१८८

• देवता - इध्मः समिद्धोग्निर्वा
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - गायत्री

स᳓मिद्धो अद्य᳓ राजसि
देवो᳓ देवइः᳓ सहस्रजित्
दूतो᳓ हव्या᳓ कवि᳓र् वह

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
adyá ← adyá (invariable)

rājasi ← √rāj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sámiddhaḥ ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devaíḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sahasrajit ← sahasrajít- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dūtáḥ ← dūtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

havyā́ ← havyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

kavíḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

सम्ऽइ॑द्धः । अ॒द्य । रा॒ज॒सि॒ । दे॒वः । दे॒वैः । स॒ह॒स्र॒ऽजि॒त् ।
दू॒तः । ह॒व्या । क॒विः । व॒ह॒ ॥

• samiddho ← samiddhaḥ ← samindh ← √indh
• [verb noun], nominative, singular
• “kindle; blaze.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• rājasi ← rāj
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; shine; glitter; direct.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devaiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• sahasrajit ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasrajit ← jit
• [noun], nominative, singular, masculine
• “curative; removing; victorious; winning.”

• dūto ← dūtaḥ ← dūta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• havyā ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• kavir ← kaviḥ ← kavi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• vaha ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

हे अग्ने देवैः व्यवहर्तृभिर्ऋत्विग्भिः समिद्धः सम्यग्दीपितः देवः अत एव दीप्यमानः समिद्धैः वा देवैः सहितः समिद्धः सन् अद्य अस्मिन् यागदिने राजसि ईशिषे । हे सहस्रजित् सहस्रस्य धनस्य एतत्संख्याकानां शत्रूणां वा जेतः ततः दूतः देवानां दूतः तद्यज्ञादिवार्ताहरः आह्वाता वा । ‘ अग्निर्देवानां दूत आसीत् ’ (तै. सं. २. ५. ८. ५) इति श्रुतेः। कविः क्रान्तदर्शी ईदृशस्त्वं हव्या अस्मदीयानि हवींषि वह देवेभ्यः प्रापय ॥

English translation:

“You shine today, divine conqueror of thousands, kindled by the priests; do you, who are the sapient messenger (of the gods), convey (to them) our oblation.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The Āpris are also prayājas; kim. devatā = what sort of divinities are these; prayāja, that which is an especial object of worship; such as divinities presiding over the seasons, over the metres of the Veda, over animals, over life, over the spirit, which are forms of Agni: prayāja ritudevatāśchandodevatāḥ paśudevatāḥ prāṇadevatā ātmadevatā ityādinā bahūn pakṣān upnyasyu brāhmaṇāni ca pradarśya āgneyā eveti siddhāntitam. samiddha is a particple, an epithet of deva;

Susamiddha = well-kindled, a name of Agni

Kindled today you rule as a god with the gods, o conqueror of
thousands.
As messenger and poet, convey the oblations.

WINNER of thousands, kindled, thou shinest a God with Gods to-day.
Bear out oblations, envoy, Sage.

Being kindled thou reignest to-day, a god with the gods, O conqueror of thousandfold (wealth)! As messenger, as a sage, carry the oblations (to the gods).

Entflammt schaltest du heute als Gott mit den Göttern, du Tausendgewinner. Als Bote und Seher fahre die Opferspenden!

Ein Gott bei Göttern leuchtest du entflammt, besiegend tausende, Fahr Opfer, weiser Bote du.

Зажженный
, ты царствуешь сегодня
Как бог вместе с богами, о завоевывающий тысячу.
Как вестник, поэт, отвези жертвы!

• आप्रियः
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब ग्यारह ऋचावाले एकसौ अट्ठासी सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में अग्नि के दृष्टान्त से राजगुणों का उपदेश करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सहस्रजित्) सहस्रों शत्रुओं को जीतनेवाले राजन् ! (समिद्धः) जलती हुई प्रकाशयुक्त अग्नि के समान प्रकाशमान (देवैः) विजय चाहते हुए वीरों के साथ (देवः) विजय चाहनेवाले और (दूतः) शत्रुओं के चित्तों को सन्ताप देते हुए (कविः) प्रबल प्रज्ञायुक्त आप (अद्य) आज (राजसि) अधिकतर शोभायमान हो रहे हैं सो आप (हव्या) ग्रहण करने योग्य पदार्थों को (वह) प्राप्त कीजिये ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो अग्नि के समान दुष्टों को सब ओर से कष्ट देता, सज्जनों के सङ्ग से शत्रुओं को जीतता, विद्वानों के सङ्ग से बुद्धिमान् होता हुआ प्राप्त होने योग्य वस्तुओं को प्राप्त होता, वह राज्य करने को योग्य है ॥ १ ॥

अन्वय: हे सहस्रजित् राजन् समिद्धइव देवैः सह देवः सहस्रजिद्दूतः कविस्त्वमद्य राजसि स त्वं हव्या वह ॥ १ ॥

अथाऽग्निदृष्टान्तेन राजगुणानाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (समिद्धः) अग्निरिव प्रदीप्तः (अद्य) (राजसि) प्रकाशसे (देवः) जिगीषुः (देवैः) जिगीषुभिर्वीरैस्सह (सहस्रजित्) यः सहस्राणि शत्रून् जयति सः (दूतः) यो दुनोति परितापयति शत्रुस्वान्तानि सः (हव्या) आदातुमर्हाणि (कविः) विक्रान्तप्रज्ञः (वह) प्रापय ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। योऽग्निरिव दुष्टान् परितापयति सज्जनसङ्गेन शत्रून् विजयते विद्वत्सङ्गेन प्राज्ञः सन् प्राप्तुमर्हाणि वस्तूनि प्राप्नोति स राज्यं कर्त्तुमर्हति ॥ १ ॥

या सूक्तात अग्नीच्या दृष्टान्ताने राजा, अध्यापक, उपदेशक, स्त्री-पुरुष, ईश्वर व दाता यांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे याच्या अर्थाची मागच्या सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जो अग्नीप्रमाणे दुष्टांना सगळीकडून त्रास देतो, सज्जनांच्या संगतीने शत्रूंना जिंकतो, विद्वानांच्या संगतीने बुद्धिमान होतो, प्राप्त करण्यायोग्य वस्तू प्राप्त करतो, तो राज्य करण्यायोग्य असतो. ॥ १ ॥

• देवता - तनूनपात्
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - गायत्री

त᳓नूनपाद् ऋतं᳓ यते᳓
म᳓ध्वा यज्ञः᳓ स᳓म् अज्यते
द᳓धत् सहस्रि᳓णीर् इ᳓षः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
r̥tám ← r̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tánūnapāt ← tánūnápāt- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yaté ← √i- 1 (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ajyate ← √añj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

mádhvā ← mádhu- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sám ← sám (invariable)

yajñáḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dádhat ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sahasríṇīḥ ← sahasrín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

तनू॑ऽनपात् । ऋ॒तम् । य॒ते । मध्वा॑ । य॒ज्ञः । सम् । अ॒ज्य॒ते॒ ।
दध॑त् । स॒ह॒स्रिणीः॑ । इषः॑ ॥

• tanūnapād ← tanūnapāt
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni.”

