१८३

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तं꣡ युञ्जाथाम् म꣡नसो यो꣡ ज꣡वीयान्
त्रिवन्धुरो꣡ वृषणा य꣡स् त्रिचक्रः꣡
ये꣡नोपयाथः꣡ सुकृ꣡तो दुरोणं꣡
त्रिधा꣡तुना पतथो वि꣡र् न꣡ पर्णइः꣡

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
jávīyān ← jávīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mánasaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yuñjāthām ← √yuj- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

tricakráḥ ← tricakrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

trivandhuráḥ ← trivandhurá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥ṣaṇā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

duroṇám ← duroṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sukŕ̥taḥ ← sukŕ̥t- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

upayātháḥ ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

parṇaíḥ ← parṇá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

patathaḥ ← √pat- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tridhā́tunā ← tridhā́tu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

víḥ ← ví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

तम् । यु॒ञ्जा॒था॒म् । मन॑सः । यः । जवी॑यान् । त्रि॒ऽव॒न्धु॒रः । वृ॒ष॒णा॒ । यः । त्रि॒ऽच॒क्रः ।
येन॑ । उ॒प॒ऽया॒थः । सु॒ऽकृतः॑ । दु॒रो॒णम् । त्रि॒ऽधातु॑ना । प॒त॒थः॒ । विः । न । प॒र्णैः ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• yuñjāthām ← yuj
• [verb], dual, Present imperative
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• manaso ← manasaḥ ← manas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• javīyān ← javīyas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fast.”

• trivandhuro ← tri
• [noun]
• “three; tri/tisṛ [word].”

• trivandhuro ← vandhuraḥ ← vandhura
• [noun], nominative, singular, masculine
• “seat; seat.”

• vṛṣaṇā ← vṛṣan
• [noun], vocative, dual, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tricakraḥ ← tri
• [noun]
• “three; tri/tisṛ [word].”

• tricakraḥ ← cakraḥ ← cakra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

• yenopayāthaḥ ← yena ← yad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yenopayāthaḥ ← upayāthaḥ ← upayā ← √yā
• [verb], dual, Present indikative
• “enter (a state); arrive; come; go.”

• sukṛto ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukṛto ← kṛtaḥ ← kṛt
• [noun], genitive, singular, masculine
• “causing; making; performing; promotive; producing; doing; acting; writing; transforming; effecting.”

• duroṇaṃ ← duroṇam ← duroṇa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “home; dwelling.”

• tridhātunā ← tri
• [noun]
• “three; tri/tisṛ [word].”

• tridhātunā ← dhātunā ← dhātu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “mineral; dhātu; saptadhātu; Sanskrit verbal root; etymon; aṣṭaloha; mahābhūta; gairika; component; navadhātu; svarṇamākṣika; doṣa; inorganic compound.”

• patatho ← patathaḥ ← pat
• [verb], dual, Present indikative
• “fall down; drop; fly; issue; fall; fall; decay; hang down; banish; throw; lodge; disappear.”

• vir ← viḥ ← vi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vi; bird; vi.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• parṇaiḥ ← parṇa
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “leaf; feather; parṇa [word]; leaf; wing.”

हे वृषणा वर्षकौ कामानां युवां तं वक्ष्यमाणगुणविशिष्टं रथं युञ्जाथां योजयतम् । तमित्युक्तं कमित्याह । यः रथः त्रिवन्धुरः त्रिप्रकारसारथिस्थानः । वन्धुरं रथिनः स्थानमित्याहुः । ‘आ याह्यर्वाङुप वन्धुरेष्ठाः’ ( ऋ. सं. ३. ४३. १ ) इत्यादिमन्त्रान्तरात् । यः च त्रिचक्रः चक्रत्रितयोपेतः । पुनः स एव विशेष्यते । येन रथेन उपयाथः उपगच्छथः । किम् । ‘सुकृतः शोभनसोमाख्यकर्मवतो यजमानस्य दुरोणम् । गृहनामैतत् । यागगृहम् । येनेत्युक्तं केनेत्याह । त्रिधातुना त्रिप्रकारस्थानोपेतेन सुवर्णरजतताम्रधातुत्रयोपेतेन वा रथेन । गमने दृष्टान्तः। विर्न पर्णैः पक्षी पक्षैर्यथा शीघ्रमप्रयत्नेन गच्छति तद्वदुक्तलक्षणेन रथेन पतथः गच्छथः ॥

English translation:

“Showerers of benefits, harness the car which has three benches, three wheels, and is as quick as thought; with which, embellished with three metals, you come to the dwelling of the pious (worshipper), and in which you travel like a bird with wings.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Three metals: gold, silver and copper

Harness that which is swifter than mind, which has a triple chariot-box and three wheels, o bulls,
with which you drive right up to the dwelling of the good performer (of rituals). You fly with the tripartite (chariot) like a bird with its feathers.

MAKE ready that which passes thought in swiftness, that hath three wheels and triple seat, ye Mighty,
Whereon ye seek the dwelling of the pious, whereon, threefold, ye fly like birds with pinions.

Schirret ihn an, der schneller als der Gedanke, dreisitzig, dreirädrig ist, ihr Bullen, auf dem ihr zum Haus des Frommen kommt! Ihr flieget mit dem dreiteiligen Wagen wie ein Vogel mit den Schwingen.

Den schirrt euch an, der schneller als Gedanken drei Theile hat, drei Sitze und drei Räder, Auf dem ihr Helden fahrt zum Haus des Frommen; ihr fliegt auf ihm wie Vögel mit den Schwingen.

Запрягайте ту, что быстрее мысли,
С тремя сиденьями, о два быка, с тремя колесами,
На которой вы приезжаете в дом благочестивого!
Вы летите на трехчастной, словно птица на крыльях.

