१७७

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ चर्षणिप्रा᳓ वृषभो᳓ ज᳓नानां
रा᳓जा कृष्टीना᳓म् पुरुहूत᳓ इ᳓न्द्रः
स्तुतः᳓ श्रवस्य᳓न्न् अ᳓वसो᳓प मद्रि᳓ग्
युक्त्वा᳓ ह᳓री वृ᳓षणा᳓ याहि अर्वा᳓ङ्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

carṣaṇiprā́ḥ ← carṣaṇiprā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jánānām ← jána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kr̥ṣṭīnā́m ← kr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

puruhūtáḥ ← puruhūtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ávasā ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

madrík ← madrík (invariable)

śravasyán ← √śravasy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

stutáḥ ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

úpa ← úpa (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

arvā́ṅ ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hárī ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

vŕ̥ṣaṇā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yuktvā́ ← √yuj- (root)
{non-finite:CVB}

आ । च॒र्ष॒णि॒ऽप्राः । वृ॒ष॒भः । जना॑नाम् । राजा॑ । कृ॒ष्टी॒नाम् । पु॒रु॒ऽहू॒तः । इन्द्रः॑ ।
स्तु॒तः । श्र॒व॒स्यन् । अव॑सा । उप॑ । म॒द्रिक् । यु॒क्त्वा । हरी॑ । वृष॑णा । आ । या॒हि॒ । अ॒र्वाङ् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• carṣaṇiprā ← carṣaṇi
• [noun], feminine
• “people.”

• carṣaṇiprā ← prāḥ ← prā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “appreciated.”

• vṛṣabho ← vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• janānāṃ ← janānām ← jana
• [noun], genitive, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• kṛṣṭīnām ← kṛṣṭi
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people; citizenry.”

• puruhūta ← puruhūtaḥ ← puruhūta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; Vishnu.”

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• stutaḥ ← stu
• [verb noun], nominative, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• śravasyann ← śravasyan ← śravasy
• [verb noun], nominative, singular

• avasopa ← avasā ← avas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• avasopa ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• madrig ← madrik
• [adverb]

• yuktvā ← yuj
• [verb noun]
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• harī ← hari
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• vṛṣaṇā ← vṛṣan
• [noun], accusative, dual, masculine
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• yāhy ← yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• arvāṅ ← arvāñc
• [noun], nominative, singular, masculine
• “approaching; facing; less.”

अयम् इन्द्रः चर्षणिप्राः । चर्षणयो मनुष्याः । तेषां धनादिना प्रीणयिता । जनानां सर्वेषां वृषभः कामानां वर्षिता । तथा कृष्टीनाम् । मनुष्यनामैतत् । मनुष्याणां राजा स्वामी पुरुहूतः बहुभिराहूतः । ईदृश इन्द्रोऽस्मानाजानातु आगच्छतु वा । उत्तरार्धः परोक्षवादः । हे इन्द्र स्तुतः अस्माभिः श्रवस्यन् हविर्लक्षणान्नमिच्छन् अवसा अस्मद्रक्षणेन तर्पणेन वा युक्तः सन् मद्रिक मदभिमुखमञ्चन् वृषणा वर्षकौ युवानौ हरी अश्वौ युक्त्वा रथे योजयित्वा अर्वाङ् अस्मदभिमुखम् आ याहि आगच्छ ॥

English translation:

“May Indra, who is the cherisher of men, the benefactor of mankind,t he lord of men, the adored of many, (come to us), Indra, who are praised (by us), and are desirous of the oblation, harness your vigorous steeds, and come down to me for (my preservation).”

Here (let) the bull of the peoples, filling the domains, the king of the communities, much-invoked Indra (come).
Praised, seeking fame, having hitched up the two bullish fallow bays, drive right up to one such as me with help.

THE Bull of men, who cherishes all people, King of the Races, Indra, called of many,
Fame-loving, praised, hither to me with succour turn having yoked both vigorous Bay Horses!

Der die Lande erfüllende Bulle der Menschen, der König der Völker, der vielgerufene Indra komme her! Gepriesen, ruhmsuchend komme näher mit deiner Gunst zu mir, nachdem du das bullige Falbenpaar angespannt hast!

