१८२

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - जगती

अ᳓भूद् इदं᳓ वयु᳓नम् ओ᳓ षु᳓ भूषता
र᳓थो वृ᳓षण्वान् म᳓दता मनीषिणः
धियंजिन्वा᳓ धि᳓ष्णिया विश्प᳓लावसू
दिवो᳓ न᳓पाता सुकृ᳓ते शु᳓चिव्रता

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ábhūt ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bhūṣata ← √bhūṣ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sú ← sú (invariable)

u ← u (invariable)

vayúnam ← vayúna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mádata ← √mad- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

manīṣiṇaḥ ← manīṣín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣaṇvān ← vŕ̥ṣaṇvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhíṣṇyā ← dhíṣṇya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

dhiyaṁjinvā́ ← dhiyaṁjinvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

viśpálāvasū ← viśpálāvasu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

nápātā ← nápat- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

śúcivratā ← śúcivrata- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

sukŕ̥te ← sukŕ̥t- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

अभू॑त् । इ॒दम् । व॒युन॑म् । ओ इति॑ । सु । भू॒ष॒त॒ । रथः॑ । वृष॑ण्ऽवान् । मद॑त । म॒नी॒षि॒णः॒ ।
धि॒य॒म्ऽजि॒न्वा । धिष्ण्या॑ । वि॒श्पला॑वसू॒ इति॑ । दि॒वः । नपा॑ता । सु॒ऽकृते॑ । शुचि॑ऽव्रता ॥

• abhūd ← abhūt ← bhū
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• idaṃ ← idam
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vayunam ← vayuna
• [noun], nominative, singular, neuter
• “convention; custom; means.”

• o ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• o ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• bhūṣatā ← bhūṣata ← bhūṣ
• [verb], plural, Present imperative
• “endeavor; attend; strive.”

• ratho ← rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• vṛṣaṇvān ← vṛṣaṇvat
• [noun], nominative, singular, masculine

• madatā ← madata ← mad
• [verb], plural, Present imperative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• manīṣiṇaḥ ← manīṣin
• [noun], vocative, plural, masculine
• “sage; expert; devout.”

• dhiyañjinvā ← dhiyaṃjinva
• [noun], accusative, dual, masculine

• dhiṣṇyā ← dhiṣṇya
• [noun], accusative, dual, masculine
• “wise; beneficent.”

• viśpalāvasū ← viśpalā
• [noun], feminine

• viśpalāvasū ← vasū ← vasu
• [noun], accusative, dual, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• napātā ← napāt
• [noun], accusative, dual, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

• sukṛte ← sukṛt
• [noun], dative, singular, masculine
• “devout; virtuous.”

• śucivratā ← śuci
• [noun]
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• śucivratā ← vratā ← vrata
• [noun], accusative, dual, masculine
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

हे मनीषिणः मनस्विनो मेधाविन ऋत्विजः अस्माकम् इदं वयुनं प्रज्ञानम् अभूत् उत्पन्नम् । कीदृशं तदिति । उच्यते । वृषण्वान् अभिमतवर्षणवान् रथः अश्विनोः संबन्धी गमनसाधनो रथ आगत इति शेषः । तत्स्थावश्विनौ ओ षु भूषत । ओ इति निपातद्वयसमुदायात्मकः एको निपातः । सुष्ठु आभूषत । अभिमुखा भवत स्तोतुम् । तादृशौ महानुभावावश्विनौ मदत ॥ अन्तर्भावितण्यर्थोऽयम् ॥ मदयत संभावयत । अश्विनौ विशेष्येते । सुकृते सुष्टु कृतवते मह्यं धियंजिन्वा कर्मणो बुद्धेर्वा प्रीणयितारौ धिष्ण्या धिषणार्हौ स्तुत्यौ विश्पलावसू विशां प्रजानाम् अस्माकं पालयितृधनौ विश्पलाख्यायाश्छिन्नजङ्घाया हिरण्मयजङ्घाप्रदानेन तथाभूतौ । ‘सद्यो जङ्घामायसीं विश्पलायै ’ ( ऋ. सं. १. ११६. १५ ) इत्यादिनिगमः । दिवः आदित्यस्य नपाता नप्तारौ नपातयितारौ वा शुचिव्रता दीप्तकर्माणौ । ईदृशावश्विनौ मदत ॥

English translation:

“The information, sage (priests), has been received; be ready with your praises, for the (benefit) showering car (of the Aśvins has arrived); propitiate (the divinities), for they show favour to the doer of good works; they are entitled to praise, rich in benevolence to mankind the grandsons of heaven, and observers of holy rites.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Rich in benevolence: viśpalāvasu, having wealth; vasu, which is cherishing palā for pāla; mankind, vis’; the reference may be to the legend of the metal or golden leg given to viśpala) (RV. 1.171.15)

This (ritual) pattern has now been set: (all of you,) attend upon it! The chariot has its bulls: become exhilarated, (all) you of inspired
thought!
(Here are) the two holy ones who quicken thought, who provided
the goods to (the mare) Viśpalā, the sons of heaven whose
commandments are bright for the good performer (of ritual).

On ā́√bhūṣ with vayúna- see VIII.66.8 The first hemistich addresses the ritual performers in the plural, as they make final preparations for the sacrifice. Geldner (fld. by Witzel Gotō) takes phrase rátho vṛ́ṣaṇvān “the chariot has its bulls” as referring to the Aśvins’ chariot, which is presumably hitched up and on its way. This is certainly possible, but I think the chariot may rather refer to the sacrifice, as so often, and “its bulls” may be the Aśvins, who have arrived and so the sacrifice can be set in motion, or they could be the priests or even the paraphernalia of the prepared sacrifice. However, I have to admit that the next vs. focuses on the Aśvins’ chariot (2cd) and their skill as charioteers (2b), so Geldner’s interpr. may be correct.

Geldner takes mádatā in b as transitive, with the Aśvins, under the guise of the various duals in cd, as obj. But máda- is rarely if ever transitive, and it seems best to take cd as containing an annunciatory phrase pointing to the Aśvins’ presence (or soon-to-be presence) at our ritual.

The hapax viśpálāvasū is presumably a bahuvrīhi, like vājínīvasu- ‘having prize-winning mares as goods’, though Geldner tr. as a tatpuruṣa, ‘die Gönner der Viśpalā’. Witzel Gotō’s “mit (der Rennstute) Viśpalā als (ihrem) Gut” reflects the compound type better and may well be correct. However, the cmpd must allude to the story (or wisp of a story), found mostly in Kakṣīvant’s oeuvre, about Viśpalā and the Aśvins: Viśpalā is a mare whose legbone the Aśvins stick back together so she can win a race.

The most relevant passage for interpreting this cmpd may be I.112.10 yā́bhir viśpálāṃ dhanasā́m atharvyàṃ sahásramīḷha ājā́v ájinvatam “with which you revived Viśpalā, to pursue the way, to gain the stakes in the contest with a thousand battle-prizes.” (Cf. also I.116.15, 117.11, 188.8; X.39.8.) From these references to Viśpalā it does not appear that she belonged to the Aśvins (was their “Gut”), but rather was benefited – healed – by them in order that she could herself win goods in the contest. Hence my more convoluted tr. “who provided the goods to (the mare) Viśpalā.” The idea in our passage is presumably that they made it possible for her to race and therefore to get the goods, so a lot is concentrated in that single cmpd.

THIS was the task. Appear promptly, ye prudent Ones. Here is the chariot drawn by strong steeds: be ye glad.
Heart-stirring, longed for, succourers of Vispala, here are Heaven’s Sons whose sway blesses the pious man.

Jetzt ist die rechte Stunde da; seid fein bereit: Der Wagen ist mit Bullen bespannt, Ergötzet, ihr Sinnreichen, die beiden Enkel des Himmels, die Gedankenwecker, die ……, die Gönner der Vispala, deren Walten dem Frommen gegenüber lauter ist.

Gerüstet ist dies Opferwerk, erscheinet nun, eur Wagen gleicht dem Stiere, freut ihr weisen euch, Gebet erregend, gütig, hold der Viçpala, des Himmels Söhne, die ihr Glanz dem Frommen schafft.

Вот возник знак – готовьтесь же хорошенько! –
Колесница, запряженная жеребцами. Радуйтесь, о мудрые!
(Эти) двое, оживляющие мысль, вызывающие вдохновение, доброжелательные к Вишпале,
Отпрыски неба, (боги) со сверкающими обетами (везут дары) благочестивому.