• ṛtaṃ ← ṛtam ← ṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• yate ← i
• [verb noun], dative, singular
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• madhvā ← madhu
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• yajñaḥ ← yajña
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• ajyate ← añj
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “smear; anoint; mix; color.”

• dadhat ← dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• sahasriṇīr ← sahasriṇīḥ ← sahasrin
• [noun], accusative, plural, feminine
• “thousandfold.”

• iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

तनूनपात् यज्ञशरीरस्य नपातयिता । यद्वा । आपोऽत्र तन्व उच्यन्ते इत्युक्तत्वात् अपां नपातयिता तासां नप्ता वा । अद्भ्य ओषधयः ओषधीभ्योऽग्निरिति नप्तृत्वम् । यज्ञः पूज्यः । यज्ञनिर्वाहकत्वाद्वा यज्ञः । ईदृशोऽग्निः ऋतं यज्ञं यते गच्छते अनुतिष्ठते । यजमानाय तदभिमतार्थम् । मध्वा मधुरेणाज्यसोमादिद्रव्येण समज्यते । किं कुर्वन् अयम् । सहस्रिणीः एतत्संख्याकान् इषः अन्नानि दधत् यजमानेभ्यो धारयन् ॥

English translation:

“The adorable Tanūnapāt proceeds to the rite and combines with the oblation, bearing (for the sacrificer) infinite (abundance of) food.”

O Tanūnapāt, for the one following truth the sacrifice is anointed with honey,
while providing refreshments in thousands.

dádhat is grammatically ambiguous. With most tr. I take it as a masc. nom. sg. act. part. to the redupl. pres., but it could also be a (short-vowel) subjunctive to the same stem (so Oldenberg [SBE]). There are no implications either way.

I.188.6-7, 9: These three vss. all contain hí in their first clause, which I render as causal, contra the standard tr.

Child of Thyself the sacrifice is for the righteous blent with meath,
Presenting viands thousandfold.

O Tanûnapât! For him who walks in righteousness the sacrifice is anointed with honey. May he 1 grant thousandfold food.

Tanunapat! Für den Rechtwandelnden wird das Opfer mit Süßigkeit besalbt, das tausendfältige Genüsse bringt.

Sohn deiner selbst, das Opfer wird mit Milch gesalbt dem kommenden, Austheilend tausendfachen Trank.

Танунапат
, для идущего (путем) закона
Медом обмазывается жертва.
Дающая тысячные услады.

• आप्रियः
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• गायत्री
• षड्जः

अब अध्यापक के विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (सहस्रिणीः) सहस्रों (इषः) अन्नादि पदार्थों को (दधत्) धारण करता हुआ (तनूनपात्) शरीरों को न गिराने न नाश करनेहारा अर्थात् पालनेवाला (यज्ञः) पदार्थों में संयुक्त करने योग्य अग्नि (ऋतम्) यज्ञ, सत्य व्यवहार और जलादि पदार्थ को (मध्वा) मधुरता आदि के साथ (यते) प्राप्त होते हुए जन के लिये (समज्यते) अच्छे प्रकार प्रकट होता है, उसको सब सिद्ध करें ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जिस कर्म से अतुल धन-धान्य प्राप्त होते हैं, उसका अनुष्ठान आरम्भ मनुष्य निरन्तर करें ॥ २ ॥

अन्वय: यः सहस्रिणीरिषो दधत्तनूनपाद्यज्ञ ऋतं मध्वा यते समज्यते तं सर्वे साध्नुत ॥ २ ॥

अथाऽध्यापकविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तनूनपात्) यस्तनूनि शरीराणि न पातयति सः (ऋतम्) यज्ञं सत्यव्यवहारं जलादि च (यते) गच्छते (मध्वा) मधुरादिना (यज्ञः) यजनीयः (सम्) सम्यक् (अज्यते) व्यज्यते (दधत्) यो दधाति सः (सहस्रिणीः) बह्वीः (इषः) अन्नानि ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - येन कर्मणाऽतुलानि धनधान्यानि प्राप्यन्ते तस्याऽनुष्ठानं मनुष्याः सततं कुर्वन्तु ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - ज्या कर्माने खूप धनधान्य प्राप्त होते, त्या अनुष्ठानाचा आरंभ माणसांनी सदैव करावा. ॥ २ ॥

• देवता - इळः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - गायत्री

आजु᳓ह्वानो न ई᳓डियो
देवाँ᳓ आ᳓ वक्षि यज्ञि᳓यान्
अ᳓ग्ने सहस्रसा᳓ असि

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ājúhvānaḥ ← √hu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ī́ḍyaḥ ← ī́ḍya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vakṣi ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

yajñíyān ← yajñíya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sahasrasā́ḥ ← sahasrasā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

आ॒ऽजुह्वा॑नः । नः॒ । ईड्यः॑ । दे॒वान् । आ । व॒क्षि॒ । य॒ज्ञिया॑न् ।
अग्ने॑ । स॒ह॒स्र॒ऽसाः । अ॒सि॒ ॥

• ājuhvāno ← ājuhvānaḥ ← āhu ← √hu
• [verb noun], nominative, singular
• “sacrifice; sprinkle.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• īḍyo ← īḍyaḥ ← īḍ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise; invite; raise.”

• devāṃ ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vakṣi ← vah
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• yajñiyān ← yajñiya
• [noun], accusative, plural, masculine
• “sacrificial; divine; devoted.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sahasrasā ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasrasā ← sāḥ ← sā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “winning.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

हे अग्ने आजुह्वानः अस्माभिराहूयमानः सन् ईड्यः अस्माभिः स्तुत्यः इण्नामकः त्वं नः अस्मदर्थं यज्ञियान् यज्ञभाजः देवान आ वक्षि आवह । हे अग्ने त्वं सहस्रसा असि अपरिमितधनस्य दातासि ॥

English translation:

“Agni, who are to be glorified, bring hither, being invoked by us, the adorable gods, for you are the donor of thousands.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Who are to be glorified: iḍya = īḷita; narāśamsa, a term which normally precedes īḷita, is here omitted

Being libated, as the one to be solemnly invoked, convey to us the gods worthy of the sacrifice.
O Agni, you are the winner of thousands.

Invoked and worthy of our praise bring Gods whose due is sacrifice:
Thou, Agni, givest countless gifts.

Receiving libations, worthy of being magnified 1 bring hither to us the worshipful gods. Agni! Thou art a winner of thousandfold (bliss).

Mit Schmalz begossen fahr als unser berufener Fahrer die opferwürdigen Götter her. Agni, du bist ein Tausendgewinner.

Die hehren Götter fahr uns her, getränkter Agni, preisenswerth, Du schenkest tausendfaches Gut.

Политый (маслом), достойный наших
призывов
Привези богов, достойных жертв!
О Агни, ты – захватчик тысяч!

