१९०

• देवता - बृहस्पतिः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अनर्वा꣡णं वृषभ꣡म् मन्द्र꣡जिह्वम्
बृ꣡हस्प꣡तिं वर्धया न꣡व्यम् अर्कइः꣡
गाथानि꣡यः सुरु꣡चो य꣡स्य देवा꣡
आशृण्व꣡न्ति न꣡वमानस्य म꣡र्ताः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
anarvā́ṇam ← anarván- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mandrájihvam ← mandrájihva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥ṣabhám ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

arkaíḥ ← arká- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

bŕ̥haspátim ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

návyam ← návya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vardhaya ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

gāthānyàḥ ← gāthānī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

surúcaḥ ← surúc- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

āśr̥ṇvánti ← √śru- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mártāḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

návamānasya ← √nu- ~ nū- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

अ॒न॒र्वाण॑म् । वृ॒ष॒भम् । म॒न्द्रऽजि॑ह्वम् । बृह॒स्पति॑म् । व॒र्ध॒य॒ । नव्य॑म् । अ॒र्कैः ।
गा॒था॒न्यः॑ । सु॒ऽरुचः॑ । यस्य॑ । दे॒वाः । आ॒ऽशृ॒ण्वन्ति॑ । नव॑मानस्य । मर्ताः॑ ॥

• anarvāṇaṃ ← anarvāṇam ← anarvan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “unchallenged; unrivaled.”

• vṛṣabham ← vṛṣabha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• mandrajihvam ← mandra
• [noun]
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• mandrajihvam ← jihvam ← jihvā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• bṛhaspatiṃ ← bṛhaspatim ← bṛhaspati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• vardhayā ← vardhaya ← vardhay ← √vṛdh
• [verb], singular, Present imperative
• “increase; strengthen; promote; rear; add; greet; laud.”

• navyam ← navya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “new; fresh.”

• arkaiḥ ← arka
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• gāthānyaḥ ← gāthānī
• [noun], genitive, singular, masculine

• suruco ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suruco ← rucaḥ ← ruc
• [noun], genitive, singular, masculine
• “beam; radiance; color.”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• āśṛṇvanti ← āśru ← √śru
• [verb], plural, Present indikative
• “listen; hear.”

• navamānasya ← nū
• [verb noun], genitive, singular
• “praise; shout.”

• martāḥ ← marta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man.”

हे होतः नव्यं नवतरं स्तुत्यं वा तम् अनर्वाणम् अगन्तारम् । स्तोतुरधीनमित्यर्थः । वृषभम् अपां फलानां वर्षितारं मन्द्रजिह्वं मादकवाचं बृहस्पतिं मन्त्रस्य पालयितारमेतन्नामकं देवम् अर्कैः अर्चनसाधनैर्मन्त्रैः वर्धय प्रवृद्धं कुरु । सुरुचः शोभनदीप्तेः नवमानस्य स्तूयमानस्य ॥ कर्मणि कर्तृप्रत्ययः ॥ यस्य बृहस्पतेः ॥ कर्मणि षष्ठ्यः ॥ रोचमानं स्तूयमानं गाथान्यः । गाथेति वाङ्नाम । स्तुतिवचसो नेतारः देवाः व्यवहर्तारः मर्ताः मनुष्याः होत्रादयः । यद्वा । नवमानस्य स्तुवानस्य यजमानस्य संबन्धिनस्ते । आशृण्वन्ति आश्रावयन्ति पुरा तं बृहस्पतिं वर्धय । अत्र ‘अनर्वाणमप्रत्यृतमन्यस्मिन् ’ (निरु. ६. २३ ) इत्यादि निरुक्तं द्रष्टव्यम् ॥

English translation:

“(Priests), augment by your hymns Bṛhaspati, who deserts not (his worshipper); the showerer (of benefits) the plural asant-tongued, the adorable; of whom resplendent gods and men, (the ministers) of the instrumental tutor of the sacrifice, emulous in sacred songs, proclaim (the praise).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Bṛhaspati is here defined as mantrasya pālayitāram, the protector of cherisher of the prayer

With chants I will strengthen anew the unassailable bull of gladdening tongue, Br̥haspati,
the brightly shining leader of song to whom the gods and the mortals harken as he bellows.

The main cl. verb vardhayā is entirely ambiguous between 2nd sg. imperative and 1st sg. subjunctive. With Renou and Schmidt (Bṛhaspati und Indra) I opt for the 1st sg. subj., while Grassmann, Geldner, and Witzel Gotō take it as 2nd sg. impv. There are no implications either way.

GLORIFY thou Brhaspati, the scatheless, who must be praised with hymns, sweet-tongued and mighty,
To whom as leader of the song, resplendent, worthy of lauds, both Gods and mortals listen.

Den unerreichbaren Bullen mit der wohllautenden Zunge, den Brihaspati erbaue aufs neue mit Preisliedern, den glänzenden Gesangesleiter, auf den Götter und Sterbliche hinhören, wenn er seine Stimme erhebt!

Den unnahbaren Mann, der lieblich redet, Brihaspati erhebe neu mit Liedern, Den leuchtenden, dem, wenn Gesang er leitet und singt, die Götter und die Menschen lauschen.

Неодолимого быка, сладкозвучного
Брихаспати я хочу снова подкрепить гимнами,
(Того, кто) ведет песню, ярко сверкает, к кому боги
(И) смертные прислушиваются, когда он поднимает голос.

• बृहस्पतिः
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब एकसौ नब्बे सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में विद्वानों के गुण, कर्म, स्वभावों का वर्णन करते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् गृहस्थ ! (देवाः) देनेवाले (मर्त्ताः) मनुष्य (यस्य) जिस (नवमानस्य) स्तुति करने योग्य (सुरुचः) सुन्दर धर्मयुक्त काम में प्रीति रखनेवाले (गाथान्यः) धर्मोपदेशों की प्राप्ति करने अर्थात् औरों के प्रति कहनेवाले सज्जन की प्रशंसा (आ शृण्वन्ति) सब ओर से करते हैं उस (अनर्वाणम्) अनर्वा अर्थात् अश्व की सवारी न रखने किन्तु पैरों से देश देश घूमनेवाले (वृषभम्) श्रेष्ठ (मन्द्रजिह्वम्) हर्ष करनेवाली जिह्वा जिसकी उस (बृहस्पतिम्) अत्यन्त शास्त्रबोध की पालना करनेवाले (नव्यम्) नवीन विद्वानों की प्रतिष्ठा को प्राप्त अतिथि को (अर्कैः) अन्न, रोटी, दाल, भात आदि उत्तम उत्तम पदार्थों से उसको (वर्द्धय) बढ़ाओ, उन्नति देओ, उसकी सेवा करो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - जो गृहस्थ प्रशंसा करनेवाले धार्मिक विद्वान् वा अतिथि संन्यासी अभ्यागत आदि सज्जनों की प्रशंसा सुनें उन्हें दूर से भी बुलाकर अच्छी प्रीति अन्न, पान, वस्त्र और धनादिक पदार्थों से सत्कार कर उनसे सङ्ग कर विद्या की उन्नति से शरीर आत्मा के बल को बढ़वा न्याय से सभों को सुख के साथ संयोग करावें ॥ १ ॥

अन्वय: हे विद्वन् गृहस्थ देवा मर्त्ता यस्य नवमानस्य सुरुचो गाथान्यः प्रशंसामाशृण्वन्ति तमनर्वाणं वृषभं मन्द्रजिह्वं बृहस्पतिं नव्यमतिथिमर्कैस्त्वं वर्द्धय ॥ १ ॥

अथ विदुषां गुणकर्मस्वभावानाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अनर्वाणम्) अविद्यमानाश्वं पदातिम् (वृषभम्) श्रेष्ठम् (मन्द्रजिह्वम्) मन्द्रा मोदकारिणी जिह्वा यस्य तम् (बृहस्पतिम्) बृहतः शास्त्रबोधस्य पालकमतिथिम् (वर्द्धय) उन्नय। अत्राऽन्येषामपीति दीर्घः। (नव्यम्) नवेषु विद्वत्सु प्रतिष्ठितम् (अर्कैः) अन्नादिभिः। अत्र बहुवचनं सूपाद्युपलक्षणार्थम्। (गाथान्यः) यो गाथा नयति तस्य (सुरुचः) शोभने धर्म्ये कर्मणि रुक् प्रीतिर्यस्य (यस्य) (देवाः) दातारः (आशृण्वन्ति) समन्तात् प्रशंसां कुर्वन्ति (नवमानस्य) स्तोतुमर्हस्य (मर्त्ताः) मनुष्याः ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - ये गृहस्थाः प्रशंसिनां धार्मिकाणां विदुषामतिथीनां प्रशंसां शृणुयुस्तान् दूरादप्याहूय सम्प्रीत्या अन्नपानवस्त्रधनादिभिः सत्कृत्य सङ्गत्य विद्योन्नत्या शरीरात्मबलं वर्द्धयित्वा न्यायेन सर्वान् सुखेन सह संयोजयेयुः ॥ १ ॥

या सूक्तात विद्वानांच्या गुण कर्म स्वभावाचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागील सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - गृहस्थांनी प्रशंसा करणाऱ्या धार्मिक, विद्वान, अतिथी, संन्यासी, अभ्यागत इत्यादी सज्जनांची प्रशंसा ऐकून त्यांना दूरस्थ असतील तरीही आमंत्रित करावे. प्रेमाने अन्न, पान, वस्त्र व धन इत्यादी देऊन त्यांचा सत्कार करावा. त्यांच्या संगतीने विद्यावृद्धी करावी. शरीर व आत्म्याचे बल वाढवून न्यायाने सर्वांचा सुखाने संयोग करावा. ॥ १ ॥

