१८६

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ꣡ न इ꣡ळाभिर् विद꣡थे सुशस्ति꣡
विश्वा꣡नरः सविता꣡ देव꣡ एतु
अ꣡पि य꣡था युवानो म꣡त्सथा नो
वि꣡श्वं ज꣡गद् अभिपित्वे꣡ मनीषा꣡

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

íḷābhiḥ ← íḷā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

suśastí ← suśastí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vidáthe ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

etu ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśvā́naraḥ ← viśvā́nara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ápi ← ápi (invariable)
{}

mátsatha ← √mad- (root)
{number:PL, person:2, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yáthā ← yáthā (invariable)
{}

yuvānaḥ ← yúvan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

abhipitvé ← abhipitvá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

jágat ← jágat- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

manīṣā́ ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

आ । नः॒ । इळा॑भिः । वि॒दथे॑ । सु॒ऽश॒स्ति । वि॒श्वान॑रः । स॒वि॒ता । दे॒वः । ए॒तु॒ ।
अपि॑ । यथा॑ । यु॒वा॒नः॒ । मत्स॑थ । नः॒ । विश्व॑म् । जग॑त् । अ॒भि॒ऽपि॒त्वे । म॒नी॒षा ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• iﾱābhir ← iﾱābhiḥ ← iḍā
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “refreshment; iḍā [word]; comfort; cow.”

• vidathe ← vidatha
• [noun], locative, singular, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• suśasti ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśasti ← śasti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “hymn; praise.”

• viśvānaraḥ ← viśvānara
• [noun], nominative, singular, masculine

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• deva ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• etu ← i
• [verb], singular, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• api
• [adverb]
• “besides; even; surely; though; furthermore; among; contrastingly; assuredly.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• yuvāno ← yuvānaḥ ← yuvan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “young person; yuvan [word]; taruṇabandha; yuvan; yuvan; young buck; young.”

• matsathā ← matsatha ← mad
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• viśvaṃ ← viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• jagad ← jagat ← jagant
• [noun], accusative, singular, neuter
• “universe; Earth; world; people; Jagatī; Loka; animal; being.”

• abhipitve ← abhipitva
• [noun], locative, singular, neuter

• manīṣā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

नः विदथे अस्मदीये यज्ञे सुशस्ति ॥ सुपो लुक् ॥ सुशस्तिभिः शोभनशंसनैः स्तुतिभिः प्रदेयैः रत्नैः सह । यद्वा । इळाभिः। तदाश्रितेषु तच्छब्द्यम् । भूमिस्थानाभिर्देवताभिः सह। विश्वानरः सर्वप्राणिहितकार्यग्निः सविता प्रेरक आदित्यश्च देवः एतु आगच्छतु । हे युवानः नित्यतरुणा यज्ञस्य मिश्रयितारो वा यूयं नः अस्मान् अभिपित्वे अभिपतनीयेऽस्मद्यज्ञे मनीषा मनीषया मनसः ईशितृत्वेन स्वेच्छयेत्यर्थः । अपिः संभावनायाम् । अपि अस्मान् मत्सथ मादयथ। यथा विश्वं जगत् । एतत्स्थावरस्याप्युपलक्षणम् । यद्वा कृत्स्नं प्रपञ्चे मत्सथ तथा अस्मानपि । यद्वा । जगच्छब्दो यजमानरूपमनुष्यवाची । सर्वानपि यजमानान् यथा मत्सथ तथेत्यर्थः ॥

English translation:

“May the divine Savitā, the benefactor of all men, come benignantly to our solemnity, together with the divinities of earth, and do you, who are (always) young, willingly present at our sacrifice, exhilarate us, as (you exhilarate) the whole world.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Another interpretation: viśvānara = an epithet of Savitā, viśva nara hitakāri, the doer of good to all men;

Iḷa = food, yathā sarve irām bhakṣayanti tathā etu; but, iḷābhiḥ saha = bhūmisthānābhiḥ devābhiḥ, with the divinities, whose plural ce is earth;

Jagad = jaṅgama, moveable, i.e. cattle and offspring

Let god Savitar, who belongs to all men, come to us here at the rite with ritual refreshments and a good laud,
so that you, o youths [=gods], will reach exhilaration nearby us—(let) inspired thought (come) to the whole moving world at the evening
mealtime.

This vs. signals the dedicands of the hymn obliquely: viśvā́naraḥ ‘belonging to all men’ in b evokes its opposite number “all gods,” esp. since the sg. deváḥ occurs later in the same pāda. ‘All’ appears again in d, but with a different referent, ‘world’ (víśvaṃ jágat ‘the whole moving world’). The gods are presumably the addressees of pāda c, but only under the designation ‘youths’ (yuvānaḥ).

The initial ápi of c is somewhat puzzling. Geldner (/Witzel Gotō) render it ‘auch’, which is harmless. Renou takes it “au sense de abhí” (on what grounds?), as a perfectivizing preverb (again, on what grounds?). I am inclined to take it as a locational ‘nearby’, construed loosely with naḥ, despite the distance between the two words.

In d manīṣā́can be nom. or instr. I follow Geldner in taking it as the former, while Renou and Witzel Gotō take it as the latter, with Renou taking Savitar as implied subject and Witzel Gotō víśvaṃ jágat. There is general agreement that a verb ‘come’ should be supplied in d.

LOVED of all men, may Savitar, through praises offered as sacred food, come to our synod,
That you too, through-our hymn, ye ever-youthful, may gladden, at your visit, all our people.

Bei unserem Opfer soll mit Labungen und Segenswort der allen Menschen gehörende Gott Savitri erscheinen. Auf daß auch ihr Jünglinge uns in gehobener Stimmung versetzet, soll am Abend zur ganzen lebenden Welt die Andacht kommen.

Durch unser Lied und unsre Opfer komme Gott Savitar zum Opfer hold den Menschen, Dass auch ihr jungen Götter uns erfreuet die ganze Welt mit Huld bei eurer Einkehr.

Пусть придет на место жертвоприношения (поощренный) призывами, восхвалениями
Бог Савитар, принадлежащий всем людям!
Чтобы вы обрадовали нас, о юные,
(Пусть придет он) ко всему живому миру вечером вместе с Вдохновением!

• विश्वेदेवा:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब ग्यारह ऋचावाले एकसौ छयासी सूक्त का आरम्भ है। इसके आरम्भ से विद्वानों का विषय कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! आप जैसे (विश्वानरः) सब प्राणियों को पहुँचानेवाला अर्थात् अपने अपने शुभाऽशुभ कर्मों के परिणाम करनेवाला (देवः) देदीप्यमान अर्थात् (सविता) सूर्य के समान आप प्रकाशमान ईश्वर (सुशस्ति) सुन्दर प्रशंसाओं से (अभिपित्वे) सब ओर से पाने योग्य (विदथे) विज्ञानमय व्यवहार में (विश्वम्) समग्र (जगत्) जगत् को प्राप्त है वैसे (इडाभिः) अन्नादि पदार्थ वाणियों के साथ (नः) हम लोगों को (आ, एतु) प्राप्त हो आवे, हे (युवानः) यौवनावस्था को प्राप्त तरुण जनो ! (यथा) जैसे तुम (मनीषा) उत्तम बुद्धि से इस व्यवहार में (मत्सथ) आनन्दित होवो वैसे (नः) हमको (अपि) भी आनन्दित कीजिये ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे परमात्मा पक्षपात को छोड़के सबका न्याय और सभों में समान प्रीति करता है, वैसे विद्वानों को भी होना चाहिये। जैसा युवावस्थावाले पुरुष अपने समान मन को प्यारी युवती स्त्रियों के साथ विवाह कर सुखयुक्त होते हैं, वैसे विद्वान् जन विद्यार्थियों को विद्वान् कर प्रसन्न होते हैं ॥ १ ॥

अन्वय: हे विद्वन् भवान् यथा विश्वानरो देवः सविता सुशस्त्यभिपित्वे विदथे विश्वं जगत् प्राप्तोऽस्ति तथेळाभिर्न आ एतु। हे युवानो यथा यूयं मनीषाऽस्मिन् सत्ये व्यवहारे मत्सथ तथा नोऽस्मानप्यानन्दयत ॥ १ ॥

अथ विद्वद्विषयः प्रोच्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (नः) अस्मान् (इळाभिः) अन्नादिभिर्वाग्भिस्सह वा (विदथे) विज्ञानमये व्यवहारे (सुशस्ति) सुष्ठु प्रशंसिताभिः। अत्र सुपां सुलुगिति भिसो लुक्। (विश्वानरः) यो विश्वानि सर्वाणि भूतानि नयति सः (सविता) सूर्यइव स्वप्रकाशमान ईश्वरः (देवः) देदीप्यमानः (एतु) प्राप्नोतु (अपि) (यथा) (युवानः) यौवनावस्थां प्राप्ताः (मत्सथ) आनन्दत। अत्रान्येषामपीति दीर्घः। (नः) अस्मान् (विश्वम्) सर्वम् (जगत्) (अभिपित्वे) अभितः प्राप्तव्ये (मनीषा) प्रज्ञया ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यथा परमात्मा पक्षपातं विहाय सर्वेषां न्यायं करोति सर्वेषु तुल्यां प्रीतिं च तथा विद्वद्भिरपि भवितव्यं यथा युवानः स्वतुल्याभिर्हृद्याभिर्युवतीभिस्सह विवाहं कृत्वा सुखयन्ति तथा विद्वांसो विद्यार्थिनो विदुषः कृत्वा प्रसन्ना भवन्ति ॥ १ ॥

या सूक्तात विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जसा परमात्मा पक्षपात सोडून सर्वांचा न्याय करतो व सर्वांना समान प्रीती करतो, तसे विद्वानांनीही असावे. जसे युवावस्थेतील पुुरुष आपल्याप्रमाणे प्रिय युवती स्त्रियांबरोबर विवाह करून सुखी होतात. तसे विद्वान लोक विद्यार्थ्यांना विद्वान करून प्रसन्न होतात. ॥ १ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ꣡ नो वि꣡श्व आ꣡स्क्रा गमन्तु देवा꣡
मित्रो꣡ अर्यमा꣡ व꣡रुणः सजो꣡षाः
भु꣡वन् य꣡था नो वि꣡श्वे वृधा꣡सः
क꣡रन् सुषा꣡हा विथुरं꣡ न꣡ श꣡वः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ā́skrāḥ ← ā́skra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

gamantu ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{}

aryamā́ ← áryaman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sajóṣāḥ ← sajóṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhúvan ← √bhū- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{}

vr̥dhā́saḥ ← vr̥dhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yáthā ← yáthā (invariable)
{}

káran ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)
{}

śávaḥ ← śávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

suṣā́hā ← suṣā́ha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vithurám ← vithurá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

आ । नः॒ । विश्वे॑ । आस्क्राः॑ । ग॒म॒न्तु॒ । दे॒वाः । मि॒त्रः । अ॒र्य॒मा । वरु॑णः । स॒ऽजोषाः॑ ।
भुव॑न् । यथा॑ । नः॒ । विश्वे॑ । वृ॒धासः॑ । कर॑न् । सु॒ऽसहा॑ । वि॒थु॒रम् । न । शवः॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• viśva ← viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• āskrā ← āskrāḥ ← āskra
• [noun], nominative, plural, masculine

• gamantu ← gam
• [verb], plural, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• aryamā ← aryaman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• sajoṣāḥ ← sajoṣas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “consentaneous; combined; associated; united.”