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब एकसौ तिरासी सूक्त का आरम्भ है। उसके आरम्भ से विद्वान् की शिल्पविद्या के गुणों का विषय कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृषणा) बलवान् सर्वविद्यासम्पन्न शिल्पविद्या के अध्यापकोपदेशको ! तुम (यः) जो (पर्णैः) पङ्खों से (विः, न) पखेरू के समान (मनसः) मन से (जवीयान्) अत्यन्त वेगवाला (त्रिवन्धुरः) और तीन बन्धन जिसमें विद्यमान (यः) तथा जो (त्रिचक्रः) तीन चक्करवाला रथ है (येन) जिस (त्रिधातुना) तीन धातुओंवाले रथ से (सुकृतः) धर्मात्मा पुरुष के (दुरोणम्) घर को (उपयाथः) निकट जाते हो (तम्) उसको (युञ्जाथाम्) जोड़ो जोतो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - जो शीघ्र ले जाने और पखेरू के समान आकाश में चलनेवाले साङ्गोपाङ्ग अच्छे बने हुए रथ को नहीं सिद्ध करते हैं, वे कैसे ऐश्वर्य को पावें ? ॥ १ ॥

अन्वय: हे वृषणाऽश्विनौ विद्वांसो युवां यः पर्णैर्विर्न मनसो जवीयान् त्रिवन्धुरो यस्त्रिचक्रो येन त्रिधातुना सुकृतो दुरोणमुपयाथः सद्यः पतथस्तं युञ्जाथाम् ॥ १ ॥

अथ विद्वच्छिल्पविद्यागुणानाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (युञ्जाथाम्) (मनसः) (यः) (जवीयान्) अतिशयेन वेगवान् (त्रिवन्धुरः) त्रयो वन्धुरा यस्मिन् सः (वृषणा) बलिष्ठौ (यः) (त्रिचक्रः) त्रीणि चक्राणि यस्मिन् सः (येन) (उपयाथः) समीपं प्राप्नुतः (सुकृतः) धर्मात्मनः (दुरोणम्) गृहम् (त्रिधातुना) त्रयो धातवो यस्मिँस्तेन (पतथः) गच्छथः (विः) पक्षी (न) इव (पर्णैः) पक्षैः ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - ये शीघ्रं गमयितारं पक्षिवदाकाशे गमनसाधनं साङ्गोपाङ्गसुरचितं यानं च साध्नुवन्ति ते कथमैश्वर्य्यं लभेरन् ? ॥ १ ॥

या सूक्तात विद्वानांच्या शिल्पविद्येच्या गुणांचे वर्तन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागील सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - जे पक्ष्याप्रमाणे आकाशात शीघ्र उडणारे चांगले रथ (यान) सिद्ध करू शकत नाहीत ते ऐश्वर्य कसे प्राप्त करणार? ॥ १ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सुवृ꣡द् र꣡थो वर्तते य꣡न्न् अभि꣡ क्षां꣡
य꣡त् ति꣡ष्ठथः क्र꣡तुमन्ता꣡नु पृक्षे꣡
व꣡पुर् वपुष्या꣡ सचताम् इयं꣡ गी꣡र्
दिवो꣡ दुहित्रा꣡ उष꣡सा सचेथे

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)
{}

kṣā́m ← kṣám- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suvŕ̥t ← suvŕ̥t- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vartate ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yán ← √i- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ánu ← ánu (invariable)
{}

krátumantā ← krátumant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

pr̥kṣé ← pŕ̥kṣ- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

tíṣṭhathaḥ ← √sthā- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gī́ḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

iyám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sacatām ← √sac- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

vápuḥ ← vápus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vapuṣyā́ ← vapuṣyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

duhitrā́ ← duhitár- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sacethe ← √sac- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

uṣásā ← uṣás- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

सु॒ऽवृत् । रथः॑ । व॒र्त॒ते॒ । यन् । अ॒भि । क्षाम् । यत् । तिष्ठ॑थः । क्रतु॑ऽमन्ता । अनु॑ । पृ॒क्षे ।
वपुः॑ । व॒पु॒ष्या । स॒च॒ता॒म् । इ॒यम् । गीः । दि॒वः । दु॒हि॒त्रा । उ॒षसा॑ । स॒चे॒थे॒ इति॑ ॥

• suvṛd ← suvṛt
• [noun], nominative, singular, masculine

• ratho ← rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• vartate ← vṛt
• [verb], singular, Present indikative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• yann ← yan ← i
• [verb noun], nominative, singular
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• kṣāṃ ← kṣām ← kṣā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Earth; Earth.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• tiṣṭhathaḥ ← sthā
• [verb], dual, Present indikative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• kratumantānu ← kratumantā ← kratumat
• [noun], nominative, dual, masculine
• “prudent; resolute.”

• kratumantānu ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• pṛkṣe ← pṛkṣ
• [noun], dative, singular, feminine
• “food; refreshment; power.”

• vapur ← vapuḥ ← vapus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “body; form; miracle; human body; beauty; look; spectacle; figure; embodiment.”

• vapuṣyā
• [noun], instrumental, singular, feminine

• sacatām ← sac
• [verb], singular, Present imperative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• iyaṃ ← iyam ← idam
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• gīr ← gīḥ ← gir
• [noun], nominative, singular, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• duhitroṣasā ← duhitrā ← duhitṛ
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “daughter; duhitṛ [word].”

• duhitroṣasā ← uṣasā ← uṣas
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• sacethe ← sac
• [verb], dual, Present indikative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

हे अश्विनौ युवयोः रथः सुवृत् शोभनवर्तनः शोभनचक्रपरिभ्रमणः यन् गच्छन् क्षाम् अभि वर्तते देवयजनभूमिं प्रति गच्छति । यत् यं रथं क्रतुमन्ता संकल्पवन्तौ कर्मवन्तौ वा पृक्षे। अन्ननामैतत् । हविषि निमित्तभूते सति । अनु अधीत्यर्थे । अधि तिष्ठथः आश्रयथः। तादृशो रथो देवयजनं प्रत्यागत इत्यर्थः । अनन्तरं वपुष्या युष्मद्वपुषि हिता शरीरवर्धनी इयं गीः इदानीं क्रियमाणप्रकारा स्तुतिरूपा वाक् वपुः सचताम् । युवां च दिवः द्युलोकस्य आदित्यस्य वा दुहित्रा दुहितृस्थानीयया उषसा उषोदेवतया सचेथे यज्ञं संगच्छेथे। उषस्याश्विनयोः समानकालत्वादिति भावः ॥

English translation:

“Your easy-rolling car alights upon the earth, where favourable to the sacred rite, you stop for the sake of the (sacrificial) food; may this hymn, promotive of your person nal (welfare), be associated with your forms, and do you unite with the dawn, the daughter of heaven.”

The smooth-rolling chariot rolls on as it goes toward earth, when you stand on it, resolved to fortify (us).
Let this hymn here accompany the wonder with wonderment; you keep company with Dawn, the Daughter of Heaven.

