१८४

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ता᳓ वाम् अद्य᳓ ता᳓व् अपरं᳓ हुवेम
उछ᳓न्तियाम् उष᳓सि व᳓ह्निर् उक्थइः᳓
ना᳓सतिया कु᳓ह चित् स᳓न्ताव् अर्यो᳓
दिवो᳓ न᳓पाता सुदा᳐᳓स्तराय

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adyá ← adyá (invariable)

aparám ← aparám (invariable)

huvema ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

taú ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

uchántyām ← √vas- 1 (root)
{case:LOC, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ukthaíḥ ← ukthá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

uṣási ← uṣás- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

váhniḥ ← váhni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

cit ← cit (invariable)

kúha ← kúha (invariable)

nā́satyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sántau ← √as- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

nápātā ← nápat- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

sudā́starāya ← sudā́stara- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ता । वा॒म् । अ॒द्य । तौ । अ॒प॒रम् । हु॒वे॒म॒ । उ॒च्छन्त्या॑म् । उ॒षसि॑ । वह्निः॑ । उ॒क्थैः ।
नास॑त्या । कुह॑ । चि॒त् । सन्तौ॑ । अ॒र्यः । दि॒वः । नपा॑ता । सु॒दाःऽत॑राय ॥

• tā ← tad
• [noun], accusative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• tāv ← tau ← tad
• [noun], accusative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• aparaṃ ← aparam ← apara
• [noun], accusative, singular, neuter
• “other; another(a); following; western; future; apara [word]; elder; remaining; some(a); later(a); back(a).”

• huvemocchantyām ← huvema ← hu
• [verb], plural, Aorist optative
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• huvemocchantyām ← ucchantyām ← vas
• [verb noun], locative, singular
• “dawn; shine.”

• uṣasi ← uṣas
• [noun], locative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• vahnir ← vahniḥ ← vahni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; digestion; Plumbago zeylanica; Agni; vahni; draft horse; three; sacrificial fire; Vahni; gold; southeast; citron; charioteer; leader.”

• ukthaiḥ ← uktha
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• nāsatyā ← nāsatya
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• kuha
• [adverb]
• “wherein.”

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• santāv ← santau ← as
• [verb noun], accusative, dual
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• aryo ← aryaḥ ← ari
• [noun], genitive, singular, masculine

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• napātā ← napāt
• [noun], accusative, dual, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

• sudāstarāya ← sudāstara
• [noun], dative, singular, masculine

ता तौ रक्षकत्वेन प्रसिद्धौ वां युवाम् अद्य अस्मिन् यागदिने हुवेम आह्वयामः इति आशीः । तथा अपरम् अपरस्मिन्नपि दिने तौ युवां हुवेम । अपरमित्येतत् अपरस्मिन्नित्यर्थे समभिव्याहारात्, ‘ अद्या च नो मृळयतापरं च ’ ( ऋ. सं. २. २९. २ ) इत्यादिमन्त्रान्तरे तथा दर्शनाच्च । अपरयागं प्रत्यपि इति वा । कस्मिन् काले। उपसि उषोदेवतायाम् उच्छन्त्यां तमो विवासयन्त्यां सत्याम् । उषःकाले हि प्रातरनुवाकाश्विनशस्त्रे प्रयुज्यते । उक्ते काले हे नासत्या असत्यरहितौ दिवो नपाता द्युलोकस्य नपातयितारौ नप्तृस्थानीय वा कुह चित् सन्तौ कुत्रचिद्देशे वर्तमानौ युवां वह्निः स्तुतेर्वोढा अर्यः ईरयिता स्तुतेरीश्वरो वा ईदृशोऽहं होता सुदास्तराय अत्यर्थं शोभनहविर्दात्रे यजमानाय तदर्थं तौ युवाम् उक्थैः शस्त्रैर्हुवेमेति संबन्धः । अत्र आख्यातं पदमेकवचनतया नेतव्यम् । वह्निरर्यशब्दौ वा बहुवचनत्वेन नेतव्यौ । अथवा वाक्यद्वयम् । यस्माद्वह्निरर्यो होता उक्तगुणकौ युवां शंसति तस्माद्वयं यजमानाः तौ युवामाह्वयामः इति ।

English translation:

“We invoke you two, (Aśvins), today; the same two on any other day; when the morning dawns. Nāsatyas, grandsons of heaven, wherever you may be, the pious reciter (of the hymn) invokes you with praises on behalf of the liberal donor (of the offering).”

We would summon you today and you later on. When dawn is breaking, the conductor (of words) with solemn words (summons)
the Nāsatyas, the sons of Heaven, wherever they are, for the man who gives even more than the stranger.

Just as the voc. aśvinā breaks up the phrase rájāṃsi … ví in I.181.4 and bāḷhé … tredhā́in I.181.7, the phrase divó nápātā referring to the Aśvins breaks up aryáḥ … sudā́starāya, but more radically, since a pāda boundary intervenes.

LET us invoke you both this day and after the priest is here with lauds when morn is breaking:
Nasatyas, wheresoe’er ye be, Heaven’s Children, for him who is more liberal than the godless.

Euch beide wollen wir heute, euch künftig rufen, bei aufleuchtender Morgenröte ich der Wortführer mit Lobgedichten die Nasatya´s, wo sie auch sein mögen, die Enkel des Himmels für den, der freigebiger als der hohe Herr ist,

Euch wollen heut wir, euch in Zukunft rufen, beim Morgenlicht euch Fahrende mit Liedern, Wo ihr auch seid, o Treue, zu dem Mann hin, der mehr, o Himmelssöhne, als der Feind gibt.

Вас двоих мы хотим призывать сегодня, вас двоих - в будущем,
Когда зажигается утренняя заря (я,) ведущий (обряд), гимнами (призову вас),
О Насатьи, где бы вы ни были,
Как отпрысков неба для того, кто щедрее дает, чем чужой.