Der Männerfürst, der alle Wesen segnet, der vielgerufne Völkerkönig Indra, Mit Hülfe komm gepriesner, Ruhm begehrend zu mir herbei, die starken Rosse schirrend.

Бык людей, наполняющий человечество
Царь народов, многопризываемый Индра (пусть) при(дет сюда)!
Восхваленный, ищущий славы, приезжай сюда ко мне со (своей) помощью,
Запрягши пару буланых коней!

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब एकसौ सतहत्तर सूक्त का आरम्भ है। उसमें राजा और विद्वानों के गुणों को कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! जैसे (वृषभः) अतीव बलवान् (जनानाम्) शुद्ध गुणों में प्रसिद्ध हुए जनों में (चर्षणिप्राः) मनुष्यों को विद्या से पूर्ण करनेवाला (राजा) प्रकाशमान और (कृष्टीनाम्) मनुष्यों में (पुरुहूतः) बहुतों से सत्कार को प्राप्त हुआ (स्तुतः) प्रशंसित (श्रवस्यन्) अपने को अन्न की इच्छा करता हुआ (मद्रिक्) जो काम को प्राप्त होता वह (इन्द्रः) ऐश्वर्य का देनेवाला (वृषणा) अति बली (हरी) हरणशील घोड़ों को (युक्त्वा) जोड़कर (अर्वाङ्) नीचली भूमियों में जाता है वैसे (अवसा) रक्षा आदि के साथ हम लोगों के (उप, आ, याहि) समीप आओ ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे शुभ, गुण, कर्म, स्वभाववाले सभाध्यक्ष प्रजाजनों में चेष्टा करें, वैसे प्रजाजनों को भी चेष्टा करनी चाहिये। जैसे कोई विमान पर चढि और ऊपर को जायकर नीचे आता है, वैसे विद्वान् जन अगले-पिछले विषय को जाननेवाले हों ॥ १ ॥

अन्वय: हे विद्वन् तथा वृषभो जनानां चर्षणिप्रा राजा कृष्टीनां पुरुहूतः स्तुतः श्रवस्यन्मद्रिगिन्द्रो वृषणा हरी युक्त्वा अर्वाङ् याति तथाऽवसा त्वमस्मानुपा याहि ॥ १ ॥

अथ राजविद्वद्गुणानाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (चर्षणिप्राः) यश्चर्षणीन्मनुष्यान् प्राति विद्यया पिपर्त्ति सः (वृषभः) अतीव बलवान् (जनानाम्) शुभगुणेषु प्रादुर्भूतानाम् (राजा) प्रकाशमानः (कृष्टीनाम्) मनुष्याणाम् (पुरुहूतः) बहुभिः सत्कृतः (इन्द्रः) ऐश्वर्यप्रदः (स्तुतः) प्रशंसितः (श्रवस्यन्) आत्मनः श्रवोऽन्नमिच्छन् (अवसा) रक्षणादिना (उप) (मद्रिक्) यो मद्रं काममञ्चति सः (युक्त्वा) संयोज्य (हरी) हरणशीलौ (वृषणा) बलिष्ठावश्वौ (याहि) प्राप्नुहि (अर्वाङ्) योऽर्वागधो देशमञ्चति गच्छति तम् ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा शुभगुणकर्मस्वभावा सभाध्यक्षाः प्रजासु चेष्टेरँस्तथा प्रजास्थैश्चेष्टितव्यम्। यथा कश्चिद्विमानमारुह्योपरि गत्वाऽध आयाति तथा विद्वांसः पराऽवरज्ञा स्युः ॥ १ ॥

येथे राजा इत्यादी विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती आहे हे जाणले पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. शुभ गुण, कर्म स्वभावाचा सभाध्यक्ष प्रजेशी जसा व्यवहार करतो तसा प्रजेचाही व्यवहार असावा. जशी एखादी व्यक्ती विमानात बसून वर खाली जाते येते तसे विद्वानानेही मागचा पुढचा विषय जाणावा. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ये᳓ ते वृ᳓षणो वृषभा᳓स इन्द्र
ब्रह्मयु᳓जो वृ᳓षरथासो अ᳓त्याः
ताँ᳓ आ᳓ तिष्ठ ते᳓भिर् आ᳓ याहि अर्वा᳓ङ्
ह᳓वामहे त्वा सुत᳓ इन्द्र सो᳓मे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vr̥ṣabhā́saḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vŕ̥ṣaṇaḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

