१८१

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

क᳓द् उ प्र᳓यिष्ठाव्+ इषां᳐᳓ रयीणा᳓म्
अध्वर्य᳓न्ता य᳓द् उन्निनीथो᳓ अपा᳓म्
अयं᳓ वां यज्ञो᳓ अकृत प्र᳓शस्तिं
व᳓सुधिती अ᳓वितारा जनानाम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
iṣā́m ← íṣ- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

kát ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

préṣṭhau ← préṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU, mood:OPT}

rayīṇā́m ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

u ← u (invariable)

adhvaryántā ← √adhvary- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

unninītháḥ ← √nī- (root)
{number:DU, person:2, mood:INJ, tense:PRF, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

akr̥ta ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

práśastim ← práśasti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yajñáḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ávitārā ← avitár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

janānām ← jána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

vásudhitī ← vásudhiti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

कत् । ऊं॒ इति॑ । प्रेष्ठौ॑ । इ॒षाम् । र॒यी॒णाम् । अ॒ध्व॒र्यन्ता॑ । यत् । उ॒त्ऽनि॒नी॒थः । अ॒पाम् ।
अ॒यम् । वा॒म् । य॒ज्ञः । अ॒कृ॒त॒ । प्रऽश॑स्तिम् । वसु॑धिती॒ इति॒ वसु॑ऽधिती । अवि॑तारा । ज॒ना॒ना॒म् ॥

• kad ← ka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• preṣṭhāv ← preṣṭhau ← preṣṭha
• [noun], vocative, dual, masculine
• “dearest.”

• iṣāṃ ← iṣām ← iṣ
• [noun], genitive, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• rayīṇām ← rayi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “wealth; property.”

• adhvaryantā ← adhvary
• [verb noun], nominative, dual

• yad ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• unninītho ← unninīthaḥ ← unnī ← √nī
• [verb], dual, Perfect conjunctive (subj.)
• “detect; describe; deduce.”

• apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• ayaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• yajño ← yajñaḥ ← yajña
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• akṛta ← kṛ
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• praśastiṃ ← praśastim ← praśasti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “announcement; praise; respect.”

• vasudhitī ← vasu
• [noun], neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• vasudhitī ← dhitī ← dhiti
• [noun], vocative, dual, masculine

• avitārā ← avitṛ
• [noun], vocative, dual, masculine
• “favorable.”

• janānām ← jana
• [noun], genitive, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

हे अश्विनौ प्रेष्ठौ प्रियतमौ वां युवां कदु कदा भविष्यति’ इषाम् इष्यमाणानामन्नानां रयीणां धनानाम् ॥ कर्मणि षष्ठ्यौ । अन्नानि धनानि च उन्निनीथः ऊर्ध्वं प्रापयथः अध्वर्यन्ता अध्वरं पारयितुमिच्छन्तौ युवाम् अपां वृष्ट्युदकानां वृष्ट्युदकानि च उन्निनीथः उत्कृष्टम् अधः प्रापयथ इति यत् तत्कदा । कस्मादेवमुच्यते इति उच्यते । अयं यज्ञः अस्माभिरनुष्ठीयमानः वां युवयोरेव प्रशस्ति प्रशंसां स्तुतिम् अकृत करोति । यज्ञे शंसनीयानि शस्त्राणि युवामेव प्रशंसन्तीत्यर्थः । यस्मादेवं तस्मात् हे वसुधिती वसुनो धनस्य धातारौ वस्तव्यकर्माणौ तथा हे जनानाम् अवितारौ उक्तलक्षणौ युवा कदा अन्नानां धनानां च दातारौ भवथ इति ॥

English translation:

“When, beloved (Aśvins), do you bear aloft (the materials) of food and riches, that, desirous of the sacrifice, you may send down the rain; this sacrifice offers you adoration, givers of riches, protectors of men.”

What (portion) of nourishments and riches (do) you two dearest ones (draw up), when, acting as Adhvaryus, you draw up (a portion) of the waters?
This sacrifice here has made its own encomium for you, o you
depositories of goods, helpers of the peoples.384 I.182

The 2nd du (un)ninītháḥ, with primary ending, is formally problematic. It is tentatively assigned to a redupl. pres. by Whitney, but there is otherwise no evidence for such a pres., while the pf. is well established. Macdonell (oddly) calls it a pf.

subjunctive, but the mood sign of the subjunctive is absent. It can’t be an example of simple avoidance of a paradigmatically shaky form, as in the case of *avṛṇāthām in the preceding hymn (I.180.4), because the expected pf. indic. ninyathuḥ is actually attested, with the same preverb (úd) and the Aśvins also as subject (I.116.8, 24). Kümmel suggests (280-81) that the form is aiming to be an injunctive (that is, I assume, an unaugmented pluperfect) meant to be distinguished from a putative imperative

*ninītám with 2ndary ending, and therefore it takes a primary ending (a solution endorsed by Witzel Gotō). This seems needlessly complex and, pace Hoffmann (Injunc., 111), I find the notion that an injunctive would adopt primary endings for this purpose somewhat bizarre, since secondary endings are what define the injunctive. A simpler solution is to assume the form is a nonce present generated to ambiguous perfect forms like opt. ninīyāt (2x).

How to construe the genitives iṣā́ṃ rayīṇā́m and apā́m is another problem. I take them as parallel partitive genitives, roughly flg. Oldenberg, rather than taking the former pair as dependent on préṣṭḥau and the latter as a pseudo-ablative as Geldner does.

WHAT, dearest Pair, is this in strength and riches that ye as Priests are bring from the waters?
This sacrifice is your glorification, ye who protect mankind and give them treasures.

Was war es, das ihr, die größten Liebhaber von Speisegenüssen, von Reichtümern, den Opferdienst besorgend aus dem Wasser geschöpft habt? Dieses Opfer hat euch Ehre gemacht, ihr Schatzhalter, ihr Helfer der Menschen.

Was ist’s, o liebste, was ihr aus den Wassern an Trunk und Reichthum dienstbeflissen herführt? Dies Opfer hat euch hohen Ruhm bereitet, Schatzkammern ihr und Schützer aller Menschen!

Что же (это было такое), что вы, самые большие любители жертвенных услад (и) богатств,
Действуя как адхварью, извлекли из вод?
Эта жертва создала вам славу,
О два обладателя богатств, о помощники людей.

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब एकसौ इक्यासी सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में अश्विपद वाच्यों के दृष्टान्त से अध्यापक और उपदेशक के गुणों का वर्णन करते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इषाम्) अन्न और (रयीणाम्) धनादि पदार्थों के विषय (प्रेष्ठौ) अत्यन्त प्रीतिवाले (जनानाम्) मनुष्यों की (अवितारा) रक्षा और (वसुधिती) धनादि पदार्थों को धारण करनेवाले अध्यापक और उपदेशको ! तुम (कत्, उ) कभी (अध्वर्यन्ता) अपने को यज्ञ की इच्छा करते हुए (यत्) जो (अपाम्) जल वा प्राणों की (उत्, निनीथः) उन्नति को पहुँचाते अर्थात् अत्यन्त व्यवहार में लाते हैं सो (अयम्) यह (वाम्) तुम्हारा (यज्ञः) द्रव्यमय वा वाणीमय यज्ञ (प्रशस्तिम्) प्रशंसा को (अकृत) करता है ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - जब विद्वान् जन मनुष्यों को विद्याओं की प्राप्ति कराते हैं, तब वे सबके पियारे ऐश्वर्यवान् होते हैं। जब पढ़ने और पढ़ाने से और सुगन्धादि पदार्थों के होम से जीवात्मा और जलों की शुद्धि कराते हैं, तब प्रशंसा को प्राप्त होते हैं ॥ १ ॥

अन्वय: हे इषां रयीणां प्रेष्ठौ जनानामवितारा वसुधिती अध्यापकोपदेशकौ युवां कदु कदाचिददध्वर्यन्ता यदपामुन्निनीथः सोऽयं वां यज्ञो प्रशस्तिमकृत ॥ १ ॥

अथाश्विदृष्टान्तेनाध्यापकोपदेशकगुणानाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (कत्) कदा (उ) (प्रेष्ठौ) प्रीणीत इति प्रियौ इगुपधेति कः। अतिशयेन प्रियौ प्रेष्ठौ। (इषाम्) अन्नानाम् (रयीणाम्) (अध्वर्यन्ता) आत्मनोऽध्वरमिच्छन्तौ (यत्) (उन्निनीथः) उत्कर्षं प्राप्नुथः (अपाम्) जलानां प्राणानां वा (अयम्) (वाम्) युवयोः (यज्ञः) (अकृत) करोति (प्रशस्तिम्) प्रशंसाम् (वसुधिती) यौ वसूनि धरतस्तौ (अवितारा) रक्षितारौ (जनानाम्) मनुष्याणाम् ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - यदा विद्वांसो मनुष्यान् विद्या नयन्ति तदा ते सर्वप्रिया ऐश्वर्यवन्तो भवन्ति। यदाऽध्ययनाऽध्यापनेन सुगन्ध्यादिहोमेन च जीवात्मनो जलानि च शोधयन्ति तदा प्रशंसामाप्नुवन्ति ॥ १ ॥

या सूक्तात अश्विच्या दृष्टान्ताने अध्यापक व उपदेशकांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची संगती मागच्या सूक्ताबरोबर समजली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - जेव्हा विद्वान लोक माणसांना विद्येची प्राप्ती करवितात तेव्हा ते सर्वांचे प्रिय बनतात व ऐश्वर्यवान होतात. जेव्हा अध्ययन अध्यापनाने व सुगंधी पदार्थ होमात घालण्याने जीवात्म्याची व जलाची शुद्धी करवितात, तेव्हा ते प्रशंसेस पात्र ठरतात. ॥ १ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ वाम् अ᳓श्वासः शु᳓चयः पयस्पा᳓
वा᳓तरंहसो दिविया᳓सो अ᳓त्याः
मनोजु᳓वो वृ᳓षणो वीत᳓पृष्ठा
ए᳓ह᳓ स्वरा᳓जो अश्वि᳓ना वहन्तु

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

áśvāsaḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

payaspā́ḥ ← payaspā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śúcayaḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

átyāḥ ← átya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

divyā́saḥ ← divyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vā́taraṁhasaḥ ← vā́taraṁhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

manojúvaḥ ← manojū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vītápr̥ṣṭhāḥ ← vītápr̥ṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vŕ̥ṣaṇaḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

aśvínā ← aśvín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ihá ← ihá (invariable)

svarā́jaḥ ← svarā́j- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vahantu ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

आ । वा॒म् । अश्वा॑सः । शुच॑यः । प॒यः॒ऽपाः । वात॑ऽरंहसः । दि॒व्यासः॑ । अत्याः॑ ।
म॒नः॒ऽजुवः॑ । वृष॑णः । वी॒तऽपृ॑ष्ठाः । आ । इ॒ह । स्व॒ऽराजः॑ । अ॒श्विना॑ । व॒ह॒न्तु॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• aśvāsaḥ ← aśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• śucayaḥ ← śuci
• [noun], nominative, plural, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• payaspā ← payaspāḥ ← payaspā
• [noun], nominative, plural, masculine

• vātaraṃhaso ← vāta
• [noun], masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• vātaraṃhaso ← raṃhasaḥ ← raṃhas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “speed.”