• आप्रियः
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के समान वर्त्तमान विद्वान् ! जिस कारण हम लोगों से जिस प्रकार (आजुह्वानः) होम को प्राप्त (ईड्यः) ढूंढने योग्य (सहस्रसाः) सहस्रों पदार्थों का विभाग करनेवाला अग्नि हो वैसे आमन्त्रण बुलाये को प्राप्त स्तुति प्रशंसा के योग्य सहस्रों पदार्थों को देनेवाले आप (असि) हैं इससे (नः) हमलोगों के (यज्ञियान्) यज्ञ सिद्ध करानेवाले (देवान्) विद्वान् वा दिव्य गुणों को (आ, वक्षि) अच्छे प्रकार प्राप्त कराते हैं ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे गुण, कर्म, स्वभाव से अच्छे प्रकार सेवन किया हुआ अग्नि बहुत कार्यों को सिद्ध करता है, वैसे सेवा किया हुआ आप्त विद्वान् समस्त शुभ गुणों और कार्यसिद्धियों को प्राप्त कराता है ॥ ३ ॥

अन्वय: हे अग्नेऽग्निरिव वर्त्तमान यतोऽस्माभिराजुह्वान ईड्यः सहस्रसास्त्वमसि तस्मान्नो यज्ञियान् देवानावक्षि ॥ ३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आजुह्वानः) कृतहोमः कृताऽऽमन्त्रणो वा (नः) अस्मान् (ईड्यः) स्तोतुमध्येषितुं योग्यः (देवान्) विदुषो दिव्यान् गुणान् वा (आ) (वक्षि) वहसि प्रापयसि (यज्ञियान्) यज्ञसाधकान् (अग्ने) वह्निरिव वर्त्तमान (सहस्रसाः) यः सहस्राणि पदार्थान् सनोति विभजति सः (असि) ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा गुणकर्मस्वभावतः संसेवितोऽग्निर्बहूनि कार्याणि साध्नोति तथा सेवित आप्तो विद्वान् सर्वान् शुभान् गुणान् कार्यसिद्धीश्च प्रापयति ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. गुण, कर्म, स्वभावाने चांगल्या प्रकारे स्वीकारलेला अग्नी जसे पुष्कळ कार्य करतो, तसे ज्याची सेवा केलेली आहे असा आप्त विद्वान संपूर्ण शुभ गुणांना व कार्यसिद्धीला प्राप्त करवितो. ॥ ३ ॥

• देवता - बर्हिः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - गायत्री

प्राची᳓नम् बर्हि᳓र् ओ᳓जसा
सह᳓स्रवीरम् अस्तृणन्
य᳓त्रादित्या विरा᳓जथ

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ójasā ← ójas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

prācī́nam ← prācī́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

astr̥ṇan ← √str̥̄- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

sahásravīram ← sahásravīra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ādityāḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

virā́jatha ← √rāj- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yátra ← yátra (invariable)

प्रा॒चीन॑म् । ब॒र्हिः । ओज॑सा । स॒हस्र॑ऽवीरम् । अ॒स्तृ॒ण॒न् ।
यत्र॑ । आ॒दि॒त्याः॒ । वि॒ऽराज॑थ ॥

• prācīnam ← prācīna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “eastern; frontal.”

• barhir ← barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• ojasā ← ojas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• sahasravīram ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasravīram ← vīram ← vīra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• astṛṇan ← stṛ
• [verb], plural, Imperfect
• “spread; kill; lay; cover.”

• yatrādityā ← yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• yatrādityā ← ādityāḥ ← āditya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• virājatha ← virāj ← √rāj
• [verb], plural, Present indikative
• “shine; excel; govern; dominate; glitter; light.”

प्राचीनं प्रागग्रं सहस्रवीरं सहस्रसंख्याका वीराः शत्रूणां विशेषेण ईरयितारो देवाः यस्य तत्तादृक् । यद्वा । अपरिमितवीराः पुत्रादयो येन तादृक् । बर्हिः ओजसा मन्त्रलक्षणबलेन उपेताः ऋत्विजः अस्तृणन् आच्छादयन् । यत्र यस्मिन् बर्हिषि आदित्याः अदितेः पुत्राः यूयं विराजथ विविधं राजध्वे तद्बर्हिः अस्तृणन् ।

English translation:

“By the power (of their prayers) they have strewn the sacred grass, the seat of numerous heroes, pointing to the east; on which, Ādityas, you are manifest.”

With their power they strewed the ritual grass, which brings a thousand heroes, toward the east,
where, o Ādityas, you rule widely.

To seat a thousand Heroes they eastward have strewn the grass with might,
Whereon, Adityas, ye shine forth.

They have spread with might the eastward-turned sacrificial grass, blessing (our tribe) with a thousand men 1, (at the place) where you reign, O Âdityas!

Ostwärts haben sie das Barhis, das tausend Männer faßt, nach Kräften ausgebreitet, auf dem ihr Aditya´s den Vorrang habt.

Den Sitz im Osten streuten sie, der tausend Männer fasst mit Kraft, Auf dem, Aditja’s, ihr euch zeigt.

С силой они разостлали обращенную к востоку
Жертвенную солому
, достаточную для тысячи мужей,
Где вы, о Адитьи, царите.

• आप्रियः
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यत्र) जिस सनातन कारण में (आदित्याः) सूर्य्यादि लोक (ओजसा) पराक्रम वा प्रताप से (सहस्रवीरम्) सहस्रों जिसमें वीर उस (प्राचीनम्) पुरातन (बर्हिः) अच्छे प्रकार बढ़े हुए विज्ञान को (अस्तृणन्) ढाँपते हैं वहाँ तुम लोग (विराजथ) विशेषता से प्रकाशित होओ ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - जिस सनातन कारण में सूर्य्यादि लोक-लोकान्तर प्रकाशित होते हैं, वहाँ तुम हम प्रकाशित होते हैं ॥ ४ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यत्राऽऽदित्या ओजसा सहस्रवीरं प्राचीनं बर्हिरस्तृणन् तत्र यूयं विराजथ ॥ ४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्राचीनम्) प्राक्तनम् (बर्हिः) संवर्द्धितं तेज इव विज्ञानम् (ओजसा) पराक्रमेण (सहस्रवीरम्) सहस्राणि वीरा यस्मिँस्तम् (अस्तृणन्) आच्छादयन्ति (यत्र) यस्मिन् (आदित्याः) सूर्य्याः (विराजथ) विशेषेण प्रकाशध्वम् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - यत्र सनातने कारणे सूर्यादयो लोकाः प्रकाशन्ते तत्र यूयं वयं च प्रकाशामहे ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - ज्या सनातन कारणात सूर्य इत्यादी लोकलोकांतर प्रकाशित होतात, तेथे तुम्ही आम्हीही प्रकाशित होतो. ॥ ४ ॥

• देवता - देवीर्द्वारः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - गायत्री

विरा᳓ट् सम्रा᳓ड् विभ्वीः᳓ प्रभ्वी᳓र्
बह्वी᳓श् च भू᳓यसीश् च याः᳓
दु᳓रो घृता᳓नि अक्षरन्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
prabhvī́ḥ ← prabhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

samrā́ṭ ← samrā́j- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vibhvī́ḥ ← vibhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

virā́ṭ ← virā́j- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

bahvī́ḥ ← bahú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

bhū́yasīḥ ← bhū́yaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

yā́ḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

akṣaran ← √kṣar- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dúraḥ ← dvā́r- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ghr̥tā́ni ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

वि॒राट् । स॒म्राट् । वि॒भ्वीः । प्र॒ऽभ्वीः । ब॒ह्वीः । च॒ । भूय॑सीः । च॒ । याः ।
दुरः॑ । घृ॒तानि॑ । अ॒क्ष॒र॒न् ॥

• virāṭ ← virāj
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Virāj; eminence.”