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृज्जगती
• निषादः

अब एकसौ बयासीवें सूक्त का आरम्भ है। इसमें आरम्भ से विद्वानों के कार्य को कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - (ओ) ओ (मनीषिणः) धीमानो ! जिनसे (इदम्) यह (वयुनम्) उत्तम ज्ञान (अभूत्) हुआ और (वृषण्वान्) यानों की वेग शक्ति को बाँधनेवाला (रथः) रथ हुआ उन (सुकृते) सुकर्मरूप शोभन मार्ग में (धियंजिन्वा) बुद्धि को तृप्त रखते (दिवः) विद्यादि प्रकाश के (नपाता) पवन से रहित (धिष्ण्या) दृढ़ प्रगल्भ (शुचिव्रता) पवित्र कर्म करने के स्वभाव से युक्त (विश्पलावसू) प्रजाजनों की पालना करने और वसानेवाले अध्यापक और उपदेशकों को तुम (सु, भूषत) सुशोभित करो और उनके सङ्ग से (मदत) आनन्दित होओ ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो वे श्रेष्ठ अध्यापक और उपदेशक नहीं है कि जिनके सङ्ग से प्रजा पालना, सुशीलता, ईश्वर, धर्म और शिल्प व्यवहार की विद्या न बढ़ें ॥ १ ॥

अन्वय: ओ मनीषिणो याभ्यामिदं वयुनमभूदुत्पन्नं स्यात्। वृषण्वान्नथश्चाभूतौ सुकृते धियंजिन्वा दिवो नपाता धिष्ण्या शुचिव्रता विश्पलावसू अध्यापकोपदेशकौ यूयं सुभूषत तत्सङ्गेन मदत ॥ १ ॥

अथ विद्वत्कृत्यमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अभूत्) भवति (इदम्) (वयुनम्) प्रज्ञानम् (ओ) सम्बोधने (सु) (भूषत) अलंकुरुत। अत्राऽन्येषामपीति दीर्घः। (रथः) यानम् (वृषण्वान्) अन्ययानानां वेगशक्तिबन्धयिता (मदत) आनन्दत। अत्राऽन्येषामपीति दीर्घः। (मनीषिणः) मेधाविनः (धियंजिन्वा) यौ धियं प्रज्ञां जिन्वतः प्रीणीतस्तौ (धिष्ण्या) दृढौ प्रगल्भौ (विश्पलावसू) विशां पालयितारौ च तौ वासकौ (दिवः) प्रकाशस्य (नपाता) प्रपातरहितौ (सुकृते) शोभने मार्गे (शुचिव्रता) पवित्रकर्मशीलौ ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या न तौ वराऽध्यापकोपदेशौ ययोः सङ्गेन प्रजापालनसुशीलतेश्वरधर्मशिल्पव्यवहारविद्या न वर्द्धेरन् ॥ १ ॥

या सूक्तात विद्वानांच्या कृत्याचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागील सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती आहे, हे जाणावे. ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! ते श्रेष्ठ अध्यापक व उपदेशक नसतात ज्यांच्या संगतीने प्रजापालन, सुशीलता, ईश्वर, धर्म व शिल्पव्यवहाराची वाढ होत नाही. ॥ १ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - जगती

इ᳓न्द्रतमा हि᳓ धि᳓ष्णिया मरु᳓त्तमा
दस्रा᳓ दं᳓सिष्ठा रथि᳓या रथी᳓तमा
पूर्णं᳓ र᳓थं वहेथे म᳓ध्व आ᳓चितं
ते᳓न दाश्वां᳓सम् उ᳓प याथो अश्विना

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dhíṣṇyā ← dhíṣṇya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

hí ← hí (invariable)

índratamā ← índratama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

marúttamā ← marúttama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

dáṁsiṣṭhā ← dáṁsiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

dasrā́ ← dasrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

rathī́tamā ← rathī́tama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

rathyā̀ ← rathī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ā́citam ← √ci- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

mádhvaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

pūrṇám ← √pr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vahethe ← √vah- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

dāśvā́ṁsam ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

téna ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

yāthaḥ ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

इन्द्र॑ऽतमा । हि । धिष्ण्या॑ । म॒रुत्ऽत॑मा । द॒स्रा । दंसि॑ष्ठा । र॒थ्या॑ । र॒थिऽत॑मा ।
पू॒र्णम् । रथ॑म् । व॒हे॒थे॒ इति॑ । मध्वः॑ । आऽचि॑तम् । तेन॑ । दा॒श्वांस॑म् । उप॑ । या॒थः॒ । अ॒श्वि॒ना॒ ॥

• indratamā ← indratama
• [noun], nominative, dual, masculine

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• dhiṣṇyā ← dhiṣṇya
• [noun], nominative, dual, masculine
• “wise; beneficent.”

• maruttamā ← maruttama
• [noun], nominative, dual, masculine

• dasrā ← dasra
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Asvins.”

• daṃsiṣṭhā ← daṃsiṣṭha
• [noun], nominative, dual, masculine

• rathyā ← rathya
• [noun], nominative, dual, masculine

• rathītamā ← rathītama
• [noun], nominative, dual, masculine

• pūrṇaṃ ← pūrṇam ← pṛ
• [verb noun], accusative, singular
• “fill; elapse; pull back; fill; satisfy; bestow; meet; stuff; load; mix; complete.”

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• vahethe ← vah
• [verb], dual, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• madhva ← madhvaḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• ācitaṃ ← ācitam ← āci ← √ci
• [verb noun], accusative, singular
• “cover; fill; accumulate.”

• tena ← tad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• dāśvāṃsam ← dāś
• [verb noun], accusative, singular
• “sacrifice; give.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• yātho ← yāthaḥ ← yā
• [verb], dual, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

हे अश्विनौ युवाम् इन्द्रतमा हि ईश्वरतमौ खलु । एवं प्रतिविशेषणं हिः संबन्ध्यः । तथा धिष्ण्या स्तुत्यर्हौ मरुत्तमा मरुद्वद्वेगगामिनौ मितरागिणौ मितराविणौ वा दस्रा उपक्षपयितारौ शत्रूणां दंसिष्ठा अतिशयकर्माणौ रथ्या रथार्हौ रथवन्तौ रथितमा । रथिनो नेतारः । तेषां श्रेष्ठौ । ‘रथीरध्वराणाम् ’ ( ऋ. सं. ८. ११. २) इति नेतृपरतया व्याख्यातत्वात् । ईदृशौ युवां मध्वः मधुसदृशस्य उदकस्यामृतस्य वा पूर्णं पूरितम् आचितं सर्वतः संनद्धं रथं वहेथे नयथः । तेन उक्तगुणविशिष्टेन रथेन हे अश्विना अश्विनौ उक्तगुणविशिष्टौ सन्तौ उप याथः यज्ञमभिप्राप्नुथः ॥

English translation:

“Dasras, in truth most imperial, adorable, swifter than the winds, and eminent in good works, riders in a car, and most distinguished charioteers, bring hither your car, full heaped up with ambrosia, and with it come, Aśvins, to the donor (of the offering).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Most imperial: indratamā, superlatively indra; so, maruttamā, superlatively maruts; marutttamā may also mean, of moderated passions, mild, genitive le, mitarāgiṇau; or, not noisy, mitarāviṇau

Because you holy ones are the first of Indras and the first of Maruts, the most wondrous wondrous ones and the best chariot-driving chariot drivers,
you bring your full chariot loaded with honey. With it you drive right up to the pious man, o Aśvins.

The two cmpds índratamā and marúttamā, superlative in form, are generally taken to mean ‘most similar to Indra / the Maruts’ (Grassmann, Geldner, Witzel Gotō). I suppose that is their ultimate purport, but I think the effect is stronger: the Aśvins are said to possess the qualities of those gods in an even higher degree than those gods themselves do.

Idiomatic English would use the comparative: “more Indra than Indra” (or, in a wellknown colloquial expression, at least in my childhood, “more Catholic than the Pope”).

Longed for, most Indra-like, mighty, most Marut-like, most wonderful in deed, car-borne, best charioteers,
Bring your full chariot hither heaped with liquid sweet: thereon, ye Asvins, come to him who offers gifts.

Denn ihr …… seid die Indra-Ähnlichsten, die Marut-Ähnlichsten, die geschicktesten Meister, die besten Wagenfahrer. Ihr lenket den Wagen, der mit Süßigkeit voll beladen ist. Mit dem kommet ihr Asvin zum Opfernden!

Ganz gleich dem Indra und den Maruts, gütige, an Wunderthaten stark, die besten Lenker ihr, Fahrt her den vollen Wagen, der mit Meth gefüllt, mit dem, o Ritter, kommt zu dem Verehrer her.

Ведь вы двое самые похожие на Индру, вызывающие вдохновение, самые похожие на Марутов,
Самые чудесные чудотворцы, самые умелые колесничие на колеснице…
Вы везете колесницу, доверху наполненную медом.
Приезжайте на ней к почитающему (вас,) о Ашвины!