• bhuvan ← bhū
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• vṛdhāsaḥ ← vṛdha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “increasing; promotive.”

• karan ← kṛ
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• suṣāhā ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• vithuraṃ ← vithuram ← vithura
• [noun], accusative, singular, neuter
• “weak.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• śavaḥ ← śavas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

नः अस्माकं यज्ञं विश्वे सर्वे देवाः आस्क्राः शत्रूणामास्कन्दयितारः आक्रमितारो वा आ गमन्तु आगच्छन्तु । के ते । मित्रो अर्यमा वरुणः च त्रयोऽपि सजोषाः समानप्रीतयः सन्तः आगच्छन्तु । किंतु विश्वे देवाः नः अस्माकं वृधासः वर्धयितारः यथा भुवन् भवेयुः तथा सुषाहा सुष्ठु शत्रूणामभिभवेन नोऽस्मदीयं शवः अन्नं विथुरं हीनं यथा न करन् न कुर्युः तथा आगच्छन्तु ॥

English translation:

“May all the triumphant gods, Mitra, Aryaman, Varuṇa equally well plural ased, come (to our rite); may they all be propitious to us; may they not leave us in want of food, after overcoming (our foes).”

Let all the gods together come here to us: Mitra, Aryaman, and Varuṇa in concert,
so that they all will become our strengtheners and will make (all things) easy to overcome, like faltering power. ꣡

To us may all the Gods come trooped together, Aryaman, Mitra, Varuna concordant,
That all may be promoters of our welfare, and with great might preserve our strength from slackness.

Zu uns sollen all die zusammenhaltenden Götter kommen: Mitra, Aryaman, Varuna in Eintracht, auf daß sie alle unsere Förderer seien, und alles leicht besiegbar machen wie eine wankende Macht.

Vereinigt mögen alle Götter kommen, Arjaman, Mitra, Varuna gemeinsam, Damit sie alle uns zum Heile werden, und alle Kraft uns schaffen, die nicht wanket.

Пусть придут к нам все объединившиеся боги:
Митра, Арьяман, Варуна, единодушные,
Так, чтобы они все придали нам силы,
Чтобы сделали (все) легко одолимым, словно расходившаяся сила.

• विश्वेदेवा:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! वैसे (मित्रः) प्राण के समान वर्त्तमान (अर्य्यमा) न्यायकारी (वरुणः) अतिश्रेष्ठ (सजोषाः) समान प्रीति का सेवन रखनेवाला और (आस्क्राः) शत्रुबल को पादाक्रान्त करने पाद तले दवानेवाले (विश्वे) समस्त (देवाः) विद्वान् जन (नः) हम लोगों को (आ, गमन्तु) सब ओर से प्राप्त होवें कि (यथा) जैसे (विश्वे) समस्त वे विद्वान् (नः) हमारा (वृधासः) सुख बढ़ानेवाले (भुवन्) होवें और (सुषाहा) सुन्दर जिसका सहन क्षमा शान्तिपन वह जन (विथुरम्) व्यथा पीड़ा देते हुए पदार्थ के (न) समान शीघ्र (शवः) बल (करन्) करें ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जिस मार्ग से विद्वान् जन चलें, उसीसे सर्व लोग चलें। जैसे आप्त शास्त्रज्ञ विद्वान् जन औरों के सुख-दुःखों को अपने तुल्य जानते हैं, वैसे ही सबको होना चाहिये ॥ २ ॥

अन्वय: हे मनुष्यास्तथा मित्रोर्यमा वरुणस्सजोषा आस्क्रा विश्वे देवा नोऽस्मानागमन्तु यथा विश्वे ते नो वृधासो भुवन्त्सुषाहा विथुरं न शवः करन् ॥ २ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (नः) (विश्वे) (आस्क्राः) शत्रुबलस्य क्रमितारः (गमन्तु) समन्तात् प्राप्नुवन्तु (देवाः) विद्वांसः (मित्रः) प्राणवद्वर्त्तमानः (अर्यमा) न्यायकारी (वरुणः) अतिश्रेष्ठः (सजोषाः) समानप्रीतिसेवनः (भुवन्) भवेयुः (यथा) (नः) अस्मान् (विश्वे) सर्वे (वृधासः) सुखवर्द्धकाः (करन्) कुर्वन्तु (सुषाहा) सुष्ठुसाहस्सहनं यस्य सः (विथुरम्) (न) इव (शवः) बलम् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। येन मार्गेण विद्वांसो गच्छेयुस्तस्मिन्नेव सर्वे गच्छन्तु यथाप्ता स्वात्मवदन्येषां सुखदुःखानि जानन्ति तथैव सर्वैर्भवितव्यम् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. ज्या मार्गाने विद्वान लोक जातात त्याच मार्गाने सर्व लोकांनी जावे. जसे आप्त, शास्त्रज्ञ, विद्वान लोक इतरांचे सुख-दुःख आपल्याप्रमाणे मानतात तसे सर्वांनी वागावे. ॥ २ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र꣡यिष्ठं+ वो · अ꣡तिथिं गृणीषे
अग्निं꣡ शस्ति꣡भिस् तुर्व꣡णिः सजो꣡षाः
अ꣡सद् य꣡था नो व꣡रुणः सुकीर्ति꣡र्
इ꣡षश् च पर्षद् अरिगूर्तः꣡ सूरिः꣡

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
átithim ← átithi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gr̥ṇīṣe ← √gr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

préṣṭham ← préṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG, mood:OPT}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sajóṣāḥ ← sajóṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śastíbhiḥ ← śastí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

turváṇiḥ ← turváṇi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ásat ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sukīrtíḥ ← sukīrtí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)
{}

arigūrtáḥ ← arigūrtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

parṣat ← √pr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

sūríḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

प्रेष्ठ॑म् । वः॒ । अति॑थिम् । गृ॒णी॒षे॒ । अ॒ग्निम् । श॒स्तिऽभिः॑ । तु॒र्वणिः॑ । स॒ऽजोषाः॑ ।
अस॑त् । यथा॑ । नः॒ । वरु॑णः । सु॒ऽकी॒र्तिः । इषः॑ । च॒ । प॒र्ष॒त् । अ॒रि॒ऽगू॒र्तः । सू॒रिः ॥

• preṣṭhaṃ ← preṣṭham ← preṣṭha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “dearest.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• atithiṃ ← atithim ← atithi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “guest; atithi [word]; Atithi.”

• gṛṇīṣe ← gṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “praise.”

• ‘gniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• śastibhis ← śastibhiḥ ← śasti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise.”

• turvaṇiḥ ← turvaṇi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “victorious; overpowering.”

• sajoṣāḥ ← sajoṣas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “consentaneous; combined; associated; united.”

• asad ← asat ← as
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• sukīrtir ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukīrtir ← kīrtiḥ ← kīrti
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fame; fame; glory; kīrti [word]; mention.”

• iṣaś ← iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• parṣad ← parṣat ← pṛ
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “protect; promote; rescue; help.”

• arigūrtaḥ ← ari
• [noun]

• arigūrtaḥ ← gūrtaḥ ← gur
• [verb noun], nominative, singular

• sūriḥ ← sūri
• [noun], nominative, singular, masculine
• “patron.”

हे देवाः वः युष्माकं प्रेष्ठं प्रियतमम् । सर्वेषामाह्वातृत्वाद्धविर्वहनाच्च अग्निः देवानां प्रियतमः। तम् अतिथिं गृणीषे गृणे स्तौमि ॥ व्यत्ययेन मध्यमः ॥ केन साधनेन । शस्तिभिः शंसनैः स्तुतिभिः । कीदृशोऽहम् । तुर्वणिः तूर्णवनिः शीघ्रं संभक्ता सजोषाः युष्माभिः सह प्रीयमाणः । यद्वा । एते अग्निविशेषणे । यः तुर्वणिः शीघ्रं यज्ञस्य संभक्ता सजोषा युष्माभिः सह प्रीयमाणः तम् अग्निं गृणीषे । यथा येन प्रकारेण नः अस्माकं वरुणः एतन्नामको देवः सुकीर्तिः शोभनकीर्तिमान् असत् । ‘सुकीर्तिं भिक्षे वरुणस्य भूरेः’ (ऋ. सं. २. २८.१ ) इत्यादिमन्त्रवर्णेषु वरुणात् सुकीर्तिरेव एषणीया । अरिगूर्तः अरिषु अदातृषु सदा शब्दितः अरीणां हननाय उद्युक्तो वा सूरिः प्रेरयिता अयं वरुणः इषश्च अन्नानि पर्षत् पूरयेत् । तथा तमपि स्तुम इत्यर्थः ॥

English translation:

“I praise with hymns, (O gods), your best beloved guest, Agni, who is prompt (to partake of the oblation) and who is well plural ased along (with you); so that (thereby) Varuṇa, the possessor of renown, the subduer of foes, the animator (of men), may fill us with food.”

I will sing for you to the dearest guest, to Agni, with my lauds, I who prevail in concert with (him?),
so that our good praise will be Varuṇa. And he [=Agni] will deliver
refreshments like a patron praised by a stranger.

On pāda c see Thieme, Fremdling, 36-37, and his revised interpr., Mitra and Aryaman, 66, which I follow here. Geldner’s “dessen Name in Ehren steht” (sim. Thieme [Fremdling], Klein [DGRV I.228], Witzel Gotō) for sukīrtí- cannot be correct, because sukīrtí- is otherwise a noun.

Agni I sing, the guest you love most dearly: the Conqueror through our lauds is friendly-minded.
That he may be our Varuna rich in glory and send food like a prince praised by the godly.

Agni preise ich als euren liebsten Gast gemeinschaftlich mit Lobreden andere überbietend, auf daß er uns ein Varuna sei, dessen Name in Ehren steht, und er möge uns Speisegenüsse in Fülle spenden wie ein von den Standesgenossen gepriesener Patron.

Ich preise euren liebsten Gast, den Agni, mit Lobgesängen ihn im Chor umstürmend, Damit zum Ruhm uns Yaruna gereiche, der gernbesungne Fürst uns Labung schenke.

Я воспою в славословиях вашего самого милого гостя -
Агни вместе (с другими богами, я,) превосходящий (соперников),
Чтобы он был нам Варуной, прекрасно прославленным,
И чтобы щедрый покровитель, воспеваемый сторонниками (?), сделал жертвенные услады полными.