• देवता - बृहस्पतिः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त꣡म् ऋत्वि꣡या उ꣡प वा꣡चः सचन्ते
स꣡र्गो न꣡ यो꣡ देवयता꣡म् अ꣡सर्जि
बृ꣡हस्प꣡तिः स꣡ हि꣡ अ꣡ञ्जो व꣡रांसि
वि꣡भ्वा꣡भवत् स꣡म् ऋते꣡ मातरि꣡श्वा

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
r̥tvíyāḥ ← r̥tvíya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sacante ← √sac- 1 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)
{}

vā́caḥ ← vā́c- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ásarji ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

devayatā́m ← √devay- (UNK_TYPE)
{case:GEN, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)
{}

sárgaḥ ← sárga- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áñjas ← áñjas (invariable)
{}

bŕ̥haspátiḥ ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)
{}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

várāṁsi ← váras- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ábhavat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

mātaríśvā ← mātaríśvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥té ← r̥tá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sám ← sám (invariable)
{}

víbhvā ← víbhvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

तम् । ऋ॒त्वियाः॑ । उप॑ । वाचः॑ । स॒च॒न्ते॒ । सर्गः॑ । न । यः । दे॒व॒ऽय॒ताम् । अस॑र्जि ।
बृह॒स्पतिः॑ । सः । हि । अञ्जः॑ । वरां॑सि । विऽभ्वा॑ । अभ॑वत् । सम् । ऋ॒ते । मा॒त॒रिश्वा॑ ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ṛtviyā ← ṛtviyāḥ ← ṛtviya
• [noun], nominative, plural, feminine
• “regular; punctual; timely.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• vācaḥ ← vāc
• [noun], nominative, plural, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• sacante ← sac
• [verb], plural, Present indikative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• sargo ← sargaḥ ← sarga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Creation; metempsychosis; discharge; torrent; birth; undertaking.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• devayatām ← devay
• [verb noun], genitive, plural
• “solicit.”

• asarji ← sṛj
• [verb], singular, Aorist passive
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• bṛhaspatiḥ ← bṛhaspati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• añjo ← añjas
• [adverb]

• varāṃsi ← varas
• [noun], accusative, plural, neuter

• vibhvābhavat ← vibhva ← vibhvan
• [noun], accusative, singular, neuter

• vibhvābhavat ← abhavat ← bhū
• [verb], singular, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• ṛte ← ṛta
• [noun], locative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• mātariśvā ← mātariśvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wind; Mātariśvan; Vayu; vāta.”

तं बृहस्पतिम् ऋत्विया वर्षर्तुसंबन्धिन्यः वाचः माध्यमिकाः उप सचन्ते समीपे सेवन्ते । यः सर्गो न उदकस्य स्रष्टापि । नशब्दोऽप्यर्थे । देवयतां देवानिच्छतां यजमानानाम् असर्जि फलम् । यद्वा । देवं तमिच्छतां मनुष्याणाम् असर्जि सृष्टवान्वृष्ट्युदकम् । यद्वा । ऋत्वियाः प्राप्तकालीना वाचः होत्रादिप्रेरिता वाचः उप सचन्ते तं यः सर्गो न उदकसृष्टिरिव । सः स एव बृहस्पतिः अञ्जः हि व्यञ्जकः खलु। तस्मिन् वर्षति सर्वे भवन्ति। अत एव विभ्वा विभुर्व्याप्तः मातरिश्वा वृष्टिनिर्मातरि अन्तरिक्षे चेष्टमानो वायुसदृशो वा वरांसि वरणीयानि वृष्ट्यादिफलानि संपादयन् ऋते उदके निमित्तभूते सति सम् अभवत् संभूतः । अथवा । अञ्जो यज्ञियानां व्यञ्जकः मातरिश्वा फलस्य निर्मातरि यज्ञे श्वसिता वर्तमानः स बृहस्पतिर्ऋते यज्ञे निमित्तभूते सति वरांसि वरणीयानि हवींषीच्छन् विभ्वा विभुः समभवत् ॥

English translation:

“The hymns of the (rainy) season are addressed to him, who is verily the creator (of the rain), and has granted it (to the prayers) of the devout; for that Bṛhaspati is the manifester (of all), the expansive wind that (dispensing) blessings has been produced for (the diffusion of) water.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The hymns of the rainy season: ṛtivyā = varṣarttu sambandhinyo vācaḥ, prayers connected with the season of the rain

Words follow close upon him in proper sequence, like a gush that has been sent gushing from those serving the gods,
for Br̥haspati, far-ranging straightway through the wide spaces, has become equal to Mātariśvan in regard to truth.

On him wait songs according to the season even as a stream of pious men set moving.
Brhaspati–for he laid out the expanses–was, at the sacrifice, vast Matarisvan.

Ihm streben rechtzeitig die Reden zu, die wie ein Erguß der Gottergebenen sich ergossen haben, denn dieser Brihaspati, stracks die weiten Räume durchdringend, ward im rechten Werk ein zweiter Matarisvan.

Ihm huldigen die festlichen Gesänge, der wie ein Zug der Frommen sich ergossen, Brihaspati, denn er verschönt die Welten, und kräftig war beim Opfer Matariçvan.

Во время обрядов к нему стремятся речи,
Словно возлияние, которое возлито (у людей,) любящих богов.
Ведь этот Брихаспати, прямо (пронизывающий) просторы,
Стал как бы замечательным Матаришваном при обряде.

• बृहस्पतिः
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (मातरिश्वा) पवन के समान (ऋते) सत्य व्यवहार में (अञ्जः) सभों को कामना करने योग्य (बृहस्पतिः) अनन्त वेदवाणी का पालनेवाला (विभ्वा) व्यापक परमात्मा ने बनाया हुआ (समभवत्) अच्छे प्रकार हो और जो (वरांसि) उत्तम कर्मों को करनेवाला हो (स, हि) वही (देवयताम्) अपने को विद्वान् करते हुओं के बीच (असर्जि) सिद्ध किया जाता है (तम्) उसका (ऋत्वियाः) जो ऋतु समय के योग्य होती वे (वाचः) विद्या सुशिक्षायुक्त वाणी (सर्गः) संसार के (न) समान ही (उप, सचन्ते) सम्बन्ध करती हैं ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जैसे जल नीचे मार्ग से जाकर गढ़ेले में ठहरता वैसे जिसको विद्या शिक्षा प्राप्त होती हैं वह अभिमान छोड़के नम्र हो विद्याशय और उचित कहनेवाला प्रसिद्ध हो, जैसे सर्वत्र व्याप्त ईश्वर ने यथायोग्य विविध प्रकार का जगत् बनाया, वैसे विद्वानों की सेवा करनेवाला समस्त काम करनेवाला हो ॥ २ ॥

अन्वय: यो मातरिश्वेव ऋतेऽञ्जो बृहस्पतिर्विभ्वा सृष्टः समभवत् यो वरांसि कृतवान् स्यात् स हि देवयतामसर्जि तमृत्वियां वाचः सर्गो नोप सचन्ते ॥ २ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (ऋत्वियाः) या ऋतुमर्हन्ति ताः (उप) (वाचः) विद्याशिक्षायुक्ता वाणीः (सचन्ते) समवयन्ति (सर्गः) सृष्टिः (न) इव (यः) (देवयताम्) आत्मनो देवान् विदुषः कुर्वताम् (असर्जि) सृज्यते (बृहस्पतिः) बृहत्या वेदवाचः पालयिता (सः) (हि) (अञ्जः) सर्वैः कमनीयः (वरांसि) वराणि (विभ्वा) विभुना व्यापकेन (अभवत्) भवेत् (सम्) (ऋते) सत्ये (मातरिश्वा) वायुरिव ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यथोदकं निम्नमार्गेण गत्वा निम्नस्थले स्थिरं भवति तथा यं विद्याशिक्षे आप्नुतस्सोऽभिमानं विहाय नम्रो भूत्वा विद्याशयोऽस्तूचितवक्ता प्रसिद्धश्च स्यात्। यथा सर्वत्र व्यापकेनेश्वरेण यथायोग्यं विविधं जगन्निर्मितं तथा विद्वत्सेवको विश्वकर्मा स्यात् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जसे जल उताराकडे प्रवाहित होते, खाचखळग्यात स्थिरावते, तसे ज्याला विद्या प्राप्त होते त्याने अभिमानाचा त्याग करावा व नम्र बनावे. विद्येचे आगार बनून औचित्यपूर्ण वागावे. जसे सर्वत्र व्यापक ईश्वराने विविध प्रकारचे जग निर्माण केलेले आहे, तशी विद्वानांची सेवा करून संपूर्णपणे कार्यशील बनावे. ॥ २ ॥

• देवता - बृहस्पतिः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उ꣡पस्तुतिं न꣡मस उ꣡द्यतिं च
श्लो꣡कं यंसत् सविते꣡व प्र꣡ बाहू꣡
अस्य꣡ क्र꣡त्वा अहनि꣡यो यो꣡ अ꣡स्ति
मृगो꣡ न꣡ भीमो꣡ ऽरक्ष꣡सस्° तु꣡विष्मान्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ca ← ca (invariable)
{}

námasaḥ ← námas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

údyatim ← údyati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

úpastutim ← úpastuti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

bāhū́ ← bāhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

iva ← iva (invariable)
{}

prá ← prá (invariable)
{}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ślókam ← ślóka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yaṁsat ← √yam- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

ahanyàḥ ← ahanyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

krátvā ← krátu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

arakṣásaḥ ← arakṣás- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhīmáḥ ← bhīmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mr̥gáḥ ← mr̥gá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

túviṣmān ← túviṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

उप॑ऽस्तुतिम् । नम॑सः । उत्ऽय॑तिम् । च॒ । श्लोक॑म् । यं॒स॒त् । स॒वि॒ताऽइ॑व । प्र । बा॒हू इति॑ ।
अ॒स्य । क्रत्वा॑ । अ॒ह॒न्यः॑ । यः । अस्ति॑ । मृ॒गः । न । भी॒मः । अ॒र॒क्षसः॑ । तुवि॑ष्मान् ॥

• upastutiṃ ← upastutim ← upastuti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “praise; applause.”