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• स्वराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अश्विना) अध्यापकोपदेशक जनो ! (हि) तुम्हीं (इन्द्रतमा) अतीव ऐश्वर्य्ययुक्त (धिष्ण्या) प्रगल्भ (मरुत्तमा) अत्यन्त विद्वानों को साथ लिये हुए (दस्रा) दुःख के दूर करनेवाले (दंसिष्ठा) अतीव पराक्रमी (रथ्या) रथ चलाने में श्रेष्ठ और (रथीतमा) प्रशंसित पराक्रमयुक्त हों और (मध्वः) मधु से (आचितम्) भरे हुए (पूर्णम्) शस्त्र और अस्त्रों से परिपूर्ण जिस (रथम्) रथ को (वहेथे) प्राप्त होते हो (तेन) और उससे (दाश्वांसम्) विद्या देनेवाले जन के (उप, याथः) समीप जाते हो वे हम लोगों को नित्य सत्कार करने योग्य हों ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जो बिजुली, अग्नि, जल और वायु इनसे चलाये हुए रथ पर स्थित हो देशदेशान्तर को जाते हैं, वे परिपूर्ण धन जीतनेवाले होते हैं ॥ २ ॥

अन्वय: हे अश्विना यौ युवां हीन्द्रतमा धिष्ण्या मरुत्तमा दस्रा दंसिष्ठा रथ्या रथीतमा स्थः। मध्व आचितं पूर्णं शस्त्रास्त्रैः परिपूर्णं यं रथं वहेथे तेन दाश्वांसमुपयाथस्तावस्माभिर्नित्यं सत्कर्त्तव्यौ ॥ २ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रतमा) अतिशयेनैश्वर्ययुक्तौ (हि) (धिष्ण्या) प्रगल्भौ (मरुत्तमा) अतिशयेन विद्वद्युक्तौ (दस्रा) दुःखोपक्षयितारौ (दंसिष्ठा) अतिशयेन दंसितारौ पराक्रमिणौ (रथ्या) रथेषु साधू (रथीतमा) प्रशंसितरथयुक्तौ (पूर्णम्) (रथम्) रमणीयं यानम् (वहेथे) प्राप्नुथः (मध्वः) मधुना तृतीयार्थे षष्ठी (आचितम्) सहितम् (तेन) (दाश्वांसम्) विद्यादातारम् (उप) (याथः) प्राप्नुथः (अश्विना) विद्युत्पवनाविव सकलविद्याव्यापिनौ ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - ये विद्युदग्निजलवायुभिश्चालितं रथमास्थाय देशदेशान्तरं गच्छन्ति तेऽलंधनविजया जायन्ते ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जे विद्युत, अग्नी, जल व वायू यांच्याद्वारे चालविणाऱ्या रथावर स्थित राहून देशदेशांतरी जातात ते धनावर विजय मिळवितात (धन जिंकून आणतात) ॥ २ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - जगती

कि᳓म् अ᳓त्र दस्रा कृणुथः कि᳓म् आसथे°
ज᳓नो यः᳓ क᳓श् चिद् अ᳓हविर् महीय᳓ते
अ᳓ति क्रमिष्टं जुर᳓तम् पणे᳓र् अ᳓सुं
ज्यो᳓तिर् वि᳓प्राय कृणुतं वचस्य᳓वे

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
āsāthe ← √ās- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

átra ← átra (invariable)

dasrā ← dasrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kr̥ṇuthaḥ ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

áhaviḥ ← áhavis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

jánaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mahīyáte ← √mahīy- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ásum ← ásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áti ← áti (invariable)

jurátam ← √jr̥̄- ~ jūr- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

kramiṣṭam ← √kramⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

paṇéḥ ← paṇí- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kr̥ṇutam ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vacasyáve ← vacasyú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

víprāya ← vípra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

किम् । अत्र॑ । द॒स्रा॒ । कृ॒णु॒थः॒ । किम् । आ॒सा॒थे॒ इति॑ । जनः॑ । यः । कः । चि॒त् । अह॑विः । म॒ही॒यते॑ ।
अति॑ । क्र॒मि॒ष्ट॒म् । जु॒रत॑म् । प॒णेः । असु॑म् । ज्योतिः॑ । विप्रा॑य । कृ॒णु॒त॒म् । व॒च॒स्यवे॑ ॥

• kim ← ka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• atra
• [adverb]
• “now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

• dasrā ← dasra
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins.”

• kṛṇuthaḥ ← kṛ
• [verb], dual, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• kim ← ka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• āsāthe ← ās
• [verb], dual, Present indikative
• “sit; stay; sit down; dwell; lie; lie; exist.”

• jano ← janaḥ ← jana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• kaś ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• ahavir ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• ahavir ← haviḥ ← havis
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• mahīyate ← mahīy
• [verb], singular, Present indikative
• “rejoice; revel.”

• ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• kramiṣṭaṃ ← kramiṣṭam ← kram
• [verb], dual, Aorist imperative
• “kram; step; go; continue; proceed; traverse; heat.”

• juratam ← jṛ
• [verb], dual, Present imperative
• “jṛ; digest; age; cook; boil down; decay; decay; ripen.”

• paṇer ← paṇeḥ ← paṇi
• [noun], genitive, singular, masculine
• “niggard; paṇ.”

• asuṃ ← asum ← asu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “life.”

• jyotir ← jyotiḥ ← jyotis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• viprāya ← vipra
• [noun], dative, singular, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• kṛṇutaṃ ← kṛṇutam ← kṛ
• [verb], dual, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• vacasyave ← vacasyu
• [noun], dative, singular, masculine
• “eloquent.”

हे दस्रा उपक्षपयितारौ युवाम् अत्र अस्मिन् मनुष्ये किं कृणुथः कुरुथः । हविषोऽभावादिति भावः । तत्रैव किमासाथे किं तिष्ठथः । अत्रेत्युक्तं कुत्रेत्याह । यः कश्चित् जनः जन्मवान् अहविः यज्ञार्थहवीरहितः महीयते पूज्यते स्वयं न युष्मान् पूजयति । तं जनम् अति क्रमिष्टं पराभूय तिष्ठतम् । न केवलमतिक्रममात्रं किंतु पणेः वणिग्भूतस्य लुब्धकस्यायष्टुः तस्य असुं प्राणं जुरतम् अहिंसिष्टम् अनीनशतम् । विप्राय मेधाविने वचस्यवे वचसः स्तोत्ररूपस्य युवाभ्यामिच्छते मह्यं ज्योतिः कृणुतं युष्मद्यजनविषयज्ञानं कुरुतम् ॥

English translation:

“What makes you here, Aśvins; why do you tarry, (where) any man who makes no oblation is respected; humble him; take away the life of the niggard; grant light to the pious man striving to speak your praise.”

What are you doing here, wondrous ones; why are you sitting (by) some man, who, though offering no oblations, makes a great show of
himself.
Pass him by; wear away the life of the niggard. Make light for the
eloquent inspired poet.

The sense of pāda a would be better conveyed by “what are you doing there?” The main cl. kím āsāthe lacks an expressed antecedent to jáno yáḥ in the following rel. cl., but it is not difficult to supply.

What make ye there, ye Mighty? Wherefore linger ye with folk who, offering not, are held in high esteem?
Pass over them; make ye the niggard’s life decay: give light unto the singer eloquent in praise.

Was tut ihr dort, ihr Meister, was sitzet ihr bei irgend einem Manne, der ohne Opfer sich großtut? Geht vorüber an ihm, macht das Leben des Knausers altern, lasset dem beredten Sprecher das Licht aufgehe!

Was thut ihr dort, was sitzt ihr wunderkräftige beim Volk, das alles opferlos sich mächtig dünkt? Durchschreitet sie, des Knausers Odem lasst vergehn, und Glanz verschafft dem Priester, welcher Lieder singt.

Что вы там делаете, о чудесные? Что же вы сидите?
(Ведь это) какой-то человек, который не приносит жертв, (но) возвеличивает себя!
Пройдите мимо! Состарьте жизненное дыхание скупца!
Создайте свет речистому поэту.

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (दस्रा) दुःख के नाश करनेवाले अध्यापक उपदेशको ! तुम (यः) जो (कः, चित्) कोई ऐसा है कि (अहविः) जिसके लेना वा भोजन करना नहीं विद्यमान है वह (जनः) मनुष्य (महीयते) अपने को त्याग बुद्धि से बहुत कुछ मानता है उस (वचस्यवे) अपने को वचन की इच्छा करते हुए (विप्राय) मेधावी उत्तम धीरबुद्धि पुरुष के लिये (ज्योतिः) प्रकाश (कृणुतम्) करो अर्थात् विद्यादि सद्गुणों का आविर्भाव करो और (पणेः) सत् और असत् पदार्थों का व्यवहार करनेवाले जन की (असुम्) बुद्धि को (अति, क्रमिष्टम्) अतिक्रमण करो और (जुरतम्) नाश करो अर्थात् उसकी अच्छे काम में लगनेवाली बुद्धि का विवेचन करो और असत् काम में लगी हुई बुद्धि को विनाशो तथा (किम्) क्या (अत्र) इस व्यवहार में (आसाथे) स्थिर होते और (किम्) क्या (कृणुथः) करते हो ? ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अध्यापक और उपदेशक जैसे आप्त विद्वान् सबके सुख के लिये उत्तम यत्न करता है, वैसे अपना वर्त्ताव वर्त्ते ॥ ३ ॥

अन्वय: हे दस्राऽध्यापकोपदेशकौ युवां यः कश्चिदहविर्जनो महीयते तस्मै वचस्यवे विप्राय ज्योतिः कृणुतम्। पणेरसुमतिक्रमिष्टं जुरतं च किमत्रासाथे किं कृणुथश्च ॥ ३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (किम्) (अत्र) अस्मिन् व्यवहारे (दस्रा) दुःखोपक्षयितारौ (कृणुथः) (किम्) (आसाथे) उपविशथः (जनः) मनुष्यः (यः) (कः) (चित्) अपि (अहविः) अविद्यमानं हविरादानमदनं वा यस्य सः (महीयते) आत्मानं त्यागबुद्ध्या बहु मनुते (अति) (क्रमिष्टम्) अतिक्रमणं (जुरतम्) रुजतं नाशयतम् (पणेः) सदसद्व्यवहर्त्तुः (असुम्) प्रज्ञाम् (ज्योतिः) प्रकाशम् (विप्राय) मेधाविने (कृणुतम्) (वचस्यवे) आत्मनो वचइच्छवे ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अध्यापकाऽध्येतारौ यथाऽप्तो विद्वान् सर्वेषां सुखाय प्रयतते तथा वर्त्तेयाताम् ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - जसा आप्त विद्वान सर्वांच्या सुखासाठी उत्तम प्रयत्न करतो तसे अध्यापक व उपदेशकांनी आपले वर्तन ठेवावे. ॥ ३ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - जगती