• samrāḍ ← samrāj
• [noun], nominative, singular, feminine

• vibhvīḥ ← vibhu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “mighty; abundant; big.”

• prabhvīr ← prabhvīḥ ← prabhu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “mighty; powerful.”

• bahvīś ← bahvīḥ ← bahu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “many; much(a); bahu [word]; abundant; long; large; abounding in(p); perennial.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• bhūyasīś ← bhūyasīḥ ← bhūyas
• [noun], nominative, plural, feminine
• “more(a); more(a); abounding in(p); stronger; bigger.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• yāḥ ← yad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• duro ← duraḥ ← dvār
• [noun], nominative, plural, feminine
• “door; means.”

• ghṛtāny ← ghṛtāni ← ghṛta
• [noun], accusative, plural, neuter
• “ghee; fat.”

• akṣaran ← kṣar
• [verb], plural, Imperfect
• “run; melt.”

विराट् । विशेषेण राजन्त इति व्यत्ययेनैकवचनम् ॥ सम्राट् सम्यगिति पूज्यतरं राजमानाः ॥ अत्रापि व्यत्ययेनैकवचनम् ॥ विभ्वीः विभ्व्यो विविधं भवित्र्यः प्रभ्वीः प्रभ्व्यः प्रकर्षेण भवित्र्यः बह्वीः बह्व्यः भूयसीः लोकप्रसिद्धसंख्याभिः च भूयस्यश्च याः दुरः यज्ञगृहद्वारः सन्ति ताः घृतानि उदकानि प्राण्युपकारार्थम् अक्षरन् क्षरन्ति । यद्वा । बह्वीर्भूयसीरित्येते संख्यावचने । शिष्टानि तासां नामधेयानि ॥ ॥ ८ ॥

English translation:

“They have sprinkled water on the doors (of the hall of sacrifice), which are variously and perfectly radiant, manifold, excellent, many, and numerous.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The doors: virāt samrāt. vibhvīḥ prabhvīḥ bahvīśca bhūyasīśca yāḥ: the last two epithets are epithets of number, and the rest are names

Wide-ruler and Complete-ruler, wide-ranging and preeminent, those which are many and many more—
the Doors flowed ghee.

The sovran all-imperial Doors, wide, good, many and manifold,
Have poured their streams of holy oil.

The Prince, the Sovereign, the mighty ones, the eminent ones 1, the (Divine) Doors, which are many and more than many, have sent forth streams of ghee.

Viraj, (Herrscherin), Samraj (Allbeherrscherin), die ausreichenden, reichlichen, die viel und noch mehr sind, die Tore träuften Schmalz.

Die Thore, herrschend weit und hoch, gewaltig, kräftig, gross an Zahl, In grösster Menge strömten Fett.

Царящие отдельно, царящие вместе, просторные, могучие,
Многие и (те,) кого еще больше. –
Врата
истекали струями жира.

• आप्रियः
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! (विराट्) जो विविध प्रकार के गुणों और कर्मों में प्रकाशमान वा (सम्राट्) जो चक्रवर्त्ती के समान विद्याओं में सुन्दरता से प्रकाशमान सो आप (याः) जो (विभ्वीः) व्याप्त होनेवाली (प्रभ्वीः) समर्थ (बह्वीः) बहुत अनेक (भूयसीः, च) और अधिक से अधिक सूक्ष्म मात्रा (दुरः) द्वारे अर्थात् सर्व कार्यसुखों को और (घृतानि, च) जलों को (अक्षरन्) प्राप्त होती हैं, उनको जानो ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो सब जगत् की बहुत तत्त्वयुक्त सत्व रजस्तमो गुणवाली सूक्ष्ममात्रा नित्यस्वरूप से सदा वर्त्तमान हैं, उनको लेकर पृथिवीपर्यन्त पदार्थों को जान सब कार्य सिद्ध करने चाहियें ॥ ५ ॥

अन्वय: हे विद्वन् विराट् सम्राट् त्वं या विभ्वीः प्रभ्वीर्बह्वीर्भूयसीश्चाऽण्व्यो मात्रा दुरो घृतानि चाक्षरन् ता विजानीहि ॥ ५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (विराट्) यो विविधेषु गुणेषु कर्मसु वा राजते (सम्राट्) यश्चक्रवर्त्तीव विद्यासु सम्यग् राजते सः (विभ्वीः) व्यापिकाः (प्रभ्वीः) समर्थाः (बह्वीः) अनेकाः (च) (भूयसीः) पुनः पुनरधिकाः (च) (याः) (दुरः) द्वाराणि (घृतानि) उदकानि (अक्षरन्) प्राप्नुवन्ति ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्याः याः सर्वस्य जगतो बहुतत्त्वाढ्यास्त्रिगुणात्मिका मात्रा नित्यस्वरूपेण सदा वर्त्तन्ते ता आरभ्य पृथिवीपर्यन्तान् पदार्थान् विज्ञाय सर्वकार्य्याणि साधनीयानि ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जी सर्व जगाची तत्त्वयुक्त सत्त्व, रज, तमो गुणरूपी सूक्ष्म मात्रा नित्यस्वरूपाने विद्यमान आहे, त्यांच्याद्वारे पृथ्वी इत्यादी पदार्थांना जाणून सर्व कार्य सिद्ध केले पाहिजे. ॥ ५ ॥

• देवता - उषासानक्ता
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - गायत्री

सुरुक्मे᳓ हि᳓ सुपे᳓शसा
अ᳓धि श्रिया᳓ विरा᳓जतः
उषा᳓साव् ए᳓ह᳓ सीदताम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
hí ← hí (invariable)

supéśasā ← supéśas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

surukmé ← surukmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ádhi ← ádhi (invariable)

śriyā́ ← śrī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

virā́jataḥ ← √rāj- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

ihá ← ihá (invariable)

sīdatām ← √sad- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

uṣā́sau ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

सु॒रु॒क्मे॒ इति॑ सु॒ऽरु॒क्मे । हि । सु॒ऽपेश॑सा । अधि॑ । श्रि॒या । वि॒ऽराज॑तः ।
उ॒षसौ॑ । आ । इ॒ह । सी॒द॒ता॒म् ॥

• surukme ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• surukme ← rukme ← rukma
• [noun], nominative, dual, feminine
• “adornment.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• supeśasādhi ← supeśasā ← supeśas
• [noun], nominative, dual, feminine
• “beautiful; fine-looking.”

• supeśasādhi ← adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• śriyā ← śrī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• virājataḥ ← virāj ← √rāj
• [verb], dual, Present indikative
• “shine; excel; govern; dominate; glitter; light.”