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

अब द्वितीयाष्टक के पञ्चम अध्याय के प्रथम सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में अध्यापक और उपदेशक विषय को कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (नपाता) जिनका पात विद्यमान नहीं वे (नासत्या) मिथ्या व्यवहार से अलग हुए सत्यप्रिय विद्वानो ! हम लोग (अद्य) आज (उच्छन्त्याम्) नाना प्रकार का वास देनेवाली (उषसि) प्रभात वेला में (ता) उन (वाम्) तुम दोनों महाशयों को (हुवेम) स्वीकार करें (तौ) और उन आपको (अपरम्) पीछे भी स्वीकार करें तुम (कुह, चित्) किसी स्थान में (सन्तौ) हुए हो और जैसे (वह्निः) पदार्थों को एक स्थान को पहुँचानेवाले अग्नि के समान (अर्य्यः) वणियाँ (सुदास्तराय) अतीव सुन्दरता से उत्तम देनेवाले के लिये (उक्थैः) प्रशंसा करने के योग्य वचनों से (दिवः) व्यवहार के बीच वर्त्तमान है वैसे हम लोग वर्त्तें ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे विद्वान् जन आकाश और पृथिवी से उपकार करते हैं, वैसे हम लोग विद्वानों से उपकार को प्राप्त हुए वर्त्तें ॥ १ ॥

अन्वय: हे नपाता नासत्या वयमद्य उच्छन्त्यामुषसि ता वां हुवेम तावपरं स्वीकुर्य्याम युवां कुह चित् सन्तौ यथा वह्निरिवार्य्यः सुदास्तरायोक्थैर्दिवो मध्ये वर्त्तेते तथा वयमपि वर्त्तेमहि ॥ १ ॥

पुनरध्यापकोपदेशकविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (ता) तौ (वाम्) युवाम् (अद्य) (तौ) (अपरम्) पश्चात् (हुवेम) (उच्छन्त्याम्) विविधवासदात्र्याम् (उषसि) प्रभातवेलायाम् (वह्निः) वोढा (उक्थैः) प्रशंसनीयैर्वचोभिः (नासत्या) असत्यात् पृथग्भूतौ (कुह) कस्मिन् (चित्) अपि (सन्तौ) (अर्य्यः) वणिग्जनः (दिवः) व्यवहारस्य (नपाता) न विद्यते पातो ययोस्तौ (सुदास्तराय) अतिशयेन सुष्ठुप्रदात्रे ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा विद्वांसो द्यावापृथिवीभ्यामुपकारान् कुर्वन्ति तथा वयं विद्वद्भ्य उपकृता भवेम ॥ १ ॥

या सूक्तात अध्यापक व उपदेशकाची लक्षणे सांगितलेली असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागील सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती समजली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे विद्वान लोक आकाश व पृथ्वीद्वारे उपकार करतात तसे आम्हीही विद्वानांकडून उपकृत होऊन वागावे. ॥ १ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्मे᳓ ऊ षु᳓ वृषणा मादयेथाम्
उ᳓त् पणीँ᳓र् हतम् ऊर्मिया᳓ म᳓दन्ता
श्रुत᳓म् मे अ᳓छउक्तिभिर् मतीना᳓म्
ए᳓ष्टा नरा नि᳓चेतारा च क᳓र्णैः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

mādayethām ← √mad- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

sú ← sú (invariable)

u ← u (invariable)

vr̥ṣaṇā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

hatam ← √han- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

mádantā ← √mad- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

paṇī́n ← paṇí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ūrmyā́ ← ūrmí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

út ← út (invariable)

áchoktibhiḥ ← áchokti- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

matīnā́m ← matí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

śrutám ← √śru- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)

éṣṭā ← √yaj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, non-finite:PPP}

kárṇaiḥ ← kárṇa- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

narā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

nícetārā ← nícetar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

अ॒स्मे इति॑ । ऊं॒ इति॑ । सु । वृ॒ष॒णा॒ । मा॒द॒ये॒था॒म् । उत् । प॒णीन् । ह॒त॒म् । ऊ॒र्म्या । मद॑न्ता ।
श्रु॒तम् । मे॒ । अच्छो॑क्तिऽभिः । म॒ती॒नाम् । एष्टा॑ । न॒रा॒ । निऽचे॑तारा । च॒ । कर्णैः॑ ॥

• asme ← mad
• [noun], locative, plural
• “I; mine.”

• ū ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• vṛṣaṇā ← vṛṣan
• [noun], vocative, dual, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• mādayethām ← māday ← √mad
• [verb], dual, Present imperative
• “delight; enjoy; intoxicate.”

• ut ← ud
• [adverb]
• “up.”

• paṇīṃr ← paṇīn ← paṇi
• [noun], accusative, plural, masculine
• “niggard; paṇ.”

• hatam ← han
• [verb], dual, Present imperative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• ūrmyā ← ūrmi
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “wave; billow.”

• madantā ← mad
• [verb noun], nominative, dual
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• śrutam ← śru
• [verb], dual, Aorist imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• acchoktibhir ← acchoktibhiḥ ← acchokti
• [noun], instrumental, plural, feminine

• matīnām ← mati
• [noun], genitive, plural, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• eṣṭā ← āyaj ← √yaj
• [verb noun], accusative, dual

• narā ← nṛ
• [noun], vocative, dual, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• nicetārā ← nicetṛ
• [noun], nominative, dual, masculine

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• karṇaiḥ ← karṇa
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “ear; Karṇa; karṇa [word]; auricle; fluke; diameter; lobule.”

हे वृषणा कामानां वर्षकौ अश्विनौ युवाम् अस्मे उ अस्मास्वेव सु मादयेथां सुष्ठु तृप्यतम् । अस्मभ्यं तर्पयतमभिमतम् । तथा पणीन् वणिजो लुब्धकानयष्टॄन् उत् उन्मूल्य हतं नाशयतम् । कीदृशौ युवाम् । ऊर्म्या । रात्रिनामैतत् । रात्रौ मदन्ता माद्यन्तौ । यद्वा । ऊर्मिरिति सोमनाम ।’ ऊर्मिर्यस्ते पवित्र अ ’ ( ऋ. सं. ९. ६४. ११ ) इत्यादिषु तथा प्रयोगात् । अस्मदीयेन सोमेन मदन्तौ । तादृशौ युवां मे मम अच्छोक्तिभिः अभिमुख्यकरैर्निर्मलवेदवाक्यैः रचिताः मतीनाम् ॥ कर्मणि षष्ठी ॥ मननसाधनाः स्तुतीः कर्णैः आकर्णनसाधनैः श्रोत्रैः श्रुतम् शृणुतम् । हे नरा नेतारौ युवां खलु एष्टा अन्वेष्टारौ अस्मत्स्तुतीनां तथा निचेतारा लब्धानां तासां संचयकर्तारौ । निरित्येष समित्येतस्य स्थाने । यस्मादेवंविधौ तस्माच्छृणुतमिति ॥

English translation:

“Showerers (of benefits), rejoicing in (our) libations), make us happy, and destroy the niggard (withholder) of offerings; hear, leaders, with your ears, my praises addressed to you with pure words, for you are seekers (after praise), you are retentive (of laudation).”

Bring yourselves to exhilaration in our company, o bulls! Beat up the niggards when you are exhilarated by the wave (of soma).
Listen to me, you superior men, brought here through sacrifice by the invitations of my thoughts, and (be) attentive with your ears.