• विश्वेदेवा:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! जैसे (तुर्वणिः) शीघ्र जाने और (सजोषाः) समान प्रीति रखनेवाले आप (शस्तिभिः) प्रशंसाओं से (अग्निम्) अग्नि के समान वर्त्तमान विद्या से प्रकाशित (प्रेष्ठम्) अतिप्रिय (अतिथिम्) अतिथिवद्वर्त्तमान विद्वान की (गृणीषे) प्रशंसा करते हो वा (यथा) जैसे (अरिगूर्त्तः) शत्रुओं में उद्यम करने और (सुकीर्त्तिः) पुण्य प्रशंसावाला (वरुणः) उत्तम विद्वान् (नः) हम लोगों को (इषः) अन्नादि पदार्थ (च) और इच्छाओं को (पर्षत्) सीचें वा (सूरिः) अतीव प्रवीण विद्वान् (असत्) हों वैसे (वः) तुम लोगों के प्रति वर्त्ते ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो गृहस्थजन प्रीति के साथ श्रेष्ठ, उत्तम शास्त्रज्ञ विद्वानों और अतिथि की सेवा करते हैं, धर्मयुक्त व्यवहार में उद्योगवान् होते वे यथार्थ विज्ञान को पाकर श्रीमान् होते हैं ॥ ३ ॥

अन्वय: हे विद्वन् यथा तुर्वणिः सजोषाः सँस्त्वं शस्तिभिरग्निं प्रेष्ठमतिथिं गृणीषे यथाऽरिगूर्त्तः सुकीर्त्तिर्वरुणो नोऽस्मानिषश्च पर्षत् सूरिरसत्तथा वो युष्मान् प्रति वर्त्तेत ॥ ३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रेष्ठम्) अतिशयेन प्रियम् (वः) युष्मान् (अतिथिम्) अतिथिवद्वर्त्तमानम् (गृणीषे) प्रशंससि (अग्निम्) वह्निवद्वर्त्तमानं विद्याप्रकाशितं विद्वांसम् (शस्तिभिः) प्रशंसाभिः (तुर्वणिः) सद्योगामी (सजोषाः) समानप्रीतिः (असत्) भवेत् (यथा) (नः) अस्माकम् (वरुणः) वरो विद्वान् (सुकीर्त्तिः) पुण्यप्रशंसः (इषः) अन्नानि (च) इच्छाः (पर्षत्) सिञ्चेत् (अरिगूर्त्तः) अरिषु शत्रुषु गूर्त्त उद्यमी (सूरिः) अतिप्रवीणो विद्वान् ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये गृहस्थाः प्रीत्याऽऽप्तानतिथिं च सेवन्ते धर्म्ये व्यवहार उद्योगिनो भवन्ति ते याथातथ्यं विज्ञानं प्राप्यं श्रीमन्तो भवन्ति ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे गृहस्थ लोक प्रेमाने श्रेष्ठ, उत्तम शास्त्रज्ञ विद्वानांची व अतिथीची सेवा करतात, धर्मयुक्त व्यवहारात उद्योगी असतात ते यथार्थ विज्ञान प्राप्त करून श्रीमंत होतात. ॥ ३ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उ꣡प व एषे न꣡मसा जिगीषा꣡
उषा꣡सान꣡क्ता सुदु꣡घेव धेनुः꣡
समाने꣡ अ꣡हन् विमि꣡मानो अर्कं꣡
वि꣡षुरूपे प꣡यसि स꣡स्मिन् ऊ꣡धन्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

īṣe ← √īṣ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

jigīṣā́ ← jigīṣā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG, mood:DES}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)
{}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

dhenúḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

sudúghā ← sudúgha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

uṣā́sānáktā ← uṣā́sānáktā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

áhan ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

arkám ← arká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

samāné ← samāná- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vimímānaḥ ← √mā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

páyasi ← páyas- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sásmin ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ū́dhan ← ū́dhar- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

víṣurūpe ← víṣurūpa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

उप॑ । वः॒ । आ । ई॒षे॒ । नम॑सा । जि॒गी॒षा । उ॒षसा॒नक्ता॑ । सु॒दुघा॑ऽइव । धे॒नुः ।
स॒मा॒ने । अह॑न् । वि॒ऽमिमा॑नः । अ॒र्कम् । विषु॑ऽरूपे । पय॑सि । सस्मि॑न् । ऊध॑न् ॥

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• va ← vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• eṣe ← iṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• jigīṣoṣāsānaktā ← jigīṣā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “victory; triumph.”

• jigīṣoṣāsānaktā ← uṣāsānaktā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “dawn; night.”

• sudugheva ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudugheva ← dughā ← dugha
• [noun], nominative, singular, feminine
• “yielding.”

• sudugheva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• dhenuḥ ← dhenu
• [noun], nominative, singular, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• samāne ← samāna
• [noun], locative, singular, neuter
• “like; identical; common; like; alike(p); same; samāna [word]; akin(p); comparable; identical; mutual; equal.”

• ahan ← ahar
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• vimimāno ← vimimānaḥ ← vimā ← √mā
• [verb noun], nominative, singular
• “arrange; distribute; barter; measure; fixate.”

• arkaṃ ← arkam ← arka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• viṣurūpe ← viṣurūpa
• [noun], locative, singular, neuter
• “different; manifold.”

• payasi ← payas
• [noun], locative, singular, neuter
• “milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”

• sasminn ← sasmin ← tad
• [noun], locative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ūdhan ← ūdhas
• [noun], locative, singular, neuter
• “udder; ūdhas [word]; night.”

हे देवाः वः युष्माकं नमसा हविषा नमस्कारेण वा उप उपेत्य जिगीषा पापानां जिगीषया एषे इच्छामि ॥ ‘इष गतौ ’ इत्यस्य वा ईषतेर्वा गत्याद्यर्थस्य लिटि उत्तमैकवचने इदं रूपम् ॥ भजामि । कस्मिन् काले । उषासानक्ता अहनि रात्रौ च । यद्वा । अहोरात्रदेवते अपि अभिगच्छामि । गतौ दृष्टान्तः । सुदुघा धेनुः इव सुदोग्ध्री धेनुः यथा दोहाय दोग्धुः गृहमागच्छति तद्वत् । किं कुर्वन् । सस्मिन् समाने ऊधन ऊधस्युत्पन्ने विषुरूपे नानारूपे पयसि क्षीरघृतादिके अर्कम् अर्चनीयमन्नं चरुपुरोडाशादिकं विमिमानः विविधं मिमानः । कस्मिन् काले। समाने अहन् षष्ठेऽहनि । एकस्मिन्नेवाहनि सर्वदैव वा इत्यर्थः । एकस्मिन्नेवाहनि समाने ऊधस्युत्पन्ने नानारूपे पयसि त्वदर्थं हविर्मिमान उपगच्छामीत्यर्थः । यद्वा । सस्मिन् सर्वस्मिन्नूधसि फलाख्यक्षीरोत्पादके यज्ञे निमित्तभूते सति विषुरूपे पयसि नानारूपे सोमलक्षणोदके अर्कमन्नसाधनं स्तोत्रं विमिमानोऽहं युष्मानभिगच्छामि ॥

English translation:

“I approach you, (deities), with reverence, night and day, in the hope of overcoming (sin), as (willingly), as a genitive tle cow (comes to be milked), mixing (for you) on the appropriate day the (sacrificial) food, (consisting) of multiform (preparations) of milk (genitive rated) from the same udder.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Multiform preparations: viṣurūpe payasi sasminnūdhan = in multiform milk in a common udder; i.e. the manifold water or solution of the Soma prepared for the sacrifice; since it yields rewards, it is compared to an udder yielding milk whence butter, ghee

With a desire for gain I hasten for you with homage to Dawn and Night, (who are) like a cow that is easily milked,
as in one and the same day I measure out my chant in milk of dissimilar forms (though found) in the same udder.

The standard tr. make rather heavy weather of pāda b, where the simile sudúgheva dhenúḥ is nominative, but uṣā́sānáktā, the most likely comparandum, makes most sense as the acc. goal of éṣe in pāda a. (Note in passing that Holland & van Nooten Rig Veda edition’s accentless eṣe is simply wrong.) The simile “like an easily milked cow” should not apply to the 1st ps. subj. of that verb. To deal with the apparent case mismatch (and to avoid the specious explanation “nominative for accusative in simile”), most interpr.

take b as a parenthetical nominal sentence (e.g., Geldner “– Nacht und Morgen sind wie eine gutmelke Kuh –”; so also Renou, Janert [Dhāsi, 29], Narten [Yasna H., 122], Witzel Gotō).

But this seems unnecessary: this is a repeated pāda, found also in VII.2.6, where the dual uṣā́sānáktā is nominative. Since that form is ambiguous, it can be adapted here to an accusative environment, without bothering to adjust the case of the simile. So Bloomfield (ad I.186.4, anticipated by Oldenberg).

In cd note the chiastic pairs of sám … ví / ví … sá(m): samāné … vimímānaḥ …, víṣurūpe … sásmin …

To you I seek with reverence, Night and Morning, like a cow good to milk, with hope to conquer,
Preparing on a common day the praise. song with milk of various hues within this udder.

Ich trete für euch unter Verbeugung im Wunsch etwas zu gewinnen vor beide - Nacht und Morgen sind wie eine gutmelke Kuh -, indem ich am gleichen Tage das Preislied in das Versmaß bringe, bei ungleichfarbiger Milch am gleichen Euter.

Ich lock’ euch her durch Andacht, Nacht und Morgen! wie zwei milchreiche Kühe voll Verlangen, An gleichem Tag den Lobgesang bereitend, bei ungleichfarb’ger Milch an gleichem Euter.

Я приближаюсь к вам с поклоном в надежде победить -
Утренняя Заря и Ночь подобны хорошо доящейся молочной корове –
В тот же день отмеривая хвалебный гимн
В разнообразном молоке у этого вымени.

• विश्वेदेवा:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब विद्या को पाकर उद्योग करने के विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (समाने) एकसे (अहन्) दिन में (अर्कम्) सत्कार करने योग्य अन्न को (विमिमानः) विशेषता से बनानेवाला मैं (उषासानक्ता) दिन-रात्रि के समान वा (धेनुः) वाणी जो (सुदुघेव) सुन्दर कामना पूरण करनेवाली उसके समान (नमसा) अन्नादि पदार्थ से (जिगीषा) जीतने की इच्छा जैसे हो वैसे (विषुरूपे) नाना प्रकार के रूपवाले (पयसि) जल और (सस्मिन्) समान (ऊधन्) दूध के निमित्त (वः) तुम लोगों के (उप, आ, ईषे) समीप सब ओर से प्राप्त होता हूँ ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जो रात्रि-दिवस के समान वर्त्तमान विद्या-अविद्या को जानकर, सब समय में उद्योग कर, धेनु के समान प्राणियों का उपकार कर, दुष्टों को जीतते, वे दूध में घी के तुल्य संसार में सारभूत होते हैं ॥ ४ ॥

अन्वय: समानेऽहन्नर्कं विमिमानोऽहं उषासानक्तेव धेनुस्सुदुघेव नमसा जिगीषा यथा स्यात्तथा वो युष्मान् विषुरूपे पयसि सस्मिन्नूधन् व उपेषे ॥ ४ ॥