जम्भ᳓यतम् अभि᳓तो रा᳓यतः शु᳓नो
हत᳓म् मृ᳓धो विद᳓थुस् ता᳓नि अश्विना
वा᳓चं-वाचं जरितू᳓ रत्नि᳓नीं कृतम्
उभा᳓ शं᳓सं नासतियावतम् म᳓म

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhítas ← abhítas (invariable)

jambháyatam ← √jambh- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rā́yataḥ ← √rā- 2 (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

śúnaḥ ← śván- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

hatám ← √han- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

mŕ̥dhaḥ ← mŕ̥dh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

tā́ni ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vidáthuḥ ← √vid- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

jaritúḥ ← jaritár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kr̥tam ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

ratnínīm ← ratnín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vā́caṁ-vācam ← vā́c- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

avatam ← √avⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

máma ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

nāsatyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

śáṁsam ← śáṁsa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ubhā́ ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ज॒म्भय॑तम् । अ॒भितः॑ । राय॑तः । शुनः॑ । ह॒तम् । मृधः॑ । वि॒दथुः॑ । तानि॑ । अ॒श्वि॒ना॒ ।
वाच॑म्ऽवाचम् । ज॒रि॒तुः । र॒त्निनी॑म् । कृ॒त॒म् । उ॒भा । शंस॑म् । ना॒स॒त्या॒ । अ॒व॒त॒म् । मम॑ ॥

• jambhayatam ← jambhay ← √jabh
• [verb], dual, Present imperative
• “crunch; strangle.”

• abhito ← abhitas
• [adverb]
• “about; around; regarding; about.”

• rāyataḥ ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• śuno ← śunaḥ ← śvan
• [noun], accusative, plural, masculine
• “dog; śvan [word].”

• hatam ← han
• [verb], dual, Present imperative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• mṛdho ← mṛdhaḥ ← mṛdh
• [noun], accusative, plural, feminine
• “enemy; adversary.”

• vidathus ← vidathuḥ ← vid
• [verb], dual, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• tāny ← tāni ← tad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• vācaṃ ← vācam ← vāc
• [noun], accusative, singular, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• vācaṃ ← vācam ← vāc
• [noun], accusative, singular, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• jaritū ← jarituḥ ← jaritṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “singer.”

• ratninīṃ ← ratninīm ← ratnin
• [noun], accusative, singular, feminine

• kṛtam ← kṛ
• [verb], dual, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• ubhā ← ubh
• [noun], nominative, dual, masculine
• “both(a).”

• śaṃsaṃ ← śaṃsam ← śaṃsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “praise; śaṃs; recitation.”

• nāsatyāvatam ← nāsatyā ← nāsatya
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• nāsatyāvatam ← āvatam ← av
• [verb], dual, Imperfect
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• mama ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

हे अश्विनौ रायतः निन्दितं शब्दयतः अस्मान् हन्तुमागच्छतो वा शुनः श्वसदृशान् अभितः जम्भयतं नाशयतम् । तथा मृधः तेषां संग्रामान् संग्रामं कुर्वतो वा हतं मारयतम् । तानि हननोपायान् विदथुः जानीथः । किंच जरितुः युष्मान् स्तोतुः वाचंवाचं तां तां स्तुतिलक्षणां वाचं रत्निनीं कृतं सर्वामपि स्तुतिं रमणीयफलवतीं कुरुतम् । हे नासत्या सत्यभूतौ युवाम् उभा उभौ मम मदीयां शंसं स्तुतिम् अवतं रक्षतम् ॥

English translation:

“Annihilate, Aśvins, the dogs who bark at us; slay them warring (against us); you know their (means of harm); render every word of him who praises you affluent in precious (rewards); accept Nāsatyas, both of you, may praise.”

Crush the baying hounds on every side; smash the scornful. You know how (to do) these things, o Aśvins.
Make every speech of the singer adorned with treasure. Both of you, o Nāsatyas—help my laud.

Crunch up on. every side the dogs who bark at us: slay ye our foes, O Asvins this ye understand.
Make wealthy every word of him who praises you: accept with favour, both Nasatyas, this my laud.

Erwürget die ringsum bellenden Hunde, erschlaget die Verächter! Ihr versteht das, o Asvin. Jedes Wort des Sängers machet reichbelohnt! Nehmt beide meine Rede wohlwollend auf, ihr Nasatya´s!

Verzehrt, zermalmt die Hunde rings, die bellenden, die Feinde tödtet, Ritter, ihr versteht euch drauf; Und jedes Lied des Sängers lohnt mit reichem Gut, ihr wahrgesinnten, segnet beide mein Gebet.

Пришибите псов, лающих вокруг!
Убейте тех, кто (нас) презирает! Вы это умеете.
Каждое слово певца сделайте приносящим сокровища!
Пусть оба вы примете благосклонно, о Насатьи, мое прославление!

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (नासत्या) सत्य व्यवहार वर्त्तने और (अश्विना) विद्या बल में व्याप्त होनेवाले सज्जनो ! जो तुम (रायतः) भौंकते हुए मनुष्यभक्षी दुष्ट (शुनः) कुत्तों को (अभितः, जम्भयतम्) सब ओर से विनाशो तथा (मृधः) संग्रामों को (हतम्) विनाशो और (तानि) उन सब कामों को (विदथुः) जानते हो तथा (जरितुः) स्तुति प्रशंसा करनेवाले अध्यापक और उपदेशक से (रत्निनीम्) रमणीय (वाचंवाचम्) वाणी वाणी को जानते हो और (शंसम्) स्तुति (कृतम्) करो वे (उभा) दोनों तुम (मम) मेरी वाणी को (अवतम्) तृप्त करो ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - जिनका दुष्टों के बाँधने, शत्रुओं के जीतने और विद्वानों के उपदेश के स्वीकार करने में सामर्थ्य है, वे ही हम लोगों के रक्षक होते हैं ॥ ४ ॥

अन्वय: हे नासत्याश्विना यौ युवां शुनो रायतो दुष्टानभितो जम्भयतं मृधो हतं तानि विदथुर्जरितू रत्निनीं वाचंवाचञ्च विदथुः। शंसं कृतं तावुभा मम वाणीमवतम् ॥ ४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (जम्भयतम्) विनाशयतम् (अभितः) सर्वतः (रायतः) शब्दयतः (शुनः) कुक्कुरान् (हतम्) नाशयतम् (मृधः) संग्रामान् (विदथुः) विजानीथः (तानि) वचांसि (अश्विना) विद्याबलव्यापिनौ (वाचंवाचम्) (जरितुः) स्तोतुरध्यापकादुपदेशकात् (रत्निनीम्) रमणीयाम् (कृतम्) कुरुतम् (उभा) (शंसम्) स्तुतिम् (नासत्या) अविद्यमानसत्यौ (अवतम्) (मम) ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - येषां दुष्टबन्धने शत्रुविजये विद्वदुपदेशस्वीकारे च सामर्थ्यमस्ति त एवास्माकं रक्षकाः सन्तु ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - जे दुष्टांना बंधनात ठेवतात, शत्रूंना जिंकतात व विद्वानांचा उपदेश स्वीकारण्याचे ज्यांचे सामर्थ्य असते, तेच आपले रक्षक असतात. ॥ ४ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - जगती

युव᳓म् एतं᳓ चक्रथुः सि᳓न्धुषु प्लव᳓म्
आत्मन्व᳓न्तम् पक्षि᳓णं तौग्रिया᳓य क᳓म्
ये᳓न देवत्रा᳓ म᳓नसा निरूह᳓थुः
सुपप्तनी᳓ पेतथुः क्षो᳓दसो महः᳓

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cakrathuḥ ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

etám ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

plavám ← plavá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

síndhuṣu ← síndhu- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

ātmanvántam ← ātmanvánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kám ← kám (invariable)

pakṣíṇam ← pakṣín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

taugryā́ya ← taugryá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

devatrā́ ← devatrā́ (invariable)

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

nirūháthuḥ ← √vah- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

kṣódasaḥ ← kṣódas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

petathuḥ ← √pat- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

supaptaní ← supaptaní- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

यु॒वम् । ए॒तम् । च॒क्र॒तुः॒ । सिन्धु॑षु । प्ल॒वम् । आ॒त्म॒न्ऽवन्त॑म् । प॒क्षिण॑म् । तौ॒ग्र्याय॑ । कम् ।
येन॑ । दे॒व॒ऽत्रा । मन॑सा । निः॒ऽऊ॒हथुः॑ । सु॒ऽप॒प्त॒नि । पे॒त॒थुः॒ । क्षोद॑सः । म॒हः ॥

• yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• etaṃ ← etam ← etad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• cakrathuḥ ← kṛ
• [verb], dual, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• sindhuṣu ← sindhu
• [noun], locative, plural, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• plavam ← plava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “raft; frog; ship; Plava.”