The form éṣṭā is generally taken as the ppl. to √iṣ ‘wish, desire’ + ā́(so Geldner [/Witzel Gotō], Renou; e.g., Geldner ‘herbeigewünscht’). This is not impossible, but it should be noted that √iṣ ‘desire’ is not otherwise attested with ā́in the RV. I prefer the interpr.

of Grassmann, fld. by Pirart (Les Nāsatya I: 385), which assigns it to √yaj ‘sacrifice’. The lexeme ā́√yaj is quite common and means ‘bring here/attract by sacrifice’, which fits the passage well.

With us, ye Mighty, let yourselves be joyful, glad in our stream of Soma slay the niggards.
Graciously hear my hymns and invitations, marking, O Heroes, with your cars my longing.

Bei uns sollet ihr Bullen euch fein ergötzen. Treibet die Knauser aus, indem ihr euch an dem Somagewoge ergötzet. Höret auf mich, ihr Herren, von den Einladungen meiner Dichtungen herbeigewünscht, und seid aufmerksam mit den Ohren!

Bei uns, ihr Stiere, ja bei uns berauscht euch, den Kargen schlagt; der Somaflut euch freuend Auf meiner Lieder Zuspruch höret achtsam, geliebte Männer, mit den Ohren lauschend.

У нас наслаждайтесь хорошенько, о два быка!
Вышвырните скупцов! Наслаждайтесь волною (сомы)!
Услышьте меня, о два мужа, привлеченные
Приглашениями (моих) молитв! Внемлите ушами!

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (वृषणा) बलवान् (निचेतारा) नित्य ज्ञानवान् और ज्ञान के देनेवाले (नरा) अग्रगामी विद्वानो ! तुम (पणीन्) प्रशंसित व्यवहार करनेवाले (अस्मे) हम लोगों को (सु, मादयेथाम्) सुन्दरता से आनन्दित करो (ऊर्म्या) और रात्रि के साथ (मदन्ता) आनन्दित होते हुए तुम लोग दुष्टों का (उत्, हतम्) उद्धार करो अर्थात् उनको उस दुष्टता से बचाओ और (मतीनाम्) मनुष्यों की (अच्छोक्तिभिः) अच्छी उक्तियों अर्थात् सुन्दर वचनों से जो मैं (एष्टा) विवेक करनेवाला हूँ उस (च, मे) मेरी भी सुन्दर उक्ति को (कर्णैः) कानों से (उ, श्रुतम्) तर्क-वितर्क करने के साथ सुनो ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जैसे अध्यापक और उपदेश करनेवाले जन पढ़ाने और उपदेश सुनाने योग्य पुरुषों को वेदवचनों से अच्छे प्रकार ज्ञान देकर विद्वान् करते हैं, वैसे उनके वचन को सुनके वे सब काल में सबको आनन्दित करने योग्य हैं ॥ २ ॥

अन्वय: हे वृषणा ! निचेतारा नरा युवां पणीनस्मे सुमादयेथामूर्म्या सह मदन्ता दुष्टानुद्धतं मतीनामच्छोक्तिभिर्योहमेष्टा तस्य च मे सुष्ठूक्तिं कर्णैरु श्रुतम् ॥ २ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मे) अस्मान् (उ) वितर्के (सु) शोभने (वृषणा) बलिष्ठौ (मादयेथाम्) आनन्दयेथाम् (उत्) (पणीन्) प्रशस्तव्यवहारकर्त्रीन् (हतम्) (ऊर्म्या) रात्र्या सह। ऊर्म्येति रात्रिना०। निघं० १। ७। (मदन्ता) आनन्दन्तौ (श्रुतम्) शृणुतम् (मे) मम (अच्छोक्तिभिः) शोभनैर्वचोभिः (मतीनाम्) मनुष्याणाम् (एष्टा) पर्य्यालोचकः (नरा) नेतारौ (निचेतारा) नित्यं ज्ञानवन्तौ ज्ञापकौ (च) (कर्णैः) श्रौत्रैः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - यथाऽध्यापकोपदेष्टारावध्येतॄनुपदेश्याँश्च वेदवचोभिः संज्ञाप्य विदुषः कुर्वन्ति तथा तद्वचः श्रुत्वा तौ सदा सर्वैरानन्दनीयौ ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जसे अध्यापक व उपदेशक शिकविणाऱ्या व उपदेश ऐकविण्यायोग्य पुरुषांना वेदवचनांनी चांगल्या प्रकारे ज्ञान देऊन विद्वान करतात तसे त्यांचे वचन ऐकून ते सर्वकाळी सर्वांना आनंदित करतात. ॥ २ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

श्रिये᳓ पूषन्न् इषुकृ᳓तेव देवा᳓
ना᳓सतिया वहतुं᳓ सूरिया᳓याः
वच्य᳓न्ते वां ककुहा᳓ अप्सु᳓ जाता᳓
युगा᳓ जूर्णे᳓व व᳓रुणस्य भू᳓रेः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
devā́ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

iṣukŕ̥tā ← iṣukŕ̥t- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

iva ← iva (invariable)

pūṣan ← pūṣán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śriyé ← śrī́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

nā́satyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sūryā́yāḥ ← sūryā́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

vahatúm ← vahatú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

apsú ← áp- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

jātā́ḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

kakuhā́ḥ ← kakuhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vacyánte ← √vañc- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

bhū́reḥ ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

jūrṇā́ ← √jr̥̄- ~ jūr- (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

váruṇasya ← váruṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yugā́ ← yugá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

श्रि॒ये । पू॒ष॒न् । इ॒षु॒कृता॑ऽइव । दे॒वा । नास॑त्या । व॒ह॒तुम् । सू॒र्यायाः॑ ।
व॒च्यन्ते॑ । वा॒म् । क॒कु॒हाः । अ॒प्ऽसु । जा॒ताः । यु॒गा । जू॒र्णाऽइ॑व । वरु॑णस्य । भूरेः॑ ॥

• śriye ← śrī
• [noun], dative, singular, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• pūṣann ← pūṣan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• iṣukṛteva ← iṣukṛtā ← iṣukṛt
• [noun], nominative, dual, masculine

• iṣukṛteva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• devā ← deva
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• nāsatyā ← nāsatya
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• vahatuṃ ← vahatum ← vahatu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “marriage.”

• sūryāyāḥ ← sūryā
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Citrullus colocynthis Schrad..”

• vacyante ← vañc
• [verb], plural, Indikativ Pr￤s. Passiv

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• kakuhā ← kakuhāḥ ← kakuha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “huge; eminent; distinguished.”

• apsu ← ap
• [noun], locative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• jātā ← jātāḥ ← jan
• [verb noun], nominative, plural
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• yugā ← yuga
• [noun], nominative, plural, neuter
• “Yuga; yoke; couple; coevals; generation; lustrum; two; pair; yuga [word]; Yuga; race.”

• jūrṇeva ← jūrṇā ← jṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “jṛ; digest; age; cook; boil down; decay; decay; ripen.”

• jūrṇeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• varuṇasya ← varuṇa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• bhūreḥ ← bhūri
• [noun], genitive, singular, masculine
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

सविता सूर्यो दुहितरं सूर्याख्यां प्रदातुमनाः देवानाहूय सामर्थ्यसमीक्षणाय आजिं परिकल्प्य यः इमं जेष्यति स एषां कन्यकामृक्सहस्रक्लृप्तं स्तोत्रं च लभते इत्यकल्पयत्। तमग्निः प्रथममजयत् तमनु अश्विनावपि जित्वा अग्निं प्रधृष्य ऋक्सहस्रं कन्यकां च अलभेताम् । तत इन्द्रः उषाश्च अजयताम् । तौ च तैरग्न्यादिभिः प्रार्थितौ स्वशस्त्रस्य कंचित्कंचिद्भागं तेभ्यः परिकल्प्य सूर्यां स्वरथेऽधारयतामिति । अयमितिहासो ब्राह्मणे ‘प्रजापतिर्वै सोमाय राज्ञे’ (ऐ. ब्रा. ४. ७) इत्यत्राम्नातोऽस्माभिः प्रथमाष्टमे “ आ वां पतित्वं सख्याय’ (ऋ. सं. १. ११९. ५) इत्यत्र प्रपञ्चितः । अत्राह । हे पूषन् पोषक सूर्य । एतच्चन्द्रस्याप्युपलक्षणं सूर्याचन्द्रमसोरेवाश्वित्वात् । ‘सूर्यचन्द्रमसावित्येके’ (निरु. १२. १ ) इति यास्केनोक्तत्वात् । अतः पूषन्नित्युक्ते हे पोषकावश्विनावित्युक्तं भवति । हे पोषकौ हे नासत्या असत्यरहितौ देवा देवौ युवां श्रिये श्रेयसे शस्त्रस्य कन्यायाश्च लाभायेत्यर्थः । इषुकृतेव । इवशब्दः एवार्थे । आजिधावनाय इषुवच्छीघ्रमृजुगामिनौ कृतावेव सन्तौ सूर्यायाः एतन्नामिकायाः सवितुः पुत्र्याः ॥ कर्मणि षष्ठी ॥ सूर्यां वहतुं रथे धारयितुम् । आजिमुदजयतामित्यर्थः । यस्मादेवं तस्मात् अप्सु जाताः कर्मसु संपादिताः ककुहाः शस्त्ररूपाः स्तुतयः भूरेः अविच्छिन्नप्रवाहस्य वरुणस्य फलप्रतिबन्धकपापनिवारकस्य यागस्य सिद्ध्यर्थं तत्संबन्धिन्यः वां प्रति वच्यन्ते होत्रादिभिः । युवामेव शस्त्रगतमन्त्रैः यागकाले च स्तुवन्तीत्यर्थः । युगा जूर्णेव जीर्णानि युगानीव। इवशब्दः संप्रत्यर्थः । पुरातना यागकालाः यथा तद्वत् अद्यतनाः अपि इत्यर्थः । पूर्वकाले यथा युवामेव स्तुवन्ति तद्वत् इदानीमपीति तात्पर्यम् ॥

English translation:

“Divine Aśvins, in whom is no untruth, (darting) like arrows to acquire glory, and to carry off Sūrya, to you are addressed the prayers that are recited at holy rites, for (the completion of) the uninterrupted, sin-removing (sacrifice), as ancient ages (offered them).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Divine Aśvins: the text has Pūṣan, an appellation of a form of the sun; it here connotes both the Aśvins, the one as the sun and the other as the moon;

Sūrya: the legend: a prize was offered of a hymn of thousand stanzas, which the Aśvins also won; but, at the request of Agni and other competitors, they gave up to them portions of the hyumn; sin removing sacrifice: varuṇasya bhureḥ = avicchinnasya varuṇasya phala pratibandhaka pāpanivārakasya yāgasya, of the uninterrupted sacrifice which is obstructive of the sin that intercepts the reward

O Pūṣan, the two gods, the Nāsatyas, as if making arrows ready for glory, (made ready) the bridal procession of Sūryā.
Your lead horses, born in the waters, zig-zag along the wagon-treks as if over the worn (surfaces) of the vast Varuṇa [=the sea?].

As noted in the published introduction, this vs. is rather puzzling. In the first hemistich the simile involving arrow-makers seems to have little to do with the content of the frame regarding the bridal procession of Sūryā. Nonetheless I think the two activities are related and, rather than supplying a verb ‘came’ to govern vahatúṃ sūryā́yāḥ, with Geldner (/Witzel Gotō), I follow Oldenberg’s interpr. (with Renou). Oldenberg pulls the verb ‘make’ out of the root-noun cmpd. iṣu-kṛ́tā ‘arrow-makers’ and supplies a transitive form of the root to govern vahatúm: “… wie zwei Pfeilverfertiger (den Pfeil zum Glückschuss zubereiten, bereitet ihr) o zwei Nāsatyas, als Götter die Brautfahrt der Sūryā.” This interpr. is supported by the fact that forms of √kṛ regularly govern vahatúm: VII.1.17 ubhā́kṛṇvánto vahatū́…; X.17.1 tváṣṭā duhitré vahatúṃ kṛṇoti; X.85.14 syonám pátye vahatúṃ kṛṇusva; cf. also X.32.3 puṃsá íd bhadró vahatúḥ páriṣkṛtaḥ with a ppl. The connection of these two semantically ill-assorted activities, arrow-making and bridal-procession-making, is facilitated by two features of the passage. On the one hand, iṣu-kṛ́t- is reminiscent of íṣ √kṛ ‘make ready, set right’, with the pseudopreverb íṣ-. On the other, śriyé can be read in slightly different senses with simile and frame. As Oldenberg points out, Pischel already compared X.95.3 íṣur ná śriyé with our śriyé … iṣukṛ́tā. (Though I should point out that I read gen. śriyaḥ contra Pp. in X.95.3, the association remains.) In our passage the Aśvins are compared with those who make arrows “for glory” (in battle vel sim.), whereas they ready the bridal procession “for beauty” – both senses being within the normal range of the multivalent śrī́-. I would therefore now add to the published translation “… (make ready) the bridal procession of Sūryā for beauty.” The second hemistich is more problematic. Geldner (/Witzel Gotō) takes c and d as separate clauses and in c Geldner reads apsú twice, once as the location of the action of the verb (“Es schweben … auf dem Wasser”) and once with jātā́ḥ (“die Wassergeborenen”). Geldner (/Witzel Gotō) then takes d as a nominal clause, “Abgenutzt sind die Joche wie die des reichen Varuṇa.” Such a statement seems not only like an utter non sequitur (what do Varuṇa’s worn-out yokes have to do with the Aśvins or their horses?), but also puzzling on its own (what are Varuṇa’s yokes, worn out or otherwise?). Moreover, as Geldner, etc., point out, there is evidence from parallel passages that c and d belong together, since jūrṇá- appears in an uncannily similar passage about the Aśvins’ journey: I.46.3 vacyánte vāṃ kakuhā́so, jūrṇā́yām ádhi viṣṭápi “Your lead (animals) twist and turn upon the (sea’s) broken surface.” Thieme (rev. of Lüders, Varuṇa I [ZDMG 101 (1951): 411 n. 2 = Kl. Sch. 646 n. 2]) produces a tr. that puts the two pādas together: “in Sprüngen gehn eure …