átyāḥ ← átya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

brahmayújaḥ ← brahmayúj- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vŕ̥ṣarathāsaḥ ← vŕ̥ṣaratha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

arvā́ṅ ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tā́n ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

tébhiḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:PL}

tiṣṭha ← √sthā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

hávāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sóme ← sóma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

suté ← √su- (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ये । ते॒ । वृष॑णः । वृ॒ष॒भासः॑ । इ॒न्द्र॒ । ब्र॒ह्म॒ऽयुजः॑ । वृष॑ऽरथासः । अत्याः॑ ।
तान् । आ । ति॒ष्ठ॒ । तेभिः॑ । आ । या॒हि॒ । अ॒र्वाङ् । हवा॑महे । त्वा॒ । सु॒ते । इ॒न्द्र॒ । सोमे॑ ॥

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vṛṣaṇo ← vṛṣaṇaḥ ← vṛṣan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• vṛṣabhāsa ← vṛṣabhāsaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• brahmayujo ← brahma ← brahman
• [noun], neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• brahmayujo ← yujaḥ ← yuj
• [noun], nominative, plural, masculine
• “amalgamated; harnessed.”

• vṛṣarathāso ← vṛṣa ← vṛṣan
• [noun]
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• vṛṣarathāso ← rathāsaḥ ← ratha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• atyāḥ ← atya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “horse; steed.”

• tāṃ ← tad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tiṣṭha ← sthā
• [verb], singular, Present imperative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• tebhir ← tebhiḥ ← tad
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yāhy ← yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• arvāṅ ← arvāñc
• [noun], nominative, singular, masculine
• “approaching; facing; less.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• suta ← sute ← su
• [verb noun], locative, singular
• “press out; su.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• some ← soma
• [noun], locative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

हे इन्द्र ते तव संबन्धिनः वृषणः वर्षका युवानो वर्षणवन्तो वा वृषभासः श्रेष्ठाः ब्रह्मयुजः परिवृढेन मन्त्रेण युज्यमानाः वृषरथासः वर्षणरथवन्तः । तत्र नियुक्ता इत्यर्थः । ईदृशाः अत्याः अश्वा ये सन्ति तान् आ तिष्ठ आश्रय आरोह । तेभिः तैः अर्वाङ् अस्मदभिमुखम् आ याहि आगच्छ । वयं च हे इन्द्र सोमे सुते सति त्वा त्वां हवामहे आह्वयामः ॥

English translation:

“Mount, Indra, your steeds, who are young and vigorous, tractable to prayer, and harnessed to a bounty-shedding car; come down with them to us. We invoke you, Indra, the libation being poured out.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Young and vigorous: the words varṣa and varṣaṇam are repeated: showering, shedding, effusing; the horses are vṛṣaṇa; the car is varṣaṇa; Indra is vṛṣabha; Soma is vṛṣan

Your bullish bulls, Indra, which are yoked by sacred formulations, the steeds provided with a bullish chariot—
mount them; with them drive right up here. We invoke you, Indra, when the soma is pressed.

Thy mighty Stallions, yoked by prayer, O Indra, thy. Coursers to thy mighty chariot harnessed,–
Ascend thou these, and borne by them come hither: with Soma juice out. poured, Indra, we call thee.

Deine bulligen Bullen, o Indra, die durch die Worteskraft geschirrten Rennpferde am bullenhaften Wagen, die besteige, mit denen komm näher! Wir laden dich, Indra, zum gepreßten Soma.

Die starken Stiere, die du hast, o Indra, gebetgeschirrte Ross’ am Stier, dem Wagen, Besteige die, und komme her mit ihnen, wir rufen dich zum Somasaft, o Indra.

Те, что твои мужественные быки, о Индра,
Запрягаемые священным словом кони с мужественной колесницей, -
Садись на них, приезжай на них сюда!
Мы призываем тебя, о Индра, у выжатого сомы.