Given its position, I do not think that ánu is a preverb in tmesis with tíṣṭhathaḥ (with Grassmann and apparently Geldner [/Witzel Gotō]), since such preverbs usually move to a metrical boundary (or directly after the verb). Renou suggests that we should supply vratā́ni, after ánu vratā́ni in 3b, but doesn’t provide a tr. or give any indication of what the whole would mean. However, I think his instinct is correct, that ánu implicitly governs an acc. with the meaning “following/according to X.” The X is, in my view, to be found in krátu-mant- ‘having resolve’; the construction is a blend of this possessive adj. and an underlying ánu *krátum (cf. VIII.63.5, though the phrase is not as common as I’d expected). Pāda-final pṛkṣé is infinitival, like iṣayádhyai in 3c.

Light rolls your easy chariot faring earthward, what time, for food, ye, full of wisdom, mount it.
May this song, wondrous fair, attend your glory: ye, as ye travel, wait on Dawn Heaven’s Daughter.

Leicht rollt euer Wagen, wenn er zur Erde kommt, wenn ihr als umsichtige Lenker hintendrauf steht, um Stärkung zu bringen. Diese Rede soll schaulustig euer Schauspiel begleiten. Ihr seid in Begleitung der Himmelstochter Usas.

Leichtrollend eilt der Wagen auf die Erde, wenn starke ihr zum Opfer hin ihn lenket, Bewundernd strebe eurer Pracht dies Lied zu; ihr eint euch mit des Himmels Tochter, Uschas.

Легко катиться колесница, двигаясь по земле,
Когда вы двое стоите в соответствии с (обетом), полные силы духа, чтобы дать подкрепление.
Пусть песнь эта с восхищением встречает восхитительное появление!
Вы находитесь в обществе дочери неба Ушас.

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (क्रतुमन्ता) बहुत उत्तम बुद्धियुक्त रथों के चलाने और सिद्ध करनेवाले विद्वानो ! तुम (सुवृत्) सुन्दरता से स्वीकार करने (रथः) और रमण करने योग्य रथ (क्षाम्) पृथिवी को (यन्) जाता हुआ (अभि) सब ओर से (वर्त्तते) वर्त्तमान है, (यत्) जिसमें (पृक्षे) दूसरों के सम्बन्ध में तुम लोग (तिष्ठथः) स्थिर होते हो और जो (वपुः) रूप है अर्थात् चित्र सा बन रहा है उस सबसे (वपुष्या) सुन्दर रूप में प्रसिद्ध हुए व्यवहारों का (अनु, सचताम्) अनुकूलता से सम्बन्ध करो और जैसे (इयम्) यह (गीः) सुशिक्षित वाणी और कहनेवाला पुरुष (दिवः) सूर्य को (दुहित्रा) कन्या के समान वर्त्तमान (उषसा) प्रभात वेला से तुम दोनों को (सचेथे) संयुक्त होते हैं वैसे कैसे न तुम भाग्यशाली होते हो ? ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य जिस यान से जाने को चाहें वह सुन्दर पृथिव्यादिकों में शीघ्र चलने योग्य प्रभात वेला के समान प्रकाशमान जैसे वैसे अच्छे विचार से बनावें ॥ २ ॥

अन्वय: हे क्रतुमन्ता यानसाधकचालकौ युवां सुवृद्रथः क्षां यन्नभि वर्त्तते यत्पृक्षे युवां तिष्ठथो यद्वपुरस्ति येन वपुष्यानु सचतां यथेयं गीर्वक्ता च दिवो दुहित्रोषसा सह युवां सचेथे तथा कथन्न भाग्यशालिनौ भवथः ? ॥ २ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (सुवृत्) यस्सुवर्त्तुमर्हः (रथः) रन्तुं योग्यः (वर्त्तते) (यन्) गच्छन्। इण् धातोः शतृप्रत्ययो यणादेशश्च। (अभि) अभितः (क्षाम्) पृथिवीम् (यत्) यस्मिन् (तिष्ठथः) (क्रतुमन्ता) बहुप्रज्ञायुक्तौ (अनु) (पृक्षे) सम्पर्के (वपुः) रूपम् (वपुष्या) वपुषि भवानि (सचताम्) (इयम्) (गीः) सुशिक्षिता वाक् (दिवः) सूर्य्यस्य (दुहित्रा) या कन्येव वर्त्तमाना तया (उषसा) प्रभातवेलया (सचेथे) संयुङ्क्थः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्या येन यानेन गन्तुमिच्छेयुस्तत्सुन्दरं पृथिव्यादिषु सद्योगमनयोग्यमुषाइव प्रकाशमानं यथा तथा सुविचारेण रचयन्तु ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - माणूस ज्या यानाने जाऊ इच्छितो ते पृथ्वी इत्यादीवर तात्काळ फिरण्यायोग्य, उषःकालाप्रमाणे प्रकाशमान, विचारपूर्वक तयार करावे. ॥ २ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ꣡ तिष्ठतं सुवृ꣡तं यो꣡ र꣡थो वाम्
अ꣡नु व्रता꣡नि व꣡र्तते हवि꣡ष्मान्
ये꣡न नरा नासतियेषय꣡ध्यै
वर्ति꣡र् याथ꣡स् त꣡नयाय त्म꣡ने च

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suvŕ̥tam ← suvŕ̥t- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tiṣṭhatam ← √sthā- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)
{}

havíṣmān ← havíṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vártate ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vratā́ni ← vratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

iṣayádhyai ← √iṣay- (root)
{case:DAT, number:SG, tense:PRS}

narā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

nāsatyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

tánayāya ← tánaya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

tmáne ← tmán- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vartíḥ ← vartís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yātháḥ ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

आ । ति॒ष्ठ॒त॒म् । सु॒ऽवृत॑म् । यः । रथः॑ । वा॒म् । अनु॑ । व्र॒तानि॑ । वर्त॑ते । ह॒विष्मा॑न् ।
येन॑ । न॒रा॒ । ना॒स॒त्या॒ । इ॒ष॒यध्यै॑ । व॒र्तिः । या॒थः । तन॑याय । त्मने॑ । च॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tiṣṭhataṃ ← tiṣṭhatam ← sthā
• [verb], dual, Present imperative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• suvṛtaṃ ← suvṛtam ← suvṛt
• [noun], accusative, singular, masculine

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ratho ← rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• vratāni ← vrata
• [noun], accusative, plural, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• vartate ← vṛt
• [verb], singular, Present indikative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• haviṣmān ← haviṣmat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sacrificing.”