• namasa ← namasaḥ ← namas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• udyatiṃ ← udyatim ← udyati
• [noun], accusative, singular, feminine

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• ślokaṃ ← ślokam ← śloka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Śloka; fame; hymn; śloka [word]; praise; glory; verse.”

• yaṃsat ← yam
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• saviteva ← savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• saviteva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• bāhū ← bāhu
• [noun], accusative, dual, masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• kratvāhanyo ← kratvā ← kratu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• kratvāhanyo ← ahanyaḥ ← ahanya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “daily.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• mṛgo ← mṛgaḥ ← mṛga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “game; deer; animal; antelope; mṛga [word]; Mṛgaśiras.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• bhīmo ← bhīmaḥ ← bhīma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “awful; amazing; terrific; enormous; bhīma [word]; fearful.”

• arakṣasas ← arakṣasaḥ ← arakṣas
• [noun], genitive, singular, masculine
• “harmless.”

• tuviṣmān ← tuviṣmat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “powerful.”

अयं बृहस्पतिः उपस्तुतिं यजमानेनोपेत्य क्रियमाणां स्तुतिं नमसः हविर्लक्षणस्यान्नस्य उद्यतिम् उद्धारं च श्लोकम् अन्यो यो मन्त्रविशेषोऽस्ति तं च प्र यंसत् प्रकर्षेण यतते स्वीकर्तुम् । यजमानो वा तत्सर्वं प्रयच्छत्यस्मै । तत्र दृष्टान्तः । सवितेव सूर्य इव । स यथा स्तोत्रादिकं स्वीकरोति तद्वत् । यजमानप्रदानपक्षे सविता सर्वस्य प्रसविता सूर्य इव । स यथा बाहुभ्यः प्रकाशादि प्रयच्छति तद्वत् बाहू बाहुभ्यां यजमानोऽपीत्यर्थः। तस्य महत्त्वमाह । अरक्षसः स्वविरोधिरक्षोरहितस्य अस्य बृहस्पतेः क्रत्वा कर्मणा सामर्थ्येन अहन्यः अह्नि साधुः यः सूर्यः अस्ति सः भीमः न मृगः इव भयजनकः सिंहादिरिव भीमो भयहेतुः तुविष्मान् बलवान् परिभ्रमतीति शेषः । यस्य माहात्म्येन मन्त्राभिमानिनो बृहस्पतेः सामर्थ्यात् मन्देहाद्यसुराञ्जित्वातितेजस्वी भवति तादृशो महानुभावो यजमानदत्तं हविरादिकं स्वीकरोतीत्यर्थः ॥

English translation:

“He is ready (to accept) the offered praise, the presentation of the homage, the hymn, as the sun (is ready) to put forth his rays; by the acts of him whom the rākṣasas (oppose not), the daily (revolving sun) exists, and he is strong as a fearful beast of prey.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

He: or, the pronoun may apply to the yajamāna, who exerts himself to offer the praise, the oblation

A praise song and an offering of reverence, as well as his signal-call, will he hold forth, like Savitar his two arms—
(the call) that happens every day according to his will, (the call) of the undemonic, which is powerful like a fearsome wild beast.

The praise, the verse that offers adoration, may he bring forth, as the Sun sends his arms out,
He who gives daily light through this God’s wisdom, strong as a dread wild beast, and inoffensive.

Den Lobgesang und die dargebrachte Huldigung, den Ruf möge er wie Savitri die Arme erheben, der nach seinem Ratschluß tagtäglich stattfindet, der Ruf des Arglosen, furchtbar wie ein wildes Tier, gewaltig.

Und Lob und Preis und des Gebets Verrichtung streck er empor, wie Savitar die Arme, Der tageshell durch seines Geistes Kraft ist, des Bösen Zwingherr, wie ein Löwe furchtbar.

Восхваление и возносимое почитание,
Возглас пусть направит ввысь (Брихаспати), как Савитар, - руки,
(Тот,) что существует ежедневно благодаря своей силе духа,
Страшный, как зверь, (но) не вредящий, могучий.

• बृहस्पतिः
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (नमसः) नम्रजन की (उपस्तुतिम्) प्राप्त हुई प्रशंसा (उद्यतिम्) उद्यम और (श्लोकम्) सत्य वाणी को तथा (सवितेव) सूर्य से जल जैसे भूगोलों को वैसे (बाहू, च) अपनी भुजाओं को भी (प्रयंसत्) प्रेरणा देवे, (अस्य) इस (अरक्षसः) श्रेष्ठ पुरुष की (क्रत्वा) उत्तम बुद्धि के साथ जो (अहन्यः) दिन में प्रसिद्ध (अस्ति) है वह (मृगः) सिंह के (न) समान वीर (भीमः) भयङ्कर (तुविष्मान्) बहुत जिसके बलवान् वीर पुरुष विद्यमान हों ऐसा होता है ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जिसके सूर्यप्रकाश के तुल्य विद्या, कीर्त्ति, उद्यम, प्रज्ञा और बल हों, वह सत्य वाणीवाला सबको सत्कार करने योग्य है ॥ ३ ॥

अन्वय: यो नमस उपस्तुतिमुद्यतिं श्लोकं सवितेव बाहू च प्रयंसत्। अस्यारक्षसः क्रत्वा सह योऽहन्योऽस्ति स मृगो न भीमस्तुविष्मान् भवति ॥ ३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (उपस्तुतिम्) उपगतां प्रशंसाम् (नमसः) नम्रस्य (उद्यतिम्) उद्यमम् (च) (श्लोकम्) सत्यां वाणीम् (यंसत्) प्रेरयेत् (सवितेव) यथा भूगोलान् सूर्यः (प्र) (बाहू) भुजौ (अस्य) (क्रत्वा) प्रज्ञया (अहन्यः) अहनि भवः (यः) (अस्ति) (मृगः) सिंहः (न) इव (भीमः) भयङ्करः (अरक्षसः) कुटिलस्योत्तमस्य (तुविष्मान्) तुविषो बहवो बलवन्तो वीरा विद्यन्ते यस्य सः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। हे मनुष्या यस्य सूर्यप्रकाशवद्विद्याकीर्त्युद्यमप्रज्ञाबलानि स्युः स सत्यवाक् सर्वैः सेवनीयः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो! ज्याची सूर्यप्रकाशाप्रमाणे विद्या, कीर्ती, उद्योग, प्रज्ञा व बल असेल त्या सत्यवचनीचा सर्वांनी सत्कार करावा. ॥ ३ ॥

• देवता - बृहस्पतिः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्य꣡ श्लो꣡को दिवी꣡यते पृथिव्या꣡म्
अ꣡त्यो न꣡ यंसद् यक्षभृ꣡द् वि꣡चेताः
मृगा꣡णां न꣡ हेत꣡यो य꣡न्ति चेमा꣡
बृ꣡हस्प꣡तेर् अ꣡हिमायाँ अभि꣡ द्यू꣡न्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ī́yate ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

pr̥thivyā́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

ślókaḥ ← ślóka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

átyaḥ ← átya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

vícetāḥ ← vícetas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yakṣabhŕ̥t ← yakṣabhŕ̥t- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yaṁsat ← √yam- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)
{}

hetáyaḥ ← hetí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

imā́ḥ ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

mr̥gā́ṇām ← mr̥gá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

yánti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

abhí ← abhí (invariable)
{}

áhimāyān ← áhimāya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

bŕ̥haspáteḥ ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dyū́n ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

अ॒स्य । श्लोकः॑ । दि॒वि । ई॒य॒ते॒ । पृ॒थि॒व्याम् । अत्यः॑ । न । यं॒स॒त् । य॒क्ष॒ऽभृत् । विऽचे॑ताः ।
मृ॒गाणा॑म् । न । हे॒तयः॑ । यन्ति॑ । च॒ । इ॒माः । बृह॒स्पतेः॑ । अहि॑ऽमायान् । अ॒भि । द्यून् ॥

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• śloko ← ślokaḥ ← śloka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Śloka; fame; hymn; śloka [word]; praise; glory; verse.”

• divīyate ← divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• divīyate ← iyate ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• pṛthivyām ← pṛthivī
• [noun], locative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• atyo ← atyaḥ ← atya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; steed.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yaṃsad ← yaṃsat ← yam
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• yakṣabhṛd ← yakṣa
• [noun], neuter
• “apparition; monster; apparition.”

• yakṣabhṛd ← bhṛt
• [noun], nominative, singular, masculine
• “endowed; bringing; carrying.”

• vicetāḥ ← vicetas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wise; diligent.”