• ātmanvantam ← ātmanvat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “live.”

• pakṣiṇaṃ ← pakṣiṇam ← pakṣin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “winged.”

• taugryāya ← taugrya
• [noun], dative, singular, masculine
• “Bhujyu.”

• kam ← kaṃ
• [adverb]
• “kaṃ [word].”

• yena ← yad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• devatrā
• [adverb]

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• nirūhathuḥ ← nirvah ← √vah
• [verb], dual, Perfect indicative
• “nirvivah.”

• supaptanī ← supaptani
• [noun], instrumental, singular, feminine

• petathuḥ ← pat
• [verb], dual, Perfect indicative
• “fall down; drop; fly; issue; fall; fall; decay; hang down; banish; throw; lodge; disappear.”

• kṣodaso ← kṣodasaḥ ← kṣodas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “swell.”

• mahaḥ ← mah
• [noun], ablative, singular, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

हे अश्विनौ युवं युवां सिन्धुषु समुद्रोदकेषु एतं प्लवं प्रसिद्धं प्लुतिसाधनं प्लवं नावम् आत्मन्वन्तं दार्ढ्यवन्तं पक्षिणं पक्षवद्गतिसाधनरथवन्तं तौग्र्याय तुग्रनाम्नो राज्ञः पुत्राय भुज्युनाम्ने राज्ञे कं सुखकरं चक्रथुः। तौग्र्यो भुज्यू राजा समुद्रवर्ती ससेनः परचक्रं प्रमथितुं प्रस्थितः । तं प्रतीपबलानि आगत्यापातयन् स च प्रसादफलकराश्विनौ स्तुत्वा स्वात्मानं ररक्ष इत्ययमितिहासो बहुधा पूर्वं प्रपञ्चितः। यद्वा । कमिति पूरणः । तस्य जलसंचारिरथस्य सहायभूतान् बहून् रथादीनकुरुतमित्यर्थः । अयमर्थस्तु ‘तमूहथुर्नौभिः’ (ऋ. सं. १. ११६. ३ ), ‘चतस्रो नावः’ (. सं. १. १८२. ६ ), ‘त्रिभी रथैः’ (ऋ. सं. १. ११६. ४ ) इत्यादिमन्त्रान्तरेषु प्रसिद्धः । येन युष्मद्दत्तेन प्लवेन देवत्रा देवेषु मध्ये मनसा अनुग्रहयुक्त्या बुद्ध्या । येन मनसेति वा योज्यम् । निरूहथुः निर्गमनं कुरुथः । तथा सुपप्तनि शोभनपतनं यथा भवति सुपतनौ वा युवां महः महतः क्षोदसः । उदकनामैतत् । उदकात् पेतथुः तदधः पतथः उत्तरीतुम् ॥ ॥ २७ ॥

English translation:

“You constructed a plural asant, substantial winged bark, borne on the ocean waters for the son of Tugra, by which, with minddevoted to the gods, you bore him up, and quickly descending (from the sky), you made a path for him across the great waters.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Winged bark: plural va, a float,a raft; son of Tugra: cf. 1.171.3].

For Tugra’s son (Bhujyu) in the rivers you made the boat, with a body [=cockpit?] and wings [=sails?],
with which you carried him out with (your?) mind directed toward the gods. With good flight you flew out of the great surge.

The story of Bhujyu, son of Tugra, is treated in I.116.3-5, also a Kakṣīvant composition. (See also Agastya’s mention of it in nearby I.180.5.) Bhujyu was abandoned by his father in the middle of the trackless sea; the Aśvins make a boat for him and bring him home. Just as here, the boat(s) is(/are) described in I.116.3 as ātmanvánt- and in I.116.4 as having wings. The former is generally tr. as ‘breathing’ (atmend, Witzel Gotō) or ‘possessing a soul’ (beseelt, Grassmann, Geldner). I wonder rather if the ‘body, trunk’ sense of ātmán- is at issue here, and it refers to a boat with a cockpit or hollowed-out well for sitting, rather than a flat raft. The “paunchy” (if that’s what it means and if it refers to the boats) in 6c would support this interpr. The wings would then be sails. (The latter is an easy transfer; e.g., in English sailing downwind with the mainsail on one side and the jib on the other is referred to as “wing and wing.”) Of course, I am not denying that the Aśvin-made vessel did actually fly (see pāda d), but I do suggest that there’s a germ of realia in the description – and that a boat with a body makes more sense than a boat with a soul.

With most interpr. I take supaptanī́as an instr. sg. to a fem. nomen act.; see Oldenberg’s exx. of similar phrases with a verb and su-compounded cognate instr. It is perhaps worthy of note that the new-style weak pf. pet- coexists here with the old style redupl. -papt-.

Ye made for Tugra’s son amid the water-floods that animated ship with wings to fly withal,
Whereon with God-devoted mind ye brought him forth, and fled with easy flight from out the mighty surge.

Ihr brachtet in die Ströme jenes beseelte, beflügelte Boot für den Tugrasohn, durch das ihr mit götterhaftem Sinne ihn herausholtet. Ihr floget in leichtem Fluge aus der großen Flut.

Dem Tugrasohne habt ihr das beflügelte beseelte Boot bereitet in des Meeres Flut, Auf dem ihr weise ihn herausfuhrt götterwärts, in raschem Fluge flogt ihr aus der Wogen Schwall.

Вы создали среди вод для сына Тугры
Этот одушевленный крылатый челн,
На котором вы с божественным разумом вывезли (его).
Вы улетели, легко летя, из великого потока.

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृज्जगती
• निषादः

अब प्रकरणगत विषय में नौका और विमानादि बनाने के विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे उक्त गुणवाले अध्यापकोपदेशको ! (युवम्) तुम (सिन्धुषु) नदी वा समुद्रों में (तौग्र्याय) बलवानों में प्रसिद्ध हुए जन के लिये (एतम्) इस (आत्मन्वन्तम्) अपने जनों से युक्त (पक्षिणम्) और पक्ष जिसमें विद्यमान ऐसे (कम्) सुखकारी (प्लवम्) उस नौकादि यान को जिससे पार-अवार अर्थात् इस पार उस पार जाते हैं (चक्रथुः) सिद्ध करो कि (येन) जिससे (देवत्रा) देवों में (मनसा) विज्ञान के साथ (सुपप्तनी) जिनका सुन्दर गमन है वे आप (निरूहथुः) निरन्तर उस नौकादि यान को बहाइये और (महः) बहुत (क्षोदसः) जल के (पेतथुः) पार जावें ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - जो जन लम्बी, चौड़ी, ऊँची नावों को रच के समुद्र के बीच जाना-आना करते हैं, वे आप सुखी होकर औरों को सुखी करते हैं ॥ ५ ॥

अन्वय: हे अश्विना युवं युवां सिन्धुषु तौग्र्यायैतमात्मन्वन्तं पक्षिणं कं प्लवं चक्रथुः। येन देवत्रा मनसा सुपप्तनी निरूहथुर्महः क्षोदसः पेतथुः ॥ ५ ॥

अथ प्रकृतविषये नौकाविमानादिनिर्माणविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (युवम्) (एतम्) (चक्रथुः) कुर्य्यातम् (सिन्धुषु) नदीषु समुद्रेषु वा (प्लवम्) प्लवन्ते पारावारौ गच्छन्ति येन तं नौकादिकम् (आत्मन्वन्तम्) स्वकीयजनयुक्तम् (पक्षिणम्) पक्षौ विद्यन्ते यस्मिंस्तम् (तौग्र्याय) तुग्रेषु बलिष्ठेषु भवाय (कम्) सुखकारिणम् (येन) (देवत्रा) देवेष्विति (मनसा) विज्ञानेन (निरूहथुः) नितरां वाहयेतम् (सुपप्तनी) शोभनं पतनं गमनं ययोस्तौ (पेतथुः) पतेतम् (क्षोदसः) जलस्य (महः) महतः ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - ये विस्तीर्णा दृढा नावो रचयित्वा समुद्रस्य मध्ये गमनाऽगमने कुर्वन्ति ते स्वयं सुखिनो भूत्वाऽन्यान् सुखयन्ति ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - जे लोक विस्तीर्ण नावा तयार करून समुद्रात जाणे-येणे करतात ते स्वतः सुखी होऊन इतरांना सुखी करतात. ॥ ५ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓वविद्धं तौग्रिय᳓म् अप्सु᳓ अन्त᳓र्
अनारम्भणे᳓ त᳓मसि प्र᳓विद्धम्
च᳓तस्रो ना᳓वो ज᳓ठलस्य जु᳓ष्टा
उ᳓द् अश्वि᳓भ्याम् इषिताः᳓ पारयन्ति

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
antár ← antár (invariable)

apsú ← áp- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

ávaviddham ← √vyadh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

taugryám ← taugryá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

anārambhaṇé ← anārambhaṇá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

práviddham ← √vyadh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

támasi ← támas- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

cátasraḥ ← catúr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

jáṭhalasya ← jáṭhala- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

júṣṭāḥ ← júṣṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

nā́vaḥ ← naú- ~ nā́v- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

aśvíbhyām ← aśvín- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:DU}

iṣitā́ḥ ← √iṣ- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, non-finite:PPP}

pārayanti ← √pr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

út ← út (invariable)

अव॑ऽविद्धम् । तौ॒ग्र्यम् । अ॒प्ऽसु । अ॒न्तः । अ॒ना॒र॒म्भ॒णे । तम॑सि । प्रऽवि॑द्धम् ।
चत॑स्रः । नावः॑ । जठ॑लस्य । जुष्टाः॑ । उत् । अ॒श्विऽभ्या॑म् । इ॒षि॒ताः । पा॒र॒य॒न्ति॒ ॥

• avaviddhaṃ ← avaviddham ← avavyadh ← √vyadh
• [verb noun], accusative, singular
• “throw.”