Spitzentiere, die in den Wassern des vielfachen (reichen?) Varuṇa (d.h. im himmlischen Meere) geborenen, über die gleichsam gealtertem (d.h. von Rissen durchfurchten und deshalb unwegsamen) Joche (=d.h. Wegstrecken von der Länge je eines Vorspannes … ).” Though I do not follow it in all regards (he construes váruṇasya with apsú), his interpr. is considerably more convincing than the twoclause solution. He takes yugā́not as ‘yokes’, but as “Wegstrecken von der Länge je eines Vorspannes” (rather like yójana-), hence the surface on which the horses vacyánte. The ‘worn’ (jūrṇā́) surfaces of Varuṇa are then, with Oldenberg, the waves of the sea, here called Varuṇa, after the association of that god with water, which is prominent later but already present in the RV.

Nasatyas, Pusans, ye as Gods for glory arranged and set in order Surya’s bridal.
Your giant steeds move on, sprung from the waters, like ancient times of Varuna the Mighty.

Die Götter Nasatya´s kamen auf die Hochzeit der Surya, um ausgezeichnet zu werden wie Pfeilschmiede, o Pusan. Es schweben eure Buckeltiere auf dem Wasser, die Wassergeborenen. Abgenutzt sind die Joche wie die des reichen Varuna.

Die treuen Ritter kamen zu der Hochzeit der Surja schön, wie mit dem Pfeil verwundend; Es springen eure meergebornen Büffel wie Varuna’s, des starken, alte Stämme.

Для блеска, о Пушан, как два (мастера,) делающие стрелы, два бога
Насатьи (сделали) свадьбу Сурьи.
Парят ваши горбатые (буйволы), рожденные в водах,
Зыбки (ваши) хомуты, как у обильного Варуны.

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब शिष्य को सिखावट देने के ढङ्ग पर अध्यापकोपदेशक विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पूषन्) पुष्टि करनेवाले ! तू (देवा) देनेवाले (नासत्या) मिथ्या व्यवहार के विरोधी अध्यापक उपदेशक (सूर्य्यायाः) सूर्य की कान्ति की (वहतुम्) प्राप्ति करनेवाले व्यवहार को (इषुकृतेव) जैसे वाणी से सिद्ध किए हुए दो पदार्थ हों वैसे (श्रिये) लक्ष्मी के लिये प्रयत्न कर। और हे अध्यापक उपदेशको ! (अप्सु) अन्तरिक्ष प्रदेशों में (जाताः) प्रसिद्ध हुई (ककुहाः) दिशा (वरुणस्य) उत्तम सज्जन वा जल के (भूरेः) बहुत उत्कर्ष से (युग) वर्षों जो (जूर्णेव) पुरातन व्यतीत हुई उनके समान (वाम्) तुम दोनों की (वच्यन्ते) प्रशंसा करती है अर्थात् दिशा-दिशान्तरों में तुम्हारी प्रशंसा होती है ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जैसी बाणकृत सेना अर्थात् बाण के समान प्रेरणा दी हुई सेना शत्रुओं को जीतती है वैसे धन के श्रेष्ठ उपाय को शीघ्र ही करे, काल के विशेष विभागों में जो दिन है, उनमें कार्य जैसे बनते हैं, वैसे रात्रि भागों में नहीं उत्पन्न होते हैं, श्रेष्ठ गुणीजनों की सब जगह प्रशंसा होती है ॥ ३ ॥

अन्वय: हे पूषन् ! त्वं देव नासत्या सूर्याया वहतुमिषुकृतेव श्रिये प्रयतस्व। हे अध्यापकोपदेशकावप्सु जाताः ककुहा वरुणस्य भूरेर्युगा जूर्णेव वां वच्यन्ते ॥ ३ ॥

अथ शिष्यशिक्षापरमध्यापकोपदेशकविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (श्रिये) लक्ष्म्यै (पूषन्) पोषक (इषुकृतेव) वाणीकृताविव (देवा) दातारौ (नासत्या) असत्यद्वेषिणौ (वहतुम्) प्रापकम् (सूर्य्यायाः) सूर्यस्य कान्तेः (वच्यन्ते) स्तुवन्ति। व्यत्ययेन श्यैश्च। (वाम्) युवाम् (ककुहाः) दिशः (अप्सु) अन्तरिक्षप्रदेशेषु (जाताः) प्रसिद्धाः (युगा) युगानि वर्षाणि (जूर्णेव) पुरातनानीव (वरुणस्य) उत्तमस्य जलस्य वा (भूरेः) बहोः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यथा इषुकृतासेना शत्रून् विजयते तथा धनस्य सदुपायं शीघ्रमेव कुर्यात्, कालविशेषेषु दिनेषु कार्याणि रात्रिभागेषु नोत्पद्यन्ते सद्गुणानान्तु सर्वत्र प्रशंसा जायते ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जशी बाणासारखी वेगवान सेना शत्रूंना जिंकते तसे धनाने श्रेष्ठ उपाय तत्काळ करावेत. काळाचा विभाग असलेल्या दिवसा जसे कार्य घडते तसे रात्री होत नाही. श्रेष्ठ गुणी लोकांची सर्वत्र प्रशंसा होते. ॥ ३ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्मे᳓ सा᳓ वाम् माधुवी राति᳓र् अस्तु
स्तो᳓मं हिनोतम् मानिय᳓स्य कारोः᳓
अ᳓नु य᳓द् वां श्रवसि᳓या सुदानू
सुवी᳓र्याय चर्षण᳓यो म᳓दन्ति

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

mādhvī ← mā́dhvī- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

rātíḥ ← rātí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

hinotam ← √hi- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

kāróḥ ← kārú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mānyásya ← mānyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

śravasyā̀ ← śravasyà- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

sudānū ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

carṣaṇáyaḥ ← carṣaṇí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

mádanti ← √mad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

suvī́ryāya ← suvī́rya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

अ॒स्मे इति॑ । सा । वा॒म् । मा॒ध्वी॒ इति॑ । रा॒तिः । अ॒स्तु॒ । स्तोम॑म् । हि॒नो॒त॒म् । मा॒न्यस्य॑ । का॒रोः ।
अनु॑ । यत् । वा॒म् । श्र॒व॒स्या॑ । सु॒दा॒नू॒ इति॑ सुऽदानू । सु॒ऽवीर्या॑य । च॒र्ष॒णयः॑ । मद॑न्ति ॥

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• sā ← tad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• mādhvī
• [noun], vocative, dual, masculine
• “sweet; sweet.”