• mṛgāṇāṃ ← mṛgāṇām ← mṛga
• [noun], genitive, plural, masculine
• “game; deer; animal; antelope; mṛga [word]; Mṛgaśiras.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• hetayo ← hetayaḥ ← heti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “projectile; heti [word].”

• yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• cemā ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cemā ← imāḥ ← idam
• [noun], nominative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• bṛhaspater ← bṛhaspateḥ ← bṛhaspati
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• ahimāyāṃ ← ahi
• [noun], masculine
• “snake; lead; nāga; Nāga; ahi [word]; Vṛtra.”

• ahimāyāṃ ← māyāṃ ← māyā
• [noun], accusative, plural, masculine
• “magic trick; Māyā; deception; illusion; māyā [word]; disguise; trick.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• dyūn ← div
• [noun], accusative, plural, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

अस्य बृहस्पतेः श्लोकः स्तुत्यात्मिका कीर्तिः गर्जितवाक् वा दिवि द्योतमाने द्युलोके पृथिव्यां च ईयते गच्छति व्याप्नोति । यो बृहस्पतिः अत्यो न अतनशील आदित्य इव यक्षभृत् पूजितं हविरादिकं दधानः विचेताः विविधं चेतयिता प्राणिनां विशिष्टप्रज्ञायुक्तो वा यंसत् नियच्छति फलम् । किंच मृगाणां हन्तुमन्विष्यतां हेतयः न आयुधानीवास्य बृहस्पतेः इमाः हेतयो हिंस्राणि आयुधानि यन्ति गच्छन्ति च ॥ ‘चवायोगे प्रथमा ’ इति न निघातः । अहिमायान् आगत्य हन्त्र्योऽन्तरिक्षचारिण्यो वा माया येषां वृत्रादीनां तानसुरान् द्यून दिवसान् ।’ कालाध्वनोः०’ (पा. सू. २. ३. ५) इति द्वितीया ॥ तान्यायुधानि अभि लक्षयन्ति च ॥ उपसर्गश्रुतेर्योग्यक्रियाध्याहारः ॥

English translation:

“The gloryof this Bṛhaspati spreads through heaven and earth like the sun; receiving worship, and giving intelligence, he bestows (the rewards of sacrifice); like the weapons of the hunters, so these (weapons) of Bṛhaspati fall daily upon the workers of guile.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Like the weapons of the hunters: mṛgāṇām na hetayaḥ = hantum anviṣyatam āyudhanīva, like the weapons of those seeking to kill

When his signal-call speeds in heaven and on earth like a steed, the discriminating one [=Br̥haspati?], bringing wondrous apparitions, will control it, *like a steed—
as also when these missiles [=words] of Br̥haspati, like the charges of wild beasts, go to the heavens that possess serpentine wiles.

There are a number of syntactic questions and problems in this verse. To begin with, in pāda a the sequence divī́yate could be resolved as either diví īyate (so Grassmann, Pp.) or diví ī́yate. In the latter case, with accented verb, we could have a subordination without an overt subordinator. I have chosen to interpret it so, contra the standard tr. and interpr. (though with Scarlatta 371 n. 516), because the other likely connections between pādas a and b favor this closer nexus.

The next questions arise because of the opening of pāda b, átyo ná yaṃsat.

The simile goes semantically most naturally with the preceding pāda, “like a steed, it speeds …,” but the lack of accent on yaṃsat makes that impossible because this verb would then be initial in its clause. The situation is complicated by the fact that yaṃsat exactly replicates yaṃsat in 3b, where it governs ślókam in the accusative, whereas here a nominative ślókaḥ is subject of the preceding pāda and in order to get it to be object of yaṃsat here, the subject has to change and an unexpressed acc. *ślókam be supplied. Moreover, the steed in the opening of b is a very likely object of yaṃsat, but is in the wrong case. There are several (ad hoc) ways to handle this problem. The first is simply to interpret the text as given, with the steed compared to the subject of yaṃsat, who is probably Bṛhaspati. This is in fact the interpr. of the standard tr., though each one needs to supply material and adjust interpr. in order to make it work semantically. I do not find these various makeshifts satisfactory. In order to confront the semantic problems noted above, it is possible to assume that the verb in 4b was originally really accented *yámṣat, which lost its accent redactionally because of yaṃsat in the preceding verse. This would allow the tr. “When his signal-call speeds in heaven and on earth like a steed, he will control it [=signal call/steed],” with the simile taken with pāda a and a new clause beginning with *yáṃsat. This may be the simplest solution, though it is not exactly the one in the published translation Instead there I (more or less) follow the suggestion sketched out by Oldenberg and discussed in more detail by Scarlatta (371 and n. 516), whereby átyo ná stands for *átyaṃ ná; Oldenberg explains the nom. as attraction to the preceding pāda. Scarlatta seems to endorse Oldenberg’s attraction hypothesis, but his tr. is more complex (and essentially identical to mine), in that he reads the simile both as nom. with pāda a and (in brackets) as acc. with pāda b. Although this may seem over-fussy, it addresses both the syntactic and the semantic problems.

The second hemistich presents a more conventional type of double reading, whereby the word hetáyaḥ is taken to belong both to the simile and to the frame, which its position in the pāda facilitates. In the frame hetí- has its common meaning ‘missile, lance’, a development from the general ‘impel’ meaning of √hi; there is a further metaphorical development here: the missiles of Bṛhaspati are his words. In the simile, with the gen. mṛgā́ṇām, the hetí- are the charges or drives of the wild beasts, using a more abstract or etymological sense of the -tí-stem. This double interpr. is found in Oldenberg, Renou, and Scarlatta; it seems significantly more satisfying that Geldner’s notion (fld by Witzel Gotō) that takes mṛgā́ṇām as a datival gen. – the missiles/weapons for the wild beasts – which requires that the two genitives mṛgā́ṇām and bṛ́haspáteḥ be non-parallel.

With Scarlatta I take the ca in c as coordinating cd with a.

I do not understand exactly what yakṣa-bhṛ́t- in b refers to, nor do I understand why the heavens are áhimāya-. For the latter, one can recall that in V.40.6, 8 the māyā́ḥ of Svarbhānu hide the sun and that in my extensive treatment of the Svarbhānu myth (Ravenous Hyenas, 1991) I interpret those māyā́ḥ as the swirling clouds of smoke issuing from Agni. So here the “serpentine wiles” that the heavens possess might be the clouds of smoke from the ritual fire produced at the same time as Bṛhaspati’s ritual signal call (though áhimāya- when applied to the gods would have to have a different sense). This further suggests that the wondrous apparitions (yakṣá-) that Bṛhaspati brings are other marvelous sights associated with the sacrificial performance. But these are just guesses.

His song of praise pervades the earth and heaven: let the wise worshipper draw it, like a courser.
These of Brhaspati, like hunters’ arrows, go to the skies that change their hue like serpents.

Sein Ruf dringt zum Himmel, zur Erde. Wie ein Rennpferd den Wagen anzieht, möge der Kluge, der das Geheimnis trägt, die Götter anziehen, wenn diese Geschosse des Brihaspati, wie die Geschosse für das Wild, zu den wie Schlangen wandelbaren Himmelsgöttern gehen.

Zum Himmel dringt sein Preislied und zur Erde, gleich wie ein Jagdross dringe vor der weise, Und wie des Wildes Hufe gehn die Lieder Brihaspati’s zu allgestalt’gen Himmeln.

. Возглас его идет на небо, на землю.
Словно конь, (которым правят,) пусть правит он (речью), (он,) несущий чудесные силы, прозорливый,
Когда, как стрелы для диких зверей, мчатся эти (стрелы)
Брихаспати к небо(жителям), обладающим змеиной силой превращений.

• बृहस्पतिः
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (अस्य) इस आप्त विद्वान् की (श्लोकः) वाणी और (पृथिव्याम्) पृथिवी पर (अत्यः) घोड़ा (न) जैसे (दिवि) दिव्य व्यवहार में (ईयते) जाता है तथा जो (यक्षभृत्) पूज्य विद्वानों को धारण करनेवाला (विचेताः) जिसकी नाना प्रकार की बुद्धि वह विद्वान् (मृगाणाम्) मृगों की (हेतयः) गतियों के (न) समान (यंसत्) उत्तम ज्ञान देवे (च) और जो (इमाः) ये (बृहस्पते) परम विद्वान् की वाणी (अभि, द्यून्) सब ओर से वर्त्तमान दिनों में (अहिमायान्) मेघ की माया के समान जिनकी बुद्धि उन सज्जनों को (यन्ति) प्राप्त होतीं उन सभों का मनुष्य सेवन करें ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो दिव्य विद्या और प्रज्ञाशील विद्वानों की सेवा करता है, वह मेघ के डंग-डमालयुक्त दिनों के समान वर्त्तमान अविद्यायुक्त मनुष्यों को प्रकाश को सविता जैसे वैसे विद्या देकर पवित्र कर सकता है ॥ ४ ॥