• divyāso ← divyāsaḥ ← divya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “divine; celestial; divine; heavenly; divine; beautiful; rain; agreeable.”

• atyāḥ ← atya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “horse; steed.”

• manojuvo ← manaḥ ← manas
• [noun], neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• manojuvo ← juvaḥ ← jū
• [noun], nominative, plural, masculine
• “fleet.”

• vṛṣaṇo ← vṛṣaṇaḥ ← vṛṣan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• vītapṛṣṭhā ← vīta
• [noun]
• “straight; smooth.”

• vītapṛṣṭhā ← pṛṣṭhāḥ ← pṛṣṭha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “back; top; top; surface; shell; peak; Pṛṣṭha; flat roof; pṛṣṭha [word]; back; roof.”

• eha ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• eha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• svarājo ← svarājaḥ ← svarāj
• [noun], nominative, plural, masculine

• aśvinā ← aśvin
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• vahantu ← vah
• [verb], plural, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

अश्विनौ शोभनाश्वयुक्तौ वां युवाम् अश्वासः युष्मदीयाः इह अस्मिन् यज्ञे आ वहन्तु प्रापयन्तु । अवशिष्टानि अश्वविशेषणानि । कीदृशास्ते । शुचयः शुद्धा दीप्ता वा पयस्पाः वृष्ट्युदकस्य पातारः वातरंहसः वायुवेगाः दिव्याः दिविभवाः अत्याः अतनशीलाः मनोजुवः मनोजवाः वृषणः वर्षकाः युवान इत्यर्थः । वीतपृष्ठाः कान्तपृष्ठाः वपुष्मन्त इत्यर्थः । स्वराजः स्वयमेव राजमानाः। ईदृशा भवन्तु ॥

English translation:

“Aśvins, may your horses, pure, rain-drinking, swift as the wind, heaven-born, quick-moving, fleet as thought, vigorous, well-backed, and self-irradiating, bring you hither.”

Your blazing, milk-drinking horses, the heavenly steeds whose speed is the wind’s,
the mind-swift, straight-backed bulls—let (those) self-ruling
[/self-directing] ones convey you Aśvins here.

May your pure steeds, rain-drinkers, bring you hither, swift as the tempest, your celestial coursers,
Rapid as thought, with fair backs, full of vigour, resplendent in their native light, O Asvins.

Eure Rosse, die reinen, Milch trinkenden, windschnellen himmlischen Rennpferde, die gedankenschnellen, bullenartigen mit geradem Rücken, die selbstherrlichen sollten die Asvin hierher fahren.

Her mögen euch die lichten Rosse fahren, rasch wie der Wind, des Himmels muntre Renner, Gedankenschnell die Hengste, glatt am Rücken, Milch trinkend selbsterstrahlend, o ihr Ritter!

Ваши кони, чистые, пьющие молоко,
Быстрые, как ветер, небесные скакуны,
Стремительные, как мысль, быки с прямыми спинами,
Правящие сами собой, пусть привезут сюда Ашвинов!

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! जो (अश्वासः) शीघ्रगामी घोड़े (शुचयः) पवित्र (पयस्पाः) जल के पीनेवाले (दिव्यासः) दिव्य (वातरंहसः) पवन के समान वेग वा (मनोजुवः) मनोवद्वेगवाले (वृषणः) परशक्ति बन्धक (वीतपृष्ठाः) जिन्हों से पृथिवी तल व्याप्त (स्वराजः) जो आप प्रकाशमान (अत्याः) निरन्तर जानेवाले (आ) अच्छे प्रकार हैं वे (इह) इस स्थान में (वाम्) तुम (अश्विना) अध्यापक और उपदेशकों को (आ, वहन्तु) पहुँचावें ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - विद्वान् जन जिन बिजुली आदि पदार्थों को गुण, कर्म, स्वभाव से जानें उनका औरों के लिये भी उपदेश देवें। जबतक मनुष्य सृष्टि की पदार्थविद्या को नहीं जानते, तबतक संपूर्ण सुख को नहीं प्राप्त होते हैं ॥ २ ॥

अन्वय: हे विद्वांसौ येऽश्वासः शुचयः पयस्पा दिव्यासो वातरंहसो मनोजुवो वृषणो वीतपृष्ठा स्वराजो अत्या आ सन्ति त इव वामश्विनाऽऽवहन्तु ॥ २ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (वाम्) युवयोः (अश्वासः) शीघ्रगामिनः (शुचयः) पवित्राः (पयस्याः) पयस उदकस्य पातारः (वातरंहसः) वातस्य रंहो गमनमिव गमनं येषान्ते (दिव्यासः) (अत्याः) सततगमनाः (मनोजुवः) मनसइव जूर्वेगो येषान्ते (वृषणः) शक्तिबन्धकाः (वीतपृष्ठाः) वीतं व्याप्तं पृष्ठं पृथिव्यादितलं यैस्ते (आ) अभितः (इह) अस्मिन् संसारे (स्वराजः) स्वयं राजमानाः (अश्विना) वायुविद्युदिव वर्त्तमानौ (वहन्तु) प्राप्नुवन्तु ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - विद्वांसो यान् विद्युदादिपदार्थान् गुणकर्मस्वभावतो विजानीयुस्तानन्येभ्योऽप्युपदिशन्तु यावन्मनुष्याः सृष्टिपदार्थविद्या न जानन्ति तावदखिलं सुखन्नाप्नुवन्ति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - विद्वान लोक ज्या विद्युत इत्यादी पदार्थांचे गुण, कर्म, स्वभाव जाणतात त्याचा त्यांनी इतरांनाही उपदेश करावा. जोपर्यंत माणसे सृष्टीच्या पदार्थविद्येला जाणत नाहीत तोपर्यंत संपूर्ण सुख प्राप्त करू शकत नाहीत. ॥ २ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ वां र᳓थो अव᳓निर् न᳓ प्रव᳓त्वान्
सृप्र᳓वन्धुरः सुविता᳓य गम्याः
वृ᳓ष्ण स्थातारा म᳓नसो ज᳓वीयान्
अहम्पूर्वो᳓ यजतो᳓ धिष्णिया यः᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

avániḥ ← aváni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

pravátvān ← pravátvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

gamyāḥ ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT, mood:PREC}

sr̥právandhuraḥ ← sr̥právandhura- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suvitā́ya ← suvitá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

jávīyān ← jávīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mánasaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

sthātārā ← sthā́tar- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vŕ̥ṣṇaḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ahampūrváḥ ← ahampūrvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhiṣṇyā ← dhíṣṇya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajatáḥ ← yajatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

आ । वा॒म् । रथः॑ । अ॒वनिः॑ । न । प्र॒वत्वा॑न् । सृ॒प्रऽव॑न्धुरः । सु॒वि॒ताय॑ । ग॒म्याः॒ ।
वृष्णः॑ । स्था॒ता॒रा॒ । मन॑सः । जवी॑यान् । अ॒ह॒म्ऽपू॒र्वः । य॒ज॒तः । धि॒ष्ण्या॒ । यः ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• ratho ← rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• ‘vanir ← avaniḥ ← avani
• [noun], nominative, singular, feminine
• “river; earth; floor; path; bed; course.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• pravatvān ← pravatvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “cragged.”

• sṛpravandhuraḥ ← sṛpra
• [noun]
• “glossy; greasy.”

• sṛpravandhuraḥ ← vandhuraḥ ← vandhura
• [noun], nominative, singular, masculine
• “seat; seat.”

• suvitāya ← suvita
• [noun], dative, singular, neuter
• “prosperity; well-being.”

• gamyāḥ ← gam
• [verb], singular, Prekativ
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• vṛṣṇa ← vṛṣṇaḥ ← vṛṣan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• sthātārā ← sthātṛ
• [noun], vocative, dual, masculine

• manaso ← manasaḥ ← manas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• javīyān ← javīyas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fast.”

• ahampūrvo ← ahampūrvaḥ ← ahampūrva
• [noun], nominative, singular, masculine

• yajato ← yajataḥ ← yajata
• [noun], nominative, singular, masculine
• “holy; august; sacrificial.”

• dhiṣṇyā ← dhiṣṇya
• [noun], vocative, dual, masculine
• “wise; beneficent.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

पूर्वमन्त्रेऽश्वव्याजेन अश्विनोरागमनमुक्तम् । अनेन रथव्याजेनोच्यते । हे धिष्ण्या उन्नतस्थानार्हौ स्थातारा स्वरथाधिष्ठानौ वां युवयोः यः रथः अस्ति सः सुविताय शोभनफलाय आ गम्याः अस्मद्यज्ञमागच्छतु ॥ पुरुषव्यत्ययः ॥ कीदृशो रथ इति स विशेष्यते । अवनिर्न प्रवत्वान् भूमिरिवात्यन्तविस्तारवान् सृप्रवन्धुरः विस्तीर्णपुरोभागः वृष्णः वर्षकस्याश्वस्य मनसः अपि जवीयान् मनोवेगवानित्यर्थः । अहंपूर्वः अहंकारपूर्वो मनस्वी वा अत्युदारः यजतः यष्टव्यः । ईदृशो रथ आगच्छतु ॥

English translation:

“Aśvins, excellent and steady, may your chariot, vast as the earth, broad-fronted, rapid as the rain (fleet) as thought, cumulative and adorable, come hither for (our) good.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Emulative: ahampūrvaḥ, I first, is normally related to a warrior, one who would be first in battle; here, it is explained as intelligent, manasvin; or very genitive rous atyudāraḥ

Your chariot with its glossy chariot-box should come here like a
forward-coursing stream, for good faring—
(the chariot) that is worthy of the sacrifice and swifter than mind,
(saying) “I am in front,” o you mounters of the bull [=chariot], you
holy ones.

The adjectival descriptor of the chariot ahampūrváḥ is transparently derived from a nominal clause “I am in front / I’m ahead,” however unlikely this may be as the utterance of a chariot.