• taugryam ← taugrya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Bhujyu.”

• apsv ← apsu ← ap
• [noun], locative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• anārambhaṇe ← anārambhaṇa
• [noun], locative, singular, neuter

• tamasi ← tamas
• [noun], locative, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• praviddham ← pravyadh ← √vyadh
• [verb noun], accusative, singular
• “throw; hurl; lunge.”

• catasro ← catasraḥ ← catur
• [noun], nominative, plural, feminine
• “four; catur [word].”

• nāvo ← nāvaḥ ← nau
• [noun], nominative, plural, feminine
• “ship; boat; nau [word].”

• jaṭhalasya ← jaṭhala
• [noun], genitive, singular, masculine

• juṣṭā ← juṣṭāḥ ← juṣ
• [verb noun], nominative, plural
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• aśvibhyām ← aśvin
• [noun], instrumental, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• iṣitāḥ ← iṣ
• [verb noun], nominative, plural
• “send.”

• pārayanti ← pāray ← √pṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “rescue; keep alive; satisfy; save; resist; endure.”

अप्स्वन्तः मध्ये अवविद्धम् अवस्ताच्छत्रुभिः पातितम् अनारम्भणे अनालम्बने आलम्बनरहिते तमसि । तमोवत्तमः । दृष्टिश्वासादिप्रतिबन्धके जलमध्ये प्रविद्धं प्रकर्षेण पीडितं तौग्र्यं भुज्युं जठलस्य जठरवदुदकधारकस्य मध्ये जुष्टाः सेविताः । यद्वा ॥ कर्मणि षष्ठी ॥ जठरं प्राप्ताः अन्तर्जलं प्रविष्टाः । अश्विभ्यामिषिताः चतस्रो नावः उत् पारयन्ति उत्तारयन्ति प्रापयन्ति ॥

English translation:

“Four ships launched into the midst of the receptable (of the waters), sent by the Aśvins, brought safe to shore the son of Tugra, who had been cast headlong into the waters (by his foes), and plural nged in extricable darkness.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Four ships: catasro nāvaḥ, four boats or ships; in this context, samudra = ocean

The son of Tugra, thrust down within the waters, thrust forth into darkness that offered nothing to grab onto—
the four welcome boats of paunchy (shape?), sent by the Aśvins, deliver him up to safety.

The construction and meaning of the last two words of pāda c, jáṭhalasya júṣṭā(h), are uncertain. Geldner (/Witzel Gotō) and Renou construe the gen. with júṣṭā(ḥ), though Renou readily admits that júṣṭa- never elsewhere takes a genitive. He does not comment on the meaning or reference of jáṭhala-, but Geldner (/Witzel Gotō) takes it as referring to the “bauchig (Wagen)” of the Aśvins; Geldner further comments, “Die Schiffe trugen den grossen Wagen der Aśvin oftmals über das Meer.” This conjures up a ridiculous image, of four ships towing a bulbous wagon across the water like a water-skier or a barge – a wagon that, moreover, we have no evidence for either in this hymn or in the other passages concerning Bhujyu. (In the fullest treatment, I.116.3-5, the Aśvins carry him with their ships [naubhíḥ, 3a] after Bhujyu has mounted a ship [nā́vam ātasthivā́ṃsam]. There are no wagons, bulbous or otherwise.) And further, not only the case frame with júṣṭā but its sense would be very peculiar; Geldner tr. “die des bauchigen (Wagens) gewohnt sind” (not the usual sense of júṣṭa-), Witzel Gotō “die dem bauchigen (Wagen) angenehm sind.” What would it mean for the ships to be “used to” or “agreeable to” a wagon? (Geldner tries to get out of this difficulty by setting up a veritable towing service, operating “oftmals.”) This can all be avoided by separating the two words and interpr. jáṭhalasya as a genitive of description, ‘of paunchy (shape)’, applicable to the boats, which, as noted with regard to 5b, would support an interpr. of ātmanvánt- there as ‘possessing a body’. The one to whom the ships are júṣṭa- ‘agreeable, welcome’ is then Bhujyu, who had been floundering in the sea and would surely be cheered at the sight of them.

Four ships most welcome in the midst of ocean, urged by the Asvins, save the son of Tugra,
Him who was cast down headlong in the waters, plunged in the thick inevitable darkness.

Den ins Wasser hinabgestoßenen Tugrasohnn, der in die haltlose Finsternis geworfen war, erretten vier Schiffe, von den Asvin ausgeschickt, die des bauchigen Wagens gewohnt sind.

Den Tugrasohn, den in die Flut getauchten, in haltungslose Finsterniss gestossnen, Ihn fahren vier erwünschte Meeresschiffe zum Heil heraus, die ihm die Ritter sandten.

Сына Тугры, низвергнутого в воды,
Повергнутого в безудержный мрак,
Спасают четыре ладьи, посланные
Ашвинами, привыкшие к качке.

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर नौकादि यान विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (अश्विभ्याम्) वायु और अग्नि से (इषिताः) प्रेरणा दी हुई अर्थात् पवन और अग्नि के बल से चली हुई एक एक चौतरफी (चतस्रः) चार चार (नावः) नावें (जठलस्य) उदर के समान समुद्र में (जुष्टाः) की हुई (अनारम्भणे) जिसका अविद्यमान आरम्भण उस (तमसि) अन्धकार में (प्रविद्धम्) अच्छे प्रकार व्यथित (अप्सु) जलों के (अन्तः) भीतर (अवविद्धम्) विशेष पीड़ा पाये हुए (तौग्र्यम्) बल को ग्रहण करनेवालों में प्रसिद्ध जन को (उत्पारयन्ति) उत्तमता से पार पहुँचाती हैं, वे विद्वानों को बनानी चाहिये ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य जब नौका में बैठके समुद्र के मार्ग से जाने की इच्छा करें, तब बड़ी नाव के साथ छोटी नावें जोड़ समुद्र में जाना-आना करें ॥ ६ ॥

अन्वय: या अश्विभ्यामिषिताः एकैकस्या अभितश्चतस्रो नावो जठलस्य मध्य इव समुद्रे जुष्टा अनारम्भणे तमसि प्रविद्धमप्स्वन्तरवविद्धन्तौग्र्यमुत्पारयन्ति ता विद्वद्भिर्निर्मातव्याः ॥ ६ ॥

पुनर्नौकादियानविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अवविद्धम्) अवताडितम् (तौग्र्यम्) बलदातृषु भवम् (अप्सु) जलेष्वन्तरिक्षे वा (अन्तः) मध्ये (अनारम्भणे) अविद्यमानमारम्भणं यस्य तस्मिन् (तमसि) अन्धकारे (प्रविद्धम्) प्रकर्षेण व्यथितम् (चतस्रः) एतत्संख्याकाः (नावः) पार्श्वस्था नौकाः (जठलस्य) जठरस्य उदरस्य मध्ये (जुष्टाः) सेविताः (उत्) (अश्विभ्याम्) वाय्वग्निभ्याम् (इषिताः) प्रेरिताः (पारयन्ति) पारं गमयन्ति ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्या यदा नौकायां स्थित्वा समुद्रमार्गेण गन्तुमिच्छेयुस्तदा महत्या नावा सह ह्रस्वाः सम्बद्ध्य समुद्रमध्ये गमनागमने कुर्युः ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - माणूस जेव्हा नावेत बसून समुद्रमार्गाने जाण्याची इच्छा करतो तेव्हा मोठ्या नावेबरोबर छोट्या छोट्या नावा जोडून समुद्रात जाणे-येणे करावे. ॥ ६ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - जगती

कः᳓ स्विद् वृक्षो᳓ नि᳓ष्ठितो म᳓ध्ये अ᳓र्णसो
यं᳓ तौग्रियो᳓ नाधितः᳓ पर्य᳓षस्वजत्
पर्णा᳓ मृग᳓स्य पत᳓रोर् इवार᳓भ
उ᳓द् अश्विना ऊहथुः श्रो᳓मताय क᳓म्

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
árṇasaḥ ← árṇas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mádhye ← mádhya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

níṣṭhitaḥ ← √sthā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

svit ← svit (invariable)

vr̥kṣáḥ ← vr̥kṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nādhitáḥ ← √nādh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

paryáṣasvajat ← √svaj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PLUPRF, voice:ACT}

taugryáḥ ← taugryá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ārábhe ← √rabh- (root)
{case:DAT, number:SG}

iva ← iva (invariable)

mr̥gásya ← mr̥gá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

parṇā́ ← parṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

patároḥ ← patáru- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

aśvinau ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

kám ← kám (invariable)

śrómatāya ← śrómata- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

ūhathuḥ ← √vah- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

út ← út (invariable)

कः । स्वि॒त् । वृ॒क्षः । निःऽस्थि॑तः । मध्ये॑ । अर्ण॑सः । यम् । तौ॒ग्र्यः । ना॒धि॒तः । प॒रि॒ऽअस॑स्वजत् ।
प॒र्णा । मृ॒गस्य॑ । प॒तरोः॑ऽइव । आ॒ऽरभे॑ । उत् । अ॒श्वि॒ना॒ । ऊ॒ह॒थुः॒ । श्रोम॑ताय । कम् ॥

• kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• svid
• [adverb]
• “svid [word].”