अन्वय: हे मनुष्या अस्याप्तस्य श्लोकः पृथिव्यामत्यो न दिवीयते। तथा यक्षभृद्विचेता विद्वान् मृगाणां हेतयो न यंसत् याश्चेमा बृहस्पतेर्वाचोऽभिद्यूनहिमायान् यन्ति तान् सर्वान् मनुष्याः सेवन्ताम् ॥ ४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) विदुषः (श्लोकः) वाणी (दिवि) दिव्ये व्यवहारे (ईयते) गच्छति (पृथिव्याम्) भूमौ (अत्यः) अश्वः (न) इव (यंसत्) यच्छेत् (यक्षभृत्) यक्षान् पूज्यान् विदुषो बिभर्त्ति सः (विचेताः) विविधाश्चेताः प्रज्ञा यस्य। चेत इति प्रज्ञाना०। निघं० ३। ९। (मृगाणाम्) (न) इव (हेतयः) गतयः (यन्ति) गच्छन्ति (च) (इमाः) (बृहस्पतेः) परमविदुषः (अहिमायान्) अहेर्मेघस्य माया इव माया प्रज्ञा येषां तान् (अभि, द्यून्) अभितो वर्त्तमानान् दिवसान् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यो दिव्यविद्याप्रज्ञाशीलान् विदुषः सेवते स मेघाडम्बरयुक्तानि दिनानीव वर्त्तमानानविद्यायुक्तान्मनुष्यान् प्रकाशं सवितेव विद्यां दत्त्वा पवित्रयितुं शक्नोति ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जो दिव्य विद्या प्रज्ञाशील विद्वानांची सेवा करतो तो मेघाच्या अंधकारयुक्त दिनाप्रमाणे असणाऱ्या अविद्यायुक्त माणसांना सूर्याप्रमाणे विद्येचा प्रकाश देऊन पवित्र करतो. ॥ ४ ॥

• देवता - बृहस्पतिः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ये꣡ त्वा देव उस्रिक꣡म् म꣡न्यमानाः
पापा꣡ भद्र꣡म् उपजी꣡वन्ति पज्राः꣡
न꣡ दूढि꣡ये अ꣡नु ददासि वाम꣡म्
बृ꣡हस्पते च꣡यस इ꣡त् पि꣡यारुम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mányamānāḥ ← √man- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

usrikám ← usriká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)
{}

bhadrám ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pajrā́ḥ ← pajrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pāpā́ḥ ← pāpá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

upajī́vanti ← √jīv- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ánu ← ánu (invariable)
{}

dadāsi ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dūḍhyè ← dūḷhī́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

vāmám ← vāmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bŕ̥haspate ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

cáyase ← √ci- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ít ← ít (invariable)
{}

píyārum ← píyāru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ये । त्वा॒ । दे॒व॒ । उ॒स्रि॒कम् । मन्य॑मानाः । पा॒पाः । भ॒द्रम् । उ॒प॒ऽजीव॑न्ति । प॒ज्राः ।
न । दुः॒ऽध्ये॑ । अनु॑ । द॒दा॒सि॒ । वा॒मम् । बृह॑स्पते । चय॑से । इत् । पिया॑रुम् ॥

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• devosrikam ← deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devosrikam ← usrikam ← usrika
• [noun], accusative, singular, masculine

• manyamānāḥ ← man
• [verb noun], nominative, plural
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

• pāpā ← pāpāḥ ← pāpa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “evil; dangerous; wicked; pāpa [word].”

• bhadram ← bhadra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• upajīvanti ← upajīv ← √jīv
• [verb], plural, Present indikative
• “exist; count on.”

• pajrāḥ ← pajra
• [noun], nominative, plural, masculine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dūḍhye ← dūḍhī
• [noun], dative, singular, masculine
• “malevolent.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• dadāsi ← dā
• [verb], singular, Present indikative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• vāmam ← vāma
• [noun], accusative, singular, neuter

• bṛhaspate ← bṛhaspati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• cayasa ← cayase ← ci
• [verb], singular, Present indikative
• “cover; accumulate; pile up; pick; cover.”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• piyārum ← piyāru
• [noun], accusative, singular, masculine
• “unfriendly.”

हे देव बृहस्पते ये पापाः पापबुद्धयोऽल्पाः पज्राः हविर्लक्षणान्नवन्तः पापेन जीर्णा वा नराः भद्रं कल्याणं वा त्वाम् उस्रिकम् । उस्रियेति गोनाम । कुत्सितामल्पक्षीरोत्स्राविणीं गां जीर्णमनड्वाहं वा ‘मन्यमानाः उपजीवन्ति उपेत्य प्राणन्ति अल्पं याचन्ते इत्यर्थः। दूढये दुर्धिये ॥ वचनव्यत्ययः ॥ दुर्बुद्धिभ्यस्तेभ्यः वामं वननीयं धनं न अनु ददासि अनुकूलं न वितरसि । हे बृहस्पते देव पियारुं सोमपानशीलं सोमेन यष्टारं महाफलरिप्सुं तु चयसे इत् गच्छस्येवानुग्रहीतुम् ॥ ‘चय गतौ ’ इत्यस्येदं रूपम् ॥ यद्वा । हे बृहस्पते पियारुं हिंसकम् ॥ पीयतेर्हिंसाकर्मणः इदं रूपम् ॥ तं प्राणिहिंसकं चयसे इत् । हंस्येव । बृहस्पते यच्चातयसि देवपीयुम् (निरु. ४. २५) इति निरुक्तम् ॥ ॥ १२ ॥

English translation:

“Divine Bṛhaspati, you do not bestow desired (wealth) upon those stupid (men), who, sinful and mean subsist, considering you, who are auspicious, as an old ox; but you favour him who offers (you) libations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

As an old ox: tvā usriyam manyamānaḥ: usriya = a cow giving little milk; or an old one, jīrṇam anaḍvāham vā; but your favour: cayasa it piyārum, you go to bestow favour on him who sacrifices with the Soma; another interpretation: you destroy the malevolent (Nirukta 4.25)

Those who are wicked and tough, who live off you who are good, taking you for a ruddy little bullock, o god—
to the evil-minded one you do not concede anything of value; you just punish the reviler, Br̥haspati.

The standard tr. take pajrā́ḥ as a PN, as it can be elsewhere, but there seems no reason to drag in Kakṣīvant’s kin for vilification, and I prefer taking it as a simple descriptor.

The hapax usriká- is a nice example of a -ka-suffixed form in slangy and deprecatory context. See my article on -ka- (IIJ 52, 2009).

There is disharmony in number between the two hemistichs: the relative cl. in the plural describing the evil rivals is picked up by dat. singular dūḍhyè.

The accent on cáyase is probably due to the following íd, which does condition verbal accent – though in fewer passages than listed by Grassmann (s.v. íd 5), since many of his exx. are pāda-initial. It can also be noted here that the verb immediately follows a pāda-initial voc. and is contrastive with ánu dadāsi in c, either of which would also favor verbal accent.

Those, God, who count thee as a worthless bullock, and, wealthy sinners, live on thee the Bounteous,–
On fools like these no blessing thou bestowest: Brhaspati, thou punishest the spiteful.

Da die Pajra´s dich für ein Öchslein halten und die Bösen dich, den Guten, ausnutzen, o Gott. So gestehst du dem Bösgesinnten nicht den Gewinn zu. Du strafst vielmehr den Feindseligen, o Brihaspati.

Den Bösen, die dem Oechslein gleich dich achten, und üppig von dem eignen Reichthum schwelgen, Dem Schlechten nicht, o Gott, gewährst du Schätze, und du bestrafst, Brihaspati, den Spötter.

(Те) злодеи паджры, которые, считая тебя, о бог,
Слабым бычком, живут (тобою,) несущим благо… –
Ты не даешь желанного злоумышленнику,
О Брихаспати, ты же наказываешь презренного.

• बृहस्पतिः
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देव) विद्वान् ! (ये) जो (मन्यमानाः) विज्ञानवान् (पापाः) अधर्माचारी (पज्राः) प्राप्त हुए जन (उस्रिकम्) गौओं के साथ विचरते उन (भद्रम्) कल्याणरूपी (त्वा) आपके (उप, जीवन्ति) समीप जीवित हैं वे आपकी शिक्षा पाने योग्य हैं। हे (बृहस्पते) बड़े विद्वानों की पालना करनेवाले जो आप (ढूढ्ये) दुष्ट—बुरा विचार करनेवाले को (न, अनु, ददासि) अनुक्रम से सुख नहीं देते (वामम्) प्रशंसित (पियारुम्) पान की इच्छा करनेवाले को (इत्) ही (चयसे) प्राप्त होते वे आप सभों को उपदेश देओ ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् जन अपने निकटवर्त्ती अज्ञ, अभिमानी, पापी जनों को उपदेश दे धार्मिक करते हैं, वे कल्याण को प्राप्त होते हैं ॥ ५ ॥

अन्वय: हे देव विद्वन् ये मन्यमानाः पापाः पज्रा उस्रिकं भद्रं त्वा त्वामुपजीवन्ति ते त्वया शासनीयाः। हे बृहस्पते यस्त्वं ढूढ्ये सुखं नानुददासि वामं पियारुमिच्चयसे स त्वं सर्वानुपदिश ॥ ५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) (त्वा) त्वाम् (देव) विद्वन् (उस्रिकम्) य उस्राभिर्गोभिश्चरति तम् (मन्यमानाः) विजानन्तः (पापाः) अधर्माचरणाः (भद्रम्) कल्याणरूपिणम् (उपजीवन्ति) (पज्राः) प्राप्ताः। अत्र वर्णव्यत्ययेन दस्य जः। (न) (ढूढ्ये) यो दुष्टं ध्यायति विचारयति तस्मै। अत्र चतुर्थ्यर्थे सप्तमी। (अनु) (ददासि) (वामम्) प्रशस्यम्। वाममिति प्रशस्यना०। निघं० ३। ८। (बृहस्पते) बृहतां विदुषां पालक (चयसे) प्राप्नोषि (इत्) एव (पियारुम्) पानेच्छुकम् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - ये विद्वांसः स्वसन्निहितानज्ञानाभिमानिनः पापाचारानुपदिश्य धार्मिकान् कुर्वन्ति ते कल्याणमाप्नुवन्ति ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - जे विद्वान लोक आपल्या निकटवर्ती अज्ञानी, अभिमानी, पापी लोकांना उपदेश करून धार्मिक करतात, त्यांचे कल्याण होते. ॥ ५ ॥