The second hemistich consists entirely of a nominal relative clause referring to the chariot, with two vocatives, the phrasal vṛ́ṣṇa sthātārā “you mounters of the bull” in initial position and dhiṣṇi yā near the end. The latter is commonly used of the Aśvins (see, e.g., I.182.1c, 2a, in the next hymn). Here the voc. is followed by the rel.

pronoun yáḥ, which ends the clause. This is a remarkably odd position for a rel.

pronoun, and since this supposed rel. cl. consists of nominative qualifiers of the subject of the main clause, ráthaḥ, it need not have been a relative clause at all: the whole of the vs. could simply be a main clause. I think the yáḥ got stuck pleonastically+++(=redundant)+++ on the end of this pāda to provide a monosyllable to make a Triṣṭubh cadence. (Cf. VI.63.6, a Triṣṭubh that ends dhiṣṇi yā vām, likewise with a final monosyllable.) No harm is done by this last-ditch conversion of the string of epithets in cd into a nominal rel. clause, but it is a metrically driven afterthought in my opinion. It should certainly not be taken as a standard ex. of rel. cl. word order.

The phrase mánaso jávīyān is an analytic version of manojū́- in 2c, there applied to the horses, not the chariot.

Your car is like a torrent rushing downward: may it come nigh, broad-seated, for our welfare,–
Car holy, strong, that ever would be foremost, thought-swift, which ye, for whom we long, have mounted.

Euer Wagen, der wie ein Strom vorwärts eilt, der breitsitzige soll zu guter Fahrt kommen, der, schneller als der Gedanke, der erste sein will, der verehrungswürdige, ihr Lenker des bullenhaften Wagens, ihr …..

Mit breitem Sitze komme euer Wagen zum Glück uns her gleichwie ein Strom am Abhang, Der stark sich vordrängt, schneller als Gedanken, den ihr besteigt, den heiligen, o Spender!

Ваша колесница, мчащаяся вперед, словно поток,
С широким сиденьем, пусть приедет для (нашего) успеха!
О стоящие на мужественной (колеснице), (ведь она та,), что быстрее мысли,
Стремящаяся быть первой, достойная жертв, о (боги,), возбуждающие вдохновение!

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (स्थातारा) स्थिर होनेवाले (धिष्ण्या) धृष्टप्रगल्भ अध्यापक और उपदेशको ! (यः) जो (वाम्) तुम्हारा (अवनिः) पृथिवी के (न) समान (प्रवत्वान्) जिसमें प्रशस्त वेगादि गुण विद्यमान (सृप्रवन्धुरः) जो मिले हुए बन्धनों से युक्त (मनसः) मन से भी (जवीयान्) अत्यन्त वेगवान् (अहंपूर्वः) यह मैं हूँ इस प्रकार आत्मज्ञान से पूर्ण (यजतः) मिला हुआ (रथः) रथ (सुविताय) ऐश्वर्य्य के लिये होता है जिसमें (वृष्णः) बलवान् (आ, गम्याः) चलाने को योग्य अग्न्यादि पदार्थ अच्छे प्रकार जोड़े जाते हैं, उसको मैं सिद्ध करूँ ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों से जो ऐश्वर्य्य की उन्नति के लिये पृथिवी के तुल्य वा मन के वेग तुल्य वेगवान् यान बनाये जाते हैं, वे यहाँ स्थिर सुख देनेवाले होते हैं ॥ ३ ॥

अन्वय: हे स्थातारा धिष्ण्या यो वामवनिर्न प्रवत्वान् सृप्रवन्धुरो मनसो जवीयान् अहंपूर्वो यजतो रथः सुविताय भवति यत्र वृष्ण आगम्याः प्रयुज्यन्ते तमहं साध्नुयाम ॥ ३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (वाम्) युवयोः (रथः) यानम् (अवनिः) पृथिवी (न) इव (प्रवत्वान्) प्रशस्ता प्रवतो वेगादयो गुणा विद्यन्ते यस्मिन् (सृप्रवन्धुरः) सृप्रैः सङ्गतैर्वन्धुरैर्बन्धनैर्युक्तः (सुविताय) ऐश्वर्याय (गम्याः) गमयितुं योग्याः (वृष्णाः) बलवतः (स्थातारा) स्थातारो (मनसः) (जवीयान्) अतिशयेन वेगवान् (अहंपूर्वः) अयमहमित्यात्मज्ञानेन पूर्णः (यजतः) सङ्गतः (धिष्ण्या) धिष्णौ प्रगल्भौ (यः) ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैरैश्वर्य्योन्नतये पृथिवीवन्मनोवेगद्वेगवन्ति यानानि निर्मीयन्ते तेऽत्र दृढा स्थिरसुखा जायन्ते ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - माणसे ऐश्वर्याच्या वाढीसाठी पृथ्वी व मनाच्या वेगाप्रमाणे वेगवान जी याने तयार करतात ती येथे स्थिर सुख देणारी असतात. ॥ ३ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इहे᳓ह जाता᳓ स᳓म् अवावशीताम्
अरेप᳓सा तनु᳓वा ना᳓मभिः स्वइः᳓
जिष्णु᳓र् वाम् अन्यः᳓ सु᳓मखस्य सूरि᳓र्
दिवो᳓ अन्यः᳓ सुभ᳓गः पुत्र᳓ ऊहे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
avāvaśītām ← √vāś- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ihéha ← ihá (invariable)

jātā́ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, non-finite:PPP}

sám ← sám (invariable)

arepásā ← arepás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

nā́mabhiḥ ← nā́man- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

svaíḥ ← svá- (pronoun)
{case:INS, gender:N, number:PL}

tanvā̀ ← tanū́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

anyáḥ ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jiṣṇúḥ ← jiṣṇú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

súmakhasya ← súmakha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sūríḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

anyáḥ ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

putráḥ ← putrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

subhágaḥ ← subhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ūhe ← √vāh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

इ॒हऽइ॑ह । जा॒ता । सम् । अ॒वा॒व॒शी॒ता॒म् । अ॒रे॒पसा॑ । त॒न्वा॑ । नाम॑ऽभिः । स्वैः ।
जि॒ष्णुः । वा॒म् । अ॒न्यः । सुऽम॑खस्य । सू॒रिः । दि॒वः । अ॒न्यः । सु॒ऽभगः॑ । पु॒त्रः । ऊ॒हे॒ ॥

• iheha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• iheha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• jātā ← jan
• [verb noun], nominative, dual
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• avāvaśītām ← vāś
• [verb], dual, Plusquamperfect
• “bellow; howl; sing; moo; shout.”

• arepasā ← arepas
• [noun], nominative, dual, masculine
• “immaculate.”

• tanvā ← tanū
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• nāmabhiḥ ← nāman
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

• svaiḥ ← sva
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• jiṣṇur ← jiṣṇuḥ ← jiṣṇu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “victorious.”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• anyaḥ ← anya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• sumakhasya ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sumakhasya ← makhasya ← makha
• [noun], genitive, singular, masculine
• “yajña; Makha; festival.”

• sūrir ← sūriḥ ← sūri
• [noun], nominative, singular, masculine
• “patron.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• anyaḥ ← anya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• subhagaḥ ← subhaga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beautiful; auspicious; beloved; fine-looking; fortunate; subhaga [word]; charming; pleasing; lucky.”

• putra ← putraḥ ← putra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• ūhe ← ūh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “diagnose.”

हे अश्विनौ युवां समवावशीताम् । सह सम्यग्वा पुनःपुनः स्तूयेथे कामयेथां वा यज्ञम् ॥ पुरुषव्यत्ययः ॥ कीदृशौ युवाम् । इहेह जाता । उभाभ्यामिहशब्दाभ्यां मध्यमोत्तमस्थाने उच्येते । तयोः संभूतौ । चन्द्रसूर्येण इति यावत् । “ सूर्याचन्द्रमसावित्येके ’ ( निरु. १२. १ ) इति निरुक्तम् । अरेपसा अपापौ । आथर्वणस्य गुरोः शिरश्छेदनादिना पापलेपरहिताविति भावः । ‘आथर्वणायाश्विना दधीचेऽयं शिरः प्रत्यैरयतम् ’ ( ऋ. सं. १. ११७. २२ ) इत्यादिमन्त्रवर्णात् । केन हेतुनेति उच्यते । तन्वा शरीरेण शरीरसौन्दर्येण निमित्तेन स्वैः नामभिः स्वीयैर्माहात्म्यविशिष्टैश्विनौ नासत्यावित्यादिभिरपि । रमणीयशरीरवत्त्वान्महिमोपेतनामवत्त्वाच्च हेतोः संस्तूयेथे इत्यर्थः । यद्वा । अरेपसा तन्वेति योज्यम् । उक्तप्रकारेण गुरुशिरश्छेदादप्यपापेन शीर्षेण तादृङ्महत्त्व ख्यापनेनेति यावत् । किंच वां युवयोः अन्यः एको मध्यमस्यान्तरिक्षस्य पुत्रस्थानीयः सोमः जिष्णुः जयशीलः सुमखस्य शोभनयज्ञस्य सूरिः प्रेरयिता सन् ऊहे वहति विश्वं जगद्धारयति । चन्द्रात्मनस्तस्योदये सति ह्योषधिवनस्पत्यादयो वर्धन्ते । अन्यः अपरः उत्तमस्थानः दिवः द्युलोकस्य पुत्रः पुत्रस्थानीय आदित्यः सुभगः शोभनरश्मिरूपधनः ऊहे वहति । कृत्स्नमेवं पृथग्जगन्निर्वाहकौ महानुभावौ युवां सह स्तूयेथे । अन्न निरुक्तम्-’ इहेह जातौ संस्तूयेथे पापेनालिप्यमानया तन्वा नामभिश्च स्वैर्जिष्णुर्वामन्यः सुमहतो बलस्येरयिता मध्यमो दिवोऽन्यः सुभगः पुत्र उह्यत आदित्यः ’ (निरु. १२. ३ ) इति ॥

English translation:

“Born here (in the middle region) and here (in the upper region), you are glorified together, as faultless in your forms and (perfect in) your own many excellences; one (of you) the victorious son (of the firmament), the devout (promoter) of sacred sacrifice, the other, the auspicious son of heaven, (each) upholds (the world).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Born here and here: iheha jātā = liṭ, born here and here, iha iha; the amplification identifies the Aśvins with the sun and the moon; faultless in your forms: arepasā tanvā nāmabhiḥ svaiḥ: arepasā = free from sin, apāpau; the allusion is to the legend of the decapitation of Dadhyañc, by which act, with reference to its result, no sin was incurred; the auspicious son of heaven: as the same with the moon and sun, one Aśvin may be termed the son of the middle region or firmament; the other, the son of the upper region, heaven or sky

Born (one) here, (one) there, the two have always bellowed together with (one) flawless body but with their own (multiple) names.
One of you is lauded as the victorious patron of the good battler, the other as the son of heaven dispensing a good portion.