अथ विद्यां प्राप्योद्योगकरणविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (उप) (वः) युष्मान् (आ) समन्तात् (ईषे) (नमसा) अन्नादिना (जिगीषा) जेतुमिच्छा (उषासानक्ता) अहर्निशम् (सुदुघेव) यथा सुष्ठु कामधुक् (धेनुः) वाक् (समाने) एकस्मिन् (अहन्) अहनि दिने (विमिमानः) विशेषेण निर्माता सन् (अर्कम्) सत्कर्त्तव्यमन्नम् (विषुरूपे) विरुद्धस्वरूपे (पयसि) उदके (सस्मिन्) सर्वस्मिन्। अत्र छान्दसो वर्णलोपो वेति रेफवकारलोपः। (ऊधन्) ऊधनि ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। ये रात्रिदिवसवद्वर्त्तमाने विद्याऽविद्ये विदित्वा सर्वस्मिन् समय उद्योगं कृत्वा धेनुवत् प्राणिन उपकृत्य दुष्टान् विजयन्ते ते दुग्धे घृतमिव संसारे सारभूता भवन्ति ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जे रात्र व दिवसाप्रमाणे वर्तमान असतात. विद्या-अविद्या जाणून सर्व काळी उद्योगी असतात. धेनुप्रमाणे प्राण्यांवर उपकार करून दुष्टांना जिंकतात ते दुधात तुपाप्रमाणे जगात सारभूत असतात. ॥ ४ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उत꣡ नो अ꣡हिर् बुध्नि꣡यो म꣡यस् कः
शि꣡शुं न꣡ पिप्यु꣡षीव वेति सि꣡न्धुः
ये꣡न न꣡पातम् अपां᳐꣡ जुना꣡म
मनोजु꣡वो वृ꣡षणो यं꣡ व꣡हन्ति

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áhiḥ ← áhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

budhnyàḥ ← budhnyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kar ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

máyaḥ ← máyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

utá ← utá (invariable)
{}

iva ← iva (invariable)
{}

ná ← ná (invariable)
{}

pipyúṣī ← √pī- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

síndhuḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

śíśum ← śíśu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

veti ← √vī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

junā́ma ← √jū- (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

nápātam ← nápat- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

manojúvaḥ ← manojū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

váhanti ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vŕ̥ṣaṇaḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

उ॒त । नः॒ । अहिः॑ । बु॒ध्न्यः॑ । मयः॑ । क॒रिति॑ कः । शिशु॑म् । न । पि॒प्युषी॑ऽइव । वे॒ति॒ । सिन्धुः॑ ।
येन॑ । नपा॑तम् । अ॒पाम् । जु॒नाम॑ । म॒नः॒ऽजुवः॑ । वृष॑णः । यम् । वह॑न्ति ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ‘hir ← ahiḥ ← ahi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “snake; lead; nāga; Nāga; ahi [word]; Vṛtra.”

• budhnyo ← budhnyaḥ ← budhnya
• [noun], nominative, singular, masculine

• mayas ← mayaḥ ← mayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “pleasure; refreshment.”

• kaḥ ← kṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• śiśuṃ ← śiśum ← śiśu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “child; young; baby; śiśu [word]; Śiśu; male child; fetus.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• pipyuṣīva ← pipyuṣī ← pyā
• [verb noun], nominative, singular
• “swell; abound; swell.”

• pipyuṣīva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• veti ← vī
• [verb], singular, Present indikative
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• sindhuḥ ← sindhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• yena ← yad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• napātam ← napāt
• [noun], accusative, singular, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

• apāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• junāma ← jū
• [verb], plural, Present injunctive
• “animate; encourage; impel; inspire.”

• manojuvo ← manaḥ ← manas
• [noun], neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• manojuvo ← juvaḥ ← jū
• [noun], nominative, plural, masculine
• “fleet.”

• vṛṣaṇo ← vṛṣaṇaḥ ← vṛṣan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vahanti ← vah
• [verb], plural, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

उत अपि च नः अस्माकम् अहिः अन्तरिक्षगामी अहन्ता वा अहीनो वा अहन्यमानो वा एतन्नामको देवः स एव बुध्न्यः । बुध्नं बन्धकमन्तरिक्षम् । तदर्हतीति बुध्न्यः अन्तरिक्षचारी एतन्नामको देवः मयः सुखं कः करोतु ॥ करोतेर्लङि रूपम् ॥ किंच पिप्युषी । इवशब्दः एवार्थः पूरणो वा । अस्मान् रसेन आप्याययन्ती सिन्धुः नाम नदी वेतु आयच्छतु। तत्र दृष्टान्तः । शिशुं न यथा शिशुं प्याययन्ती गौर्गच्छति तद्वत् । अपां नपातम् उदकानामपातयितारं वर्षकमेतन्नामकं यद्वा उदकानां नप्तारं तृतीयं पुत्रम् । अद्भ्यः ओषधिवनस्पतयः तेभ्योऽग्निरिति नप्तृत्वम् । तादृशमग्निं जुनाम स्तुतिभिः संगच्छेम । जु इति सौत्रो धातुर्गत्यर्थः ॥ यं देवं मनोजुवः मनोवेगाः वृष्णः वर्षका मेघा अश्वाः वहन्ति स सुखं करोतु ॥ ॥ ४ ॥

English translation:

“May, Ahirbudhnya grant us happiness; may Sindhu come, nourishing us as a (cow her) calf, whereby we may propitiate the grandson of the waters, (Agni), whom the clouds, swift as thought, convey.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sindhu = name of a river;

Ahirbudhnya: or, ahir who is also budhnya; ahi and budhna = antarikṣa; the compound implies a divinity presiding over the firmament; ahirvradhna of the Purāṇas is enumerated as one of the Rudras; ahirbradhna is the name of Śiva

And let Ahi Budhnya create joy for us. As a (cow) swelling (with milk) pursues her young, the River pursues (the hymn?)
with which we will speed the Child of the Waters, whom the bulls
having the speed of thought convey.

The standard tr. (Geldner, Renou, Witzel Gotō) take the root aor. injunc. kaḥ as modal (e.g., Geldner “soll … bereiten”); Hoffmann doesn’t treat this passage. Although I do not think that kaḥ regularly shows such value, formulaic considerations suggest it does here: the phrase máyas √kṛ occurs at the end of a Jagatī pāda as máyas karat (subjunctive: I.89.3, V.46.4, VIII.18.7, X.64.1), once máyas kṛdhi (impv.: I.114.2). Truncating it to fit a Triṣṭubh cadence here would yield monosyllabic kaḥ, which may maintain modal value because of its association with the true modals in Jagatī cadences.

May the great Dragon of the Deep rejoice us: as one who nourishes her young comes Sindhu,
With whom we will incite the Child of Waters whom vigorous course swift as thought bring hither.

Auch Ahi Budhnya soll uns Freude bereiten. Die Sindhu verlangt wie die milchstrotzende Kuh nach ihrem Jungen so nach dem Liede, durch das wir den Apam Napat zur Eile treiben wollen, den die gedankenschnellen Bullen fahren.

Der Wetterdrache auch verleihe Heil uns, es kommt der Strom wie zu dem Kalb die Milchkuh, Mit ihm beeilen wie den Sohn der Wasser, ihn, den gedankenschnelle Hengste fahren.

И еще: пусть Ахи Будхнья создаст нам радость!
Синдху принимает благосклонно (нашу хвалу), словно (корова,) набухшая (от молока) – теленка,
(Хвалу,) с чьей помощью мы подгоним Апам Напата,
Которого везут быки, быстрые, как мысль.

• विश्वेदेवा:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! हम लोग (येन) जिससे (अपाम्) जलों के (नपातम्) पतन को न प्राप्त पदार्थ को (जुनाम) बाँधें वा (मनोजुवः) मन के तुल्य वेग जिनका वे बिजुली आदि (वृषणः) वृष्टि करानेवाले (यम्) जिसको (वहन्ति) प्राप्त होते हैं वह (बुध्न्यः) अन्तरिक्षस्थ (अहिः) व्याप्तिशील मेघ (पिप्युषीव) बढ़ाती हुई वृद्धि देती उन्नति करती हुई स्त्री (शिशुम्) बालक को (न) जैसे वैसे (नः) हम लोगों को (वेति) व्याप्त होता (उत) और (सिन्धुः) नदी (मयः) सुख को (कः) करती है ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो मेघ न हो तो माता के तुल्य प्राणियों की पालना कौन करे ? जो सूर्य, बिजुली और पवन न हों तो इस मेघ को कौन धारण करे ? ॥ ५ ॥

अन्वय: हे मनुष्या वयं येनाऽपां नपातं जुनाम मनोजुवो वृषणो यं वहन्ति स बुध्न्योऽहिः पिप्युषीव शिशुं न नोऽस्मान् वेति। उतापि सिन्धुर्मयः कः ॥ ५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (नः) अस्मान् (अहिः) व्याप्तिशीलो मेघः (बुध्न्यः) अन्तरिक्षस्थः (मयः) सुखम् (कः) (शिशुम्) बालकम् (न) इव (पिप्युषीइव) यथा वर्द्धयन्ती (वेति) व्याप्नोति (सिन्धुः) नदी (येन) (नपातम्) पातरहितम् (अपाम्) जलानाम् (जुनाम) बध्नीयाम (मनोजुवः) मनसो जूर्वेग इव वेगो येषान्ते विद्युदादयः (वृषणः) वृष्टिकर्त्तारः (यम्) (वहन्ति) प्राप्नुवन्ति ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यदि मेघो न स्यात्तर्हि मातृवत्प्राणिनः कः पालयेत् ? यदि सूर्यविद्युद्वायवो न स्युस्तर्ह्ये तं को धरेत् ? ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जर मेघ नसतील तर आईप्रमाणे प्राण्यांचे पालन कोण करील? जर सूर्य, विद्युत व वायू नसतील तर मेघांना कोण धारण करणार? ॥ ५ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उत꣡ न ईं त्व꣡ष्टा आ꣡ गन्तु अ꣡छा
स्म꣡त् सूरि꣡भिर् अभिपित्वे꣡ सजो꣡षाः
आ꣡ वृत्रहा꣡ इ꣡न्दरश्+ चर्षणिप्रा꣡स्
तुवि꣡ष्टमो नरां꣡ न इह꣡ गम्याः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ácha ← ácha (invariable)
{}

gantu ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

īm ← īm (invariable)
{}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tváṣṭā ← tváṣṭar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)
{}

abhipitvé ← abhipitvá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sajóṣāḥ ← sajóṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

smát ← smát (invariable)
{}

sūríbhiḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

carṣaṇiprā́ḥ ← carṣaṇiprā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥trahā́ ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gamyāḥ ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT, mood:PREC}

ihá ← ihá (invariable)
{}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

narā́m ← nár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

tuvíṣṭamaḥ ← tuvíṣṭama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

उ॒त । नः॒ । ई॒म् । त्वष्टा॑ । आ । ग॒न्तु॒ । अच्छ॑ । स्मत् । सू॒रिऽभिः॑ । अ॒भि॒ऽपि॒त्वे । स॒ऽजोषाः॑ ।
आ । वृ॒त्र॒ऽहा । इन्द्रः॑ । च॒र्ष॒णि॒ऽप्राः । तु॒विःऽत॑मः । न॒राम् । नः॒ । इ॒ह । ग॑म्याः ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• īṃ ← īm ← īṃ
• [adverb]

• tvaṣṭā ← tvaṣṭṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Tvaṣṭṛ; Viśvakarman; sun.”

• gantv ← gantu ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• smat
• [adverb]
• “simultaneously; jointly.”

• sūribhir ← sūribhiḥ ← sūri
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “patron.”