• देवता - बृहस्पतिः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सुप्रए꣡तुः सूय꣡वसो न꣡ प꣡न्था
दुर्निय꣡न्तुः प꣡रिप्रीतो न꣡ मित्रः꣡
अनर्वा꣡णो अभि꣡ ये꣡ च꣡क्षते नो
अ꣡पीवृता अपोर्णुव꣡न्तो अस्थुः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ná ← ná (invariable)
{}

pánthāḥ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

supraítuḥ ← supraítu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sūyávasaḥ ← sūyávasa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

durniyántuḥ ← durniyántu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

páriprītaḥ ← √prī- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

abhí ← abhí (invariable)
{}

anarvā́ṇaḥ ← anarván- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

cákṣate ← √cakṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)
{}

ápīvr̥tāḥ ← √vr̥- (root)
{case:ACC, gender:F, number:PL, non-finite:PPP}

aporṇuvántaḥ ← √vr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

asthuḥ ← √sthā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

सु॒ऽप्रैतुः॑ । सु॒ऽयव॑सः । न । पन्थाः॑ । दुः॒ऽनि॒यन्तुः॑ । परि॑ऽप्रीतः । न । मि॒त्रः ।
अ॒न॒र्वाणः॑ । अ॒भि । ये । चक्ष॑ते । नः॒ । अपि॑ऽवृताः । अ॒प॒ऽऊ॒र्णु॒वन्तः॑ । अ॒स्थुः॒ ॥

• supraituḥ ← supraitu
• [noun], nominative, singular, feminine

• sūyavaso ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sūyavaso ← yavasaḥ ← yavasa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “eatage; pasture; fodder.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• panthā ← panthāḥ ← pathin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• durniyantuḥ ← durniyantu
• [noun], nominative, singular, masculine

• pariprīto ← pariprītaḥ ← pariprī ← √prī
• [verb noun], nominative, singular

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• anarvāṇo ← anarvāṇaḥ ← anarvan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “unchallenged; unrivaled.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• cakṣate ← cakṣ
• [verb], plural, Present indikative
• “watch; look.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ‘pīvṛtā ← apīvṛtāḥ ← apivṛ ← √vṛ
• [verb noun], accusative, plural

• aporṇuvanto ← aporṇuvantaḥ ← apavṛ ← √vṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “open.”

• asthuḥ ← sthā
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

हे बृहस्पते त्वं सुप्रैतुः सुष्ठु गन्तुर्मनुष्यस्य सुयवसः शोभनान्नस्य पन्थाः न मार्गं इव सुष्ठु यज्ञमार्गगामिनः सुयवसः पन्था इव सुखकारी भवेत्यर्थः । किंच दुर्नियन्तुः दुःखेन नियमितुः राज्ञः परिप्रीतः सर्वप्रकारेण संतुष्टो द्वेषादिरहितः मित्रः न सुहृन्मन्त्रीव । स यथा दुर्नयात् निवर्तयति तद्वत् त्वमपि तथा अस्मभ्यं कुर्वित्यर्थः । सखिवत् अमार्गान्निवर्त्य मार्गे यज्ञादिरूपे योजयित्वा तत्रापि फलप्रदो भवेत्यर्थः । किंच अनर्वाणः अपापाः ये नराः नः अस्मान् अभि आभिमुख्येन चक्षते बोधयन्ति ते अपीवृताः अज्ञानेनावृता अपि अपोर्णुवन्तः अपगतावरणवन्तो ज्ञानवन्तः अस्थुः तिष्ठन्तु । यद्वा । अनर्वाणस्त्वामप्राप्नुवन्तो येऽस्मद्विरोधिनो नोऽस्मानभि चक्षते अभिवदन्ति निन्दन्ति तेऽपीवृता आच्छादित रक्षिता अपि अपोर्णुवन्तः अपगतरक्षणा भवन्ति ॥

English translation:

“Be a (plural asant) way to him who goes well and makes good offerings, like the affectionate friend of (a ruler who) restrains the bad; and may those sinless men who instrumental uct us, although yet enveloped (by ignorance), stand extricated from their covering.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Those sinless men: abhi ye cakṣate naḥ, those who speak to us; who, bodhayantī, waken or instrumental uct us;; apīvṛtā, ajñānenāvṛtā, enveloped by ignorance; let those who revileus, and are being protected be deprived of that protection

(You are) easy to approach like a path leading to good pastures, but difficult to hold onto like an ally gratified by (all those) around.
The unassailable ones who watch over us have taken their stand,
unclosing the enclosed (cows).

In b the point is presumably that an ally who is constantly solicited by everyone around is likely to change sides without warning.

With Oldenberg, Renou, and Schmidt (Bṛhaspati und Indra) I supply ‘cows’ with ápīvṛtā(ḥ), while Geldner (/Witzel Gotō) opt for ‘doors’. Since they all take the Aṅgirases as the implied subject, both interpr. refer to the Vala myth.

Like a fair path is he, where grass is pleasant, though hard to win, a Friend beloved most early.
Those who unharmed by enemies behold us, while they would make them bare, stood closely compassed.

Gern aufgesucht wie eine Straße mit schöner Weide, schwer festzuhalten wie ein umschmeichelter Freund - Die Unerreichbaren, die auf uns sehen, die sind dagestanden, indem sie die verschlossenen Tore aufschlossen.

Dem schön gebahnten, wiesenreichen Pfade, dem lieben Freunde gleichst du, bist unhemmbar; Die uns beschaun, die ewig unbesiegten, erhoben sich enthüllend das verhüllte.

Тот, к кому легко идти – как по пути на хорошее пастбище,
Тот, кому трудно сопротивляться, как очень любящему другу…
Неодолимые, что смотрят на нас,
Были (с нами,) открывая закрытые (врата).

• बृहस्पतिः
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) जो (अनर्वाणः) धर्म से अन्यत्र अधर्म में अपनी चाल-चलन नहीं रखते (अपीवृताः) और समस्त पदार्थों के निश्चय में वर्त्तमान (नः) हम लोगों को (अपोर्णुवन्तः) अविद्यादि दोषों से न ढाँपते हुए जन (सुयवसः) जिसके सुन्दर अन्न विद्यमान उस (सुप्रैतुः) उत्तम विद्यायुक्त विद्वान् का (पन्थाः) मार्ग (न) जैसे वैसे तथा (दुर्नियन्तुः) जो दुःख से नियम करनेवाला उसके (परिप्रीतः) सब ओर से प्रसन्न (मित्रः) मित्र के (न) समान (अभि, चक्षते) अच्छे प्रकार उपदेश करते हैं वे हम लोगों के उपदेशक (अस्थुः) ठहराये जावें ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो विद्वान् जन पूर्ण साधन और उपसाधनों से युक्त उत्तम मार्ग से अविद्या युक्तों को विद्या और धर्म के बीच प्राप्त करते और जिसने इन्द्रिय नहीं जीते उसको जितेन्द्रियता देनेवाले मित्र के समान शिष्यों को उत्तम शिक्षा देते हैं, वे इस जगत् में अध्यापक और उपदेशक होने चाहियें ॥ ६ ॥

अन्वय: येऽनर्वाणोऽपीवृता नोऽस्मानपोर्णुवन्तस्सन्तः सुवयसः सुप्रैतुः पन्था न दुर्नियन्तुः परिप्रीतो मित्रो नाभिचक्षते तेऽस्माकमुपदेशका अस्थुः ॥ ६ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (सुप्रैतुः) सुष्ठु विद्योपेतस्य (सुयवसः) शोभनानि यवांसि अन्नानि यस्य तस्य। अत्राऽन्येषामपीत्याद्यचो दीर्घः। (न) इव (पन्थाः) मार्गः (दुर्नियन्तुः) यो दुर्दुःखेन नियन्ता तस्य (परिप्रीतः) सर्वतः प्रसन्नः (न) इव (मित्रः) सखा (अनर्वाणः) अविद्यमानमर्वधर्मादन्यत्र गमनं येषान्ते (अभि) आभिमुख्ये (ये) (चक्षते) सत्यमुपदिशन्ति (नः) अस्मान् (अपीवृताः) ये निश्चये वर्त्तन्ते (अपोर्णुवन्तः) अविद्यादिदोषैरनावरन्तः (अस्थुः) तिष्ठेयुः ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये विद्वांसोऽलं साधनोपसाधनयुक्ताः सुपथेनाविद्यायुक्तान् विद्याधर्मे प्रापयन्ति, अजितेन्द्रियस्य जितेन्द्रियत्वप्रदः सखिवच्छिष्यान् प्रशासति तेऽत्राध्यापका उपदेशकाश्च भवन्ति ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे विद्वान लोक पूर्ण साधन व उपसाधनांनी युक्त उत्तम मार्गाने अविद्यायुक्त लोकांना विद्या व धर्म शिकवितात व अजितेंद्रियांना जितेंद्रिय बनविणाऱ्या मित्राप्रमाणे शिष्यांना उत्तम शिक्षण देतात त्यांनी अध्यापक व उपदेशक व्हावे. ॥ ६ ॥