• uṣāsāv ← uṣāsau ← uṣas
• [noun], vocative, dual, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• eha ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• eha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• sīdatām ← sad
• [verb], singular, Present imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

सुरुक्मे शोभनदीप्ताभरणे प्रसिद्धे सुपेशसा शोभनरूपे ईदृश्यौ अहोरात्रदेवते अधि अधिकं श्रिया सौन्दर्येण विराजतः विशेषेण दीप्येते ॥ हियोगादनिघातः । तादृश्यौ उषसौ । एतत् रात्रेरप्युपलक्षणम् । उषःशब्दो दिवसस्योपलक्षकः । रात्रिरुषाश्च उभे इह अस्मिन् दिने आ सीदताम् आगत्य तिष्ठताम् आगच्छतां वा ॥

English translation:

“Let the brilliant and beautiful Day and Night, who shine with surpassing lustre, sit down here (upon the sacred grass).”

Because, having lovely ornaments and lovely adornments, the two rule [/shine] widely with splendor,
let Dawn (and Night) take their seats here.

With gay adornment, fair to see, in glorious beauty shine they forth:
Let Night and Morning rest them here.

Adorned with gold, wearing beautiful ornaments you verily reign high 1 in your splendour. Sit down here, ye two Dawns 2.

Mit schönem Geschmeide, schönverziert haben ja beide durch Schönheit den Vorrang: Morgen und Nacht sollen hier Platz nehmen!

Die reich geschmückten, prächtigen, von Schönheit strahlend mögen sich hier setzen, Nacht und Morgenroth.

С прекрасными золотыми ожерельями, прекрасно убранные
(Эти) две царствуют благодаря (своей) красоте.
Пусть
Ушас и (Ночь)
усядутся здесь!

• आप्रियः
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अध्यापक और उपदेशक लोगो ! जैसे (इह) इस कार्यकारण विद्या में (सुरुक्मे) सुन्दर रमणीय (सुपेशसा) प्रशंसित स्वरूप कार्य्यकारण (श्रिया) शोभा से (अधि, विराजतः) देदीप्यमान होते हैं (हि) उन्हीं को जानकर (उषासौ) रात्रि, दिन के समान आप लोग परोपकार में (आ, सीदताम्) अच्छे प्रकार स्थिर होओ ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो इस सृष्टि के विद्या और अच्छी शिक्षा को पाकर कार्य्यज्ञानपूर्वक कारणज्ञान को प्राप्त होते हैं, वे सूर्य-चन्द्रमा के समान परोपकार में रमते हैं ॥ ६ ॥

अन्वय: हे अध्यापकोपदेशकौ यथेह सुरुक्मे सुपेशसा कार्य्यकारणे श्रियाधिविराजतः। ते हि विदित्वा उषासाविव भवन्तौ परोपकार आ सीदताम् ॥ ६ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (सुरुक्मे) रमणीये (हि) (सुपेशसा) प्रशंसास्वरूपे कार्यकारणे (अधि) (श्रिया) शोभया (विराजतः) देदीप्येते (उषासौ) रात्रिदिने इव (आ) (इह) कार्य्यकारणविद्यायाम् (सीदताम्) स्थिरौ स्याताम् ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। येऽस्यां सृष्टौ विद्यासुशिक्षे प्राप्य कार्य्यज्ञानपुरःसरं कारणज्ञानं लभन्ते ते सूर्य्याचन्द्रमसाविव परोपकारे रमन्ते ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे सृष्टि विद्या व सुशिक्षण प्राप्त करून कार्यज्ञानपूर्वक कारणज्ञान प्राप्त करतात ते सूर्य चंद्राप्रमाणे परोपकारात रमतात. ॥ ६ ॥

• देवता - दैव्यौ होतारौ प्रचेतसौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - गायत्री

प्रथमा᳓ हि᳓ सुवा᳓चसा
हो᳓तारा दइ᳓विया कवी᳓
यज्ञं᳓ नो यक्षताम् इम᳓म्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
hí ← hí (invariable)

prathamā́ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

suvā́casā ← suvā́cas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

daívyā ← daívya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

hótārā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

kavī́ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yakṣatām ← √yaj- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

प्र॒थ॒मा । हि । सु॒ऽवाच॑सा । होता॑रा । दैव्या॑ । क॒वी इति॑ ।
य॒ज्ञम् । नः॒ । य॒क्ष॒ता॒म् । इ॒मम् ॥

• prathamā ← prathama
• [noun], nominative, dual, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• suvācasā ← suvācas
• [noun], nominative, dual, masculine

• hotārā ← hotṛ
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Hotṛ.”

• daivyā ← daivya
• [noun], nominative, dual, masculine
• “divine; divine; celestial.”

• kavī ← kavi
• [noun], nominative, dual, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• yakṣatām ← yaj
• [verb], dual, Aorist conj./subj.
• “sacrifice; worship; worship.”

• imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

प्रथमा । मुख्यनामैतत् । प्रतमौ प्रकृष्टतमौ । हिः प्रसिद्धौ । सुवाचसा प्रियवचनौ दैव्या देवार्हौ होतारा देवानामाह्वातारौ होमनिष्पादकौ वा कवी मेधाविनौ एतौ नः अस्मदीयम् इमं यज्ञं यक्षतां यजतां गच्छतां वा ॥

English translation:

“Let these two chief, well-spoken, divine sages, the invokers (of the gods), perform this our sacrifice.”

Because they are the two foremost Divine Hotars, poets possessing lovely speech,
let them perform this sacrifice of ours.

Let these two Sages first of all, heralds divine and eloquent,
Perform for us this sacrifice.

May the two fine-voiced divine Hotris, the sages, perform as the first this sacrifice for us.

Sie sind ja die ersten schönredenden göttlichen Hotri und Seher; sie sollen für uns dies Opfer opfern.

Der Götterpriester weises Paar, das erste vielgepriesene, Vollbringe unser Opfer hier.

Ведь (это) два первых сладкоречивых
Хотара
, два божественных поэта –
Пусть пожертвуют они эту нашу жертву!

• आप्रियः
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (हि) जिस कारण (होतारा) ग्रहणकर्त्ता (दैव्या) दिव्य बोधों में कुशल (प्रथमा) प्रथम विद्या बल को बढ़ानेवाले (सुवाचसा) सुन्दर जिनका वचन (कवी) जो सकल विद्या के वेत्ता अध्यापकोपदेशक जन हैं वे (नः) हमारे (इमम्) इस प्रत्यक्षता से वर्त्तमान (यज्ञम्) धनादि पदार्थों के मेल कराने वा व्यवहार का (यज्ञताम्) सङ्ग करावें ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - इस संसार में जो जिनका उपकार करते हैं, वे उनको सत्कार करने योग्य होते हैं ॥ ७ ॥

अन्वय: हे मनुष्या हि यतो होतारा दैव्या प्रथमा सुवाचसा कवी न इमं यज्ञं यक्षताम् ॥ ७ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रथमा) आदिमौ विद्याबलविस्तारकौ (हि) यतः (सुवाचसा) शोभनं वाचो वचनं ययोस्तौ (होतारा) आदातारौ (दैव्या) देवेषु दिव्येषु बोधेषु कुशलौ (कवी) सकलविद्यावेत्तारावध्यापकोपदेशकौ (यज्ञम्) धनादिसङ्गमकम् (नः) अस्माकम् (यक्षताम्) सङ्गमयताम् (इमम्) प्रत्यक्षतया वर्त्तमानम् ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र ये येषामुपकारं कुर्वन्ति तैस्ते सत्कर्त्तव्या भवन्ति ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - या जगात जे उपकार करतात ते सत्कार करण्यायोग्य असतात. ॥ ७ ॥