• abhipitve ← abhipitva
• [noun], locative, singular, neuter

• sajoṣāḥ ← sajoṣas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “consentaneous; combined; associated; united.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vṛtrahendraś ← vṛtrahā ← vṛtrahan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra.”

• vṛtrahendraś ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• carṣaṇiprās ← carṣaṇi
• [noun], feminine
• “people.”

• carṣaṇiprās ← prāḥ ← prā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “appreciated.”

• tuviṣṭamo ← tuviṣṭamaḥ ← tuviṣṭama
• [noun], nominative, singular, masculine

• narāṃ ← narām ← nṛ
• [noun], genitive, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• gamyāḥ ← gam
• [verb], singular, Prekativ
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

त्वष्टा देवोऽपि नः अस्मान् अच्छ अभिप्राप्तुं ईम् इदानीम् इमं यज्ञं वा आ गन्तु। आगत्य च । स्मत् सहार्थे प्राशस्त्ये वा वर्तते । अत्र प्रशंसायाम् । प्रशस्तं यथा तथा अभिपित्वे अभिगन्तव्ये यज्ञे निमित्तभूते सति सूरिभिः स्तोतृभिर्ऋत्विग्भिः सजोषाः समानप्रीतिर्भवत्विति शेषः । तथा वृत्रहा वृत्रघाती चर्षणिप्राः। चर्षणयो मनुष्या यजमानाः । कामैः तेषां पूरकः । तुविष्टमः बहुतमो महत्तमः इह अस्मिन् कर्मणि नरां नृणां नः अस्माकम् उक्तगुणोपेतः सन् आ गम्याः आगच्छतु ॥

English translation:

“Or may Tvaṣṭā come to this sacrifice, equally well plural ased with those who praise (him) at the excellent (rite) at which he is present; may the most potent Indra, the protector of man, the destroyer of Vṛtra, come to the (solemnity) of our leaders.”

And let Tvaṣṭar come right here to us, in concert with the patrons, at the evening mealtime.
Indra, the Vr̥tra-smasher, who fills the domains, the most powerful of men, should come here to us.

The end of b, abhipitvé sajóṣāḥ, is a sort of mash-up of 1d and 2b, and ā́ gantu echoes ā́… gamantu of 2a.

Moreover Tvastar also shall approach us, one-minded with the princes at his visit.
Hither shall come the Vrtra-slayer Indra, Ruler of men, as strongest of the Heroes.

Auch Tvastri soll zu uns im Verein mit den freigebigen Patronen am Abend kommen. Der Vritratöter Indra, der die Lande erfüllt, der Stärkste der Männer soll hierher zu uns kommen!

Und Tvaschtar auch, er möge zu uns kommen zusammen mit der Fürstenschar zur Einkehr, Der Vritratödter, Weltbeherrscher, Indra, der Männer stärkster, möge zu uns kommen.

И еще: к нам пусть придет Тваштар вместе с
Щедрыми покровителями вечером, единодушный (с богами)!
Пусть Индра – убийца Вритры, наполнитель народов,
Самый могущественный из мужей придет сюда, к нам!

• विश्वेदेवा:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

अब मेघ और सूर्य के दृष्टान्त से उक्त विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! जैसे (इह) यहाँ (वृत्रहा) मेघ का हननेवाला (चर्षणिप्राः) मनुष्यों को सुखों से पूर्ण करनेवाला (तुविष्टमः) अतीव बली (त्वष्टा) प्रकाशमान (इन्द्रः) सूर्य (ईम्) जल को वर्षाता है वैसे तुम (नराम्) सब मनुष्यों के बीच (नः) हम लोगों को (आ, गम्याः) अच्छे प्रकार प्राप्त होओ (उत) और (स्मत्) प्रशंसायुक्त (अभिपित्वे) सब ओर से पाने योग्य व्यवहार में (सजोषाः) समान प्रीति रखनेवाले आप (सूरिभिः) विद्वानों के साथ (नः) हम लोगों के प्रति (अच्छ, आ, गन्तु) अच्छे प्रकार आइये ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो सूर्य के समान विद्या का प्रकाश कराते हैं, और अपने आत्मा के तुल्य सबको मान सुखी करते हैं, वे बलवान् होते हैं ॥ ६ ॥

अन्वय: हे विद्वन् यथेह वृत्रहा चर्षणिप्रास्तुविष्टमस्त्वष्टेन्द्र ईं वर्षयति तथा त्वं नरां न आ गम्या उत स्मदभिपित्वे सजोषा भवान्त्सूरिभिर्नोऽच्छागन्तु ॥ ६ ॥

अथ मेघसूर्यदृष्टान्तेनोक्तविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) (नः) अस्मान् (ईम्) जलम् (त्वष्टा) प्रकाशमानः (आ) (गन्तु) आगच्छन्तु (अच्छ) सम्यक् (स्मत्) प्रशंसायाम् (सूरिभिः) विद्वद्भिः (अभिपित्वे) अभितः प्राप्तव्ये (सजोषाः) समानप्रीतिः (आ) (वृत्रहा) मेघहन्ता (इन्द्रः) सूर्यः (चर्षणिप्राः) यश्चर्षणीन् मनुष्यान् सुखैः पिपर्त्ति सः (तुविष्टमः) अतिशयेन बली (नराम्) नराणाम् (नः) अस्मान् (इह) (गम्याः) गच्छेः ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये सूर्यवद्विद्यां प्रकाशयन्ति स्वात्मवत् सर्वान् मत्वा सुखयन्ति ते बलवन्तो जायन्ते ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे सूर्याप्रमाणे विद्येचा प्रकाश करवितात व आपल्या आत्म्याप्रमाणे सर्वांना मानतात व सुखी करतात ते बलवान असतात. ॥ ६ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उत꣡ न ईम् मत꣡यो अ꣡श्वयोगाः
शि꣡शुं न꣡ गा꣡वस् त꣡रुणं रिहन्ति
त꣡म् ईं गि꣡रो · ज꣡नयो न꣡ प꣡त्नीः
सुरभि꣡ष्टमं नरां᳐꣡ नसन्त

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áśvayogāḥ ← áśvayoga- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

īm ← īm (invariable)
{}

matáyaḥ ← matí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

utá ← utá (invariable)
{}

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

rihanti ← √rih- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

śíśum ← śíśu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

táruṇam ← táruṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

īm ← īm (invariable)
{}

jánayaḥ ← jáni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

pátnīḥ ← pátnī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

narā́m ← nár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

nasanta ← √nas- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

surabhíṣṭamam ← surabhíṣṭama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

उ॒त । नः॒ । ई॒म् । म॒तयः॑ । अश्व॑ऽयोगाः । शिशु॑म् । न । गावः॑ । तरु॑णम् । रि॒ह॒न्ति॒ ।
तम् । ई॒म् । गिरः॑ । जन॑यः । न । पत्नीः॑ । सु॒र॒भिःऽत॑मम् । न॒राम् । न॒स॒न्त॒ ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• īm ← īṃ
• [adverb]

• matayo ← matayaḥ ← mati
• [noun], nominative, plural, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• ‘śvayogāḥ ← aśva
• [noun], masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• ‘śvayogāḥ ← yogāḥ ← yoga
• [noun], nominative, plural, feminine
• “method; application; yoga; remedy; mix; treatment; mixture; procedure; contact; use; yogin; connection; application; union; magic trick; formulation; fraud; relation; sense; connection; war; therapy; enterprise; addition; undertaking; performance; marriage; yoke; yoga [word]; art; combination; assortment; confluence; constellation; relationship; connection; agent; means.”

• śiśuṃ ← śiśum ← śiśu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “child; young; baby; śiśu [word]; Śiśu; male child; fetus.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• gāvas ← gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• taruṇaṃ ← taruṇam ← taruṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “matutinal; young; green; immature; tender; recent; fresh; tender.”

• rihanti ← rih
• [verb], plural, Present indikative
• “lick.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• īṃ ← īm ← īṃ
• [adverb]

• giro ← giraḥ ← gir
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• janayo ← janayaḥ ← jani
• [noun], nominative, plural, feminine
• “wife; jan; woman; jani [word]; birth.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• patnīḥ ← patnī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “wife; mistress; queen.”

• surabhiṣṭamaṃ ← surabhiṣṭamam ← surabhiṣṭama
• [noun], accusative, singular, masculine

• narāṃ ← narām ← nṛ
• [noun], genitive, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• nasanta ← nas
• [verb], plural, Present injunctive

उत अपि च ईम् एनं तरुणं नित्ययुवानमिन्द्रं मतयः अस्मद्बुद्धयः अश्वयोगाः अश्वसमानप्राप्तयः रिहन्ति आस्वादयन्ति स्तुवन्तीत्यर्थः । तत्र दृष्टान्तः । गावः दोग्र्योः धेनवः शिशुं न शिशुमिव वत्समिव तं यथा लिहन्ति तद्वत् । तदेवाह । तमीं तमेवैनं नरां नराणां यजमानानां सुरभिष्टमम् अतिशयेन सुरभिं जनयः फलस्योत्पादयित्र्यः गिरः स्तुतयः नसन्त व्याप्नुवन्ति । नसतिर्व्यप्तिकर्मा । तत्र दृष्टान्तः । जनयः न उत्पादयित्र्यः पत्नीः पत्न्यः पतिमिव ।

English translation:

“For our minds, yoked together like horses tend to the ever youthful Indra, as cows to their calves; and the praises of men, (addressed) to him, are genitive rating most fragrant (fruit), as wives bear (children to their husbands).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Most fragrant fruit: surabhiṣṭamam = atiśayena surabhim, exceedingly fragrant

And our horse-yoked thoughts lick him like cows their tender young. Our songs approach him, the sweetest smelling of men, like
wedded wives.

The cmpd. áśva-yoga-, bahuvrīhi by accent, is somewhat peculiar; it might be closest to the type vájra-bāhu- ‘having an arm that has a mace (in it)’, hence ‘having a yoke that has horses (attached to it)’?

Him too our hymns delight, that yoke swift horses, like mother cows who lick their tender youngling.
To him our songs shall yield themselves like spouses, to him the most delightful of the Heroes.

Und es schmeicheln ihm unsere als Rosse angeschirrten Gedichte, wie Kühe ihr zartes Junges lecken. Ihn, den duftendsten der Männer liebkosen die Lobreden wie die Gattinnen den Mann.

Gebete eilen wie geschirrte Rosse, wie Kühe, die das junge Kalb belecken, Den lieblichsten der Männer küssen unsre Gesänge wie den Mann vermählte Frauen.

И еще: наши молитвы – упряжки коней (облизывают Индру),
Словно коровы лижут нежного теленка.
Словно женщины – (мужние) жены, песни ласкают того,
Кто самый привлекательный из мужей.