• vṛkṣo ← vṛkṣaḥ ← vṛkṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “tree; fruit tree.”

• niṣṭhito ← niṣṭhitaḥ ← niṣṭhā ← √sthā
• [verb noun], nominative, singular

• madhye ← madhya
• [noun], locative, singular, neuter
• “midst; center; cavity; inside; middle; center; waist; group; pulp; torso; time interval; area; series; madhya [word]; Madhya; noon; middle; middle age; span; belly.”

• arṇaso ← arṇasaḥ ← arṇas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “body of water; water.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• taugryo ← taugryaḥ ← taugrya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Bhujyu.”

• nādhitaḥ ← nādh
• [verb noun], nominative, singular
• “suffer.”

• paryaṣasvajat ← pariṣvaj ← √svaj
• [verb], singular, Plusquamperfect
• “embrace.”

• parṇā ← parṇa
• [noun], accusative, plural, neuter
• “leaf; feather; parṇa [word]; leaf; wing.”

• mṛgasya ← mṛga
• [noun], genitive, singular, masculine
• “game; deer; animal; antelope; mṛga [word]; Mṛgaśiras.”

• pataror ← pataroḥ ← pataru
• [noun], genitive, singular, masculine

• ivārabha ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• ivārabha ← ārabhe ← ārabh ← √rabh
• [verb noun]
• “begin; begin; undertake; do; take.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• aśvinā ← aśvinau ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• ūhathuḥ ← vah
• [verb], dual, Perfect indicative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• śromatāya ← śromata
• [noun], dative, singular, neuter
• “fame.”

• kam ← kaṃ
• [adverb]
• “kaṃ [word].”

कः स्वित् कश्चिदनुग्राहकः वृक्षः वृक्षविकारो रथः । विकारे प्रकृतिशब्दः । यद्वा । संस्तवाभिप्रायमेतत् । स्तोत्राख्यो वृक्ष इत्यर्थः । कीदृशो रथः । निष्ठितः निश्चलं वर्तमानः । कुत्रेति उच्यते । अर्णसः उदकस्य मध्ये । यं वृक्षं तौग्र्यः तुग्रपुत्रो भुज्युः नाधितः याचमानः पर्यषस्वजत् परिष्वक्तमकरोत् । आलम्बने दृष्टान्तः । पतरोः पतनशीलस्य मृगस्य मार्जयितुः शोधयितुर्हिंसादेः आरभे आलम्बनाय पर्णानीव । तानि यथा आलम्बनाय प्रभवन्ति तद्वत् । हे अश्विनौ श्रोमताय कीर्तिमत्त्वाय उत् ऊहथुः उर्ध्वं प्रापयथः । स्तुतिपक्षे स्तोत्राख्यं वृक्षमाश्रितवन्तं तमूहथुरित्यर्थः ॥

English translation:

“What was the tree that was stationed in the midst of the ocean, to which the supplicating son of Tugra clung; as leaves (are caught hold of) for the support of a falling animal; you, Aśvins, bore him up to safety, to your great renown.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

As leaves for the support: parṇā mṛgasya patatorivārabhe: mṛga = mārjaytrī śodhayitrī, a sweeper, a cleaner; thus, like leaves for the support or prop in the occurrence of injury, and the like, of a sweeper when falling, patanaśīlasya mārjayituḥ śodhayitur hiṃsāder ārabhe ālambanāya parṇāniva, as they are sufficient for support, tāni yathālambanāya prabhavanti tad vat

What tree emerged in the midst of the flood to which the son of Tugra clung in his distress,
to grab hold of its leaves as if to the feathers of a wild bird in flight? You carried him up, o Aśvins, for (his story) to be heard.

With Grassmann, etc. (incl. Scarlatta, p. 648) I take níṣṭhita- to √sthā + nís, not ní.

Geldner seems to take paryáṣasvajat either as contrary-to-fact in a rhetorical question or as a true anterior pluperfect, but as Kümmel points out (591-92), the pf. of √sva(ñ)j is presential, so the pluperfect is simply a past tense. The form is anomalous in several respects. First, it has a retroflexed initial, despite following -a-, but this is easily accounted for: the verb is always accompanied by the preverb pári, and the retroflexion has simply been carried over into this environment. (This is the only place where the verbal form doesn’t immediately follow the preverb.) The root is also otherwise middle in inflection: pres. pári ṣvajate (5x, beside 1x act. pariṣvájat VI.60.10, q.v.), pf. pári ṣasvaje (4x). But our plupf. is active; it also has apparent thematic inflection (expect *áṣasvak). These two morphological features are highly reminiscent of the aduhat-type actives built to old t-less middle presents of the type duhé, with expected t-less imperfect *aduha, remarked with the act. -t ending - so brilliantly analyzed by Wackernagel long ago. It seems that the pf. ending of ṣasvaje was analyzed as (if) a primary ending, with a corresponding secondary -a, which then required remarking.

parṇā́has a double reading: in the frame ‘leaves’ (of the rescuing tree in ab), in the simile ‘feathers’, as Geldner (n. 7c) points out.

The mṛgá- seems to be specifically a wild bird, like its Avestan cognate mərəγa-.

Geldner tr. śrómatāya kám as “(euch) zum Ruhme”; that is, the Aśvins will accrue fame from their rescue of Bhujyu. This is certainly possible, and the stem śrómatadoes mean ‘fame’ once elsewhere (cf. VIII.66.9), though it usually means, by my interpr., ‘attentive hearing’ (VI.19.10, VII.24.5). Here also I take it to mean ‘hearing’: ‘for hearing’, that is, for the story to be heard. Witzel Gotō tr. “zur Gehorsamkeit” and in the n. specify that it is Bhujyu who should be obedient. Since as far as I now Bhujyu hadn’t been disobedient, and certainly not to the Aśvins, I don’t understand the interpr., esp. as śrómata- doesn’t elsewhere mean ‘obedience’.

What tree was that which stood fixed in surrounding sea to which the son of Tugra supplicating clung?
Like twigs, of which some winged creature may take hold, ye, Asvins, bore him off safely to your renown.

Welcher Baum war denn mitten im Meere hervorgewachsen, den der Tugrasohn in seiner Not umklammert hätte, um sich daran festzuhalten wie an dem Gefieder eines fliegenden Vogels? Ihr Asvin holtet ihn heraus euch zum Ruhme.

Welch Baum doch war es mitten in des Meeres Flut, den Tugras Sohn in seiner Noth umklammerte? Des Flügelrosses Fittige erfasste er, da fuhrt ihr Ritter ihn heraus zu grossem Heil.

Что это (было) за дерево, стоявшее посреди потока,
Которое охватил сын Тугры, попавший в беду,
Словно уцепившись за перья летящей птицы?
Вы вывезли (его), о Ашвины, ради (своей) славы.

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अश्विना) जल और अग्नि के समान विमानादि यानों के रचने और पहुँचानेवाले विद्वानो ! (अर्णसः) जल के (मध्ये) बीच में (कः, स्वित्) कौन (वृक्षः) वृक्ष (निष्ठितः) निरन्तर स्थिर हो रहा है (यम्) जिसको (नाधितः) कष्ट को प्राप्त (तौग्र्यः) बलवानों में प्रसिद्ध हुआ पुरुष (पर्यषस्वजत्) लगता अर्थात् जिसमें अटकता है और (मृगस्य) शुद्ध करने योग्य (पतरोरिव) जाते हुए प्राणी के (पर्णा) पङ्खों के समान (श्रीमताय) प्रशस्त कीर्त्तियुक्त व्यवहार के लिये (आरभे) आरम्भ करने को (कम्) कौन यान को (उत्, ऊहथुः) ऊपर के मार्ग से पहुँचाते हो ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। हे नौका पर जानेवालो ! समुद्र में कोई वृक्ष है जिसमें बन्धी हुई नौका स्थित हों, वहाँ नहीं वृक्ष और न आधार है किन्तु नौका ही आधार, वल्ली ही खम्भे हैं, ऐसे ही जैसे पखेरू ऊपर को जाय फिर नीचे आते हैं वैसे ही विमानादि यान हैं ॥ ७ ॥