• देवता - तिस्रो देव्यः सरस्वतीळाभारत्यः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - गायत्री

भा᳓रती᳓ळे स᳓रस्वति
या᳓ वः स᳓र्वा उपब्रुवे᳓
ता᳓ नश् चोदयत श्रिये᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
bhā́rati ← bhā́ratī- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

íḷe ← íḷā- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

sárasvati ← sárasvant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

sárvāḥ ← sárva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

upabruvé ← √brū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yā́ḥ ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

codayata ← √cud- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śriyé ← śrī́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

tā́ḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

भार॑ति । इळे॑ । सर॑स्वति । याः । वः॒ । सर्वाः॑ । उ॒प॒ऽब्रु॒वे ।
ताः । नः॒ । चो॒द॒य॒त॒ । श्रि॒ये ॥

• bhāratīﾱe ← bhārati ← bhāratī
• [noun], vocative, singular, feminine
• “statement; language; voice; bhāratī; Sarasvatī; voice; speech; word; voice.”

• bhāratīﾱe ← iﾱe ← iḍā
• [noun], vocative, singular, feminine
• “refreshment; iḍā [word]; comfort; cow.”

• sarasvati ← sarasvatī
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Sarasvati; Sarasvatī; language; voice; speech; eloquence; balloon vine; river.”

• yā ← yāḥ ← yad
• [noun], accusative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• sarvā ← sarvāḥ ← sarva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• upabruve ← upabrū ← √brū
• [verb], singular, Present indikative

• tā ← tāḥ ← tad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• naś ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• codayata ← coday ← √cud
• [verb], plural, Present imperative
• “impel; drive; incite; command; drive; arouse; propel.”

• śriye ← śrī
• [noun], dative, singular, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

हे भारति । भरतः आदित्यः । तस्य संबन्धिनी भारती । तादृशि द्युलोकदेवते हे इळे भूदेवि हे सरस्वति । सरः वागुदकं वा । तद्वत्यन्तरिक्षदेवते तादृशि देवि । एताः क्षित्यादिदेवताः । एतास्तिस्र आदित्यप्रभावविशेषरूपा इत्याहुः । याः तिस्रः सर्वाः वः युष्मान् उपब्रुवे उपेत्य स्तौमि ताः यूयं नः अस्मान् श्रिये संपदे चोदयत प्रेरयत ।

English translation:

“Bhāratī, Iḷā, Sarasvatī, I invoke you all, that you may direct us to prosperity.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Bhāratī, the goddess presiding over the heaven; Iḷā, the goddess presiding over the earth; Sarasvatī, the goddess presiding over the firmament; they are all three considered to be special manifestations of the majesty of the sun: etis tisra ādityaprabhāva viśeṣarūpa ityāhuḥ

O Bhāratī, Iḍā, and Sarasvatī—all of you whom I implore—
spur us on to splendor.

You I address, Sarasvati, and Bharati, and Ila, all:
Urge ye us on to glorious fame.

Bhâratî! Ilâ! Sarasvatî! All ye (goddesses) whom I invoke, promote us to splendour.

Bharati, Ila, Sarasvati, die ich euch alle herbitte, eifert uns zur Vortrefflichkeit an!

Euch drei Ida, Sarasvati und Bharati ruf ich herbei, Ihr möget fördern uns zum Heil.

О Бхарати, Ида, Сарасвати,
Вы все (те
богини
,) к кому я обращаюсь,
Поощрите нас к красоте!

• आप्रियः
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• गायत्री
• षड्जः

• देवता - त्वष्टा
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - गायत्री

त्व᳓ष्टा रूपा᳓णि हि᳓ प्रभुः᳓
पशू᳓न् वि᳓श्वान् समानजे᳓
ते᳓षां न स्फाति᳓म् आ᳓ यज

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
hí ← hí (invariable)

prabhúḥ ← prabhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rūpā́ṇi ← rūpá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

tváṣṭā ← tváṣṭar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

paśū́n ← paśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

samānajé ← √añj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

víśvān ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sphātím ← sphātí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

téṣām ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

yaja ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

त्वष्टा॑ । रू॒पाणि॑ । हि । प्र॒ऽभुः । प॒शून् । विश्वा॑न् । स॒म्ऽआ॒न॒जे ।
तेषा॑म् । नः॒ । स्फा॒तिम् । आ । य॒ज॒ ॥

• tvaṣṭā ← tvaṣṭṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Tvaṣṭṛ; Viśvakarman; sun.”

• rūpāṇi ← rūpa
• [noun], accusative, plural, neuter
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• prabhuḥ ← prabhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mighty; powerful.”

• paśūn ← paśu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “domestic animal; sacrificial animal; animal; cattle; Paśu; stupid; Paśu; herd; goat.”

• viśvān ← viśva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• samānaje ← samañj ← √añj
• [verb], singular, Perfect indicative
• “anoint.”

• teṣāṃ ← teṣām ← tad
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• sphātim ← sphāti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “prosperity.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yaja ← yaj
• [verb], singular, Present imperative
• “sacrifice; worship; worship.”

त्वष्टा यज्ञसाधनपात्राभिमानी देवः रूपाणि योनौ सृष्टानि रेतांसि रूपाणि कर्तुं प्रभुः हि । हिशब्दः श्रुत्यन्तरप्रसिद्धिद्योतनार्थः । ‘यावच्छो वै रेतसः सिक्तस्य’, त्वष्टा रूपाणि विकरोति’ (तै. सं. १. ५. ९. १-२ ) इति श्रुतेः । स देवः विश्वान् सर्वानपि पशून् अस्मदीयान् गवादिकान् समानजे सम्यगनक्ति व्यक्तीकरोति ॥ संपूर्वादनक्तेर्लिटि तस्मात् नुड्’ इति नुट् ॥ अथ प्रत्यक्षः । तेषाम् अक्तानां पशूनां स्फातिं वृद्धिं नः अस्मदर्थम् आ यन सर्वतः पूजय कुर्वित्यर्थः ॥

English translation:

“Tvaṣṭā, who is the master (in fashioning) the forms (of beings), has made all animals distinct; grant us, (Tvaṣṭa), their increase.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Tvaṣṭa rūpāṇi hi prabhuḥ: kartum = to make, is understood; Tvaṣṭā is the divinity presiding over the implements of sacrifice;he also fashions beings in the womb as soon as begotten: retasaḥ siktasya tvaṣṭā rūPāṇi vikaroti; or, yonau sṛṣṭāni rūpāṇi kartumprabhuḥ

Because preeminent Tvaṣṭar anointed all the beasts (with) their forms, by sacrifice win their fat for us.

The double acc. rūpā́ṇi … paśū́n víśvān poses some difficulties. Geldner construes rūpā́ṇi with prabhúḥ (“der die Formen bemeistert”). But I know of no other passages in which prabhú- governs an acc., and prabhvī́ḥ in 5a would discourage such an interpr. in any case. X.110, the Āprī hymn most like this one, has in the corresponding vs. rūpaír ápiṃśad bhúvanāni víśvā, with an instr. of rūpá-. In both cases I think the rūpá- further specifies the primary object, in this case “all the beasts”: it is their forms he is anointing.