• yena ← yad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• narā ← nṛ
• [noun], nominative, dual, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• nāsatyeṣayadhyai ← nāsatyā ← nāsatya
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• nāsatyeṣayadhyai ← iṣayadhyai ← iṣay ← √iṣ
• [verb noun]

• vartir ← vartiḥ ← vartis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “tour.”

• yāthas ← yāthaḥ ← yā
• [verb], dual, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• tanayāya ← tanaya
• [noun], dative, singular, neuter
• “child; descendants.”

• tmane ← tman
• [noun], dative, singular, masculine
• “self.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

हे अश्विनौ वां युवां सुवृतं शोभनवर्तनं रथम् आ तिष्ठतम् आश्रयतम् । यो रथः हविष्मान् । षष्ठ्यर्थे प्रथमा । हविष्मतो यजमानस्य व्रतानि कर्माणि अनु वर्तते । यद्वा । यजमानाय दत्तहविषा तद्वान् । येन च रथेन हे नरा नेतारौ वा हे नासत्या असत्यरहितौ युवाम् इषयध्यै यज्ञं प्राप्तुमिच्छतमिति शेषः । तेन रथेन वर्तिः । गृहनामैतत् । यजमानस्य यज्ञगृहं तनयाय पुत्रलाभाय त्मने आत्मने आत्महिताय च याथः ॥

English translation:

“Ascend your rolling car, which approaches the sacred rite of the offerer of the oblation; the car in which, Nāsatyas, leaders, you purpose to come to the sacrifice, and proceed to the dwelling (of the worshipper), for (bestowing upon him) offspring, and for his own (good).”

Mount your smooth-rolling chariot, the one providing the oblations that rolls on according to your commandments,
by which you two, o Nāsatyas, superior men, drive your circuit for our descendants and ourselves to prosper.

Ascend your lightly rolling car, approaching the worshipper who turns him to his duties,–
Whereon ye come unto the house to quicken man and his offspring, O Nasatyas, Heroes.

Besteiget euren leichtrollenden Wagen, während der Opfernde seinen Gelübden nachkommt, auf dem ihr Herren Nasatya´s eure Umfahrt macht, um unserer Nachkommenschaft und unserer eigenen Person Labung zu spenden!

Besteiget euren leichtbewegten Wagen, der trankgefüllt auf euren Wink dahinrollt, Auf dem, o treue Männer, zur Erquickung für uns und unsre Kinder ihr ins Haus kommt.

Взойдите на вашу легкую колесницу, которая
Катится в соответствии с обетами полная жертвенной пищи,
(Колесница,) на которой вы, о два мужа, о Насатьи, для услады
Совершаете обьезд – ради потомства и (нас) самих.

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (नरा) अग्रगामी नायक (नासत्या) सत्य विद्या क्रियायुक्त पुरुषो ! (यः) जो (हविष्मान्) बहुत खाने योग्य पदार्थोंवाला (रथः) रथ (वाम्) तुम दोनों के (अनु, वर्त्तते) अनुकूल वर्त्तमान है (येन) जिससे (इषयध्यै) ले जाने को (व्रतानि) शील उत्तम भावों को बढ़ाकर (तनयाय) सन्तान के लिये (च) और (त्मने) अपने लिये भी (वर्त्तिः) मार्ग को (याथः) जाते हो (सुवृतम्) उस सर्वाङ्ग सुन्दर रथ को तुम दोनों (आ, तिष्ठतम्) अच्छे प्रकार स्थिर होओ ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य अपने (व) सन्तानों की सुखोन्नति के लिये अच्छा दृढ़, लम्बे, चौड़े, साङ्गोपाङ्ग सामग्री से पूर्ण शीघ्र चलनेवाले भक्ष्य, भोज्य, लेह्य, चोष्य अर्थात् चट-पट खाने उत्तमता से धीरज में खाने, चाटने और चूषने योग्य पदार्थों से युक्त रथ से पृथिवी, समुद्र और आकाश मार्गों में अति उत्तमता से सावधानी के साथ जावें और आवें ॥ ३ ॥

अन्वय: हे नरा नासत्या यो हविष्मान् रथो वामनु वर्त्तते येनेषयध्यै व्रतानि वर्द्धयित्वा तनयाय त्मने च वर्त्तिर्याथस्तं सुवृतं रथं युवामातिष्ठतम् ॥ ३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (सुतिष्ठतम्) (वृतम्) यः सुष्ठु सर्वाङ्गैः शोभनस्तम् (यः) (रथः) (वाम्) युवाम् (अनु) (व्रतानि) शीलानि (वर्त्तते) (हविष्मान्) बह्वद्यादिपदार्थयुक्तः (येन) (नरा) नेतारौ (नासत्या) सत्यविद्याक्रियौ (इषयध्यै) एषयितुं गमयितुम् (वर्त्तिः) मार्गम् (याथः) गच्छथः (तनयाय) सन्तानाय (त्मने) आत्मनि (च) ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्याः स्वस्य सन्तानादीनाञ्च सुखोन्नतये सुदृढेन विस्तीर्णेन साङ्गोपाङ्गसामग्र्या पूर्णेन सद्योगामिना भक्ष्यभोज्यलेह्यचूष्यैर्युक्तेन रथेन भूसमुद्राकाशमार्गेषु प्रसमाहिततया गच्छेयुरागच्छेयुश्च ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी आपल्या व संतानाच्या सुखासाठी चांगले दृढ, लांब, रुंद, पूर्ण साहित्याने भरलेले, शीघ्र चालणारे, भक्ष्य, भोज्य, लेह्य, चोख्य, चटपटीत खाण्यायोग्य, चाटण्या व चोखण्यायोग्य पदार्थांनीयुक्त रथाद्वारे (यानाद्वारे) पृथ्वी, समुद्र व आकाश मार्गाने सावधानपूर्वक जावे-यावे. ॥ ३ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मा꣡ वां वृ꣡को मा꣡ वृकी꣡र् आ꣡ दधर्षीन्
मा꣡ प꣡रि वर्क्तम् उत꣡ मा꣡ति धक्तम्
अयं꣡ वाम् भागो꣡ नि꣡हित इयं꣡ गी꣡र्
द꣡स्राव् इमे꣡ वां निध꣡यो म꣡धूनाम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

dadharṣīt ← √dhr̥ṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRF, voice:ACT}

mā́ ← mā́ (invariable)
{}

mā́ ← mā́ (invariable)
{}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vŕ̥kaḥ ← vŕ̥ka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥kī́ḥ ← vr̥kī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