• rātir ← rātiḥ ← rāti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “gift; bounty; favor.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• stomaṃ ← stomam ← stoma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• hinotam ← hi
• [verb], dual, Present imperative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• mānyasya ← mānya
• [noun], genitive, singular, masculine

• kāroḥ ← kāru
• [noun], genitive, singular, masculine
• “poet; singer.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• śravasyā ← śravasya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “fame; deed.”

• sudānū ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudānū ← dānū ← dānu
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Dānu; dew; drop.”

• suvīryāya ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīryāya ← vīryāya ← vīrya
• [noun], dative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• carṣaṇayo ← carṣaṇayaḥ ← carṣaṇi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “people.”

• madanti ← mad
• [verb], plural, Present indikative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

हे माध्वी मधुपूर्णपात्रयुक्तावश्विनौ वां युवयोः संबन्धिनी सा प्रसिद्धा रातिः दानम् अस्मे अस्माकम् अस्तु भवतु । तदर्थं मान्यस्य मननीयस्य कारोः स्तोतुरगस्त्यस्य स्तोमं स्तुतिं हिनोतं प्रीणयतम् । हे सुदानू शोभनफलदानौ वां युवां श्रवस्या कीर्तेरन्नस्य वा इच्छया यत् यस्मात् सुवीर्याय यजमानाय शोभनबलाय वा चर्षणयः मनुष्या ऋत्विग्रूपाः अनु मदन्ति अनुक्रमेण माद्यन्ति युवाभ्यां सह स्वयं वा ।

English translation:

“Receivers of the oblation, may your liberality be displayed towards us; be plural ased with the hymn of the venerable author, so that men may honour the instrumental tutor of the ceremony, as (they honour) you, liberal donors, for the sake of renown.”

Let your (honeyed) gift be for us, honeyed ones. Spur on the praise song of the bard, the son of Māna,
when the separate peoples applaud your (deeds) worthy of fame, in order to (attain) an abundance of good heroes, o you of good gifts.

Unaccented mādhvī is of course a dual voc. addressed to the Aśvins, but given its proximity to fem. nom. sg. rātíḥ ‘gift’, it seems possible that it was meant to evoke also an accented mā́dhvī modifying this word. (However, Renou points out that the fem. of mádhu- is generally identical to the masc. in the RV.)

Your grace be with us, ye who love sweet juices: further the hymn sung by the poet Mana,
When men are joyful in your glorious actions, to win heroic strength, ye Bounteous Givers.

Uns soll diese Gabe von euch gehören, ihr Süßreichen. Spornet das Loblied des Dichters, des Maniden, an, wenn euren Ruhmestaten die Menschen zujubeln, um die Meisterschaft zu erlangen, ihr Gabenschönen!

Bei uns sei diese eure Gunst, o holde; erregt das Lied des Manasohns, des Dichters, Wenn ruhmbegierig, Heldenkraft erstrebend die Männer euch, o Geber, froh begrüssen.

У нас пусть будет этот ваш дар, о вы двое, полных меда!
Поощрите хвалу певца Маньи,
Когда из желания славы, о обладатели прекрасных даров, вам вслед
Ликуют народы, чтобы (достигнуть) мужества!

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब सज्जनता का आश्रय लिये हुए अध्यापक और उपदेशक विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सूदानू) अच्छे देनेवाले ! जो (वाम्) तुम दोनों की (माध्वी) मधुरादि गुणयुक्त (रातिः) देनि वर्त्तमान है (सा) वह (अस्मे) हम लोगों के लिये (अस्तु) हो। और तुम (मान्यस्य) प्रशंसा के योग्य (कारोः) कार करनेवाले की (स्तोमम्) प्रशंसा को (हिनोतम्) प्राप्त होओ और (श्रवस्या) अपने को सुनने की इच्छा से (यत्) जिन (वाम्) तुमको (सुवीर्य्याय) उत्तम पराक्रम के लिये (चर्षणयः) साधारण मनुष्य (अनु, मदन्ति) अनुमोदन देते हैं तुम्हारी कामना करते हैं, उनको हम भी अनुमोदन देवें ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - जो आप्त श्रेष्ठ सद्धर्मी सज्जनों की नीति और विद्वानों की स्तुति मनोहर हो, वह उत्तम पराक्रम के लिये समर्थ होती है ॥ ४ ॥

अन्वय: हे सुदानू ! या वां माध्वी रातिर्वर्त्तते साऽस्मे अस्तु युवां मान्यस्य कारोः स्तोमं हिनोतं यद्यौ श्रवस्या वां सुवीर्य्याय चर्षणयोऽनु मदन्ति तौ वयमप्यनु मदेम ॥ ४ ॥

अथ सज्जनताश्रयमध्यापकोपदेशकविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मे) अस्मभ्यम् (सा) श्रीः (वाम्) युवयोः (माध्वी) मधुरादिगुणयुक्ता (रातिः) दानम् (अस्तु) भवतु (स्तोमम्) श्लाघ्यम् (हिनोतम्) प्राप्नुतम् (मान्यस्य) प्रशंसितुं योग्यस्य (कारोः) कारकस्य (अनु) आनुकूल्ये (यत्) (वाम्) युवाम् (श्रवस्या) आत्मनः श्रव श्रवणमिच्छया (सुदानू) सुष्ठुदातारौ (सुवीर्य्याय) उत्तमपराक्रमाय (चर्षणयः) मनुष्याः (वदन्ति) कामयन्ते ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - या आप्तानां नीतिर्विदुषां स्तुतिः कमनीया भवेत् सोत्तमपराक्रमाय प्रभवति ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - आप्त श्रेष्ठ सद्धर्मी सज्जनांची नीती व विद्वानांची स्तुती मनोहर असेल तर ती पराक्रमासाठी समर्थ असते. ॥ ४ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एष᳓ वां स्तो᳓मो अश्विनाव् अकारि
मा᳓नेभिर् · मघवाना सुवृक्ति᳓
यातं᳓ वर्ति᳓स् त᳓नयाय त्म᳓ने च
अग᳓स्तिये नासतिया म᳓दन्ता

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
akāri ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

aśvinau ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

eṣá ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

stómaḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

maghavānā ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

mā́nebhiḥ ← mā́na- 1 (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

suvr̥ktí ← suvr̥ktí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ca ← ca (invariable)

tánayāya ← tánaya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

tmáne ← tmán- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vartíḥ ← vartís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yātám ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

agástye ← agástya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

mádantā ← √mad- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

nāsatyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

ए॒षः । वा॒म् । स्तोमः॑ । अ॒श्वि॒नौ॒ । अ॒का॒रि॒ । माने॑भिः । म॒घ॒ऽवा॒ना॒ । सु॒ऽवृ॒क्ति ।
या॒तम् । व॒र्तिः । तन॑याय । त्मने॑ । च॒ । अ॒गस्त्ये॑ । ना॒स॒त्या॒ । मद॑न्ता ॥

• eṣa ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• stomo ← stomaḥ ← stoma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• aśvināv ← aśvinau ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• akāri ← kṛ
• [verb], singular, Aorist passive
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• mānebhir ← mānebhiḥ ← māna
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “arrogance; honor; reverence; obedience; notion; conceit.”