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब अगले मन्त्र में राजविषय का उपदेश किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सूर्य के समान वर्त्तमान राजन् ! (ते) आपके (ये) जो (वृषणः) प्रबल ज्वान (वृषभासः) वृषभ (ब्रह्मयुजः) उत्तम अन्न का योग करनेवाले (वृषरथासः) शक्तिबन्धक और रमण साधन रथ (अत्याः) और निरन्तर गमनशील घोड़े हैं (तान्) उनको (आ, तिष्ठ) यत्नवान् करो अर्थात् उन पर चढ़ो, उन्हें कार्यकारी करो। हे (इन्द्र) सूर्य के समान वर्त्तमान राजन् ! हम लोग (सुते) उत्पन्न हुए (सोमे) ओषधि आदिकों के गुण के समान ऐश्वर्य के निमित्त (त्वा) आपको (हवामहे) स्वीकार करते हैं आप (तेभिः) उनके साथ (अर्वाङ्) सम्मुख (आ, याहि) आओ ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जो राजजन समस्त साधनों से साध्य रथों, प्रबल घोड़ों और बैलों को कार्य्यों में संयुक्त कराते हैं, वे प्रशस्त यान आदि पदार्थों से युक्त हुए ऐश्वर्य को प्राप्त होते हैं ॥ २ ॥

अन्वय: हे इन्द्र ते वृषणो ये वृषभासो ब्रह्मयुजो वृषरथासोऽत्याः सन्ति तानातिष्ठ। हे इन्द्र वयं सुते सोमे त्वा हवामहे त्वं तेभिरर्वाङायाहि ॥ २ ॥

अथ राजविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) (ते) (वृषणः) प्रबला युवानः (वृषभासः) परिशक्तिबन्धकाः (इन्द्र) विद्युदिव सेनेश (ब्रह्मयुजः) ब्रह्माणं युञ्जन्ति यैस्ते (वृषरथासः) वृषाः शक्तिबन्धका रथा रमणसाधनानि येषान्ते (अत्याः) नितरां गमनशीला अश्वाः (तान्) (आ) समन्तात् (तिष्ठ) (तेभिः) तैः (आ) आभिमुख्ये (याहि) आगच्छ (अर्वाङ्) अभिमुखम् (हवामहे) स्वीकुर्महे (त्वा) त्वाम् (सुते) निष्पन्ने (इन्द्र) सूर्यइव वर्त्तमान (सोमे) ओषध्यादिगुणइवैश्वर्ये ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - ये राजानः सर्वसाधनसाध्यरथान् प्रबलानश्वान् वृषभांश्च कार्येषु संयोजयन्ति ते प्रशस्तयानादियुक्ता ऐश्वर्यं लभन्ते ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जे राजे संपूर्ण साधनांनी साध्य, रथ, प्रबल घोडे व बैलांना कार्यात संयुक्त करवितात त्यांना प्रशस्त यान इत्यादी पदार्थांनी युक्त ऐश्वर्य प्राप्त होते. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ तिष्ठ र᳓थं वृ᳓षणं वृ᳓षा ते
सुतः᳓ सो᳓मः प᳓रिषिक्ता म᳓धूनि
युक्त्वा᳓ वृ᳓षभ्यां वृषभ क्षितीनां᳓
ह᳓रिभ्यां याहि प्रव᳓तो᳓प मद्रि᳓क्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

tiṣṭha ← √sthā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣaṇam ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mádhūni ← mádhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

páriṣiktā ← √sic- (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sutáḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

kṣitīnā́m ← kṣití- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

vr̥ṣabha ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣabhyām ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:DU}

yuktvā́ ← √yuj- (root)

háribhyām ← hári- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:DU}

madrík ← madrík (invariable)

pravátā ← pravát- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

आ । ति॒ष्ठ॒ । रथ॑म् । वृष॑णम् । वृषा॑ । ते॒ । सु॒तः । सोमः॑ । परि॑ऽसिक्ता । मधू॑नि ।
यु॒क्त्वा । वृष॑ऽभ्याम् । वृ॒ष॒भ॒ । क्षि॒ती॒नाम् । हरि॑ऽभ्याम् । या॒हि॒ । प्र॒ऽवता॑ । उप॑ । म॒द्रिक् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tiṣṭha ← sthā
• [verb], singular, Present imperative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• vṛṣaṇaṃ ← vṛṣaṇam ← vṛṣan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• sutaḥ ← su
• [verb noun], nominative, singular
• “press out; su.”

• somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pariṣiktā ← pariṣic ← √sic
• [verb noun], nominative, plural
• “sprinkle; effuse; rub.”

• madhūni ← madhu
• [noun], nominative, plural, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• yuktvā ← yuj
• [verb noun]
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• vṛṣabhyāṃ ← vṛṣabhyām ← vṛṣan
• [noun], instrumental, dual, masculine
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• vṛṣabha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• kṣitīnāṃ ← kṣitīnām ← kṣiti
• [noun], genitive, plural, feminine
• “floor; Earth; earth; pṛthivī; people; dwelling; battlefield; Earth; estate; colony; house.”

• haribhyāṃ ← haribhyām ← hari
• [noun], instrumental, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• pravatopa ← pravatā ← pravat
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “slope; river.”

• pravatopa ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• madrik
• [adverb]

हे इन्द्र त्वं रथम् आ तिष्ठ आश्रय यज्ञगमनार्थम् । कीदृशं रथम् । वृषणं वर्षकं कामानाम् । किमर्थमिति चेत् । उच्यते । ते त्वदर्थं वृषा वर्षकः सोमः सुतः अभिषुतः । तथा मधूनि मधुराणि घृतक्षीरादीनि परिषिक्ता परितः सिक्तानि संपादितानि । यद्वा । मधूनि मधुराः सोमरसाश्चमसेषु पूरिताः । आगमनप्रकार उच्यते । हे वृषभ वर्षकेन्द्र वृषभ्यां वर्षकाभ्यां हरिभ्यां युक्त्वा रथं योजयित्वा क्षितीनां कर्मसु निवसतां यजमानानां अस्माकमनुग्रहाय । क्षितीनां वृषभेति वा योज्यम् । प्रवता वेगवता रथेन मद्रिक् मदभिमुखमञ्चन मदाभिमुख्येन उप याहि ॥

English translation:

“Ascend your bounty-shedding car, for you the Soma, the showerer of benefits, is effused, the sweet libations are prepared. Bounty-shedding Indra, having harnessed them, come with your vigorous steeds for (the good of) mankind; come with your rapid (car) to my presence.”

Mount the bullish chariot. The bullish soma is pressed for you, the honeyed drinks poured forth.
Having hitched up, with the two bulls, o bull of the settlements, with the two fallow bays, drive on an easy slope up to one such as me.

The hemistich-internal enjambment in ab – … vṛ́ṣā te, sutáḥ sómaḥ … – is noteworthy, esp. because b is a repeated pāda (VII.24.2b), and in its other occurrence the pāda is syntactically self-contained. In fact, Witzel Gotō tr. the two pādas separately here, with vṛ́ṣā in pāda a referring to Indra and te a gen. with rátham: “Auf deinen stierhaften Streitwagen steige als Stierhafter.” This isn’t impossible, but the other interpr. (fld. by Geldner and Renou) seems more natural.

Ascend thy mighty car: the mighty Soma is poured for thee and sweets are sprinkled round us.
Come down to us-ward, Bull of human races, come, having harnessed them, with strong Bay Horses.

Besteige den bulligen Wagen, der bullige Soma ist für dich ausgepreßt, die Süßtränke sind umgegossen. Mit dem Bullenpaar fahrend, du Bulle der Völker, komm mit den Falben in vollem Lauf her zu mir!

Als Stier besteige deinen Stier, den Wagen; gebraut ist Soma, Süssigkeit ergossen, O Stier der Völker, schirre an dein Stierpaar und komme eilend mit den Füchsen zu mir.

Взойди на мужественную колесницу. Мужественный
Сома выжат для тебя. Разлиты сладкие (напитки).
Запрягши (колесницу), на двух быках, о бык народов,
На двух буланых конях приезжай прямо ко мне!