• विश्वेदेवा:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर और दृष्टान्त से विद्वानों के विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (अश्वयोगाः) अश्वयोग अर्थात् अश्वों का योग कराते हैं वे (मतयः) मनुष्य (तरुणम्) तरुण (शिशुम्) बछड़ों को (न) जैसे (गावः) गौयें वैसे (नः) हम लोगों को (ईम्) सब ओर से (रिहन्ति) प्राप्त होते हैं, जिस (नराम्) मनुष्यों के बीच (सुरभिष्टमम्) अतिशय करके सुगन्धित सुन्दर कीर्त्तिमान् को (जनयः) उत्पत्ति करानेवाले जन (पत्नीः) अपनी पत्नियों को जैसे (न) वैसे (नसन्त) प्राप्त होवें वह (ईम्) सब ओर से (गिरः) वाणियों को प्राप्त होता है (तम्) उसको (उत) ही हम लोग सेवें ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - जैसे घुड़चढ़ा शीघ्र एकस्थान से दूसरे स्थान को वा जे गौयें बछड़ों को वा स्त्रीव्रत जन अपनी अपनी पत्नियों को प्राप्त होते हैं, वैसे विद्वान् जन विद्या और श्रेष्ठ विद्वानों की वाणियों को प्राप्त होते हैं ॥ ७ ॥

अन्वय: हे मनुष्या येऽश्वयोगा मतयस्तरुणं शिशुं गावो न नोऽस्मानीम्रिहन्ति यं नरां मध्ये सुरभिष्टमं जनयः पत्नीर्न नसन्त स ईं गिरः प्राप्नोति तमुतापि वयं सेवेमहि ॥ ७ ॥

पुनर्दृष्टान्तरेण विद्वद्विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) (नः) अस्मान् (ईम्) (मतयः) मनुष्याः (अश्वयोगाः) येऽश्वान्योजयन्ति ते (शिशुम्) वत्सम् (न) इव (गावः) (तरुणम्) युवावस्थास्थम् (रिहन्ति) प्राप्नुवन्ति (तम्) (ईम्) सर्वतः (गिरः) वाणीः (जनयः) जनयितारः (न) इव (पत्नीः) दारान् (सुरभिष्टमम्) अतिशयेन सुरभिः सुगन्धिस्तम् (नराम्) मनुष्याणाम् (नसन्त) प्राप्नुवन्तु। नस इति गतिकर्मा०। निघं० २। १४। ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - यथाऽश्वारूढाः सद्यः स्थानान्तरं यथा वा गावो वत्सान् यथा वा स्त्रीव्रताः स्वपत्नीश्च प्राप्नुवन्ति तथा विद्वांसो विद्याप्तवाचो यान्ति ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - जसा घोडेस्वार एका स्थानापासून दुसऱ्या स्थानी जातो किंवा जशा गाई आपल्या वासरांबरोबर असतात किंवा स्त्रीव्रती पुरुष आपापल्या पत्नीसोबत राहतात तसे विद्वान लोकांना विद्या व श्रेष्ठ विद्वानांची वाणी प्राप्त होते. ॥ ७ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उत꣡ न ईम् मरु꣡तो वृद्ध꣡सेनाः
स्म꣡द् रो꣡दसी स꣡मनसः सदन्तु
पृ꣡षदश्वासो ऽव꣡नयो न꣡ र꣡था
रिशा꣡दसो मित्रयु꣡जो न꣡ देवाः꣡

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
īm ← īm (invariable)
{}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

utá ← utá (invariable)
{}

vr̥ddhásenāḥ ← vr̥ddhásena- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

sadantu ← √sad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

sámanasaḥ ← sámanas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

smát ← smát (invariable)
{}

avánayaḥ ← aváni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

pŕ̥ṣadaśvāsaḥ ← pŕ̥ṣadaśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ráthāḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mitrayújaḥ ← mitrayúj- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

riśā́dasaḥ ← riśā́das- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

उ॒त । नः॒ । ई॒म् । म॒रुतः॑ । वृ॒द्धऽसे॑नाः॒ । स्मत् । रोद॑सी॒ इति॑ । सऽम॑नसः । स॒द॒न्तु॒ ।
पृष॑त्ऽअश्वासः । अ॒वन॑यः । न । रथाः॑ । रि॒शाद॑सः । मि॒त्र॒ऽयुजः॑ । न । दे॒वाः ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• īm ← īṃ
• [adverb]

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• vṛddhasenāḥ ← vṛddha ← vṛdh
• [verb noun]
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• vṛddhasenāḥ ← senāḥ ← senā
• [noun], nominative, plural, masculine
• “army; senā [word]; armament.”

• smad ← smat
• [adverb]
• “simultaneously; jointly.”

• rodasī ← rodas
• [noun], nominative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• samanasaḥ ← samanas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “consentaneous.”

• sadantu ← sad
• [verb], plural, Aorist imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• pṛṣadaśvāso ← pṛṣat
• [noun]
• “motley; patched.”

• pṛṣadaśvāso ← aśvāsaḥ ← aśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• ‘vanayo ← avanayaḥ ← avani
• [noun], nominative, plural, feminine
• “river; earth; floor; path; bed; course.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• rathā ← rathāḥ ← ratha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• riśādaso ← riśādasaḥ ← riśādas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “superior; superior; proud.”

• mitrayujo ← mitra
• [noun], masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• mitrayujo ← yujaḥ ← yuj
• [noun], nominative, plural, masculine
• “amalgamated; harnessed.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

उत अपि च नः अस्मदीयम् ईम् इदानीम् एनं यागं वा मरुतः स्मत् सह अपि सदन्तु गच्छन्तु । कुतो देशात् । रोदसी रोदस्योर्द्यावापृथिव्योः सकाशात् । यद्वा । रोदस्यावपि गच्छताम् । कीदृशास्ते मरुतः । वृद्धसेनाः प्रवृद्धबलाः समनसः समानमनस्काः पृषदश्वासः पृषद्वर्णाश्वाः । ‘पृषत्यो मरुताम् ’ (नि. १, १५, ६) इति यास्कः । अवनयो न यथैव नमनस्वभावाः रथाः रंहणस्वभावा रथवन्तो वा ॥ मत्वर्थों लुप्यते ॥ यद्वा । अवनयो रक्षका रथा इव स्थिताः। रिशादसः । रिशाः शत्रवः । तेषाम् अत्तारः मित्रयुजः देवाः न मैत्रीयुक्ता व्यवहर्तारः ऋत्विज इव । यद्वा । मैत्रीयुक्ता अन्ये देवा यथा गच्छन्ति तद्वत् ॥

English translation:

“Or may the Maruts, being of one mind, come from heaven and earth (to the sacrifice); they who are a mighty host, who have parti-coloured steeds, who are like protecting chariots, and who are devourers of foes may they come like friendly deities.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Like protecting chariots: avanayo na rathāḥ = rakṣakāḥ rathāḥ;

Avanaya = bending, or inclining downwards

And let the like-minded Maruts along with Rodasī sit here for us—their weapons grown strong,
their horses dappled, their chariots like streams—the gods who care for the stranger, like yokemates in alliance.

I take -senā- here and in 9d as ‘weapon’, not ‘army’ (contra the standard interp.), because I think ‘weapon’ works better in 9d with the simile in 9c. However, ‘army’ (that is, warrior band vel sim.) is certainly not excluded.

Given the sequence vṛddhásenāḥ … pṛ́ṣadaśvāso ‘vánayo ná ráthāḥ, opening with two bahuvrīhis, the last term avánayo ná ráthāḥ looks very like a decomposed bahuvrīhi *aváni-ratha- ‘having chariots (like) streams’. Curiously, though Renou is usually quick to suggest such an interpr., he does not mention such a possibility in his notes.

So may the Maruts, armed with mighty weapons, rest here on heaven and earth with hearts in concord,
As Gods whose cars have dappled steeds like torrents, destroyers of the foe allies of Mitra.

Auch die Marut mit verstärkter Heerschar sollen sich einträchtig mit Rodasi zu uns setzen, mit scheckigen Rossen fahrend - ihre Wagen sind rasch wie die Ströme -, herrenstolz wie die mit Mitra verbündeten Götter.

Die Maruts auch in grossen Scharen mögen mit Rodasi vereint sich niederlassen, Die Feindvertilger, wie gesellte Götter, mit Schecken fahrend, gleichwie schnelle Ströme.

И еще: пусть Маруты с сильным войском
Сядут к нам вместе с Родаси, единодушные,
Ездящие на пестрых конях – колесницы (их) словно (быстрые) потоки –
Заботящиеся о чужом, подобные богам, связанным с Митрой.

• विश्वेदेवा:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पवन आदि के दृष्टान्त से विद्वानों के विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (मरुतः) पवन (ईम्) जल को जैसे वैसे (वृद्धसेनाः) बढ़ी हुई प्रौढ़ तरुण प्रचण्ड बल वेगवाली जिनकी सेना वे (नः) हम लोगों को (सदन्तु) प्राप्त होवें (उत) और (समनसः) समान जिनका मन वे परोपकारी विद्वान् (स्मत्) ही (रोदसी) आकाश और पृथिवी को प्राप्त हों (पृषदश्वासः) पुष्ट जिनके घोड़ा वे विद्वान् जन वा (अवनयः) भूमि (रथाः) रमणीय यानों के (न) समान (रिशादसः) रिसहा शत्रुओं को नाश कराते और (मित्रयुजः) मित्रों के साथ संयोग रखते उन (देवाः) विद्वानों के (न) समान होते हैं ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - जिनकी वीर सेना जो समान मति रखनेवाले बड़े बड़े रथादि यान जिनके तीर (=पास) पृथिवी के समान क्षमाशील मित्रप्रिय विद्वान् जन सबका प्रिय आचरण करते हैं, वे प्रसन्न होते हैं ॥ ८ ॥

अन्वय: मरुत ईमिव वृद्धसेना नोऽस्मान् सदन्तूत समनसः स्मद्रोदसी सदन्तु पृषदश्वासोऽवनयो रथा न रिशादसो मित्रयुजो देवा न भवन्ति ॥ ८ ॥

अथ वाय्वादिदृष्टान्तेनोक्तविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) (नः) अस्मान् (ईम्) जलम् (मरुतः) वायवः (वृद्धसेनाः) वृद्धा प्रौढा सेना येषां ते (स्मत्) एव (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (समनसः) समानं मनो येषान्ते (सदन्तु) प्राप्नुवन्तु (पृषदश्वासः) पृषतः पृष्टाः पुष्टा अश्वा येषान्ते (अवनयः) भूमयः (न) इव (रथाः) रमणीयाः (रिशादसः) ये रिशाञ्छत्रून् दसन्ति नाशयन्ति ते (मित्रयुजः) ये मित्रैः सह युञ्जन्ति ते (न) इव (देवाः) विद्वांसः ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - ये वीरसेनाः समानमतयो बृहद्यानाः पृथिवीवत् क्षमाशीला मित्रप्रिया विद्वांसः सर्वप्रियमाचरन्ति ते प्रसन्ना भवन्ति ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - ज्यांच्याजवळ वीरसेना, समान विचार बाळगणारे, मोठमोठी याने, पृथ्वीप्रमाणे क्षमाशील प्रिय मित्र, विद्वान लोक सर्वांना प्रिय वाटेल असे आचरण करतात ते प्रसन्न राहतात. ॥ ८ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र꣡ नु꣡ य꣡द् एषाम् महिना꣡ चिकित्रे꣡
प्र꣡ युञ्जते प्रयु꣡जस् ते꣡ सुवृक्ति꣡
अ꣡ध य꣡द् एषां सुदि꣡ने न꣡ श꣡रुर्
वि꣡श्वम् ए꣡रिणम् प्रुषाय꣡न्त से꣡नाः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cikitré ← √cit- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

mahinā́ ← mahimán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)
{}

prá ← prá (invariable)
{}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

prayújaḥ ← prayúj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

suvr̥ktí ← suvr̥ktí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yuñjate ← √yuj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ádha ← ádha (invariable)
{}

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

śáruḥ ← śáru- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sudíne ← sudína- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

íriṇam ← íriṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pruṣāyánta ← √pruṣⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

sénāḥ ← sénā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

प्र । नु । यत् । ए॒षा॒म् । म॒हि॒ना । चि॒कि॒त्रे । प्र । यु॒ञ्ज॒ते॒ । प्र॒ऽयुजः॑ । ते । सु॒ऽवृ॒क्ति ।
अध॑ । यत् । ए॒षा॒म् । सु॒ऽदिने॑ । न । शरुः॑ । विश्व॑म् । आ । इरि॑णम् । प्रु॒षा॒यन्त॑ । सेनाः॑ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• mahinā ← mahina
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness; enormousness.”