The logical sequence in this vs. is broken in Geldner’s tr. because of his use of abstract vocab. for concrete notions: “hat … fertiggemacht” for samānajé ‘anointed’ and “Gedeihen” for sphātím ‘fat’. Surely the point is that the addressee of c (probably Agni or the Hotar, with Geldner) is urged to win the fat that Tvaṣṭar used to anoint the beasts – however conceptually transformed such fat may be.

Tvastar the Lord hath made all forms and all the cattle of the field
Cause them to multiply for us.

Tvashtri indeed, the eminent (god) has shaped all forms, all cattle. Do thou by sacrifice produce their increase.

Tvastri, der die Formen bemeistert, hat ja alle Tiere fertiggemacht. Erbitte uns deren Gedeihen!

Der mächt’ge Tvaschtar hat geschmückt Gestalten und die Heerden all; Durch Opfer mache sie uns fett.

Ведь
Тваштар
– могучий (творец) видов –
Он создал всех животных.
Пожертвуй нам их процветание!

• आप्रियः
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• गायत्री
• षड्जः

अब ईश्वर विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! जैसे (त्वष्टा) सब जगत् का निर्माण करनेवाला (प्रभुः) समर्थ ईश्वर (हि) ही (विश्वान्) समस्त (पशुन्) गवादि पशुओं और (रूपाणि) समस्त विविध प्रकार से स्थूल वस्तुओं को (समानजे) अच्छे प्रकार प्रकट करता और (तेषाम्) उनकी (स्फातिम्) वृद्धि को प्रकट करता है वैसे आप (नः) हमारी वृद्धि को (आ, यज) अच्छे प्रकार प्राप्त कीजिये ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे जगदीश्वर ने इन्द्रियों से परे जो अतिसूक्ष्म कारण है उससे चित्र-विचित्र सूर्य, चन्द्रमा, पृथिवी, ओषधि और मनुष्य के शरीरावयवादि वस्तु बनाई हैं, वैसे इस सृष्टि के गुण, कर्म और स्वभाव क्रम से अनेक व्यवहार सिद्ध करनेवाली वस्तुयें बनानी चाहियें ॥ ९ ॥

अन्वय: हे विद्वन्यथा त्वष्टा प्रभुरीश्वरो हि विश्वान् पशून् रूपाणि च समानजे तेषां स्फातिं च समानजे तथा नः स्फातिमायज ॥ ९ ॥

अथेश्वरविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वष्टा) सर्वस्य जगतो निर्माता (रूपाणि) सर्वाणि विविधस्वरूपाणि स्थूलानि वस्तूनि (हि) खलु (प्रभुः) समर्थः (पशून्) गवादीन् (विश्वान्) सर्वान् (समानजे) व्यक्तीकरोति (तेषाम्) (नः) अस्माकम् (स्फातिम्) वृद्धिम् (आ) समन्तात् (यज) गमय ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा जगदीश्वरेणातीन्द्रियादतिसूक्ष्मकारणाद्विचित्राणि सूर्यचन्द्रपृथिव्योषधिमनुष्यशरीराऽवयवादीनि निर्मितानि तथाऽस्याः सृष्टेर्गुणकर्मस्वभावक्रमेणानेकानि व्यवहारसाधकानि वस्तूनि निर्मातव्यानि ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे जगदीश्वराने इंद्रियापलीकडे जे अतिसूक्ष्म कारण आहे त्यापासून चित्र-विचित्र सूर्य, चंद्र, पृथ्वी, औषधी व माणसांचे शरीरावयव इत्यादी वस्तू बनविलेल्या आहेत. तसे या सृष्टीच्या गुणकर्म, स्वभावाच्या क्रमानुसार अनेक व्यवहार सिद्ध करणाऱ्या वस्तू निर्माण केल्या पाहिजेत. ॥ ९ ॥

• देवता - वनस्पतिः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - गायत्री

उ᳓प त्म᳓न्या वनस्पते
पा᳓थो देवे᳓भियः सृज
अग्नि᳓र् हव्या᳓नि सिष्वदत्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
tmányā ← tmányā (invariable)

úpa ← úpa (invariable)

vanaspate ← vánaspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

devébhyaḥ ← devá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

pā́thaḥ ← pā́thas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sr̥ja ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

havyā́ni ← havyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

siṣvadat ← √svad- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

उप॑ । त्मन्या॑ । व॒न॒स्प॒ते॒ । पाथः॑ । दे॒वेभ्यः॑ । सृ॒ज॒ ।
अ॒ग्निः । ह॒व्यानि॑ । सि॒स्व॒द॒त् ॥

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• tmanyā ← tmanī
• [noun], instrumental, singular, feminine

• vanaspate ← vanaspati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “tree; banyan; vanaspati [word]; vanaspativarga; vaṭādi.”

• pātho ← pāthaḥ ← pāthas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “pāthas [word]; water; place.”

• devebhyaḥ ← deva
• [noun], dative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• sṛja ← sṛj
• [verb], singular, Present imperative
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• havyāni ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• siṣvadat ← svad
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “sweeten.”

हे वनस्पते यूपाभिमानिदेव त्मन्या आत्मनैव देवेभ्यः अग्न्यादिभ्यः पाथः पशुरूपमन्नम् उप सृज उत्पादय । यूपाभावे पशुनियोजनाभावेन हविषोऽभावात् । त्वयि एवं कृतवति सति अग्निः हव्यानि हवींषि सिस्वदत् स्वदयतु स्वादूकरोतु ॥

English translation:

“Vanaspati, deliver of yourself the victim to the gods, so that Agni may taste the oblation.”

By yourself send (the sacrificial animal) to the fold of the gods, o Lord of the Forest.
Agni will sweeten the oblations.

“of the gods” in the published translation would be better rendered “for the gods.”

Send to the Gods, Vanaspati, thyself, the sacrificial draught:
Let Agni make the oblations sweet.

Yield up by thyself, O tree, (the sacrificial food) to the abode of the gods 1. May Agni make the offerings relishable.

Entlaß von selbst, o Baum, das Opfertier zu den Göttern in deren Obhut! Agni möge die Opfer schmackhaft machen.

Benetz den Göttern, Waldesherr, nach deiner Art den Himmelspfad; Die Tränke mache Agni schön.

Само по себе, о
дерево
Отпусти (жертвенное животное) под защиту к богам!
Пусть Агни сделает жертвы вкусными!

