयन्ते ॥ १५ ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जे पुरुष विष नष्ट करणाऱ्या रत्नापासून विष नाहीसे करतात ते विषाने उत्पन्न झालेल्या रोगांना मारून बलवान होऊन शत्रू-भूत रोगांना जिंकतात. ॥ १५ ॥

16 कुषुम्भकस्तदब्रवीद्गिरेः प्रवर्तमानकः - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

कुषुम्भक᳓स् त᳓द् अब्रवीद्
गिरेः᳓ प्रवर्तमानकः᳓
वृ᳓श्चिकस्यारसं᳓ विष᳓म्
अरसं᳓ वृश्चिक ते विष᳓म्

मूलम् ...{Loading}...

कु॒षु॒म्भ॒कस्तद॑ब्रवीद्गि॒रेः प्र॑वर्तमान॒कः ।
वृश्चि॑कस्यार॒सं वि॒षम॑र॒सं वृ॑श्चिक ते वि॒षम् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अप्तृणसूर्याः
ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
छन्दः - अनुष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)

Morph
abravīt ← √brū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

kuṣumbhakáḥ ← kuṣumbhaká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

giréḥ ← girí- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

pravartamānakáḥ ← pravartamānaká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

arasám ← arasá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viṣám ← viṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vŕ̥ścikasya ← vŕ̥ścika- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

arasám ← arasá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

viṣám ← viṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vr̥ścika ← vŕ̥ścika- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

कु॒षु॒म्भ॒कः । तत् । अ॒ब्र॒वी॒त् । गि॒रेः । प्र॒ऽव॒र्त॒मा॒न॒कः ।
वृश्चि॑कस्य । अ॒र॒सम् । वि॒षम् । अ॒र॒सम् । वृ॒श्चि॒क॒ । ते॒ । वि॒षम् ॥

Hellwig Grammar

kuṣumbhakas ← kuṣumbhakaḥ ← kuṣumbhaka
[noun], nominative, singular, masculine

tad ← tat ← tad
[noun], accusative, singular, neuter
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

abravīd ← abravīt ← brū
[verb], singular, Imperfect
“say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

gireḥ ← giri
[noun], ablative, singular, masculine
“mountain; adri; rock; giri [word]; hill; śilājatu.”

pravartamānakaḥ ← pravartamānaka
[noun], nominative, singular, masculine

vṛścikasyārasaṃ ← vṛścikasya ← vṛścika
[noun], genitive, singular, masculine
“scorpion; punarnavā; Vṛścika; Scorpio.”

vṛścikasyārasaṃ ← arasam ← arasa
[noun], nominative, singular, neuter
“ineffective; weak; sapless.”

viṣam ← viṣa
[noun], nominative, singular, neuter
“poison; poisoning; viṣa; venom; vatsanābha; Aconitum Ferox; viṣa [word]; Viṣa; myrrh; myrrh.”

arasaṃ ← arasam ← arasa
[noun], nominative, singular, neuter
“ineffective; weak; sapless.”

vṛścika
[noun], vocative, singular, masculine
“scorpion; punarnavā; Vṛścika; Scorpio.”

te ← tvad
[noun], genitive, singular
“you.”

viṣam ← viṣa
[noun], nominative, singular, neuter
“poison; poisoning; viṣa; venom; vatsanābha; Aconitum Ferox; viṣa [word]; Viṣa; myrrh; myrrh.”

सायण-भाष्यम्

एवं महानुभावेन अगस्त्यमहर्षिणा उच्यमाने सति गिरेः सकाशात् प्रवर्तमानकः प्रवर्तमानः अतिशीघ्रमभिगच्छन् कुषुम्भकः नकुलः तदब्रवीत् तद्वाक्यमाचख्यौ। किं तदिति उच्यते । वृश्चिकस्य एतत् विषम् अरसम् असारं बाधकं न भवतीत्यर्थः । तथा लोकेऽपि सर्पदष्टमपि क्रिम्यादिदंशनमेव अतो न बाधः इति हि वदन्ति । एवमभिवचनेन सोऽपि निर्विषोऽभवत् । अथ तं वृश्चिकं प्रति नकुल आह । हे वृश्चिक ते विषम् अरसम् । अतस्तमृषिं किं करिष्यति । तस्मात् परिहरेति । यदा एवमवादीत् तदाप्रभृति वृश्चिकविषम् असारमभवत् । एषा विषनिर्हरण्युपनिषत् ॥ ॥ १६ ॥

Wilson

English translation:

“Hastening forth at the command (of Agastya), thus spoke the mongoose: the venom of the scorpion is innocuous; scorpion, your venom is innocuous.”