• maghavānā ← maghavan
• [noun], vocative, dual, masculine
• “big.”

• suvṛkti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “praise.”

• yātaṃ ← yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• vartis ← vartiḥ ← vartis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “tour.”

• tanayāya ← tanaya
• [noun], dative, singular, neuter
• “child; descendants.”

• tmane ← tman
• [noun], dative, singular, masculine
• “self.”

• cāgastye ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cāgastye ← agastye ← agastya
• [noun], locative, singular, masculine
• “Agastya; Sesbania grandiflora; Polaris; agastya [word]; Agastya.”

• nāsatyā ← nāsatyāḥ ← nāsatya
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• madantā ← mad
• [verb noun], nominative, dual
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

हे अश्विनौ हे मघवाना हविर्लक्षणान्नवन्तौ वां युवाभ्याम् एषः स्तोमः स्तोत्रं सुवृक्ति सुष्ठु पापवर्जनं यथा भवति तथा । यद्वा । सुसमाप्ति अकारि कृतः । कीदृशोऽयम् । मानेभिः मानैः हविष्प्रदानरूपैः सहितः । हे नासत्या असत्यरहितौ युवाम् अगस्त्ये एतन्नाम्नि महर्षौ मयि मदन्ता माद्यन्तौ सन्तौ वर्तिः गृहं यज्ञसंबन्धि यातं प्राप्नुतम् । किमर्थम्। तनयाय पुत्रादिलाभाय त्मने आत्मने च हिताय ॥

English translation:

“Aśvins, possessors of wealth, this sin-removing hymn has been addressed to you, together with respectful (oblations); Nāsatyas be favourable to Agastya; come to his dwelling for (conferring on him) progeny, and for his own (good).”

This praise song with a good twist has been made for you by the sons of Māna, o bounteous Aśvins.
Drive your circuit for the sake of our descendants and ourselves,
becoming exhilarated in company with Agastya, o Nāsatyas.

This praise was made, O liberal Lords, O Asvins, for you with fair adornment by the Manas.
Come to our house for us and for our children, rejoicing, O Nasatyas, in Agastya.

Dieses Loblied wurde für euch von den Maniden gedichtet zu eurem Preis, ihr freigebigen Asvin. Macht eure Rundfahrt zum Nutz für unsere Kinder und die eigene Person, ihr Nasatya´s, bei Agastya euch ergötzend!

Dies Loblied ist, o Ritter, euch bereitet, von Mana’s Söhnen schön geschmückt, o mächt’ge, Kommt her ins Haus zu uns und unsern Kindern, erfreuend euch, o treue, bei Agastja.

Эта хвалебная песнь создана для вас, о Ашвины,
Потомками Маны для прекрасного почитания (вас,) о щедрые.
Совершите объезд для продолжения рода и для (нас) самих,
Наслаждаясь у Агастьи, о Насатьи!

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब अध्यापक और उपदेशकों की प्रशंसा का विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मघवाना) परमपूजित अध्यापकोपदेशको ! (एषः) यह (वाम्) तुम दोनों की (स्तोमः) प्रशंसा (मानेभिः) जो मानते हैं उन्होंने (सुवृक्ति) सुन्दर त्याग जैसे हो वैसे (अकारि) की है अर्थात् कुछ मुखदेखी मिथ्या प्रशंसा नहीं की। और हे (नासत्या) सत्य में निरन्तर स्थिर रहनेवाले (अश्विनौ) अध्यापक उपदेशक लोगो ! (अगस्त्ये) अपराधरहित मार्ग में (मदन्ता) शुभ कामना करते हुए तुम (तनयाय) उत्तम सन्तान और (त्मने, च) अपने लिये (वर्त्तिः) अच्छे मार्ग को (यातम्) प्राप्त होओ ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - वही स्तुति होती है, जिनको विद्वान् जन मानते हैं, वैसी ही परोपकार होता है, जैसा अपने सन्तान और अपने लिये चाहा जाता है और वही धर्ममार्ग हो कि जिसमें श्रेष्ठ धर्मात्मा विद्वान् जन चलते हैं ॥ ५ ॥

अन्वय: हे मघवानाध्यापकोपदेशकौ एष वां स्तोमो मानेभिः सुवृक्त्यकारि। हे नासत्याश्विनावगस्त्ये मदन्ता युवां तनयाय त्मने च वर्त्तिर्यातं प्राप्नुतम् ॥ ५ ॥

अथाध्यापकोपदेशकप्रशंसाविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (एषः) (वाम्) युवयोः (स्तोमः) प्रशंसा (अश्विनौ) अध्यापकोपदेशकौ (अकारि) क्रियते (मानेभिः) ये मन्यन्ते तैर्विद्वद्भिः (मघवाना) परमपूजितधनयुक्तो (सुवृक्ति) सुष्ठुवृक्तिर्वर्जनं सुवृक्ति यथा तथा (यातम्) प्राप्नुतम् (वर्त्तिः) सन्मार्गम् (तनयाय) सुसन्तानाय (त्मने) स्वात्मने (च) (अगस्त्ये) अपराधरहिते मार्गे (नासत्या) सत्यनिष्ठौ (मदन्ता) कामयमानौ ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - सैव स्तुतिर्भवति यां विद्वांसो मन्यन्ते तथैव परोपकारः स्याद्यादृशः स्वापत्याय स्वात्मने चेष्यते स एव धर्ममार्गो भवेद्यत्राप्ता गच्छन्ति ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - तीच स्तुती असते जिला विद्वान लोक मानतात तसाच परोपकार असतो जसा आपल्यासाठी व आपल्या संतानासाठी इच्छिला जातो व तोच धर्ममार्ग असतो ज्या मार्गाने श्रेष्ठ विद्वान लोक जातात. ॥ ५ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓तारिष्म त᳓मसस् पार᳓म् अस्य᳓
प्र᳓ति वां स्तो᳓मो अश्विनाव् अधायि
ए᳓ह᳓ यातम् पथि᳓भिर् देवया᳓नैर्
विद्या᳓मेषं᳓ वृज᳓नं जीर᳓दानुम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