• आप्रियः
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब देनेवाले के विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वनस्पते) वनों के पालनेवाले ! (त्मन्या) अपने बीच उत्तम क्रिया से जैसे (अग्निः) अग्नि (देवेभ्यः) विद्वान् वा दिव्य गुणों के लिये (हव्यानि) भोजन करने योग्य पदार्थों को (सिष्वदत्) स्वादिष्ठ करता है वैसे आप विद्वान् वा दिव्य गुणों के लिये (पाथः) अन्न को (उप, सृज) उनके लिये देओ ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो वनादिकों की रक्षा से घास, फूस और ओषधियों को बढ़ाते हैं, वे सबका उपकार करने योग्य होते हैं ॥ १० ॥

अन्वय: हे वनस्पते त्मन्या तथाऽग्निर्देवेभ्यो हव्यानि सिष्वदत्तथा त्वं देवेभ्य पाथ उपसृज ॥ १० ॥

अथ दातृविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (उप) (त्मन्या) आत्मनि साध्व्या क्रियया (वनस्पते) वनानां पालक (पाथः) अन्नम् (देवेभ्यः) विद्वद्भ्यो दिव्यगुणेभ्यो वा (सृज) (अग्निः) पावकः (हव्यानि) अत्तव्यानि (सिष्वदत्) स्वादूकरोति ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये वनादिरक्षणेन तृणौषधीन् वर्द्धयन्ति ते सर्वोपकारं कर्त्तुं योग्या जायन्ते ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे वनांचे रक्षण करून तृण वगैरे तसेच औषधींची वाढ करतात ते सर्वांवर उपकार करणारे असतात. ॥ १० ॥

• देवता - स्वाहाकृतयः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - गायत्री

पुरोगा᳓ अग्नि᳓र् देवा᳓नां
गायत्रे᳓ण स᳓म् अज्यते
स्वा᳓हाकृतीषु रोचते

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

purogā́ḥ ← purogā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ajyate ← √añj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

gāyatréṇa ← gāyatrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)

rocate ← √ruc- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

svā́hākr̥tīṣu ← svā́hākr̥ti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

पु॒रः॒ऽगाः । अ॒ग्निः । दे॒वाना॑म् । गा॒य॒त्रेण॑ । सम् । अ॒ज्य॒ते॒ ।
स्वाहा॑ऽकृतीषु । रो॒च॒ते॒ ॥

• purogā ← purogāḥ ← purogā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “leader.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• devānāṃ ← devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• gāyatreṇa ← gāyatra
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Gāyatrī; Gāyatra.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• ajyate ← añj
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “smear; anoint; mix; color.”

• svāhākṛtīṣu ← svāhākṛtī
• [noun], locative, plural, feminine

• rocate ← ruc
• [verb], singular, Present indikative
• “please; shine.”

अयम् अग्निः देवानां पुरोगाः असुरयुद्धं प्रति पुरोगामी । यद्वा । देवानां मध्ये यज्ञं प्रति अग्निरेव पुरोगामी । अत एव अग्रणीत्वादेव अग्निशब्दो निष्पन्नः । ‘अग्निः कस्मादग्रणीर्भवति’ ( निरु. ७. १४ ) इति निरुक्तम् । तादृशोऽयं गायत्रेण एतदुपलक्षितेन मन्त्रेण समज्यते सम्यग्लक्ष्यते । स्वाहाकृतीषु स्वाहाकारेषु सत्सु हविःषु दीयमानेषु रोचते अत्यर्थं दीप्यते । एता: प्रयाजदेवताः यज्ञावयवाभिमानिन्यः । तद्द्वारा यज्ञ एव स्तूयते इति केषांचित् मतम् । अग्नेरेव नामान्तरमित्यन्ये ॥ ॥ ९ ॥

English translation:

“Agni, the preceder of the gods”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Purogā purogāmī; agniḥ kasmādagraṇīrbhavati (Nirukta 7.14), is characterized by the Gāyatrī measure; he blazes when the oblations are offered.

Agni, the leader of the gods, is anointed by the gāyatrī-chant.
He shines at the svāhā-calls.394 I.189

As in vs. 9, symbolic anointing, here by means of a chant or song, is still represented as physical: Agni “shines” because of it, presumably gleaming from the conceptual fat. I take gāyatréṇa as referring specifically to the Gāyatrī meter (in which this hymn is composed), though it may merely be ‘song’, as Geldner (/Witzel Gotō) take it.

Agni, preceder of the Gods, is honoured with the sacred song:
He glows at offerings blest with Hail!

Agni going in front of the gods is anointed with this Gâyatra song; he shines when Svâhâ is pronounced (over the oblations).

Agni, der Anführer der Götter, wird mit einem Sange eingesalbt; er erstrahlt unter Svaharufen.

Die Götter führet Agni an, er wird mit Jubellied begrüsst, Bei Weihe-rufen strahlt er hell.

Агни, идущий впереди богов,
Умащается пением гаятри.
Он сверкает под возгласы:
Свага!

• आप्रियः
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो परोपकारी जन हैं वे जैसे (देवानाम्) दिव्य गुण वा पृथिव्यादिकों के बीच (पुरोगाः) अग्रगामी (अग्निः) अग्नि (गायत्रेण) गायत्री छन्द से कहे हुए बोध से (स्वाहाकृतीषु) स्वाहा शब्द से जिन व्यवहारों में क्रियायें होतीं उनमें (समज्यते) प्रकट किया जाता और वह (रोचते) प्रदीप्त होता है वैसे अग्रगामी होकर सर्वत्र सत्कार को प्राप्त होते हैं ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। यदि मनुष्य अग्निप्रधान दिव्य पदार्थों को व्यवहारसिद्धि के लिये संयुक्त करें तो वे ऐश्वर्ययुक्त होकर माननीय होते हैं, यह समझना चाहिये ॥ ११ ॥इस सूक्त में अग्नि के दृष्टान्त से राजा, अध्यापक, उपदेशक, स्त्रीपुरुष, ईश्वर और देनेवाले के गुणों का वर्णन होने से इसके अर्थ की पिछले सूक्तार्थ के साथ सङ्गति समझनी चाहिये ॥यह एकसौ अठासीवाँ सूक्त और नवमाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: ये परोपकारिणस्ते यथा देवानां पुरोगा अग्निर्गायत्रेण स्वाहाकृतीषु समज्यते रोचते च तथाऽग्र्या भूत्वा सर्वत्र सत्क्रियन्ते ॥ ११ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरोगाः) अग्रगामी (अग्निः) पावकः (देवानाम्) दिव्यगुणानां पृथिव्यादीनां मध्ये (गायत्रेण) गायत्रीछन्दोऽभिहितेन बोधेन (सम्) (अज्यते) (स्वाहाकृतीषु) स्वाहया कृतयः क्रिया येषु व्यवहारेषु तेषु (रोचते) दीप्यते ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यदि मनुष्या अग्निप्रधानान् दिव्यान् पदार्थान् व्यवहारसिद्धये सम्प्रयुञ्जीरन् तर्हि ते ऐश्वर्य्याढ्या भूत्वा मान्या जायन्त इति वेद्यम् ॥ ११ ॥अत्राग्न्यादिदृष्टान्तेन राजाऽध्यापकोपदेशकस्त्रीपुरुषेश्वरदातृगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥इत्यष्टाशीत्युत्तरं शततमं सूक्तं नवमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जर माणसांनी अग्निप्रधान दिव्य पदार्थांचा व्यवहारसिद्धीसाठी उपयोग केला तर ते ऐश्वर्ययुक्त बनून मान्यताप्राप्त असतात, हे समजले पाहिजे. ॥ ११ ॥