áti ← áti (invariable)
{}

dhaktam ← √dagh- (root)
{number:DU, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

mā́ ← mā́ (invariable)
{}

mā́ ← mā́ (invariable)
{}

pári ← pári (invariable)
{}

utá ← utá (invariable)
{}

varktam ← √vr̥j- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhāgáḥ ← bhāgá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gī́ḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

iyám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

níhitaḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

dásrau ← dasrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

imé ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mádhūnām ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

nidháyaḥ ← nidhí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

मा । वा॒म् । वृकः॑ । मा । वृ॒कीः । आ । द॒ध॒र्षी॒त् । मा । परि॑ । व॒र्क्त॒म् । उ॒त । मा । अति॑ । ध॒क्त॒म् ।
अ॒यम् । वा॒म् । भा॒गः । निऽहि॑तः । इ॒यम् । गीः । दस्रौ॑ । इ॒मे । वा॒म् । नि॒ऽधयः॑ । मधू॑नाम् ॥

• mā
• [adverb]
• “not.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• vṛko ← vṛkaḥ ← vṛka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wolf; Vṛka; vṛka [word]; Vṛka.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• vṛkīr ← vṛkīḥ ← vṛkī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “wolf.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• dadharṣīn ← dadharṣīt ← dhṛṣ
• [verb], singular, Perfect injunctive
• “dare; attack.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• varktam ← vṛj
• [verb], dual, Aorist imperative

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• māti ← mā
• [adverb]
• “not.”

• māti ← ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• dhaktam ← dagh
• [verb], dual, Aorist imperative

• ayaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• bhāgo ← bhāgaḥ ← bhāga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “part; part; part; parcel; quarter; body part; location; region; allotment; part; numerator; division; application; function; outside; bhāga [word]; volume; helping.”

• nihita ← nihitaḥ ← nidhā ← √dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; fill into; stow; insert; ignite; insert; add; put on; establish; keep down.”

• iyaṃ ← iyam ← idam
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• gīr ← gīḥ ← gir
• [noun], nominative, singular, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• dasrāv ← dasrau ← dasra
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins.”

• ime ← idam
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• nidhayo ← nidhayaḥ ← nidhi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hoard; receptacle; treasure; ocean; instrument.”

• madhūnām ← madhu
• [noun], genitive, plural, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

हे दस्रौ शत्रूणामुपक्षपयितारावश्विनौ वां युवयोः अनुग्रहादिति शेषः । वृकः हिंसकः अरण्यश्वादिः मा दधर्षीत् माम् । तथा वृकीः वृक्यो हिंसिका अन्य अपि मा दधर्षीत् ॥ वचनव्यत्ययः ॥ धर्षणं मा कार्षुः । युवामेव वा मा दधर्षीदिति योज्यम् । तथा युवां मा परि वर्क्त परितो मा वर्जयतं माम् । उत अपि च माति धक्तम् अस्मानतिक्रम्य अन्यस्मै मा दत्तम् । किमर्थमेवमिति उच्यते । वां युवयोरर्थाय अयं भागः भजनीयो हविरंशः निहितः। तथा इयं च गीः स्तुतिरूपा वागपि निहितेति शेषः । हे दस्रावश्विनौ वां युवाभ्याम् इमे इमानि मधूनां सोमरसानां निधयः निधानानि स्थापितानि ॥

English translation:

“Let not the wolf, let not the she-wolf, harm me safe (in your protection); abandon me not, nor deliver me (to another). This your share (of the offering) is prepared; this prayer, Dasras, (is addressed) to you; these treasures of Soma are for you.”

Let neither the wolf nor the she-wolf venture against you. Do not avoid (us) nor pass (us) by.
Here is the portion deposited for you, here the hymn, o wondrous ones, and here the deposits of honey for you.

The first hemistich shows a nice phonological progression (noted also by Renou): the zero-grade vṛk of the wolf and she-wolf (vṛ́ko … vṛkī́r) in pāda a develops into the full-grade vark of the etymologically and grammatically unrelated impv.

varktam in b, which is followed by the rhyming impv. dhaktam. In the 2nd hemistich the lexeme ní √dhā ‘deposit’ appears both as the verbal adj. ppl. níhita(ḥ) and the noun nidhí-.

Let not the wolf, let not the she-wolf harm you. Forsake me not, nor pass me by or others.
Here stands your share, here is your hymn, ye Mighty: yours are these vessels, full of pleasant juices.

Nicht soll der Wolf, nicht die Wölfin euch angreifen. Meidet uns nicht und bleibt nicht aus! Dieser Anteil ist für euch aufgetischt, dieses Loblied; diese Auftischungen von Süßtränken sind für euch, ihr Meister.

Nicht möge Wolf noch Wölfin euch verletzen, nicht weichet aus, nicht geht an mir vorüber; Hier steht eur Antheil, hier ertönt das Lied euch, hier stehn für euch die Meth-gefüllten Schalen.

Да не посягнет на вас ни волк, ни волчица!
Не избегайте и не минуйте (нас)!
Вот поднесенная вам доля, вот песня.
О чудесные, вот вам подношения медовых напитков.