Yet another troublesome dual verb form: avāvaśītām. It is generally agreed (Wh Rts, Geldner [more or less], Renou, Witzel Gotō, Schaeffer [179-82], Kümmel [486-88]) that it belongs to the root √vāś ‘bellow’. (Grassmann assigns it to both √vaś ‘wish’ and √vāś without comment; for reff. to further lit. on this form see Schaeffer 181-82, Kümmel 487- 88.) But forms to that redupl. stem are overwhelmingly middle, while this form is active. Whether it is assigned to the intensive (Schaef.) or the pluperfect (Kümmel), we should expect a medial 3rd du. with secondary ending. However, as was already noted with regard to avṛṇītam in the immediately preceding hymn (I.180.4), athematic 2nd and 3rd medial duals are simply not attested, and in that case the 2nd du. active form was substituted. I think the same thing happened here, and there is therefore no reason to construct specifically active semantics for this form, as do Witzel Gotō.

Geldner (fld. by Renou and Witzel Gotō) supplies putráḥ with c as well as d and also takes súmakha- as a PN, hence “(the son) of Sumakha.” These two decisions lead to the interpretation that one of the Aśvins is of human origin, the other divine. So, most clearly, Renou: “Dissociation inattendue des Aśvins, l’un d’origine humaine, l’autre divine.” This is a major and unnecessary interpretive leap, and based on dubious though not impossible analyses of two details: there is no syntactic or rhetorical reason to supply putráḥ in c, and súmakha- is ordinarily an epithet of gods; acdg. to Mayrhofer (PN 102) this is the only possible passage in which it would be a personal name and would refer to a human, not a god. Although this vs. does, unusually, distinguish between the two Aśvins, I see no reason to ascribe human origin to one of them on the basis of this passage, which is more naturally interpreted in another fashion. It should be noted that Geldner expresses some doubt about his interpr. in his n.

4c.

Here sprung to life, they both have sung together, with bodies free from stain, with signs that mark them;
One of you Prince of Sacrifice, the Victor, the other counts as Heaven’s auspicious offspring.

An verschiedenen Orten geboren stimmten die Makellosen an Körper und mit ihren Namen zueinander. Der eine von euch, der sieghafte Lohnherr, gilt als Sohn des Sumakha, der andere als der beliebte Sohn des Himmels.

Sie, hier und dort geboren, rauschten beide vereint, an Leibern rein, nach ihrer Weise; Ein Fürst der eine, siegreich über Helden, der andre gilt als sel’ger Sohn des Himmels.

(Эти) двое, рожденные в разных местах, соответствовали друг другу,
Беспорочные, телом и своими именами.
Один из вас – победоносный щедрый покровитель (человека,) имеющего прекрасную жертву,
Другой считается счастливым сыном неба.

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अरेपसा) निष्पाप सर्वगुणव्यापी अध्यापक और उपदेशक जन (इहेह) इस जगत् में (जाता) प्रसिद्ध हुए आप लोगो ! अपने (तन्वा) शरीर से और (स्वैः) अपने (नामभिः) नामों के साथ (सम्, अवावशीताम्) निरन्तर कामना करनेवाले हूजिये (वाम्) तुम में से (जिष्णुः) जीतने के स्वभाववाला (अन्यः) दूसरा (सुमखस्य) सुख के (दिवः) प्रकाश से (सूरिः) विद्वान् (अन्यः) और (सुभगः) सुन्दर ऐश्वर्य्यवान् (पुत्रः) पवित्र करता है उसको (ऊहे) तर्कता हूँ—तर्क से कहता हूँ ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! इस सृष्टि में भूगर्भादि विद्या को जानके जो जीतनेवाला अध्यापक बहुत ऐश्वर्य्यवाला सबका रक्षक पदार्थविद्या को तर्क से जाने, वह प्रसिद्ध होता है ॥ ४ ॥

अन्वय: हे अरेपसाऽश्विनौ युवयोरिहेह जाता युवां स्वया तन्वा स्वैर्नामभिः समवावशीताम्। वां जिष्णुरन्यः सुमखस्य दिवः सूरिरन्यः सुभगः पुत्रोऽस्ति तमहमूहे ॥ ४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (इहेह) अस्मिञ्जगति। अत्र वीप्सायां द्वित्वं प्रकर्षद्योतनार्थम् (जाता) जातौ (सम्) सम्यक् (अवावशीताम्) भृशं कामयेथाम्। वशकान्तावित्यस्य यङ्लुगन्तं लङि रूपम्। (अरेपसा) न विद्यते रेपः पापं ययोस्तौ (तन्वा) शरीरेण (नामभिः) आख्याभिः (स्वैः) स्वकीयैः (जिष्णुः) जेतुं शीलः (वाम्) युवयोर्मध्ये (अन्यः) द्वितीयः (सुमखस्य) (सूरिः) विद्वान् (दिवः) प्रकाशात् (अन्यः) (सुभगः) सुन्दरैश्वर्यः (पुत्रः) यः पुनाति सः (ऊहे) वितर्कयामि ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - मनुष्या अस्यां सृष्टौ भूगर्भादिविद्यां विज्ञाय यो जेताऽध्यापको बह्वैश्वर्य्यः सर्वस्य रक्षकः पदार्थविद्यां तर्केण विजानीयात् स प्रसिद्धो जायते ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! या जगात भूगर्भविद्या जाणून जो जेता, अध्यापक अत्यंत ऐश्वर्यवान, सर्वांचा रक्षक, पदार्थविद्या तर्काने जाणणारा असेल तर तो प्रसिद्ध होतो. ॥ ४ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ वां निचेरुः᳓ ककुहो᳓ व᳓शाँ अ᳓नु
पिश᳓ङ्गरूपः स᳓दनानि गम्याः
ह᳓री अन्य᳓स्य पीप᳓यन्त वा᳓जैर्
मथ्रा᳓ र᳓जांसि अश्विना वि᳓ घो᳓षैः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ánu ← ánu (invariable)

kakuháḥ ← kakuhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nicerúḥ ← nicerú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

váśān ← váśa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

gamyāḥ ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT, mood:PREC}

piśáṅgarūpaḥ ← piśáṅgarūpa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sádanāni ← sádana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

anyásya ← anyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

hárī ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

pīpáyanta ← √pī- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRF, voice:MED}

vā́jaiḥ ← vā́ja- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

ghóṣaiḥ ← ghóṣa- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

mathrā́ ← mathrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

rájāṁsi ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ví ← ví (invariable)

प्र । वा॒म् । नि॒ऽचे॒रुः । क॒कु॒हः । वशा॑न् । अनु॑ । पि॒शङ्ग॑ऽरूपः । सद॑नानि । ग॒म्याः॒ ।
हरी॑ । अ॒न्यस्य॑ । पी॒पय॑न्त । वाजैः॑ । म॒थ्ना । रजां॑सि । अ॒श्वि॒ना॒ । वि । घोषैः॑ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• niceruḥ ← niceru
• [noun], nominative, singular, masculine

• kakuho ← kakuhaḥ ← kakuha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “huge; eminent; distinguished.”

• vaśāṃ ← vaśa
• [noun], accusative, plural, masculine
• “control; dominion; influence; power; Vaśa; vaśa [word]; will; authority; control; wish; supervision.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• piśaṅgarūpaḥ ← piśaṅga
• [noun]
• “tawny; red; brown.”

• piśaṅgarūpaḥ ← rūpaḥ ← rūpa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• sadanāni ← sadana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “seat; weakness; inertness; dwelling; exhaustion; numbness; home; residence; seat; inanition; location.”

• gamyāḥ ← gam
• [verb], singular, Prekativ
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• harī ← hari
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• anyasya ← anya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• pīpayanta ← pyā
• [verb], plural, Perfect conjunctive (subj.)
• “swell; abound; swell.”

• vājair ← vājaiḥ ← vāja
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• mathrā ← mathra
• [noun], nominative, dual, masculine

• rajāṃsy ← rajāṃsi ← rajas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• ghoṣaiḥ ← ghoṣa
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “sound; noise; cry; voice; ghoṣa [word]; station; Ghoṣa; post; twang.”

हे अश्विना अश्विनौ वां युवयोर्मध्ये अन्यस्य एकस्य ककुहः श्रेष्ठः पिशङ्गरूपः हिरण्यरूपः पीतवर्णो वा बहुभिरक्षाद्यवयवैर्निरूप्यमाणो वा रथः वशान् अनु कामाननुलक्ष्य यथाकामम् । अस्मद्यज्ञागमनेच्छयेत्यर्थः । यद्वा । वशान्स्वाधीनाः ककुहो दिशो दिगन्तरालानुक्रमेण नीचैरुच्चैश्चरन् स्वस्थानाद्देवयजनमुखं गच्छन् । सदनानि अस्मद्यागगृहाणि प्र गम्याः प्रकर्षेण गच्छतु॥ पुरुषव्यत्ययः ॥ अत्र यद्यप्यन्यस्येति नोक्तं तथाप्युत्तरवाक्ये तथोक्तत्वादत्रापि लभ्यते । अन्यस्य युवयोरन्यतमस्य हरी अश्वौ रजांसि लोकाः । अत्र लोकशब्दो जनवाचकः । ते यजमानरूपा जनाः इत्यर्थः । ते च मथ्ना प्रमथनेनालोडनेन निष्पादितैः वाजैः अन्नैरामिक्षादिरूपैः घोषैः स्तुतिभिश्च आह्वानादिशब्दविशिष्टैर्वा पीपयन्त आप्याययन्ति ॥ ॥ २५ ॥

English translation:

“Aśvins, may the golden-coloured (car of one of you), traversing at will the quarters of space, come to our dwellings; may mankind encourage the horses of the other by food, by friction, and by shouts.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Traversing at will: niceruḥ kakuho vaśām anu: kakuha is an epithet of ratha, signifying best, śreṣṭha; it may also mean the points of the horizon

The attentive lead (horse) of you two, your sorrel, should go forth, following your will, to the (sacrificial) seats,
(as should) the two fallow bays of the other [=Indra]. They will become swollen with prizes—the skittish (horses) as they (go) through the airy realms with their cries, o Aśvins.

nicerú- is a hapax (though cf. céru- VIII.61.7). It almost surely belongs to √ci ‘observe, discern’, with Debrunner (AiG II.860), despite Mayrhofer’s doubts (EWA s.v. céru-). The Aśvins are themselves called nícetar- in nearby I.184.2.

The 2nd member rūpa- in piśáṅga-rūpa- seems pleonastic+++(=redundant)+++, but it perhaps should have been rendered in tr., ‘whose form is tawny’, vel sim.

Pāda c causes several problems, both in grammar and in interpretation. To start with the latter, anyásya is universally taken as referring to one of the two Aśvins, as the paired anyáḥ-s of 4ab do. However, as noted in the published introduction, I think the referent of this stem has shifted. Both Aśvins together are referred to in the first hemistich of 5, with the dual pronoun vām. They are contrasted with a new “the other” in c, who can only be Indra: the presence of the two fallow bays (hárī) guarantees his presence, since these horses are uniquely Indra’s.