Jamison Brereton

The little teeny kuṣumbha-bug said this, as it made its teeny turn forth from the mountain:
“Without juice is the poison of the little scorpion, without juice is your poison, little scorpion.” ᳓

Jamison Brereton Notes

15-16 ...{Loading}...

Jamison Brereton Notes

The -ka- suffix is particularly prominent in these vss, appearing not only on the designation of the bug (kuṣumbhakáḥ, 2x), but also on the pronominal adj.

iyattakáḥ (‘such a one’), the pronoun takám, and the participle pravartamānakáḥ.

Griffith

Forth issuing from the mountain’s side the poison-insect spake and said:
Scorpion, they venom is but weak.

Geldner

Kusumbhaka sprach also, da er vom Gebirge ausging: “Kraftlos ist das Gift des Skorpions, kraftlos ist dein Gift du Skorpion.

Grassmann

Das winzige Giftinsekt, als es vom Berge herab sich wandte, sprach dies Wort: Das Gift des Skorpions ist wirkungslos, dein Gift, o Skorpion, ist wirkungslos.

Elizarenkova

Кушумбхака сказал это,
Улетучиваясь с горы:
Яд скорпиона лишен сока.
Лишен сока, скорпион, твой яд.

अधिमन्त्रम् (VC)

अबोषधिसूर्याः
अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
भुरिगनुष्टुप्
गान्धारः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अब वीछी आदि के विष हरने के विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (गिरेः) पर्वत से (प्रवर्त्तमानकः) प्रवृत्त हुआ (कुषुम्भकः) छोटा नेउला (वृश्चिकस्य) वीछी के (विषम्) विष को (अरसम्) नीरस जो (अब्रवीत्) कहता अर्थात् चेष्टा से दूसरों को जताता है (तत्) इस कारण हे (वृश्चिक) अङ्गों को छेदन करनेवाले प्राणी (ते) तेरे (अरसम्) अरस (विषम्) विष है ॥ १६ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य वीछी आदि छोटे-छोटे जीवों के विष हरनेवाले पर्वतीय निउले का संरक्षण करें, जिससे विष-रोगों को निवारण करने में समर्थ होवें ॥ १६ ॥इस सूक्त में विष हरनेवाली ओषधी, विष हरनेवाले जीव और विषहारी वेद्यों के गुण का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्तार्थ के साथ सङ्गति है, यह समझना चाहिये ॥यह एकसौ एक्यानवाँ सूक्त और सोलहवाँ वर्ग चौबीसवाँ अनुवाक और प्रथम मण्डल समाप्त हुआ ॥।इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्याणां परमविदुषां विरजानन्दसरस्वतीस्वामिनां शिष्येण श्रीमद्दयानन्दसरस्वतीस्वामिना विरचिते संस्कृतार्यभाषाभ्यां समन्विते सुप्रमाणयुक्ते सुभाषाविभूषिते ऋग्वेदभाष्ये प्रथमं मण्डलं समाप्तम् ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: गिरेः प्रवर्त्तमानकः कुषुम्भको वृश्चिकस्य विषमरसं यदब्रवीत्तत्ततो हे वृश्चिक तेऽरसं विषमस्ति ॥ १६ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अथ वृश्चिकादिविषहरणविषयमाह ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (कुषुम्भकः) अल्पः कुषुम्भो नकुलः (तत्) (अब्रवीत्) ब्रूते (गिरेः) शैलात् (प्रवर्त्तमानकः) प्रकृष्टतया वर्त्तमानः (वृश्चिकस्य) (अरसम्) अविद्यामानरसम् (विषम्) (अरसम्) (वृश्चिकः) यो वृश्चति छिनत्त्यङ्गानि तस्य (ते) तस्य (विषम्) ॥ १६ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्या वृश्चिकादिविषनिवारकं पर्वतीयनकुलसंरक्षणं कुर्युर्यतो विषरोगनिवारणक्षमा भवेयुरिति ॥ १६ ॥ अत्र विषहरौषधजीवविषवैद्यानां गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥इति एकनवत्युत्तरं शततमं सूक्तं षोडशो वर्गश्चतुर्विंशोऽनुवाकः प्रथमं मण्डलञ्च समाप्तम् ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - माणसांनी वृश्चिक इत्यादीचे विष नष्ट करणाऱ्या पर्वतीय मुंगुस इत्यादी प्राण्यांचे संरक्षण करावे. ज्यामुळे विष रोगाचे निवारण करण्यास ते समर्थ व्हावेत. ॥ १६ ॥