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (दस्रौ) दुःखनाशक शिल्पविद्याऽध्यापक उपदेशको ! (वाम्) तुम दोनों के (इमे) ये (मधूनाम्) मधुरादि गुणयुक्त पदार्थों के (निधयः) राशी समूह (वाम्) तुम दोनों का (अयम्) यह (भागः) सेवने योग्य अधिकार (निहितः) स्थापित और (इयम्) यह (गीः) वाणी है तुम दोनों हमको (मा, परि, वर्क्तम्) मत छोड़ो (उत) और (मा, अति, धक्तम्) मत विनाशो और जिससे (वाम्) तुम दोनों को (वृकः) चोर, ठग, गठकटा आदि दुष्ट जन (मा) मत (वृकीः) चोरी, ठगी, गठकटी आदि दुष्ट औरतें (मा, आ, दधर्षीत्) मत विनाशें मत नष्ट करें ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य जब घर में निवास करें वा यानों में और वन में प्रतिष्ठित होवें तब भोग करने के लिये पूर्ण भोग और उपभोग योग्य पदार्थों, शस्त्र वा अस्त्रों और वीरसेना को संस्थापन कर निवास करें वा जावें, जिससे कोई विघ्न न हो ॥ ४ ॥

अन्वय: हे दस्रौ वामिमे मधूनां निधयो वामयं भागो निहित इयं गीश्चास्ति। युवामस्मान् मा परिवर्क्तमुतापि मातिधक्तं येन वां वृको मा वृकीर्मा दधर्षीत्। तमुपायं युवां सदा नितिष्ठताम् ॥ ४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (मा) निषेधे (वाम्) युवाम् (वृकः) स्तेनः (मा) (वृकीः) स्तेनस्य स्त्रीः। अत्र पूर्वसवर्णादेशः। (आ) अपि च (दधर्षीत्) धर्षेत् (मा) (परि) (वर्क्तम्) त्यजतम् (उत) अपि (मा) (अति) (धक्तम्) दहतम् (अयम्) (वाम्) युवयोः (भागः) भजनीयोऽधिकारः (निहितः) स्थापितः (इयम्) (गीः) आज्ञप्ता वाक् (दस्रौ) दुःखोपक्षयितारौ (इमे) (वाम्) युवयोः (निधयः) राशयः (मधूनाम्) मधुरादिगुणयुक्तानां सोमादिपदार्थानाम् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्या यदा गृहे निवसेयुर्यानेष्वरण्ये वा प्रतिष्ठेरँस्तदा भोगोपभोगयोग्यान् पदार्थान् शस्त्रास्त्राणि वीरसेनाञ्च संस्थाप्य निवसेयुर्गच्छेयुर्वा यतः कश्चिदपि विघ्नो न स्यात् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - माणूस जेव्हा घरात निवास करतो अथवा यानात किंवा वनात असतो तेव्हा भोग करण्यासाठी पूर्ण भोग व उपभोगयोग्य पदार्थ, शस्त्र, अस्त्र व वीरसेना बाळगावी. ज्यामुळे कोणतेही विघ्न येता कामा नये. ॥ ४ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

युवां꣡ गो꣡तमः पुरुमीळ्हो꣡ अ꣡त्रिर्
द꣡स्रा ह꣡वते अ꣡वसे हवि꣡ष्मान्
दि꣡शं न꣡ दिष्टा꣡म् ऋजूये꣡व य꣡न्ता
आ꣡ मे ह꣡वं नासतियो꣡प यातम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
átriḥ ← átri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gótamaḥ ← gótama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

purumīḷháḥ ← purumīḷhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yuvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

dásrā ← dasrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

hávate ← √hū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

havíṣmān ← havíṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

díśam ← díś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

diṣṭā́m ← √diś- (root)
{case:ACC, gender:F, number:SG, non-finite:PPP}

iva ← iva (invariable)
{}

ná ← ná (invariable)
{}

r̥jūyā́ ← r̥jūyā́- (invariable)
{}

yántā ← √i- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

nāsatyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

úpa ← úpa (invariable)
{}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

यु॒वम् । गोत॑मः । पु॒रु॒ऽमी॒ळ्हः । अत्रिः॑ । दस्रा॑ । हव॒ते । अव॑से । ह॒विष्मा॑न् ।
दिश॑म् । न । दि॒ष्टाम् । ऋ॒जु॒याऽइ॑व । यन्ता॑ । आ । मे॒ । हव॑म् । ना॒स॒त्या॒ । उप॑ । या॒त॒म् ॥

• yuvāṃ ← yuvām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• gotamaḥ ← gotama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Gotama; gotama [word].”

• purumīﾱho ← purumīﾱhaḥ ← purumīḍha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Purumīḍha.”

• atrir ← atriḥ ← atri
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Atri; Atri; atri [word].”

• dasrā ← dasrāḥ ← dasra
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Asvins.”

• havate ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• ‘vase ← avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• haviṣmān ← haviṣmat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sacrificing.”

• diśaṃ ← diśam ← diś
• [noun], accusative, singular, feminine
• “quarter; direction; region; diś [word]; Aṣṭādhyāyī, 5.3.27; distant region; Diś; four; example; method; space.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• diṣṭām ← diś
• [verb noun], accusative, singular
• “describe; give; give; teach.”

• ṛjūyeva ← ṛjūyā
• [adverb]

• ṛjūyeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• yantā ← i
• [verb noun], nominative, dual
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• havaṃ ← havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

• nāsatyopa ← nāsatyā ← nāsatya
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• nāsatyopa ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

हे दस्रा दस्रावश्विनौ युवां गोतमः च पुरुमीळ्हः च अत्रिः च महर्षयश्च एतेषु एकैकः हविमान् सन् अवसे रक्षणाय युष्मत्तर्पणाय वा हवते आह्वयति । एवमहमप्याह्वयामि । फलसाधनाह्वाने दृष्टान्तः। यन्ता उपगन्ता उपगन्तुकामः ऋजूयेव ॥ द्वितीयाया अकारः ॥ ऋजुगामिनं मार्गज्ञं दिष्टां दिशं न गन्तव्यामभिमतां दिशं प्रति यथा तथा वामपि । यथा अध्वगामी स्वगन्तव्यस्य शीघ्रगमनाय मार्गज्ञमृजुगामिनमाह्वयति तद्वत् । यद्वा । ऋजूयेव । इवशब्द एवार्थे । गन्ता ऋजुनैव मार्गेण इष्टां दिशमिव तथा युष्मत्प्रीणनेन मार्गेण स्वाभिमतं फलं प्राप्नोति । हे नासत्यावश्विनौ मे मम हवम् आह्वानमालक्ष्य उप यातम् उपगच्छतम् ॥

English translation:

“Gotama, Purimiḷha, Atri, (each) offering oblations, invokes you for his protection; like unto a wayfarer, who (makes for his intended direction) by a straight (path) do you, Dasras, come (direct) to my invocation).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Like unto a wayfarer: the simile applies to the person n invoking Aśvins, as the direct path to the realization of his wishes

Gotama, Purumīḍha, Atri—(each one), providing the oblations,
summons you two for help, o wondrous ones.
Like those going in a straight line to the directed direction, drive here to my summons, o Nāsatyas.