The grammatical problem is the apparent number disharmony between the dual hárī, if taken as the subject, and the pl. verb pīpáyanta; the accent of this verb is also potentially problematic. The standard interpr. construe the pāda in this way (cf. Geldner “Die beiden Falben … sind … geschwellt”; so also Oldenberg, Witzel Gotō). The accent on a main cl. verb is attributed to the anyá- (… anyá-) construction (so Geldner, n. 5), though he expresses some concern that in fact there’s only one anyá-. While it is true that the first of two clauses in a double anyá- construction generally has an accented verb (e.g., I.164.20, II.40.4-5, VI.68.3), this is not universal (cf., e.g., VI.57.2), and it is not the case with single anyá-. But the real problem is that a plural verb should not have a dual subject. Both these difficulties can be avoided if we supply a (dual) form of √gam in c, generated from the precative gamyāḥ ending b, and start a new clause with pīpáyanta, which then owes its accent to its clause-initial position. The plural subject of this verb then includes both Indra’s pair of fallow bays (c) and the Aśvins’ tawny lead horse (a). (Geldner [n. 5] somewhat similarly suggests that pīpáyanta is pl.

because the kakuhá- of 5a is also thought of [gedacht wird], but my suggestion allows a grammatical solution, not merely a notional one.) The adjective opening the next pāda would apply to all three horses and serve as a further plural specification of the group. Although the Pp. reads du. -ā́, in sandhi it can as well be pl. -āḥ. The stem of this adjective is uncertain. Sāyaṇa., followed by Müller, reads mathnā́; Aufrecht, mathrā́. This is one of the relatively few variant manuscript readings in the RV; see Müller vol. I, p. 62, Aufr. vol. II, p. iv., and Oldenberg ad loc. On the basis of mathrā́in VIII.46.23, Oldenberg opts for mathrā́. This seems reasonable, though in terms of sense which suffix we choose matters little, since either form would most likely belong to √manth ‘churn, stir, shake’; used of horses, I take it to mean ‘agitated, excitable, skittish’.

I supply a participle of a verb of motion with ví, which governs rájāṃsi. The two parts of this phrase are separated by the intrusive voc. aśvinā. See 7b below.

May your car-seat, down-gliding, golden-coloured, according to your wish approach our dwellings.
Men shall feed full the bay steeds of the other, and, Asvins they with roars shall stir the regions.

Euer achtsamer Buckelochse von rotbrauner Farbe soll nach Wunsch zu den Opferstätten kommen. Die beiden Falben des anderen sind von Siegestrophäen geschwellt, die beiden Mathrarosse durchfliegen mit Getöse die Räume, o Asvin.

Zum Opfersitze komme niedereilend eur hohes Ross nach Wunsch, das goldgefärbte, Des andern Rosspaar soll von Speise schwellen, die Luft erschütternd mit Getös’, o Ritter.

Ваш деятельный (?) горбатый буйвол по (своей) воле
Пусть примчится на места (жертвоприношений), (буйвол) золотистого цвета.
(Когда) двух буланых коней другого делают набухшими от наград,
Два … (коня) с шумом про(летают) через пространства.

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अश्विना) पवन और सूर्य के समान अध्यापक और उपदेशको ! जिन (वाम्) तुम्हारा जैसे (पिशङ्गरूपः) पीला सुवर्ण आदि से मिला हुआ रूप है जिसका वह (ककुहः) सब दिशाओं को (निचेरुः) विचरनेवाला (वशान्) वशवर्त्ति जनों को (अनु) अनुकूल वर्त्तता है उन में से प्रत्येक तुम (सदनानि) लोकों को (प्र, गम्याः) अच्छे प्रकार प्राप्त होओ जैसे (अन्यस्य) और अर्थात् अपने से भिन्न पदार्थ की (हरी) धारण और आकर्षण के समान बल, पराक्रम (वाजैः) वेगादि गुणों और (घोषैः) शब्दों से (मथ्ना) अच्छे प्रकार मथे हुए (रजांसि) लोकों को बढ़ाते हैं, वैसे मनुष्य उनको (वि, पीपयन्त) विशेष कर परिपूर्ण करते हैं ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे पवन सबको अपने वश में करता है तथा वायु और सूर्य लोक सबको धारण करते हैं, वैसे विद्या धर्म्म को धारण कर तुम भी सुखी होओ ॥ ५ ॥

अन्वय: हे अश्विना ययोर्वां पिशङ्गरूपो ककुहो निचेरूरथो वशाननुवर्त्तते तयोः प्रत्येकस्त्वं सदनानि प्रगम्याः। यथाऽन्यस्य हरी वाजैर्घोषैश्च प्रमथ्ना रजांसि वर्द्धयतस्तथा जनास्तौ विपीपयन्त ॥ ५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (वाम्) युवयोः (निचेरुः) चरन् (ककुहः) सर्वा दिशः (वशान्) वशवर्त्तिनः (अनु) आनुकूल्ये (पिशङ्गरूपः) पिशङ्गं पीतं सुवर्णादिमिश्रितं रूपं यस्य सः (सदनानि) भुवनानि (गम्याः) गच्छेः (हरी) धारणाकर्षणाविव बलपराक्रमौ (अन्यस्य) (पीपयन्त) आप्याययन्ति (वाजैः) वेगादिभिर्गुणैः (मन्था) मन्थानि मथितानि (रजांसि) लोकान् (अश्विना) वायुसूर्यवदध्यापकोपदेशकौ (वि) (घोषैः) शब्दैः ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या यथा वायुः सर्वान् वशयति वायुसूर्यो लोकान् धरतः। तथा विद्याद्धर्मौ धृत्वा यूयं सुखिनो भवत ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो! जसा वायू सर्वांना आपल्या नियंत्रणाखाली ठेवतो व वायू आणि सूर्यलोक सर्वांना धारण करतात तसे विद्या धर्माला धारण करून तुम्ही सुखी व्हा. ॥ ५ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ वां शर᳓द्वान् वृषभो᳓ न᳓ निष्षा᳓ट्
पूर्वी᳓र् इ᳓षश् चरति म᳓ध्व इष्ण᳓न्
ए᳓वैर् अन्य᳓स्य पीप᳓यन्त वा᳓जैर्
वे᳓षन्तीर् ऊर्ध्वा᳓ नदि᳓यो न आ᳓गुः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ná ← ná (invariable)

niṣṣā́ṭ ← niṣṣáh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

śarádvān ← śarádvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

carati ← √carⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

iṣṇán ← √iṣ- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

mádhvaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

anyásya ← anyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

évaiḥ ← éva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

pīpáyanta ← √pī- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRF, voice:MED}

vā́jaiḥ ← vā́ja- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

aguḥ ← √gā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

nadyàḥ ← nadī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ūrdhvā́ḥ ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

véṣantīḥ ← √viṣ- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:PASS}

प्र । वा॒म् । श॒रत्ऽवा॑न् । वृ॒ष॒भः । न । नि॒ष्षाट् । पू॒र्वीः । इषः॑ । च॒र॒ति॒ । मध्वः॑ । इ॒ष्णन् ।
एवैः॑ । अ॒न्यस्य॑ । पी॒पय॑न्त । वाजैः॑ । वेष॑न्तीः । ऊ॒र्ध्वाः । न॒द्यः॑ । नः॒ । आ । अ॒गुः॒ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• śaradvān ← śaradvat
• [noun], nominative, singular, masculine

• vṛṣabho ← vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• niṣṣāṭ ← niṣṣāh
• [noun], nominative, singular, masculine

• pūrvīr ← pūrvīḥ ← puru
• [noun], accusative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

• iṣaś ← iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• carati ← car
• [verb], singular, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• madhva ← madhvaḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• iṣṇan ← iṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “send.”

• evair ← evaiḥ ← eva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “eva [word]; habit; manner; behavior; custom.”

• anyasya ← anya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• pīpayanta ← pyā
• [verb], plural, Perfect conjunctive (subj.)
• “swell; abound; swell.”

• vājair ← vājaiḥ ← vāja
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• veṣantīr ← veṣantīḥ ← viṣ
• [verb noun], nominative, plural
• “labor; act; perform.”

• ūrdhvā ← ūrdhvāḥ ← ūrdhva
• [noun], nominative, plural, feminine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• nadyo ← nadyaḥ ← nadī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “river; nadī; nadī [word]; Premna spinosa Roxb..”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• āguḥ ← āgā ← √gā
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “come; arrive.”

हे अश्विनौ युवयोरन्यतमो मध्यमस्थानः शरद्वान् शरणवान् मेघवृक्षपर्णादीनां विशरणवान् । अथवा बहुसंवत्सरः पूर्वतनो नित्य इत्यर्थः । वृषभो न वर्षितैवेन्द्रः। स इव शत्रूणां निष्षाट् निःसारयिता सन् पूर्वीः बह्वीः पुरातनीर्वा इषः अन्नानि सस्यादीन्युद्दिश्य प्र चरति प्रकर्षेण गच्छति । मध्यमस्थानश्चन्द्रः इति पक्षे शरद्वाञ्छरत्कालवान् । तस्मिन् ऋतौ हि चन्द्रः संनद्धः भवति । तेन च तृणगुल्मौषध्यादीनि वर्धन्ते । स किमर्थमेवं करोतीति उच्यते । मध्व इष्णन् मधुनो मधुसदृशस्य हविषः । कर्मणि षष्ठी ॥ हविरिच्छन् । तदर्थमेवं करोति । तथा अन्यस्य उत्तमादित्यस्य एवैः कामैर्गमनैर्वा निमित्तभूतैः पीपयन्त आप्याययन्ति हविर्भिर्यजमानाः । तुष्टेन तेन प्रेरिताः वेषन्तीः व्यापयन्तीः ऊर्ध्वाः उन्नताः उत्तीराः नद्यः न नदनशीला यथा नः अस्मदर्थम् आगुः आगच्छन्ति ॥

English translation:

“(One of you), the disperser (of the clouds), like Indra, the annihilator (of his foes), desirous of the oblation, proceeds (bestowing) abundant food. (Devout worshippers) cherish with (sacrificial) viands, (the faculties) of the other, for the sake of favours, which flow upon us like swelling rivers.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Disperser of the clouds: śaradvān = śaraṇavān, blighting, withering as leaves, or many-yeared, old, eternal, bahu-saṃvatsaraḥ; or, autumnal, with reference to one of the Aśvins as the moon, śaratkālavān; faculties of the other: the reference is to ekasya, of the one and anyasya, of the other

Like a bull setting out to conquer, your (lead horse) of (many) autumns, dispatching many refreshing drinks of honey, goes forth
along the routes of the other [=Indra]. (The horses) will become swollen with prizes; (like) high, roiling rivers they have come to us.