• देवता - बृहस्पतिः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सं꣡ यं꣡ स्तु꣡भो अव꣡नयो न꣡ य꣡न्ति
समुद्रं꣡ न꣡ स्रव꣡तो रो꣡धचक्राः
स꣡ विद्वाँ꣡ · उभ꣡यं चष्टे अन्त꣡र्
बृ꣡हस्प꣡तिस् त꣡र आ꣡पश् च गृ꣡ध्रः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
avánayaḥ ← aváni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

sám ← sám (invariable)
{}

stúbhaḥ ← stúbh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yánti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)
{}

ródhacakrāḥ ← ródhacakra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

samudrám ← samudrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sravátaḥ ← sravát- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

antár ← antár (invariable)
{}

caṣṭe ← √cakṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ubháyam ← ubháya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

bŕ̥haspátiḥ ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

gŕ̥dhraḥ ← gŕ̥dhra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

táraḥ ← táras- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

सम् । यम् । स्तुभः॑ । अ॒वन॑यः । न । यन्ति॑ । स॒मु॒द्रम् । न । स्र॒वतः॑ । रोध॑ऽचक्राः ।
सः । वि॒द्वान् । उ॒भय॑म् । च॒ष्टे॒ । अ॒न्तः । बृह॒स्पतिः॑ । तरः॑ । आपः॑ । च॒ । गृध्रः॑ ॥

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• stubho ← stubhaḥ ← stubh
• [noun], nominative, plural, feminine
• “song; praise.”

• ‘vanayo ← avanayaḥ ← avani
• [noun], nominative, plural, feminine
• “river; earth; floor; path; bed; course.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• samudraṃ ← samudram ← samudra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• sravato ← sravataḥ ← sravat
• [noun], nominative, plural, feminine
• “river.”

• rodhacakrāḥ ← rodha
• [noun], masculine
• “obstruction; sealing; suppression; shutting; dam; rodhana; Rodha; reservoir.”

• rodhacakrāḥ ← cakrāḥ ← cakra
• [noun], nominative, plural, feminine
• “wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

• sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• vidvāṃ ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• ubhayaṃ ← ubhayam ← ubhaya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “both(a).”

• caṣṭe ← cakṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “watch; look.”

• antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• bṛhaspatis ← bṛhaspatiḥ ← bṛhaspati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• tara ← taraḥ ← taras
• [noun], accusative, singular, neuter
• “speed; Stoma.”

• āpaś ← āpaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• gṛdhraḥ ← gṛdhra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vulture.”

यं बृहस्पतिं स्तुभः स्तोत्राणि अवनयो न सर्वा अवनयो भूमयो मनुष्या यथा स्वामिनं कर्म प्रति वा सं यन्ति संगच्छन्ति तद्वत् तथा समुद्रं रोधचक्राः । नदीनामैतत् । रोधनशीलानि चक्राणि यासु तास्तादृश्यः कूलं क्रममाणाः वा स्रवतः स्रवन्त्यो नद्यो यथा यन्ति तद्वत् सर्वा अपि स्तुतयो यमेव प्राप्नुवन्ति गृध्रः गर्धनशीलो वृष्टिमाकाङ्क्षमाणः सः बृहस्पतिः विद्वान् वक्ष्यमाणाभिज्ञः तरः तरणं जलाभिवृद्धिम् आपः उदकानि च उभयम् अन्तः मध्ये स्थित्वा चष्टे पश्यति करोतीत्यर्थः ॥

English translation:

“To whom praises (necessarily) proceed, as men (assemble round a master); as rivers, rolling between their banks, flow to the ocean; that wise Bṛhaspati greedy (after rain), and stationary in the midst, contemplates both (the ferry and the water).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

That wise Bṛhaspati: ubhayam caṣṭe antam. bṛhaspatistara āpaśca gṛdhraḥ: gṛdhraḥ = vṛṣṭim ākāṅkṣamāṇa, desirous of rain;

Taras = taraṇam jalābhivṛddhim, crossing, or a ferry or increase of water;

Apaḥ =water; ubhayam antar madhye sthitvā, having stood in the middle; caṣṭe paśyate,he sees; or karoti, he does; identifying Bṛhaspati with Indra, ubhayam, both, may denote heaven and earth, between which in the antarikṣa or firmament, the region of the rain, is his proper station

On whom the chants, like streams, converge, like rivers on the sea with their banks as wheels,
Br̥haspati, the knowing one, gazes between both, the ford and the waters, (like) a bird of prey.

The bahuvrīhi ródha-cakra-, lit. ‘having their banks as wheels’, may seem slightly jarring, and Geldner (/Witzel Gotō) attenuate the sense to “die die Ufer entlang rollen.” But cakrá- is definitely the noun ‘wheel’ (all the way back into PIE), not a transparent derivative of a verbal root meaning ‘roll’, and I think the cmpd must be taken in its literal sense. (So also Renou: “ayant pour roues les hautes-rives.”) The point of comparison must be not the speed or movement of the chariot but its physical configuration, with the wheels defining the outer limits of the vehicle as seen from above or behind and rising above the bottom of its body, just as river banks do the river.

A different watery image is found in the 2nd hemistich. With Geldner I take táraḥ here as a ford (like the etymologically related tīrthá-, both to √tṝ ‘cross, pass,’ etc.) or perhaps more generally a means of crossing (water). Bṛhaspati, likened to a bird of prey, keeps his eye on both the ford and the (deeper) waters – presumably watching for fish to swim into the shallow water of the ford, so they can be snatched close to the surface. This image is highly reminiscent of the feeding behavior of water birds like cranes, egrets, and herons, whose preternatural stillness and singleminded vigilance as they stand in shallow water waiting for prey, followed by a swift but graceful lunge with their beaks, can only impress the observer and could well provide a model for the “knowing Bṛhaspati” and his sharp eyes depicted here. (For those who haven’t had the pleasure of seeing this in the wild, there are numerous YouTube videos.) Such birds are found in the appropriate geographical areas of NW India/Pakistan, and since gṛ́dhra- lit. means ‘greedy’, it need not specifically designate a vulture, pace Geldner (/Witzel Gotō), Schmidt (‘Geier’), and Renou (‘vautour’).

ā́paḥ here must be acc. pl., one of the handful of examples of the spread of the nom. pl. to acc. function in this stem.

He to whom songs of praise go forth like torrents, as rivers eddying under banks flow sea-ward–
Brhaspati the wise, the eager, closely looks upon both, the waters and the vessel.

Dem die Gesänge wie Flüsse zuströmen, wie dem Meere die Ströme, die die Ufer entlang rollen - Brihaspati erspäht als Kundiger beides, die Furt und das Wasser, der Geier.

Zu ihm gehn Lieder wie ins Meer die Flüsse, wie Ströme die am Ufer spülend rollen, Und beides schaut Brihaspati, der weise, begierig hier das Schiff und die Gewässer.

К кому стекаются хвалебные песни, словно потоки,
Словно реки с высокими берегами, (и течением, подобным) колесам (колесниц) – к океану,
Тот, как знаток, видит насквозь обоих:
И перевоз, и воду, (этот) коршун-Брихаспати.

• बृहस्पतिः
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - बुद्धिमान् विद्यार्थीजन (स्तुभः) जलादि को रोकनेवाली (अवनयः) किनारे की भूमियों के (न) समान (समुद्रम्) सागर को (स्रवतः) जाती हुई (रोधचक्राः) भ्रमर मेढ़ा जिनके जल में पड़ते उन नदियों के (न) समान (यम्) जिस अध्यापक को (सम्, यन्ति) अच्छे प्रकार प्राप्त होते हैं (सः) वह (तरः) सर्व विषयों के पार होने (गृध्रः) और सबके सुख को चाहनेवाला (विद्वान्) विद्वान् (बृहस्पतिः) अत्यन्त बढ़ी हुई वाणी वा वेदवाणी का पालनेवाला जन उसको (उभयम्) दोनों अर्थात् व्यावहारिक और पारमार्थिक विज्ञान का (चष्टे) उपदेश देता है तथा (अन्तः) भीतर (च) और बाहर के (आपः) जलों के समान अन्तःकरण की और बाहर की चेष्टाओं को शुद्ध करता है, वह सबका सुख करनेवाला होता है ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे सबका आधार भूमि सूर्य्य के चारों और जाती है वा जैसे नदी समुद्र को प्रवेश करती है, वैसे सज्जन श्रेष्ठ विद्वानों और विद्या को प्राप्त हो धर्म में प्रवेश कर बाहरले और भीतर के व्यवहारों को शुद्ध करें ॥ ७ ॥