átāriṣma ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

pārám ← pārá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

támasaḥ ← támas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

adhāyi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

aśvinau ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

práti ← práti (invariable)

stómaḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ā́ ← ā́ (invariable)

devayā́naiḥ ← devayā́na- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ihá ← ihá (invariable)

pathíbhiḥ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

iṣám ← iṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jīrádānum ← jīrádānu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vidyā́ma ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

vr̥jánam ← vr̥jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अता॑रिष्म । तम॑सः । पा॒रम् । अ॒स्य । प्रति॑ । वा॒म् । स्तोमः॑ । अ॒श्वि॒नौ॒ । अ॒धा॒यि॒ ।
आ । इ॒ह । या॒त॒म् । प॒थिऽभिः॑ । दे॒व॒ऽयानैः॑ । वि॒द्याम॑ । इ॒षम् । वृ॒जन॑म् । जी॒रऽदा॑नुम् ॥

• atāriṣma ← tṛ
• [verb], plural, Athematic is aor. (Ind.)
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• tamasas ← tamasaḥ ← tamas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• pāram ← pāra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “shore; pāra [word]; end; excellence.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• stomo ← stomaḥ ← stoma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• aśvināv ← aśvinau ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• adhāyi ← dhā
• [verb], singular, Aorist passive
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• eha ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• eha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• pathibhir ← pathibhiḥ ← pathin
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• devayānair ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devayānair ← yānaiḥ ← yāna
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “vehicle; journey; campaign; carriage; vessel; cart.”

• vidyāmeṣaṃ ← vidyāma ← vid
• [verb], plural, Present optative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• vidyāmeṣaṃ ← iṣam ← iṣa
• [noun], accusative, singular, masculine

• vṛjanaṃ ← vṛjanam ← vṛjana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “community; settlement.”

• jīradānum ← jīra
• [noun]
• “agile; quick; fast.”

• jīradānum ← dānum ← dānu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Dānu; dew; drop.”

अतारिष्मेतिषष्ठी व्याख्याता ॥ ६ ॥कतरापूर्वेतिएकादशर्चंषष्ठंसूक्तं द्यावापृथिवीदेवताकं अगस्त्यन्त्रैष्टुभं कतरैकादश द्यावापृथिवीय- मित्यनुक्रान्तम् आभिप्लविकेषष्ठेहनिवैश्वदेवशस्त्रेद्यावापृथिव्यनिविद्धानमिदं तृतीयस्येतिखण्डेसूत्रि- तम्—कतरापूर्वेषासानक्तेतिवैश्वदेवमिति महाव्रतेपिवैश्वदेवशस्त्रेइदमेवद्यावापृथिव्यनिविद्धानं उत्त- मादाभिप्लविकात्तृतीयसवनमित्यतिदेशात् ।

English translation:

“(Through your aid), Aśvins, we cross over the limit of darkness; to you this (our hymn) has been addressed; come hither by the path traversed by thd gods, thatwe may obtain food, strength and long life.”

We have crossed to the further shore of this darkness. A praise hymn has been set out in response to you, o Aśvins.
Drive just here along the paths leading to the gods. – May we know
refreshment and a community having lively waters.

We have passed o’er the limit of this darkness: our praise hath been bestowed on you, O Asvins.
Come hitherward by paths which Gods have travelled. may we find strengthening food in full abundance.

Wir sind ans Ende dieser Finsternis gelangt. An euch, Asvin, ist das Loblied gerichtet. Kommt auf den gottbegangenen Wege hierher! - Wir möchten einen gastfreien Opferbündler kennen lernen, der rasch schenkt.

Durch dieses Dunkel sind wir durchgedrungen und haben Loblied euch gebracht, o Ritter, So kommt denn her auf gottbetretnen Pfaden. – Gebt Labung uns und wasserreiche Fluren.

Мы достигли другого берега этого мрака.
На вас нацелена эта хвалебная песнь, о Ашвины.
Приезжайте сюда по путям, изъезженным богами!
Мы хотим найти щедрую общину, легко дарящую

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर अध्यापकोपदेशक विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अश्विनौ) विशेष उपदेश देनेवाले ! (इह) इस जानने योग्य व्यवहार में जो (स्तोमः) प्रशंसा (वाम्) तुम दोनों के (प्रति) प्रति (अधायि) धारण की गई उससे (अस्य) इस (तमसः) अविद्यान्धकार के (पारम्) पार को (अतारिष्म) पहुँचें जैसे तुम (देवयानैः) आप्त विद्वान् जिन में जाते हैं उन (पथिभिः) मार्गों से (इषम्) इष्ट सुख (वृजनम्) शारीरिक और आत्मिक बल तथा (जीरदानुम्) जीवात्मा को (आ, यातम्) प्राप्त होओ वैसे इसको हम भी (विद्याम) प्राप्त होवें ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - वे ही विद्या के परमपार मनुष्यों को पहुँचा सकते हैं, जो धर्म मार्ग से ही चलते हैं और यथार्थ के उपदेशक भी हैं ॥ ६ ॥ इस सूक्त में अध्यापक और उपदेशकों के लक्षणों को कहने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति समझनी चाहिये ॥यह एकसौ चौरासीवाँ सूक्त और प्रथम वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे अश्विनाविह यः स्तोमो वां प्रत्यधायि तेनास्य तमसस्पारमतारिष्म यथा युवां देवयानैः पथिभिरिषं वृजनं जीरदानुमायातं तथैतद्वयं विद्याम ॥ ६ ॥

पुनरध्यापकोपदेशकविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अतारिष्म) तरेम (तमसः) अविद्याऽन्धकारस्य (पारम्) (अस्य) (प्रति) (वाम्) युवाम् (स्तोमः) प्रशंसा (अश्विनौ) यौ व्युपदेशकौ (अधायि) ध्रियते (आ) (इह) अस्मिन् विज्ञातव्ये व्यवहारे (यातम्) आगच्छतम् (पथिभिः) (देवयानैः) देवा यान्ति येषु तैः (विद्याम) (इषम्) इष्टं सुखम् (वृजनम्) शरीरात्मबलम् (जीरदानुम्) जीवात्मानम् ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - त एव विद्यायाः परंपारं जनान् गमयितुं शक्नुवन्ति ये धर्म्ममार्गेणैव गच्छन्ति यथार्थोपदेष्टारश्च भवन्ति ॥ ६ ॥अस्मिन् सूक्तेऽध्यापकोपदेशकलक्षणोक्तत्वादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति चतुरशीत्युत्तरं शततमं सूक्तं प्रथमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - तेच विद्येच्या पैलतीरी पोहोचू शकतात जे धर्ममार्गावर चालतात व यथार्थ उपदेशकही असतात. ॥ ६ ॥