• cikitre ← cit
• [verb], plural, Perfect indicative
• “notice; observe; attend to; intend.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yuñjate ← yuj
• [verb], plural, Present indikative
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• prayujas ← prayujaḥ ← prayuj
• [noun], accusative, plural, feminine
• “team.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• suvṛkti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “praise.”

• adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• eṣāṃ ← eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• sudine ← sudina
• [noun], locative, singular, neuter

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• śarur ← śaruḥ ← śaru
• [noun], nominative, singular, masculine
• “arrow.”

• viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• eriṇam ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• eriṇam ← iriṇam ← iriṇa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hole; rivulet.”

• pruṣāyanta ← pruṣāy ← √pruṣ
• [verb], plural, Present injunctive
• “sprinkle.”

• senāḥ ← senā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “army; senā [word]; armament.”

एषां मरुतां महिना महिमा वृष्टिलक्षणः यत् यस्मात् प्र चिकित्रे प्रज्ञायते । यद्वा । एषां महत्त्वेन युक्ता नराः चिकित्रे जानन्त्यनुष्ठेयम् । नु इति पूरणः । ततः ते ज्ञातारः सुवृक्ति ॥ सुपो लुक् ॥ सुष्ठुतीनां प्रयुजः प्रयोगान् प्र युञ्जते । अध अथ प्रयोगानन्तरं यत् यस्मात् एषां सेनाः वृष्ट्युत्पादकाः विश्वं सर्वं भुवनम् इरिणम् ऊषरप्रदेशं यथा तथा सर्वतः प्रुषायन्त उत्पादयन्ति । तत्र दृष्टान्तः । सुदिने मेघावरणादिरहिते दिने शरुः अन्धकारहिंसकः प्रकाश इव। स यथा सर्वमावृणोति तथा मरुत्सेना वृष्ट्या सर्वम् ऊषरं करोति । यद्वा । मरुन्महिमा वृष्टिर्भवति । तदा सस्यादिसमृद्धौ सत्यां प्रयोगं कुर्वन्ति । यदा यजन्ति तदा मरुत्सेनाः सर्वा महीमुन्दन्तीत्येवं महानुभावा मरुत इति तेषां स्तुतिः ॥ ।

English translation:

“For, verily, their greatness is well known, (as) they diligently discharge their functions; by which their spot pours rain upon every arid soil, as light spreads (universally) on a fine day.”

Now that they have become conspicuous in their greatness, they hitch up their advance teams with a well-twisted (hymn),
then, when, like a (lightning) bolt on a clear day, their weapons spray all the salt-land.

They hasten on to happy termination their orders when they are made known by
glory.
As on a fair bright day the arrow flieth o’er all the barren soil their missiles sparkle.

Sobald sie sich in ihrer ganzen Größe gezeigt haben, spannen sie ihren Vorspann unter Lobpreis vor, wenn dann wie ein Blitz bei heiterem Himmel ihre Scharen das ganze rissige Land mit Regen überschütten.

Wenn sie in ihrer Herrlichkeit sich zeigen, so schirren sie schön rüstend die Gespanne, Und wie der Blitz am heitern Tag, so netzen ein jedes Thal mit Strömen ihre Scharen.

Стоит им только показаться во (всем) их величии,
Как они запрягают передние упряжки, (погоняемые) гимнами,
И затем, подобно выстрелу их при ясном небе,
Стрелы летят брызгами в каждую впадину.

• विश्वेदेवा:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वान् के विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जो (एषाम्) इन विद्वानों के (महिम्ना) महिमा से (प्र, चिकित्रे) उत्तमता से विशेष ज्ञानवान् विद्वान् के लिये (प्रयुजः) उत्तमता से योग करते उनको (नु) शीघ्र (प्रयुञ्जन्ते) अच्छे प्रकार युक्त करते हैं (अध) इसके अनन्तर (यत्) जो जन (एषाम्) इन अच्छे योग करनेवालों के (सुदिने) उत्तम समय में (विश्वम्) समस्त (इरिणम्) कंपायमान जगत् को (शरुः) मारनेवाला वीर जन (सेनाः) सेनाओं को जैसे (न) वैसे (आ, प्रुषायन्त) सेवन करें (ते) वे (सुवृक्ति) सुन्दर गमन जिसमें हो उस उत्तम सुख वा मार्ग को प्राप्त होते हैं ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो राजजन पूरी विद्यावाले अध्यापकों को विद्याप्रचार के लिये प्रवृत्त करते हैं, वे महिमा—बड़ाई को प्राप्त होते हैं। जो किये को जाननेवाले कुलीन शूरवीरों की सेनाओं को पुष्ट करते, वे सदा विजय को प्राप्त होते हैं ॥ ९ ॥

अन्वय: यद्य एषां महिना प्र चिकित्रे प्रयुजो नु प्रयुञ्जन्ते। अध यदेषां सुदिने विश्वमिरिणं शरुः सेना नेवा प्रुषायन्त ते सुवृक्ति प्राप्नुवन्ति ॥ ९ ॥

पुनर्विद्वद्विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (नु) सद्यः (यत्) ये (एषाम्) विदुषाम् (महिना) महिम्ना (चिकित्रे) विज्ञानवते (प्र) (युञ्जन्ते) (प्रयुजः) प्रकर्षेण युञ्जन्ति (ते) (सुवृक्ति) सुष्ठु व्रजन्ति यस्मिंस्तम् (अध) अनन्तरे (यत्) ये (एषाम्) प्रयोक्तॄणाम् (सुदिने) शोभने समये (न) इव (शरुः) हिंसकः (विश्वम्) सर्वम् (आ) समन्तात् (इरिणम्) कम्पितं जगत् (प्रुषायन्त) सेवन्ताम् (सेनाः) ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये राजानः पूर्णविद्यानध्यापकान् विद्याप्रचाराय प्रवर्त्तयन्ति ते महिमानमाप्नुवन्ति। ये कृतज्ञकुलीनशूरवीरसेनाः पुष्यन्ति ते सदा विजयमाप्नुवन्ति ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे राजे पूर्ण विद्यावान अध्यापकांना विद्याप्रचारासाठी प्रवृत्त करतात त्यांना महत्त्व प्राप्त होते. जे कृतज्ञ कुलीन, शूर-वीर सेनेला पुष्ट करतात ते सदैव विजय प्राप्त करतात. ॥ ९ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र꣡ ऊअश्वि꣡नाव् अ꣡वसे कृणुध्वम्
प्र꣡ पूष꣡णं स्व꣡तवसो हि꣡ स꣡न्ति
अद्वेषो꣡ वि꣡ष्णुर् वा᳐꣡त ऋभुक्षा꣡
अ꣡छा सुम्ना꣡य ववृतीय देवा꣡न्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; line affected by realignment
genre M
genre M
genre M

Morph
aśvínau ← aśvín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

kr̥ṇudhvam ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

prá ← prá (invariable)
{}

u ← u (invariable)
{}

hí ← hí (invariable)
{}

prá ← prá (invariable)
{}

pūṣáṇam ← pūṣán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sánti ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

svátavasaḥ ← svátavas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

adveṣáḥ ← adveṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

r̥bhukṣā́ḥ ← r̥bhukṣā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vā́taḥ ← vā́ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víṣṇuḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ácha ← ácha (invariable)
{}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sumnā́ya ← sumná- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

vavr̥tīya ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:MED}

प्रो इति॑ । अ॒श्विनौ॑ । अव॑से । कृ॒णु॒ध्व॒म् । प्र । पू॒षण॑म् । स्वत॑वसः । हि । सन्ति॑ ।
अ॒द्वे॒षः । विष्णुः॑ । वातः॑ । ऋ॒भु॒क्षाः । अच्छ॑ । सु॒म्नाय॑ । व॒वृ॒ती॒य॒ । दे॒वान् ॥

• pro ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• pro ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• aśvināv ← aśvinau ← aśvin
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• kṛṇudhvam ← kṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• pūṣaṇaṃ ← pūṣaṇam ← pūṣan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• svatavaso ← sva
• [noun]
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• svatavaso ← tavasaḥ ← tavas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “strong; energetic.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• santi ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• adveṣo ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• adveṣo ← dveṣaḥ ← dveṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hate; dislike.”

• viṣṇur ← viṣṇuḥ ← viṣṇu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• vāta ← vātaḥ ← vāta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• ṛbhukṣā ← ṛbhukṣāḥ ← ṛbhukṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra.”

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• sumnāya ← sumna
• [noun], dative, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• vavṛtīya ← vṛt
• [verb], singular, Perfect optative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

हे ऋत्विजः अश्विनौ एतन्नामकौ देवावुद्दिश्य अवसे अस्मद्रक्षणाय प्रो कृणुध्वं स्तुतिं प्रकर्षेण कृणुध्वम् । पूषणं पोषकम् एतन्नामकं देवमपि अवसे प्रकर्षेण स्तुतिं कृणुध्वम् । किंच ये स्वतवसः स्वायत्तबलाः सन्ति तानपि प्र कृणुध्वम् । के ते। अद्वेषः द्वेषरहितः विष्णुः व्याप्तः एतन्नामको देवः । प्रथममनाहूतोऽपि न कुप्यतीति वक्तुम् अद्वेषः इत्युक्तम् । तथा वातः सर्वत्र संचारी वायुः ऋभुक्षाः पतिरिन्द्रश्च । एतानपि प्र कृणुध्वम् । अतोऽहं स्वायत्तबलान् सर्वानपि देवान् सुम्नाय सुखाय अच्छ आभिमुख्येन ववृतीय स्तोत्रैः अभिवर्तयेयम् ॥

English translation:

“Propitiate the Aśvins and Pūṣan, for my protection; (propitiate) those (deities), who are of independent powers, as Viṣṇu, devoid of hatred, Vāyu and Ṛbhukṣin, and may I influence the gods to be present for my felicity.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Who are of independent powers: svatavaso hi santi = ye svāyattabalāḥ santi, those who are self-dependent, powerful;

Ṛbhukṣin = Indra

Bring the Aśvins forward to help; bring Pūṣan forward, for they are powerful by nature,
(as are) Viṣṇu without hatred, the Wind, and the Master of the R̥bhus. I would turn the gods here for their good favor.