This vs. is quite parallel to vs. 5: it begins prá vām, with a verb of motion in the 2nd pāda to be construed with prá (gamyāh and carati respectively); the 3rd pādas are identical save for their first word, X anyásya pīpáyanta vā́jaiḥ. I therefore construe the vs. as I did vs. 5 with “lead horse” the subj. of ab, Indra the referent of anyásya in c, and a new clause beginning with pīpáyanta. That the subj. of d is plural gives support to my suggestion that 5d also contains a plural not a dual.

śarádvant- ‘having autumns/years’ in pāda a is a hapax, but presumably means ‘having (many) years’ – thus ‘experienced’, of the lead horse.

As was noted ad I.178.2, I do not believe that we need a separate root √viṣ ‘sich ergiessen’ for three passages, including this one; ‘toil, labor’ works for all the passages. My ‘roil’ here, besides conveniently rhyming with ‘toil’, is meant to express the physical motion of the waters at work.

Forth comes your strong Bull like a cloud of autumn, sending abundant food of liquid sweetness.
Let them feed with the other’s ways and vigour: the upper streams have come and do us service.

Euer bejahrter, wie ein Stier überlegener Buckelochse wandelt viele Labetränke der Süßigkeit entsendend. Die Falben des anderen sind von den Läufen und Siegestrophäen geschwellt; wie die eilenden Ströme sind sie aufrecht zu uns gekommen.

Von euch der eine wie ein Bull gewaltig, eilt hin, ausspritzend viele süsse Tränke, Des andern Rosspaar wird von Speise schwellen, uns sind genaht die hohen Ströme sprudelnd.

Ваш старый (горбатый буйвол,) словно бык, (всех) превосходящий,
Странствует, испуская много подкрепляющих напитков из меда.
(Кони) другого сделались набухшими от ристаний (и) наград.
Они примчались, словно реки, бьющие вверх.

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अध्यापकोपदेशक जनो ! जैसे (वाम्) तुम्हारा (शरद्वान्) शरद् जो ऋतुएँ वे जिनमें विद्यमान वह (वृषभः) वर्षा करानेवाला जो सूर्य्यमण्डल उसके (न) समान (निष्षाट्) निरन्तर सहनशील जन (पूर्वीः) अगले समय में प्राप्त हुई प्रजा (इषः) और जानने योग्य प्रजा जनों को (चरति) प्राप्त होता है वा (मध्वः) मधुर पदार्थों को (इष्णन्) चाहता हुआ (एवैः) प्राप्ति करानेवाले पदार्थों से (अन्यस्य) दूसरे की पिछली वा जानने योग्य अगली प्रजाओं को प्राप्त होता है वैसे (वाजैः) वेगों के साथ वर्त्तमान (ऊर्द्ध्वाः) ऊपर को जानेवाली लपटें वा (वेषन्तीः) इधर-उधर व्याप्त होनेवाली (नद्यः) नदियाँ (नः) हम लोगों को (प्र, पीपयन्त) वृद्धि दिलाती हैं और (आगुः) प्राप्त होती हैं ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो आप्त अध्यापक और उपदेशकों से विद्याओं को प्राप्त होके औरों को देते हैं, वे अग्नि के तुल्य तेजस्वी शुद्ध होकर सब ओर से वर्त्तमान हैं ॥ ६ ॥

अन्वय: हे अध्यापकोपदेशकौ यथा वां शरद्वान् वृषभो न निष्षाट् पूर्वीरिषश्चरति मध्व इष्णन्नेवैरन्यस्य पूर्वीरिषः प्राप्नोति तथा वाजैस्सह वर्त्तमाना ऊर्द्ध्वा वेषन्तीर्नद्योऽनोऽस्मान् प्रपीपयन्त आगुः ॥ ६ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) प्रकर्षे (वाम्) युवयोः (शरद्वान्) शरदो या ऋतवस्ता विद्यन्ते यस्मिन् सः (वृषभः) वृष्टिकर्त्ता (न) इव (निष्षाट्) यो नितरां सहते (पूर्वीः) पूर्वं प्राप्ताः (इषः) ज्ञातव्याः प्रजाः (चरति) प्राप्नोति (मध्वः) मधूनि (इष्णन्) इच्छन् (एवैः) प्रापकैः (अन्यस्य) भिन्नस्य (पीपयन्त) वर्द्धयन्ति (वाजैः) वेगैः (वेषन्तीः) व्याप्नुवत्यः (ऊर्द्ध्वाः) ऊर्द्ध्वं गामिन्यो ज्वालाः (नद्यः) सरितः (न) अस्मान् (आ) समन्तात् (अगुः) व्याप्नुवन्तु ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। य आप्तयोरध्यापकोपदेशकयोः सकाशाद्विद्याः प्राप्याऽन्यान्ददति तेऽग्निवत्तेजस्विनः शुद्धा भूत्वा सर्वतो वर्त्तन्ते ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे आप्त अध्यापक व उपदेशकाकडून विद्या प्राप्त करतात व इतरांनाही देतात ते अग्नीप्रमाणे तेजस्वी व शुद्ध होतात. ॥ ६ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓सर्जि वां स्थ᳓विरा वेधसा गी᳓र्
बाळ्हे᳓ अश्विना त्रे᳐धा᳓ क्ष᳓रन्ती
उ᳓पस्तुताव् अवतं ना᳓धमानं
या᳓मन्न् अ᳓यामञ् छृणुतं ह᳓वम् मे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ásarji ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

gī́ḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sthávirā ← sthávira- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vedhasā ← vedhás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

bāḷhé ← √baṁh- (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

kṣárantī ← √kṣar- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

tredhā́ ← tredhā́ (invariable)

avatam ← √avⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

nā́dhamānam ← √nādh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

úpastutau ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, non-finite:PPP}

áyāman ← áyāman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

śr̥ṇutam ← √śru- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yā́man ← yā́man- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

अस॑र्जि । वा॒म् । स्थवि॑रा । वे॒ध॒सा॒ । गीः । बा॒ळ्हे । अ॒श्वि॒ना॒ । त्रे॒धा । क्षर॑न्ती ।
उप॑ऽस्तुतौ । अ॒व॒त॒म् । नाध॑मानम् । याम॑न् । अया॑मन् । शृ॒णु॒त॒म् । हव॑म् । मे॒ ॥

• asarji ← sṛj
• [verb], singular, Aorist passive
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• sthavirā ← sthavira
• [noun], nominative, singular, feminine
• “old; strong; hardy; firm; firm.”

• vedhasā ← vedhas
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Brahma; creator; believer [worshipper]; Vishnu.”

• gīr ← gīḥ ← gir
• [noun], nominative, singular, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• bāﾱhe ← bāḍhe ← bāḍha
• [noun], locative, singular, masculine
• “bāḍha [word]; all right(p); excessive.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• tredhā
• [adverb]
• “threefold.”

• kṣarantī ← kṣar
• [verb noun], nominative, singular
• “run; melt.”

• upastutāv ← upastutau ← upastu ← √stu
• [verb noun], nominative, dual
• “praise.”

• avataṃ ← avatam ← av
• [verb], dual, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• nādhamānaṃ ← nādhamānam ← nādh
• [verb noun], accusative, singular
• “suffer.”

• yāmann ← yāman
• [noun], locative, singular, neuter
• “expedition; path; expedition; arrival.”

• ayāmañchṛṇutaṃ ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• ayāmañchṛṇutaṃ ← yāman
• [noun], locative, singular, neuter
• “expedition; path; expedition; arrival.”

• ayāmañchṛṇutaṃ ← śṛṇutam ← śru
• [verb], dual, Present imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

हे वेधसा विधातारावश्विनौ वां युवयोः बाळ्हे दृढे स्थैर्ये निमित्तभूते सति गीः स्तुतिरूपा वाक् असर्जि सृज्यते। कीदृशी सा । स्थविरा अत्यन्त स्थिरा नित्या वेदमयी त्रेधा मन्त्रादिभेदेन त्रिप्रकारा क्षरन्ती युवां गच्छन्ती । ईदृशी स्तुतिः कृतेत्यर्थः । तथा उपस्तुतौ सन्तौ नाधमानम् अभिमतफलं याचमानम् अवतं रक्षतं तर्पयतं वा । किंच यामन् गमने अयामन् अगमने च हवम् आह्वानं शृणुतम् ॥

English translation:

“Aśvins, creators, the perpetual threefold hymn addressed to you, has been uttered, (to secure) your steady (favour); thus glorified protect him who solicits (your bounty), and whether moving or resting, hear his invocation.”

A substantial song has been sent surging to you, flowing in three parts to the plumped-up (ritual grass?), o ritual experts, Aśvins.
When you are approached with praise, help the man in need; whether on your journey or not, hear my summons.

I do not understand why the song would be flowing ‘in three parts’ (/’threefold’; tredhá), nor is the meaning and referent of loc. bāḷhé clear. But comparison with tribarhíṣi sádasi “on the seat with three (layers) of barhis” in the next vs., 8b, may help. Assuming bāḷhá- belongs to √baṃh ‘be/make thick, firm’, we can assign bāḷhá- the sense ‘thickened, plumped up’ and suggest that bāḷhé refers to the barhis, which has been plumped up invitingly, like a sofa cushion, for the gods to sit on, with its three layers ensuring a soft seat. As for tredhā́I now think it qualifies not the song, as in the published translation, but the seat, and would now tr. “… flowing to the (ritual grass) plumped up threefold/in three parts.” As in 5d the two parts of this phrase bāḷhé tredhā́are separated by the intrusive voc. aśvinā.

Your constant song hath been sent forth, Disposers! that flows threefold in mighty strength, O Asvins.
Thus lauded, give the suppliant protection moving or resting hear mine invocation.

Es wurde für euch beide, ihr Meister, eine alte Lobrede losgelassen, dreifach in starkem Strom sich ergießend, ihr Asvin. Gepriesen nehmet euch des in Not gekommenen an, erhöret meinen Ruf, ob ihr auf der Fahrt seid oder nicht!

Ergossen ist das kräft’ge Lied, ihr Ordner, das dreifach strömt mit grosser Macht, o Ritter; O helft, gepriesne, doch dem flehnden Sänger, hört meinen Ruf beim Fahren und beim Rasten.

Выпущена для вас обоих, о устроители (обряда), могучая песнь,
Трижды мощно разливающаяся, о Ашвины.
Под восхваление помогите умоляющему (вас)!
В пути (вы или) не в пути – услышьте мой зов!