I agree with Geldner that ná and iva in 5c mark a single simile, not two as Witzel Gotō tr.

it.

Gotama, Purumilha, Atri bringing oblations all invoke you for protection.
Like one who goes straight to the point directed, ye Nasatyas, to mine invocation.

Euch rief Gotama, Purumilha, Atri, euch, ihr Meister, ruft der Opfernde zu Hilfe. Wie zwei, die die gewiesene Richtung, die den richtigen Weg gehen, so kommet auf meinen Ruf her, o Nasatya´s!

Wie Gotama, wie Purumidha, Atri, ruft, mächt’ge, euch der Opferer zu Hülfe, Geht grade aus wie nach gezeigter Richtung, und kommt herbei auf meinen Ruf, o treue!

Вас (призывал) Готама, Пурумилха, Атри, –
О чудесные, вас зовет на помощь жертвователь.
Словно двое идущих прямо в указанную сторону,
Придите, о Насатьи, на мой зов!

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (दस्रा) दुःख दारिद्र्य विनाशनेहारे (नासत्या) सत्यप्रिय शिल्पविद्याऽध्यापकोपदेशक विद्वानो ! (युवाम्) तुम दोनों (यः) जो (हविष्मान्) प्रशंसित ग्रहण करने योग्य (पुरुमीढः) बहुत पदार्थों से सींचा हुआ (अत्रिः) निरन्तर गमनशील (गोतमः) मेधावी जन (अवसे) रक्षा आदि के लिये (हवते) उत्तम पदार्थों को ग्रहण करता है वैसे और जैसे (यन्ता) नियमकर्त्ता जन (ऋजूयेव) सरल मार्ग से जैसे तैसे (दिष्टाम्) निर्द्देश की (दिशम्) पूर्वादि दिशा के (न) समान (मे) मेरे (हवम्) दान को (उप, आ, यातम्) अच्छे प्रकार समीप प्राप्त होओ ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे नौकादि यान से जानेवाले जन सरल मार्ग से बताई हुई दिशा को जाते हैं, वैसे सीखनेवाले विद्यार्थी जन आप्त विद्वानों के समीप जावें ॥ ५ ॥

अन्वय: हे दस्रा नासत्या युवां यो हविष्मान् पुरुमीढोऽत्रिर्गोतमोऽवसे हवते तद्वत् यन्ता ऋजूयेव दिष्टां दिशन्न च मे हवमुपयातम् ॥ ५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (युवाम्) (गोतमः) मेधावी (पुरुमीढः) पुरुभिर्बहुभिः पदार्थैः सिक्तः (अत्रिः) सततं गामी (दस्रा) दुःखदारिद्र्यनाशकौ (हवते) गृह्णाति (अवसे) रक्षणाद्याय (हविष्मान्) प्रशंसितादेययुक्त (दिशम्) (न) इव (दिष्टाम्) निदर्शिताम् (ऋजूयेव) ऋजुना मार्गेणेव। अत्र टा स्थाने यादेशः। अत्राऽन्येषामपीति दीर्घः। (यन्ता) नियमकर्त्ता (मे) (आ) मम (हवम्) दानम् (नासत्या) सत्यप्रियौ (उप) (यातम्) प्राप्नुतम् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा नौकादियानयायिनस्सरलेन मार्गेणोद्दिष्टां दिशं गच्छन्ति तथा जिज्ञासव आप्तानां विदुषां सामीप्यं गच्छेयुः ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे नावा इत्यादी यानाने जाणारे लोक सरळ मार्गाने दर्शविलेल्या दिशेने जातात तसे शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांनी आप्त विद्वानांजवळ जावे. ॥ ५ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ꣡तारिष्म त꣡मसस् पार꣡म् अस्य꣡
प्र꣡ति वां स्तो꣡मो अश्विनाव् अधायि
ए꣡ह꣡ यातम् पथि꣡भिर् देवया꣡नैर्
विद्या꣡मेषं꣡ वृज꣡नं जीर꣡दानुम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

átāriṣma ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

pārám ← pārá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

támasaḥ ← támas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

adhāyi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

aśvinau ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

práti ← práti (invariable)
{}

stómaḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

devayā́naiḥ ← devayā́na- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ihá ← ihá (invariable)
{}

pathíbhiḥ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

iṣám ← iṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jīrádānum ← jīrádānu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vidyā́ma ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

vr̥jánam ← vr̥jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अता॑रिष्म । तम॑सः । पा॒रम् । अ॒स्य । प्रति॑ । वा॒म् । स्तोमः॑ । अ॒श्वि॒नौ॒ । अ॒धा॒यि॒ ।
आ । इ॒ह । या॒त॒म् । प॒थिऽभिः॑ । दे॒व॒ऽयानैः॑ । वि॒द्याम॑ । इ॒षम् । वृ॒जन॑म् । जी॒रऽदा॑नुम् ॥

• atāriṣma ← tṛ
• [verb], plural, Athematic is aor. (Ind.)
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• tamasas ← tamasaḥ ← tamas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• pāram ← pāra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “shore; pāra [word]; end; excellence.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• stomo ← stomaḥ ← stoma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• aśvināv ← aśvinau ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• adhāyi ← dhā
• [verb], singular, Aorist passive
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• eha ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• eha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• pathibhir ← pathibhiḥ ← pathin
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• devayānair ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devayānair ← yānaiḥ ← yāna
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “vehicle; journey; campaign; carriage; vessel; cart.”

• vidyāmeṣaṃ ← vidyāma ← vid
• [verb], plural, Present optative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• vidyāmeṣaṃ ← iṣam ← iṣa
• [noun], accusative, singular, masculine

• vṛjanaṃ ← vṛjanam ← vṛjana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “community; settlement.”

• jīradānum ← jīra
• [noun]
• “agile; quick; fast.”

• jīradānum ← dānum ← dānu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Dānu; dew; drop.”