अन्वय: हे अश्विनावर्णसो मध्ये कः स्विद्वृक्षो निष्ठितो यं नाधितस्तौग्र्यः पर्य्यषस्वजन्मृगस्य पतरोरिव पर्णा श्रोमतायारभे कमुदूहथुः ॥ ७ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (कः) (स्वित्) प्रश्ने (वृक्षः) (निष्ठितः) नितरां स्थितः (मध्ये) (अर्णसः) जलस्य (यम्) (तौग्र्यः) तुग्रेषु बलवत्सु भवः (नाधितः) उपतप्तः (पर्य्यषस्वजत्) परिष्वजति (पर्णा) पर्णानि (मृगस्य) मार्जयितुं योग्यस्य (पतरोरिव) गन्तुरिव (आरभे) आरब्धुम् (उत्) ऊर्ध्वे (अश्विना) जलाग्नी इव निर्मातुवोढारौ (ऊहथुः) वहतः (श्रोमताय) प्रशस्तकीर्त्तियुक्ताय व्यवहाराय (कम्) ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। हे नौयानियोऽर्णवस्य मध्ये कश्चिद्वृक्षोऽस्ति यस्मिन् बद्धा नौकास्तिष्ठेयुरिति। न तत्र वृक्षो नाप्यन्याधारः किन्तु नावएवाऽऽधारोऽरित्राण्येव स्तम्भनानि। एवमेव यथा पक्षिण ऊर्ध्वं गत्वाऽधः पतन्ति तथैव विमानानि सन्तीत्युत्तरम् ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. हे नावेत प्रवास करणाऱ्यांनो! समुद्रात एकही वृक्ष नाही ज्याला नाव बांधलेली असते. तेथे वृक्ष किंवा इतर कोणताही आधार नाही तर नावच आधार व वल्हेच स्तंभ आहेत. पक्षी जसे वर उडतात व खाली येतात तसे विमान इत्यादी याने आहेत. ॥ ७ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त᳓द् वां नरा नासतियाव् अ᳓नु ष्याद्
य᳓द् वाम् मा᳓नास उच᳓थम् अ᳓वोचन्
अस्मा᳓द् अद्य᳓ स᳓दसः सोमिया᳓द् आ᳓
विद्या᳓मेषं᳓ वृज᳓नं जीर᳓दानुम्

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ánu ← ánu (invariable)

narā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

nāsatyau ← nā́satya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

syāt ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ávocan ← √vac- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

mā́nāsaḥ ← mā́na- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ucátham ← ucátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

adyá ← adyá (invariable)

asmā́t ← ayám (pronoun)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

sádasaḥ ← sádas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

somyā́t ← somyá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

iṣám ← iṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jīrádānum ← jīrádānu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vidyā́ma ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

vr̥jánam ← vr̥jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

तत् । वा॒म् । न॒रा॒ । ना॒स॒त्यौ॒ । अनु॑ । स्या॒त् । यत् । वा॒म् । माना॑सः । उ॒चथ॑म् । अवो॑चन् ।
अ॒स्मात् । अ॒द्य । सद॑सः । सो॒म्यात् । आ । वि॒द्याम॑ । इ॒षम् । वृ॒जन॑म् । जी॒रऽदा॑नुम् ॥

• tad ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• narā ← nara
• [noun], vocative, dual, masculine
• “man; man; Nara; person; people; Nara; Puruṣa; nara [word]; servant; hero.”

• nāsatyāv ← nāsatyau ← nāsatya
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• ṣyād ← syāt ← as
• [verb], singular, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• mānāsa ← mānāsaḥ ← māna
• [noun], nominative, plural, masculine
• “arrogance; honor; reverence; obedience; notion; conceit.”

• ucatham ← ucatha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “praise.”

• avocan ← vac
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• asmād ← asmāt ← idam
• [noun], ablative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• sadasaḥ ← sadas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “mansion; assembly; seat; seat.”

• somyād ← somyāt ← somya
• [noun], ablative, singular, neuter
• “saumya.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vidyāmeṣaṃ ← vidyāma ← vid
• [verb], plural, Present optative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• vidyāmeṣaṃ ← iṣam ← iṣa
• [noun], accusative, singular, masculine

• vṛjanaṃ ← vṛjanam ← vṛjana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “community; settlement.”

• jīradānum ← jīra
• [noun]
• “agile; quick; fast.”

• jīradānum ← dānum ← dānu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Dānu; dew; drop.”

हे नरा नेतारौ कर्मणो नराकारौ वा हे नासत्यौ असत्यरहितौ सत्यफलौ वा वां युवां तत् तादृशं स्तोत्रम् अनु स्यात् अनुकूलं भवतु अनुभवतु वा वाम् । तदित्युक्तं यदित्याह । वां प्रति मानासः पूजावन्तोऽस्मदीया होत्रादयः यत् उचथं स्तोत्रम् अवोचन् अकुर्वन् तद्वाम् अनु ष्यात् । हे अश्विनौ अद्य अस्मिन् प्रधानयागदिने अस्मात् अस्माभिः क्रियमाणात् सदसः संबन्धिनः सोम्यात् सोमयागसंपादकात् । आ इति अप्यर्थे । अस्माभिर्यजमानैः अद्य क्रियमाणादपि स्तोत्रात् प्रीणयतमिति । विद्यामेति गतम् ॥ ॥ २८ ॥

English translation:

“May the praise which your devout adorers have uttered be acceptable to you, Nāsatyas, leaders (in pious rites); be propitiated today by the libations of our assembly, that we may obtain food, strength and long life.”

O Nāsatyas, superior men, it should stay by you—the solemn speech that the sons of Māna have spoken for you
today from this seat belonging to soma. – May we know refreshment and a community having lively waters.

Welcome to you be this the hymn of praises uttered by Manas, O Nasatyas, Heroes,
From this our gathering where we offer Soma. May we find strengthening food in full abundance.

Dies Loblied möge euch, ihr Herren Nasatya´s, recht sein, das euch die Mana´s heute vorgetragen haben von diesem somareichen Sitze aus. - Wir möchten einen gastfreien Opferbündler kennen lernen, der rasch schenkt.

Das Lied, das euch die Mana-söhne sangen, o treue Männer, möge euch erreichen Von diesem unserm Somasitze heute. – Gebt Labung uns und wasserreiche Fluren.

Да будет вам приятен, о два мужа, о Насатьи,
Этот хвалебный гимн, который вам провозгласили потомки Маны
Сегодня с этого сиденья, богатого сомой!
Мы хотим найти щедрую общину, легко дарящую!

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर साधारण भाव से अध्यापक और उपदेशक के विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (नरा) नायक अग्रगामी (नासत्यौ) असत्य आचरण से रहित अध्यापकोपदेशको ! (यत्) जो (वाम्) तुम दोनों को (अनु, ष्यात्) चाहते हुए के अनुकूल हो (तत्) वह आप लोगों को हो अर्थात् परिपूर्ण हो और (मानासः) विचारशील सज्जन पुरुष (यत्) जिस (उचथम्) कहने योग्य विषय को (अवोचन्) कहें उसको तुम दोनों ग्रहण करो, जैसे (अद्य) आज (तस्मात्) इस (सोम्यात्) सोम गुण सम्पन्न (सदसः) सभास्थान से (इषम्) इच्छासिद्धि (वृजनम्) बल (जीरदानुम्) जीवन के उपाय को हम लोग (आ) (विद्याम) प्राप्त होवें ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्य को यह अच्छे प्रकार उचित है कि अपने प्रयोजन को चाहे तथा परोपकार भी चाहे और विद्वान् जन जिस जिसका उपदेश करें उस उसको प्रीति से सब लोग ग्रहण करें ॥ ८ ॥इस सूक्त में विद्वानों के कृत्य का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति है, यह जानना चाहिये ॥यह एकसौ बयासीवाँ सूक्त और अट्ठाईसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे नरा नासत्यौ यद्वां युवयोरिष्टमनुष्यात्तद्वां भवतु मानासो यदुचथमवोचंस्तद्युवां गृह्णीयाताम्। यथाऽद्यास्मात्सोम्यात्सदस इषं वृजनं जीरदानुं वयमाविद्याम तथैतद्युवामप्याप्नुतम् ॥ ८ ॥

पुनः साधारणतयाऽध्यापकोपदेशकविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) (वाम्) युवयोः (नरा) नेतारौ (नासत्यौ) असत्याचारविरहितौ (अनु) (स्यात्) (यत्) (वाम्) युवयोः (मानासः) विज्ञानवन्तः (उचथम्) वक्तुं योग्यम् (अवोचन्) कथयेयुः (अस्मात्) (अद्य) (सदसः) सभातः (सोम्यात्) सोमगुणसम्पन्नात् (आ) (विद्याम) (इषम्) इच्छासिद्धिम् (वृजनम्) बलम् (जीरदानुम्) जीवनोपायम् ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यस्येदं समुचितमस्ति यत्स्वार्थमिच्छेत्परार्थमपीच्छेत्। विद्वांसो यद्यदुपदिशेयुस्तत्तत्प्रीत्या सर्वे गृह्णीयुरिति ॥ ८ ॥अत्र विद्वत्कृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥इति द्व्यशीत्युत्तरं शततमं सूक्तमष्टादशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी योग्य प्रयोजन व परोपकार यांची इच्छा बाळगावी. विद्वान लोक ज्या ज्या गोष्टीचा उपदेश करतात त्याला सर्वांनी प्रेमाने स्वीकारावे. ॥ ८ ॥