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वेधसा) प्राज्ञ उत्तम बुद्धिवाले (अश्विना) सत्योपदेशव्यापी अध्यापकोपदेशको ! (वाम्) तुम्हारी जो (स्थविरा) स्थूल और विस्तार को प्राप्त (त्रेधा) तीन प्रकारों से (क्षरन्ती) प्राप्त होती हुई (गीः) वाणी (वाढे) प्राप्ति करानेवाले व्यवहार में (असर्जि) रची गई उसको (उपस्तुतौ) अपने समीप दूसरे से प्रशंसा को प्राप्त होते हुए तुम दोनों (अवतम्) प्राप्त होओ, तुम दोनों को (नाधमानम्) विद्या और ऐश्वर्य्ययुक्त संपादित करता हुआ अर्थात् तुम्हारे ऐश्वर्य्य को वर्णन करते हुए (मे) मेरे (हवम्) सुनने योग्य शब्द को (यामन्) सत्य मार्ग (अयामन्) और न जाने योग्य मार्ग में (शृणुतम्) सुनिये ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - जो श्रेष्ठ धर्मात्मा विद्वानों की वाणी को सुनते हैं, वे कुमार्ग को छोड़ सुमार्ग को प्राप्त होते हैं। जो मन और कर्म से झूठ बोलने को नहीं चाहते, वे माननीय होते हैं ॥ ७ ॥

अन्वय: हे वेधसाऽश्विना वां या स्थविरा त्रेधा क्षरन्ती गीर्वाढेऽसर्जि तामुपस्तुतौ सन्तौ युवामवतं वां नाधमानं मे मम हवं यामन्नयामञ्छृणुतम् ॥ ७ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (असर्जि) (वाम्) युवयोः (स्थविरा) स्थूला विस्तीर्णा (वेधसा) प्राज्ञौ (गीः) वाणी (वाढे) प्रापणे (अश्विना) सत्योपदेशव्यापिनौ (त्रेधा) त्रिप्रकारैः (क्षरन्ती) प्राप्नुवन्ती (उपस्तुतौ) निकटे प्रशंसितौ (अवतम्) प्राप्नुतम् (नाधमानम्) विद्यैश्वर्य्यवन्तं संपादितवन्तम् (यामन्) यामनि सत्ये मार्गे (अयामन्) अगन्तव्ये मार्गे (शृणुतम्) (हवम्) श्रोतुमर्हं शब्दम् (मे) मम ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - य आप्तवाचं शृण्वन्ति ते कुमार्गं विहाय सुमार्गं प्राप्नुवन्ति। ये मनःकर्मभ्यां मिथ्या वक्तुन्नेच्छन्ति ते माननीया भवन्ति ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - जे श्रेष्ठ धर्मात्मा विद्वानांची वाणी ऐकतात व कुमार्ग सोडून सुमार्गाने जातात. जे मनाने व कर्माने खोटे बोलू इच्छित नाहीत ते माननीय असतात. ॥ ७ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उत᳓ स्या᳓ वां रु᳓शतो व᳓प्ससो गी᳓स्
त्रिबर्हि᳓षि स᳓दसि पिन्वते नॄ᳓न्
वृ᳓षा वां मेघो᳓ वृषणा पिपाय°
गो᳐᳓र् न᳓ से᳓के म᳓नुषो दशस्य᳓न्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
gī́ḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

rúśataḥ ← rúśant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

syā́ ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vápsasaḥ ← vápsas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

nr̥̄́n ← nár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

pinvate ← √pinv- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sádasi ← sádas- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

tribarhíṣi ← tribarhís- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

megháḥ ← meghá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pīpāya ← √pī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥ṣaṇā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

daśasyán ← √daśasy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

góḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

mánuṣaḥ ← mánus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

séke ← séka- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

उ॒त । स्या । वा॒म् । रुश॑तः । वप्स॑सः । गीः । त्रि॒ऽब॒र्हिषि॑ । सद॑सि । पि॒न्व॒ते॒ । नॄन् ।
वृषा॑ । वा॒म् । मे॒घः । वृ॒ष॒णा॒ । पी॒पा॒य॒ । गोः । न । सेके॑ । मनु॑षः । द॒श॒स्यन् ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• syā ← tya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “that.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• ruśato ← ruśataḥ ← ruśat
• [noun], genitive, singular, neuter
• “white; bright; bright.”

• vapsaso ← vapsasaḥ ← vapsas
• [noun], genitive, singular, neuter

• gīs ← gīḥ ← gir
• [noun], nominative, singular, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• tribarhiṣi ← tri
• [noun]
• “three; tri/tisṛ [word].”

• tribarhiṣi ← barhiṣi ← barhis
• [noun], locative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• sadasi ← sadas
• [noun], locative, singular, neuter
• “mansion; assembly; seat; seat.”

• pinvate ← pinv
• [verb], singular, Present indikative
• “swell; swell; overflow; abound.”

• nṝn ← nṛ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• megho ← meghaḥ ← megha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “cloud; abhra; mass; megha [word].”

• vṛṣaṇā ← vṛṣan
• [noun], vocative, dual, masculine
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• pīpāya ← pyā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “swell; abound; swell.”

• gor ← goḥ ← go
• [noun], genitive, singular, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• seke ← seka
• [noun], locative, singular, masculine
• “sprinkle; affusion.”

• manuṣo ← manuṣaḥ ← manus
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Manu; man.”

• daśasyan ← daśasy
• [verb noun], nominative, singular

हे अश्विनौ वां युवयोः रुशतः दीप्तस्य वप्ससः रूपस्यैव वपुषो वा ख्यापयित्री गीः स्तुतिवाक् त्रिबर्हिषि त्रिधात्वास्तीर्णबर्हिष्के सदसि यागसदने नॄन् कर्मनेतॄनस्मान् पिन्वते आप्याययति आप्याययतु वा उचितप्रदानादिना । केन प्रकारेण उच्यते । हे वृषणा वर्षितारौ कामानां वां युवयोः स्वभूतः मेघः सेक्ता जलदः प्रदानविशेषो वा वृषा वर्षकः सन् ‘मनुषः मनुष्यान् प्रति दशस्यन् प्रयच्छन् पीपाय आप्याययति । आप्यायने दृष्टान्तः । गोर्न सेके उदकसेके इव शांतनात् सेके उदकस्येव । तद्यथा आप्याययति तद्वदित्यर्थः । यद्वा । नेति संप्रत्यर्थे । गोः उदकस्य सेके निमित्तभूते सति पीपायेति संबन्धः ॥

English translation:

“May the praise of your resplendent forms, (uttered) in the hall of sacrifice, thrice strewn with sacred grass, bring prosperity to the conductors (of the sacrifice). Showerers (of benefits), may the raining-cloud, proceeding to man, nourish him lik a a sprinkling of water.”

And this very song of the gleaming wasp [=sacrificial fire] swells in the seat of men, which has three layers of ritual grass.
O bulls, the bullish cloud [=soma] is swollen as if at the insemination of a cow [/at the pouring out of the cow (=milk)], showing favor to the sons of Manu.

The gen. phrase rúśato vápsasaḥ is standardly taken as the PN (Ruśant Vapsas) of the singer. As often when a PN explanation is offered, this is a convenient way of evading an unclear word or phrase. But rúśant- is a very well-attested adj.

with a clear sense ‘gleaming, bright’ and does not otherwise form part of a PN. This leaves vápsas-, which I take as ‘wasp’ both here and in VIII.45.5 (girā́vápso, which I divide as girā́vápso, contra Pp.; see disc. in EWA s.v. vápsas-). The resultant “gleaming wasp” is, in my opinion, a description of fire; rúśant- is not infrequently a descriptor of fire, and ‘wasp’ would refer to the random movements of flames and/or the “sting” produced by flying sparks hitting skin. At least acdg. to the internet, one of the most common species of wasp in South Asia is Ropalidia marginata (often called the Indian wasp), a type of paper wasp that is remarkably flame-red in color, and, in YouTube videos, a cluster of such wasps on top of their nest looks rather like a flickering fire. Its sting is quite painful. Its “song” in this passage would either be the sound of the crackling fire compared to the buzzing of the wasps or else simply the hymn recited at the ritual fire.

The published translation careless omits the vām; I would emend the tr. to “this very song … swells for you …” The second hemistich concerns the soma, in my view, though Geldner and Renou both take the bullish cloud as an image of generosity and Witzel Gotō as morning mist. I take this phrase as referring to the soma swollen with water after its soaking; this image is then given both a real-world and a ritual sense, playing on two senses of gór ná séke.

In the real-world image the bull is depicted as sexually aroused (swollen) in mating with a cow, lit. “at the insemination of a cow.” The root √sic frequently takes rétas- ‘semen’ as obj., and this is a shorthand way of expressing “at the pouring out (of semen) into a cow,” vel sim. But in the ritual image, “at the pouring out of the cow” refers to the pouring of milk and its mixing with the soma, a very common image that is regularly sexualized.

This song of bright contents for you is swelling in the men’s hall where three-fold grass is ready.
Your strong rain-cloud, ye Mighty Ones, hath swollen, honouring men as ’twere with milk’s outpouring.

Und für euch schwillt diese Lobrede des Rusat Vapsas auf dem mit dreifachem Barhis belegten Sitz der Männer an. Eure bullenhafte Wolke, ihr Bullenhaften, ist angeschwollen, bei ihrem Erguß die Menschen befriedigend wie bei dem der Kuh.

Dies Lied, das eure Glanzgestalt verherrlicht, erquickt auf dreigetheiltem Sitz die Männer, Es schwoll, o Stiere, euer Stier, die Wolke, wie mit Erguss der Milch die Menschen segnend.

И для вас эта песнь Рушата Вапсаса
Делает мужей набухшими на месте жертвоприношения, трижды (устланном) соломой.
Ваша бычья туча набухла, о два быка,
Словно корова при излиянии (молока), делая приятное людям.