Incline the Asvins to show grace, and Pusan, for power and might have they, their own possession.
Friendly are Visnu, Vata, and Rbhuksan so may I bring the Gods to make us happy.

Lasset den Asvin den Vorrang, daß sie gewogen seien, lasset Pusan den Vorrang, denn sie sind die Selbstsicheren! Der nie feindselige Vishnu. Vata, Ribhuksan - die Götter möchte ich zur Gunsterweisung herwenden.

Die Ritter auch macht euch geneigt zur Hülfe, den Puschan auch, denn sie sind durch sich selbst stark; Und freundlich sind der Wind, Ribhukschan, Vischnu, ich möchte her zur Huld die Götter wenden.

Сделайте Ашвинов главными, чтобы (они) помогали,
Пушана – главным: ведь они сильны сами собой!
Лишенный враждебности Вишну, Вата, Рибхукшан:
Я хочу повернуть к себе богов – для милости!

• विश्वेदेवा:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब अध्यापक और उपदेशकों के विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजा प्रजाजनो ! तुम जो (हि) ही (स्वतवसः) अपना बल रखनेवाले (अद्वेष) निर्वैर विद्वान् जन (सन्ति) हैं उनको जो (अश्विनौ) विद्याव्याप्त अध्यापक और उपदेशक मुख्य परीक्षक हैं वे विद्या की (अवसे) रक्षा, पढ़ाना, विचारना, उपदेश करना इत्यादि के लिये (प्र, कृणुध्वम्) अच्छे प्रकार नियत करें और जैसे (वातः) पवन के समान (विष्णुः) गुण व्याप्तिशील (ऋभुक्षाः) मेधावी मैं (सुम्नाय) सुख के लिये (देवान्) विद्वानों को (अच्छ, ववृतीय) अच्छा वर्त्ताऊँ वैसे तुम (पूषणम्) पुष्टि करनेवाले को (प्रो) उत्तमता से नियत करो ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो रागद्वेषरहित, विद्याप्रचार के प्रिय, पूरे शारीरिक-आत्मिक बलवाले धार्मिक विद्वान् हैं, उनको सब लोग विद्याप्रचार के लिये संस्थापन करें, जिससे सुख बढ़े ॥ १० ॥

अन्वय: हे राजप्रजाजना यूयं ये हि स्वतवसोऽद्वेषो विद्वांसस्सन्ति तान् यावश्विनावध्यापकोपदेशकौ मुख्यौ परीक्षकौ स्तस्तौ विद्याया अवसे प्रकृणुध्वम्। यथा वातइव विष्णुर्ऋभुक्षा अहं सुम्नाय देवानच्छ ववृतीय तथा यूयं पूषणं प्रो कृणुध्वम् ॥ १० ॥

अथाध्यापकोपदेशकविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रो) प्रकर्षे (अश्विनौ) विद्याव्याप्ताऽध्यापकोपदेशकौ (अवसे) रक्षणादिने (कृणुध्वम्) (प्र) (पूषणम्) पोषकम् (स्वतवसः) स्वकीयं तवो बलं येषान्ते (हि) निश्चये (सन्ति) (अद्वेषः) द्वेषभावरहिताः (विष्णुः) व्यापकः (वातः) वायुः (ऋभुक्षाः) मेधावी (अच्छ) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (सुम्नाय) सुखाय (ववृतीय) वर्त्तेयम् (देवान्) विदुषः ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये रागद्वेषरहिता विद्याप्रचारप्रियाः पूर्णशरीरात्मबला धार्मिका विद्वांसः सन्ति तान् सर्वे विद्याप्रचाराय संस्थापयन्तु येन सुखं वर्द्धेत ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे रागद्वेष रहित, विद्याप्रचार प्रिय, पूर्ण शारीरिक आत्मिक बल असणारे धार्मिक विद्वान आहेत त्यांचे सर्व लोकांनी विद्याप्रचारासाठी संस्थापन करावे, ज्यामुळे सुख वाढावे. ॥ १० ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इयं꣡ सा꣡ वो ऽस्मे꣡° दी꣡धितिर् यजत्रा
अपिप्रा꣡णी च स꣡दनी च भूयाः
नि꣡ या꣡ देवे꣡षु य꣡तते वसूयु꣡र्
विद्या꣡मेषं꣡ वृज꣡नं जीर꣡दानुम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

dī́dhitiḥ ← dī́dhiti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

iyám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yajatrāḥ ← yájatra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

apiprā́ṇī ← apiprā́ṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

bhūyāḥ ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT, mood:PREC}

ca ← ca (invariable)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

sádanī ← sádana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ní ← ní (invariable)
{}

vasūyúḥ ← vasūyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yátate ← √yat- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

iṣám ← iṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jīrádānum ← jīrádānu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vidyā́ma ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

vr̥jánam ← vr̥jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

इ॒यम् । सा । वः॒ । अ॒स्मे इति॑ । दीधि॑तिः । य॒ज॒त्राः॒ । अ॒पि॒ऽप्राणी॑ । च॒ । सद॑नी । च॒ । भू॒याः॒ ।
नि । या । दे॒वेषु॑ । यत॑ते । व॒सु॒ऽयुः । वि॒द्याम॑ । इ॒षम् । वृ॒जन॑म् । जी॒रऽदा॑नुम् ॥

• iyaṃ ← iyam ← idam
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• sā ← tad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], dative, plural
• “you.”

• asme ← mad
• [noun], locative, plural
• “I; mine.”

• dīdhitir ← dīdhitiḥ ← dīdhiti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “beam.”

• yajatrā ← yajatra
• [noun], nominative, singular, feminine
• “adorable.”

• apiprāṇī ← apiprāṇa
• [noun], nominative, singular, feminine

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• sadanī ← sadana
• [noun], nominative, singular, feminine

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• bhūyāḥ ← bhū
• [verb], singular, Prekativ
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• yatate ← yat
• [verb], singular, Present indikative
• “strive; endeavor; join; equal; rival.”

• vasūyur ← vasūyuḥ ← vasūyu
• [noun], nominative, singular, feminine

• vidyāmeṣaṃ ← vidyāma ← vid
• [verb], plural, Present optative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• vidyāmeṣaṃ ← iṣam ← iṣa
• [noun], accusative, singular, masculine

• vṛjanaṃ ← vṛjanam ← vṛjana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “community; settlement.”

• jīradānum ← jīra
• [noun]
• “agile; quick; fast.”

• jīradānum ← dānum ← dānu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Dānu; dew; drop.”

हे यजत्राः यष्टव्या देवाः वः युष्मत्संबन्धिनी सा इयं प्रसिद्धा दीधितिः दीप्तिः अस्मे अस्माकम् अपिप्राणी सर्वदा चेष्टयित्री सदनी च निवासवती च भूयाः भूयात् भवतु । या दीधितिः वसूयुः वसुमती देवेषु नि यतते नियमेन प्रयत्नं करोति । तानपि प्रकाशितुं सैव भूयात् । विद्याम इति गतः ॥ ॥ ५ ॥

English translation:

“Objects of admiration, may that wealth-abounding effulgence which manifests itself amongst the gods, give animation to our existence, and (permanence to) our dwellings; that we may (thence) obtain food, strength, and long life.”

Here among us is this visionary hymn, o you who are worthy of the sacrifice; it should provide you your fill and a place to sit—
(the hymn) that, seeking goods, takes its place among the gods. – May we know refreshment and a community having lively waters.

The dī́dhiti- ‘visionary hymn’ of this vs. makes a thematic ring with the manīṣā́- ‘inspired thought’ of 1d.

This is my reverent thought of you, ye Holy; may it inspire you, make you dwell among us,–
Thought, toiling for the Gods and seeking treasure. May we find strengthening food in full abundance.

Diese unsere Andacht soll euch, ihr Opferwürdige, ganz erfüllen und zum Sitzen einladen, die um Gutes bittend zu den Göttern strebt. - Wir möchten einen gastfreien Opferbündler kennen lernen, der rasch schenkt.

Ihr heil’gen, diese unsre Andacht möge eur Odem sein, und euch zum Sitzen locken, Die Gut begehrend zu den Göttern hinstrebt. Gebt Labung uns und wasserreiche Fluren.

Пусть эта молитва, о достойные жертв, вас
Целиком наполнит и пригласит сесть среди нас,
(Та,) что, стремясь к благам, пробивает себе путь к богам!
Мы хотим найти щедрую общину, легко дарящую!

• विश्वेदेवा:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (यजत्राः) विद्वानों के पूजनेवालो ! (या) जो (वसुयुः) धनों को चाहनेवाली अर्थात् जिससे धनादि उत्तम पदार्थ सिद्ध होते हैं उस विद्या की उत्तम दीप्ति कान्ति (देवेषु) विद्वानों में (नि, यतते) निरन्तर यत्न करती है, कार्यकारिणी होती है, (सा, इयम्) सो यह (वः) तुम्हारी (दीधितिः) उक्ति कान्ति (अस्मे) हमारे लिये (अपिप्राणी) निश्चित प्राण बल की देनेवाली (च) और (सदनी) दुःख विनाशने से सुख देनेवाली (च) भी (भूयाः) हो जिससे हम लोग (इषम्) इच्छासिद्धि वा अन्नादि पदार्थ (वृजनम्) बल और (जीरदानुम्) जीवन को (विद्याम) प्राप्त होवें ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - विद्या ही मनुष्यों को सुख देनेवाली है, जिसने विद्या धन न पाया वह भीतर से सदा दरिद्रसा वर्त्तमान रहता है ॥ ११ ॥इस सूक्त में विद्वानों के गुणों का वर्णन होने से इसके अर्थ की पिछले सूक्तार्थ के साथ सङ्गति जानना चाहिये ॥यह एकसौ छयासीवाँ सूक्त और पाँचवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे यजत्रा या वसूयुर्दीधितिर्देवेषु नि यतते सेयं वो दीधितिरस्मे अपिप्राणी च सदनी च भूयाः। यतो वयमिषं वृजनं जीरदानुञ्ज विद्याम ॥ ११ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (इयम्) वेदविद्या (सा) (वः) युष्माकम् (अस्मे) अस्मभ्यम् (दीधितिः) विद्याप्रदीप्तिः (यजत्राः) विदुषां पूजकाः (अपिप्राणी) निश्चितप्राणबलप्रदा (च) (सदनी) दुःखविनाशनेन सुखप्रदा (च) (भूयाः) (नि) (या) (देवेषु) विद्वत्सु (यतते) यत्नं करोति (वसूयुः) वसूनि धनानीच्छुः (विद्याम्) (इषम्) (वृजनम्) (जीरदानुम्) ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - विद्यैव मनुष्याणां सुखप्रदा येन विद्याधनं न प्राप्तं सोऽन्तः सदा दरिद्र इव वर्त्तते ॥ ११ ॥अस्मिन् सूक्ते विद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥इति षडशीत्युत्तरं शततमं सूक्तं पञ्चमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - विद्याच माणसाला सुख देणारी आहे. ज्याने विद्याधन प्राप्त केले नाही तो आतून सदैव दरिद्री असतो. ॥ ११ ॥