अन्वय: बुद्धिमन्तो विद्यार्थिनः स्तुभोऽवनयो न समुद्रं स्रवतो रोधचक्रा न यमध्यापकं संयन्ति स तरो गृध्रो विद्वान् बृहस्पतिस्तानुभयं चष्टे। अन्तर्बहिश्चाप इवान्तःकरणबाह्यचेष्टाः शोधयति स सर्वेषां सुखकरो भवति ॥ ७ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (सम्) सम्यक् (यम्) (स्तुभः) स्तम्भिकाः (अवनयः) तटस्था भूमयः (न) इव (यन्ति) गच्छन्ति (समुद्रम्) सागरम् (न) इव (स्रवतः) गच्छन्त्यः (रोधचक्राः) रोधाश्चक्राणि च यासु ता नद्यः। रोधचक्रा इति नदीना०। निघं० १। १३। (सः) (विद्वान्) (उभयम्) व्यवहारपरमार्थसिद्धिकरं विज्ञानम् (चष्टे) उपदिशति (अन्तः) मध्ये (बृहस्पतिः) बृहत्या वाचः पालयिता (तरः) यस्तरति सः (आपः) (च) (गृध्रः) सर्वेषां सुखमभिकाङ्क्षकः ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा सर्वाधारा भूमयः सूर्य्यमभितो गच्छन्ति यथा नद्यः समुद्रं प्रविशन्ति तथा सज्जना आप्तान् विदुषो गत्वा विद्यां प्राप्य धर्ममनुप्रविश्य बहिरन्तर्व्यवहारान् शोधयेयुः ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा सर्वांचा आधार असलेली भूमी सूर्याभोवती प्रदक्षिणा घालते, जशी नदी समुद्रात प्रवेश करते तसे सज्जन श्रेष्ठ विद्वानांनी विद्या प्राप्त करून धर्मात प्रवेश करून आत-बाहेरचा व्यवहार शुद्ध ठेवावा. ॥ ७ ॥

• देवता - बृहस्पतिः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एवा꣡ मह꣡स् तुविजात꣡स् तु꣡विष्मान्
बृ꣡हस्प꣡तिर् वृषभो꣡ धायि देवः꣡
स꣡ न स्तुतो꣡ वीर꣡वद् धातु गो꣡मद्
विद्या꣡मेषं꣡ वृज꣡नं जीर꣡दानुम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
evá ← evá (invariable)
{}

maháḥ ← mahá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tuvijātáḥ ← tuvijātá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

túviṣmān ← túviṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bŕ̥haspátiḥ ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhāyi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:PASS}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhātu ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

gómat ← gómant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

stutáḥ ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vīrávat ← vīrávant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

iṣám ← iṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jīrádānum ← jīrádānu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vidyā́ma ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

vr̥jánam ← vr̥jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ए॒व । म॒हः । तु॒वि॒ऽजा॒तः । तुवि॑ष्मान् । बृह॒स्पतिः॑ । वृ॒ष॒भः । धा॒यि॒ । दे॒वः ।
सः । नः॒ । स्तु॒तः । वी॒रऽव॑त् । धा॒तु॒ । गोऽम॑त् । वि॒द्याम॑ । इ॒षम् । वृ॒जन॑म् । जी॒रऽदा॑नुम् ॥

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• mahas ← mahaḥ ← maha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “great; abundant.”

• tuvijātas ← tuvi
• [noun]
• “mighty; very; diverse; much(a); many.”

• tuvijātas ← jātaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• tuviṣmān ← tuviṣmat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “powerful.”

• bṛhaspatir ← bṛhaspatiḥ ← bṛhaspati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• vṛṣabho ← vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• dhāyi ← dhā
• [verb], singular, Aorist passive
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• stuto ← stutaḥ ← stu
• [verb noun], nominative, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• vīravad ← vīravat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “rich in men.”

• dhātu ← dhā
• [verb], singular, Perfect imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• gomad ← gomat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “rich in cattle; bovine.”

• vidyāmeṣaṃ ← vidyāma ← vid
• [verb], plural, Present optative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• vidyāmeṣaṃ ← iṣam ← iṣa
• [noun], accusative, singular, masculine

• vṛjanaṃ ← vṛjanam ← vṛjana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “community; settlement.”

• jīradānum ← jīra
• [noun]
• “agile; quick; fast.”

• jīradānum ← dānum ← dānu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Dānu; dew; drop.”

महः महान् तुविजातः बह्वर्थमुत्पन्नः तुविष्मान् बलवान् वृषभः अपां वर्षिता देवः बृहस्पतिः एव एवं स्तुतिप्रकारेण धायि धीयते स्तूयते इत्यर्थः । सः स्तुतः देवः नः अस्माकं वीरवत् पुत्राद्युपेतं गोमत् गोभिर्युक्तं फलं धातु करोत्वित्यर्थः । विद्याम इति गतम् ॥ ॥ १३ ॥

English translation:

“So, Bṛhaspati, the mighty, be beneficent, the powerful, the showerer (of benefits), the divine, has been glorified; praised by us, may he make us possessed of progeny and cattle, that hence we may obtain food, strength and long life.”

Just so has the great, powerful one, powerfully born, the bull Br̥haspati, the god, been established in his place.
When praised, let him establish for us what brings heroes and cows.
– May we know refreshment and a community having lively waters.

The standard tr. take deváḥ as a predicate nominative (vel sim.) with dhāyi (e.g., Renou “… a été installé (comme) dieu”). This may be correct, but it does assume that Bṛhaspati only secondarily came to be considered as, or was made into, a deva (so, e.g., Geldner n. 2d). Following H.-P. Schmidt’s hypothesis that bṛ́haspáti- was originally an epithet of, and aspect of, Indra, it would be possible to interpret this passage as referring to the moment when Bṛhaspati emerged as a deva in his own right; on the other hand, since Indra is most definitely a deva from the beginning, a particular aspect of him should not require promotion to deva-status. It should be noted that Schmidt explicitly disputes the standard interp. (Bṛhaspati und Indra, 75-77) and tr. deváḥ as a simple descriptor: “So wird der grosse, machtgeborene, mächtige B., der Stier, der Gott eingesetzt.” I follow Schmidt.

So hath Brhaspati, great, strong and mighty, the God exceeding powerful, been brought hither.
May he thus lauded give us kine and horses. May we find strengthening food in full abundance.

So wurde der große, starkgeartete, gewaltige Brihaspati, der Bulle, zum Gott eingesetzt. Er soll uns, gepriesen, den Besitz von Söhnen und Rindern bringen. - Wir haben vertrauliche Worte vor ihm gesprochen, ich, der Sohn des Mana, vor dem mächtigen Agni. Wir wollen mit den Rishis Tausend verdienen, - Wir möchten einen gastlichen Opferbündler kennen lernen, der rasch schenkt.

So ist der grosse, hochgeborne, starke Brihaspati als Gott gesetzt und Herrscher, Uns schenk der hehre Gut an Rind und Mannschaft. Gebt Labung uns und wasserreiche Fluren.

Так великого, могучего рода, могущественного
Быка Брихаспати сделали богом.
Прославленный нами, пусть он дает (богатство,) состоящее из героев, состоящее из коров!
Мы хотим найти щедрую общину, легко дарящую!

• बृहस्पतिः
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - विद्वानों से जो (महः) बड़ा (तुविजातः) विद्यावृद्ध जन से प्रसिद्ध विद्यावाला (तुविष्मान्) शरीर और आत्मा के बल से युक्त (वृषभः) विद्वानों में शिरोमणि (देवः) अति मनोहर (स्तुतः) प्रशंसायुक्त (बृहस्पतिः) वेदों का अध्यापन पढ़ाने और उपदेश करने से पालनेवाला विद्वान् जन (धायि) धारण किया जाता है (सः, एव) वही (नः) हम लोगों के लिये (वीरवत्) बहुत जिसमें वीर विद्यमान वा (गोमत्) प्रशंसित वाणी विद्यमान उस विज्ञान को (धातु) धारण करे जिससे हम लोग (इषम्) विज्ञान (वृजनम्) बल और (जीरदानुम्) जीवन को (विद्याम) प्राप्त होवें ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - विद्वानों को चाहिये कि सकल शास्त्रों के विचार के सार से विद्यार्थी जनों को शास्त्रसम्पन्न करें जिससे वे शारीरिक और आत्मिक बल और विज्ञान को प्राप्त होवें ॥ ८ ॥इस सूक्त में विद्वानों के गुण, कर्म और स्वभावों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्तार्थ के साथ सङ्गति समझनी चाहिये ॥यह एकसौ नब्बेवाँ सूक्त और तेरहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: विद्वद्भिर्यो महस्तुविजातस्तुविष्मान् वृषभो देवः स्तुतो बृहस्पतिर्धायि स एव नो वीरवद्गोमद्विज्ञानं धातु यतो वयमिषं वृजनम् जीरदानुं च विद्याम ॥ ८ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (एव) निश्चये। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (महः) महान् (तुविजातः) तुवेर्विद्यावृद्धात्प्रसिद्धविद्यः (तुविष्मान्) शरीरात्मबलयुक्तः (बृहस्पतिः) बृहतां वेदानामध्यापनोपदेशाभ्यां पालयिता (वृषभः) विद्वच्छिरोमणिः (धायि) ध्रियते (देवः) कमनीयतमः (सः) (नः) अस्मभ्यम् (स्तुतः) प्रशंसितः (वीरवत्) बहवो वीरा विद्यन्ते यस्मिन् विज्ञाने तत् (धातु) दधातु (गोमत्) प्रशस्ता गौर्वाग्यस्मिँस्तत् (विद्याम) (इषम्) विज्ञानम् (वृजनम्) (जीरदानुम्) ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - विद्वद्भिस्सकलशास्त्रविचारसारेण विद्यार्थिनः शास्त्रसम्पन्नाः कार्य्या यतस्ते शरीरात्मबलं विज्ञानं च प्राप्नुयुः ॥ ८ ॥अत्र विदुषां गुणकर्मस्वभाववर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेदितव्या ॥इति नवत्युत्तरं शततमं सूक्तं त्रयोदशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - विद्वानांनी संपूर्ण शास्त्राचे मर्म विद्यार्थ्यांना पटवून शास्त्रसंपन्न करावे. ज्यामुळे ते शारीरिक व आत्मिक बल व विज्ञान प्राप्त करतील. ॥