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर अध्यापकोपदेशक विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृषणा) दुष्टों की सामर्थ्य बाँधनेवाले अध्यापकोपदेशको ! (वाम्) तुम दोनों के (रुशतः) प्रकाशित (वप्ससः) रूप की जो (गीः) वाणी है (स्या) वह (त्रिबर्हिषि) तीन वेदवेत्ता वृद्ध जिसमें हैं उस (सदसि) सभा में (नॄन्) अग्रगन्ता मनुष्यों को (पिन्वते) सेवती है और (वाम्) तुम दोनों का जो (वृषा) सेचने में समर्थ (मेघः) मेघ के समान वाणी विषय (दशस्यन्) चाहे हुए फल को देता हुआ (गोः) पृथिवी के (सेके) सेचन में (न) जैसे वैसे अपने व्यवहार में (मनुषः) मनुष्यों की (पीपाय) उन्नति कराता है उसको (उत) भी हम सेवें ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्य जब सत्य कहते हैं तब उनके मुख की आकृति मलीन नहीं होती और जब झूठ कहते हैं तब उनका मुख मलीन हो जाता है। जैसे पृथिवी पर ओषधियों का बढ़ानेवाला मेघ है, वैसे जो सभासद् उपदेश करने योग्यों को सत्य भाषण से बढ़ाते हैं, वे सबके हितैषी होते हैं ॥ ८ ॥

अन्वय: हे वृषणा वां रुशतो वप्ससो या गीः स्या त्रिबर्हिषि सदसि नॄन् पिन्वते तां वां वृषा मेघो दशस्यन् गोः सेके न च व्यवहारे मनुषः पीपाय तमुत वयं सेवेमहि ॥ ८ ॥

पुनरध्यापकोपदेशकविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (स्या) सा (वाम्) युवयोः (रुशतः) प्रकाशितस्य (वप्ससः) सुरूपस्य (गीः) वाक् (त्रिबर्हिषि) त्रयो वेदवेत्तारो वृद्धा यस्यां तस्याम् (सदसि) सभायाम् (पिन्वते) सेवते (नॄन्) नायकान् मनुष्यान् (वृषा) (वाम्) युवयोः (मेघः) मेघ इव (वृषणा) दुष्टसामर्थ्यबन्धकौ (पीपाय) आप्याययति वर्द्धयति (गोः) पृथिव्याः (न) इव (सेके) सिञ्चने (मनुषः) मनुष्यान् (दशस्यन्) अभिमतं प्रयच्छन् ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्या यदा सत्यं वदन्ति तदा मुखाऽऽकृतिर्मलीनी न भवति यदा मिथ्या वदन्ति तदा मुखं मलीनं जायते। यथा पृथिव्यामौषधानां वर्द्धको मेघस्तथा ये सभासद उपदेश्यांश्च सत्यभाषणेन वर्द्धयन्ति ते सर्वेषां हितैषिणो भवन्ति ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. माणसे जेव्हा खरे बोलतात तेव्हा त्यांच्या मुखाची आकृती मलीन होत नाही व जेव्हा खोटे बोलतात तेव्हा त्यांचे मुख मलीन होते. जसा मेघ पृथ्वीवर औषधी वाढविणारा असतो तसे सभासद उपदेश करण्यायोग्य लोकांना सत्य वचनाने उन्नत करतात, ते सर्वांचे हितैषी असतात. ॥ ८ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

युवा᳓म् पूषे᳓व अश्विना पु᳓रंधिर्
अग्नि᳓म् उषां᳓ न᳓ जरते हवि᳓ष्मान्
हुवे᳓ य᳓द् वां वरिवस्या᳓ गृणानो᳓
विद्या᳓मेषं᳓ वृज᳓नं जीर᳓दानुम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

iva ← iva (invariable)

púraṁdhiḥ ← púraṁdhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pūṣā́ ← pūṣán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yuvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

havíṣmān ← havíṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jarate ← √gr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ná ← ná (invariable)

uṣā́m ← uṣā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

gr̥ṇānáḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

huvé ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

varivasyā́ ← varivasyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

iṣám ← iṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jīrádānum ← jīrádānu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vidyā́ma ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

vr̥jánam ← vr̥jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

यु॒वाम् । पू॒षाऽइ॑व । अ॒श्वि॒ना॒ । पुर॑म्ऽधिः । अ॒ग्निम् । उ॒षाम् । न । ज॒र॒ते॒ । ह॒विष्मा॑न् ।
हु॒वे । यत् । वा॒म् । व॒रि॒व॒स्या । गृ॒णा॒नः । वि॒द्याम॑ । इ॒षम् । वृ॒जन॑म् । जी॒रऽदा॑नुम् ॥

• yuvām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• pūṣevāśvinā ← pūṣā ← pūṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• pūṣevāśvinā ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• pūṣevāśvinā ← aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• purandhir ← purandhiḥ ← purandhi
• [noun], nominative, singular, masculine

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• uṣāṃ ← uṣām ← uṣā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Uṣā; dawn; burn.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• jarate ← jṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “sing.”

• haviṣmān ← haviṣmat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sacrificing.”

• huve ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• varivasyā
• [noun], instrumental, singular, feminine

• gṛṇāno ← gṛṇānaḥ ← gṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise.”

• vidyāmeṣaṃ ← vidyāma ← vid
• [verb], plural, Present optative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• vidyāmeṣaṃ ← iṣam ← iṣa
• [noun], accusative, singular, masculine

• vṛjanaṃ ← vṛjanam ← vṛjana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “community; settlement.”

• jīradānum ← jīra
• [noun]
• “agile; quick; fast.”

• jīradānum ← dānum ← dānu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Dānu; dew; drop.”

हे अश्विनौ युवां पुरंधिः बहुप्रज्ञः पूषेव पोषक इव हविष्मान् हविर्युक्तः जरते स्तौति । यद्वा । पुरंधिर्बहूनां धारयित्री पूषेव पृथिवीव ॥ द्वितीयार्थे प्रथमा ॥ तां यथा स्तौति तद्वत् । किमिव अग्निमुषां न । अग्निमुषसं च यथा तथा युवामपि । प्रातरनुवाकाश्विनशस्त्रयोः आश्विनक्रतुवत् आग्नेयोषस्ययोरपि सद्भावादिति भावः । कदेति आह । यत् यदा वरिवस्या वरिवस्यया परिचर्यया युक्तः गृणानः स्तोता स्तौति तदा यजमानोऽपि जरते इत्यर्थः । विद्यामेत्यादि गतम् ॥ ॥२३॥

English translation:

“The wise offerer of oblations, like Pūṣan, praises you, Aśvins, as (he would praise) Agni and Uṣā, (at the season) at which I invoke you praising with devotion that we may thence obtain food, strength, and long life.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

At the season: the allusion is to the time at which it is especially proper to worship Aśvins, the morning sacrifice

Just as Pūṣan and Plenitude (summoned) you, o Aśvins—the one with the oblation sings (to you, as if) to Agni, as if to Dawn,
when I summon you, singing to you, with a longing for wide space.
– May we know refreshment and a community having lively waters.

This vs. seems to be trying to aggregate as many divinities into the final summons as possible, and it does so rather awkwardly. On the basis of I.117.19 áthā yuvā́m íd ahvayat púraṃdhiḥ “P. called upon just you two [=Aśvins],” I take púraṃdhiḥ here as the separate (female) figure, rather than as an qualifier of Pūṣan like Geldner Also on the basis of that passage I supply ‘summoned’ (generatable from huvé in c) rather than making this part of the b clause with the verb jarate – though very little depends on one or the other decision.

In c gṛṇānáḥ must be, quite unusually, transitive: it is ordinarily passive. I think the transitive value for this medial participle was induced by its etymological relationship with transitive jarate in b, mediated by the medial participle to that pres.

stem, which also takes the singer, not the besung, as subj. See the very similar passage VI.62.1 aśvínā huve járamāṇo arkaíḥ “I call upon the Aśvins, singing with my chants.”

The prudent worshipper, like Pusan, Asvins! praises you as he praises Dawn and Agni,
When, singing with devotion, he invokes you. May we find strengthening food in full abundance.

Euch, Asvin, ruft der Opfernde, wunscherfüllend wie Pusan, wach, wie den Agni, wie die Usas, da ich euch preisend lade im Wunsch nach Sorgenfreiheit. - Wir möchten einen gastfreien Opferbündler kennen lernen, der rasch schenkt.

Euch Rittern naht wie Puschan unsre Gabe, dem Agni wie dem Morgenroth der Priester, Wenn ich euch preisend rufe mit Verlangen. Gebt Labung uns und wasserreiche Fluren.

Вас, о Ашвины, как (и) Агни, (и) Ушас, зовет жертвователь,
Подобно Пушану исполняющий желания,
Когда я приглашаю вас, воспевая из стремления к широкому простору.
Мы хотим найти щедрую общину, легко дарящую!

• अश्विनौ
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अश्विना) सत्योपदेश और रक्षा करनेवाले विद्वानो ! (अग्निम्) अग्नि और (उषाम्) प्रभात वेला को (यत्) जो (पुरन्धिः) जगत् को धारण करने और (पूषेव) पुष्टि करनेवाले सूर्य के समान (हविष्मान्) प्रशस्त दान जिसके विद्यमान वह जन (युवाम्) तुम दोनों की (न) जैसे (जरते) स्तुति करता है वैसे (वाम्) तुम दोनों की (वरिवस्या) सेवा में हुए कर्मों की (गृणानः) प्रशंसा करता हुआ वह मैं तुमको (हुवे) स्वीकार करता हूँ ऐसे करते हुए हम लोग (इषम्) विज्ञान (वृजनम्) बल और (जीरदानुम्) दीर्घजीवन को (विद्याम) जानें ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे सूर्य सबकी पुष्टि करनेवाला अग्नि और प्रभात समय को प्रकट करता वैसे प्रशंसित दानशील पुरुष विद्वानों के गुणों को अच्छे प्रकार कहता है ॥ ९ ॥इस सूक्त में अश्वि के दृष्टान्त से अध्यापक और उपदेशकों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की सङ्गति पिछले सूक्त के साथ समझनी चाहिये ॥ यह एकसौ इक्यासीवाँ सूक्त और छब्बीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे अश्विनाऽग्निमुषां यत् पुरन्धिः पूषेव हविष्मान् युवां न जरते तथा वां वरिवस्या स गृणानः सन्नहं युवां हुवे। एवं कुर्वन्तो वयमिषं वृजनं जीरदानुञ्च विद्याम ॥ ९ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (युवाम्) (पूषेव) पुष्टिकर्त्ता सूर्य्यइव (अश्विना) सत्योपदेशकरक्षयितः (पुरन्धिः) यः पुरं जगद्धरति सः (अग्निम्) पावकम् (उषाम्) उषसं प्रभातवेलाम् (न) इव (जरते) स्तौति (हविष्मान्) प्रशस्तानि हवींषि दानानि विद्यन्ते यस्य सः (हुवे) स्वीकरोमि (यत्) यः (वाम्) युवयोः (वरिवस्या) वरिवसि परिचर्य्यायां भवानि सेवनकर्माणि (गृणानः) स्तुवन् (विद्याम) विजानीयाम् (इषम्) विज्ञानम् (वृजनम्) बलम् (जीरदानुम्) दीर्घं जीवनम् ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा सूर्यः सर्वेषां पुष्टिकरोऽग्निं प्रभातकालं चाविः करोति तथा प्रशस्तदानशीलः पुरुषो विद्वद्गुणानाख्यापयति ॥ ९ ॥अस्मिन् सूक्तेऽश्विदृष्टान्तेनाऽध्यापकोपदेशकगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥इत्येकाशीत्युत्तरं शततमं सूक्तं षड्विंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा सूर्य सर्वांची पुष्टी करणारा अग्नी असून प्रभातवेळ प्रकट करतो तसे प्रशंसित दानशील पुरुष विद्वानांच्या गुणांचे चांगले वर्णन करतात. ॥ ९ ॥