हे अश्विनौ युवयोः प्रसादात् अस्य तमसः तमनहेतोः श्रेयःप्रतिबन्धरूपस्य दुःखस्य पारं पर्यन्तभूमिम् अतारिष्म उत्तीर्णाः स्मः । हे अश्विनौ वां प्रति स्तोमः स्तोत्रम् अधायि अकारीत्यर्थः । युवां देवयानैः देवगन्तव्यैर्मार्गैः इह अस्मद्यज्ञे आ यातम् आगच्छतम् । शिष्टो व्याख्यातः ॥ ॥ २९ ॥

English translation:

“(Through your aid) Aśvins, we cross over this (limit of) darkness; to you this (our) hymn has been addressed; come hither by the paths traversed by the gods, that we may obtain food, and strength, and long life.”

We have crossed to the further shore of this darkness. A praise hymn has been set out in response to you, o Aśvins.
Drive just here along the paths leading to the gods. – May we know
refreshment and a community having lively waters.

“We have crossed to the further shore of this darkness” announces the end of the night and the beginning of the early morning ritual, to which the Aśvins come.

Given the well-established idiom práti √dhā ‘aim (a praise-hymn like an arrow), I would now slightly change the tr. of b to “a praise-hymn has been aimed at you,” particularly in light of VII.73.1 práti stómaṃ devayánto dádhānāḥ “aiming our praise song as we seek the gods.” The pādas preceding these two expressions, I.183.6a and VII.73.1a, are identical. For further disc. of the ‘aim’ idiom see my forthcoming “Vedic iṣudhyá- and Oldenberg Avestan išud-, išūidiia-: The Aim of Praise.”

We have passed o’er the limit of this darkness: our praise hath been bestowed on you, O Asvins.
Come hitherward by paths which Gods have travelled. May we find strengthening food in full abundance.

Wir sind ans Ende dieser Finsternis gelangt. An euch, Asvin, ist das Loblied gerichtet. Kommt auf den gottbegangenen Wege hierher! - Wir möchten einen gastfreien Opferbündler kennen lernen, der rasch schenkt.

Durch dieses Dunkel sind wir durchgedrungen und haben Loblied euch gebracht, o Ritter, So kommt denn her auf gottbetretnen Pfaden. – Gebt Labung uns und wasserreiche Fluren.

Мы достигли другого берега этого мрака.
На вас нацелена хвалебная песнь, о Ашвины.
Приезжайте сюда по путям, изьезженным богами!
Мы хотим найти щедрую общину, легко дарящую!

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अश्विनौ) शिल्पविद्याव्यापी सज्जनो ! जैसे (इह) यहाँ (वाम्) तुम दोनों का (स्तोमः) स्तुति योग्य व्यवहार (अधायि) धारण किया गया वैसे तुम्हारे (प्रति) प्रति हम (अस्य) इस (तमसः) अन्धकार के (पारम्) पार को (अतारिष्म) तरें पहुँचें, जैसे हम (इषम्) इच्छासिद्धि (वृजनम्) बल और (जीरदानुम्) जीवन को (विद्याम) प्राप्त होवें वैसे तुम दोनों (देवयानैः) विद्वान् जिन मार्गों से जाते उन (पथिभिः) मार्गों से हम लोगों को (आ, यातम्) प्राप्त होओ ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - जो अतीव शिल्पविद्यावेत्ता जन हों वे ही नौकादि यानों से भू, समुद्र और अन्तरिक्ष मार्गों से पार-अवर लेजा-लेआ सकते हैं, वे ही विद्वानों के मार्गों में अग्नि आदि पदार्थों से बने हुए विमान आदि यानों से जाने को योग्य हैं ॥ ६ ॥इस सूक्त में विद्वानों की शिल्पविद्या के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥यह एकसौ तिरासीवाँ सूक्त और ऊनतीसवाँ वर्ग और चतुर्थाऽध्याय समाप्त हुआ ॥इस अध्याय में जन्म, पवन, इन्द्र, अग्नि, अश्वि और विमानादि यानों के गुणों का वर्णन आदि होने से इस अध्याय के अर्थ की पिछले अध्याय के अर्थ के साथ सङ्गति समझनी चाहिये ॥ ।इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्याणां परमविदुषां श्रीमद्विरजानन्दसरस्वतीस्वामिनां शिष्येण परमहंसपरिव्राजकाचार्येण श्रीमद्दयानन्दसरस्वतीस्वामिना निर्मिते संस्कृतार्य्यभाषाभ्यां विभूषिते सुप्रमाणयुक्ते ऋग्वेदभाष्ये द्वितीयाऽष्टकस्य चतुर्थाऽध्यायः समाप्तः ॥

अन्वय: हे अश्विनौ यथेह वां स्तोमोऽधायि तथा वां प्रत्यस्य तमसः पारमतारिष्म यथा वयमिषं वृजनं जीरदानुं विद्याम तथा युवां देवयानैः पथिभिरस्मानायातम् ॥ ६ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अतारिष्म) तरेम (तमसः) रात्रेः प्रकाशरहितस्य समुद्रस्य वा (पारम्) परतटम् (अस्य) (प्रति) (वाम्) युवयोर्युवां वा (स्तोमः) श्लाघ्यो व्यवहारः (अश्विनौ) शिल्पविद्याव्यापिनौ (अधायि) (आ) (इह) (यातम्) (पथिभिः) (देवयानैः) देवा यान्ति येषु तैः (विद्याम) (इषम्) (वृजनम्) (जीरदानुम्) ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - हे शिल्पविद्यावित्तमा भवेयुस्त एव नौकादियानैर्भूसमुद्रान्तरिक्षमार्गैः पारावारौ गमयितुं शक्नुवन्ति त एव विद्वन्मार्गेष्वऽग्न्यादियानैर्गन्तुं योग्या इति ॥ ६ ॥अस्मिन् सूक्ते विद्वच्छिल्पविद्यागुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥इति त्र्यशीत्युत्तरं शततमं सूक्तमेकोनत्रिंशो वर्गश्चतुर्थोऽध्यायश्च समाप्तः ॥अस्मिन्नध्याये जन्ममरुदिन्द्राऽग्न्यश्विविमानादियानगुणवर्णनादेतदध्यायार्थस्य पूर्वाऽध्यायार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥

भावार्थभाषाः - जे शिल्पविद्यावेत्ते असतील तेच नावा इत्यादी यानांनी भू, समुद्र व अंतरिक्ष मार्गाने दूर व जवळ जाऊ शकतात, तेच विद्वानांच्या मार्गाने अग्नी इत्यादी पदार्थांनी युक्त असलेल्या विमान इत्यादी यानांनी जाण्यायोग्य असतात. ॥ ६ ॥