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृषभ) दूसरों के सामर्थ्य रोकने से बलिष्ठ राजन् ! (मद्रिक्) हम लोगों को प्राप्त होते और (वृषा) रस आदि से परिपूर्ण होते हुए आप जो (ते) अपने लिये (सोमः) सोमलता आदि का रस (सुतः) उत्पन्न किया गया है उसमें (मधूनि) मीठे मीठे पदार्थ (परिषिक्ता) सब ओर से सींचे हुए हैं उस रस को पीकर (क्षितीनाम्) मनुष्यों के (वृषभ्याम्) प्रबल (हरिभ्याम्) हरणशील घोड़ों से (वृषणम्) दृढ़ (रथम्) रथ को (युक्त्वा) जोड़ युद्ध का (आ, तिष्ठ) यत्न करो वा युद्ध की प्रतिज्ञा पूर्ण करो और (प्रवता) नीचे मार्ग से (उप, याहि) समीप आओ ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - जो आहार-विहार से सोमादि ओषधियों के रस के सेवनेवाले, दीर्घ ब्रह्मचर्य्य, किये हुए शरीर और आत्मा के बल से युक्त राजजन बिजुली आदि पदार्थों के वेग से युक्त यानों को सिद्ध कर दण्ड से दुष्टों को निवारण कर न्याय से राज्य की रक्षा कराया करें, वे ही सुखी होते हैं ॥ ३ ॥

अन्वय: हे वृषभ राजन् मद्रिग्वृषा सँस्त्वं यस्ते सोमः सुतस्तत्र मधूनि परिषिक्ता तं पीत्वा क्षितीनां वृषभ्यां हरिभ्यां वृषणं रथं युक्त्वा युद्ध मा तिष्ठ प्रवतोप याहि ॥ ३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (तिष्ठ) (रथम्) विमानादियानम् (वृषणम्) दृढम् (वृषा) रसादि पूर्णः (ते) तुभ्यम् (सुतः) निष्पादितः (सोमः) सोमलतादिरसः (परिषिक्ता) परितः सर्वतः सिक्तानि (मधूनि) मधुरादि द्रव्याणि (युक्त्वा) (वृषभ्याम्) बलिष्ठाभ्याम् (वृषभ) परशक्तिबन्धकत्वेन बलिष्ठ (क्षितीनाम्) मनुष्याणाम् (हरिभ्याम्) हरणशीलाभ्याम् (याहि) (प्रवता) निम्नेन मार्गेण (उप) (मद्रिक्) अस्मानञ्चन् प्राप्नुवन् ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - ये युक्ताहारविहाराः सोमाद्योषधिरससेविनो दीर्घब्रह्मचर्याः शरीरात्मबलयुक्ता राजानो विद्युदादिपदार्थवेगयुक्तानि यानानि साधयित्वा दण्डेन दुष्टान् निवार्य्य न्यायेन राज्यं रक्षयेयुस्त एव सुखिनो भवन्ति ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - जे आहारविहाराने युक्त, सोम इत्यादी औषधांचे रस पिणारे, दीर्घ ब्रह्मचर्य, शरीर आत्मा यांच्या बलाने युक्त राजे, विद्युत इत्यादी पदार्थांच्या वेगाप्रमाणे युक्त यान सिद्ध करून दंड देऊन दुष्टांचे निवारण करतात व न्यायाने राज्याचे रक्षण करतात, तेच सुखी होतात. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अयं᳓ यज्ञो᳓ देवया᳓ अय᳓म् मिये᳓ध
इमा᳓ ब्र᳓ह्माणि अय᳓म् इन्द्र सो᳓मः
स्तीर्ण᳓म् बर्हि᳓र् आ᳓ तु᳓ शक्र प्र᳓ याहि
पि᳓बा निष᳓द्य वि᳓ मुचा ह᳓रीह᳓°

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devayā́ḥ ← devayā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

miyédhaḥ ← miyédha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajñáḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bráhmāṇi ← bráhman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

imā́ ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)

śakra ← śakrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

stīrṇám ← √str̥̄- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

tú ← tú (invariable)

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

hárī ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ihá ← ihá (invariable)

muca ← √muc- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

niṣádya ← √sad- (root)
{non-finite:CVB}

píba ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

अ॒यम् । य॒ज्ञः । दे॒व॒ऽयाः । अ॒यम् । मि॒येधः॑ । इ॒मा । ब्रह्मा॑णि । अ॒यम् । इ॒न्द्र॒ । सोमः॑ ।
स्ती॒र्णम् । ब॒र्हिः । आ । तु । श॒क्र॒ । प्र । या॒हि॒ । पिब॑ । नि॒ऽसद्य॑ । वि । मु॒च॒ । हरी॒ इति॑ । इ॒ह ॥

• ayaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yajño ← yajñaḥ ← yajña
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• devayā ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devayā ← yāḥ ← yā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “going.”

• ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• miyedha ← miyedhaḥ ← miyedha
• [noun], nominative, singular, masculine

• imā ← idam
• [noun], nominative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• brahmāṇy ← brahmāṇi ← brahman
• [noun], nominative, plural, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• stīrṇam ← stṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “spread; kill; lay; cover.”

• barhir ← barhiḥ ← barhis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tu
• [adverb]
• “now; then; but; and; now; however; then; then; surely.”

• śakra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Terminalia arjuna (Roxb.) Wight et Arn.; ivory tree.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• pibā ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• niṣadya ← niṣad ← √sad
• [verb noun]
• “sit down; sit; put.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• mucā ← muca ← muc
• [verb], singular, Aorist imperative
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• harī ← hari
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

अहर्गणेषु मध्येष्वहःसु हारियोजनग्रहस्य याज्या । अग्निष्टोमोऽत्यग्निष्टोमः’ इति खण्डे सूत्रितम्- अयं यज्ञो देवया अयं मियेध इतीतरेषु ’ ( आश्व. श्रौ. ६. ११ ) इति ॥ हे इन्द्र अयं यज्ञो देवयाः देवान् गच्छन् भवति । तथा अयं यज्ञः मियेधः । मेधः पशुः । पशुवै मेधः’ इति हि श्रुतिः । इमा इमानि ब्रह्माणि मन्त्राः । अयं सुतः सोमः । स्तीर्णं बर्हिः आसनायास्तृता दर्भाः । एते पदार्थास्त्वदुचिता एवं संपादिताः । हे शक इन्द्र तु पुनः किमित्युक्ते आ प्र याहि प्रकर्षेण शीघ्रमागच्छ । आगत्य च निषद्य बर्हिष्युपविश्य पिब सोमम् । तदर्थम्। इह अस्मिन् देवयजने हरी अश्वौ वि मुच वियोजय ॥ छान्दसो नुमभावः ॥

English translation:

“This is the sacrifice offered to the gods; this is the offering of the victim; these are the prayers; this, Indra, is the Soma; the sacred grass is ready strewn; come, therefore, Indra, quickly, sit down, drink (the libation); here let loose your steeds.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

This is the offering of the victim: ayam miyedha; miyedha is an epithet of yajña, from medha = paśu, a victim

Here is the sacrifice, proceeding to the gods; here is the ritual meal, here the sacred formulations, here the soma, Indra.
The ritual grass is strewn. Drive forth toward it here, able one. Drink, having sat down on it. Unharness your two fallow bays here.

Here is God-reaching sacrifice, here the victim; here, Indra, are the prayers, here is the Soma.
Strewn is the sacred grass: come hither, Sakra; seat thee and drink: unyoke thy two Bay Coursers.

Dies ist das Opfer, das zu den Göttern geht, dies das Opfermahl, diese die erbaulichen Reden, dies der Soma, o Indra. Das Barhis ist ausgelegt, komm doch her, du Mächtiger, nimm Platz und trink, spann hier die Falben aus!

Hier ist das Opfer, hier die Götterspeise, hier die Gebete, hier, o Indra, Soma, Gestreut das Lager, komm doch her, o starker, sitz nieder, trinke, löse ab die Füchse.

Вот жертва, идущая к богам, вот жертвенная похлебка,
Вот молитвы, вот, о Индра, сома.
Расстелена солома. Приезжай же, о могучий!
Пей, усевшись! Распрягай здесь пару буланых коней!

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब राजा और विद्वान् के विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शक्र) शक्तिमान् (इन्द्र) सभापति ! (अयम्) यह (देवयाः) जिससे दिव्य गुण वा उत्तम विद्वानों को प्राप्त होना होता वह (यज्ञः) राजधर्म और शिल्प की सङ्गति से उन्नति को प्राप्त हुआ यज्ञ वा (अयम्) यह (मियेधः) जिसकी पदार्थों के डारने से वृद्धि होती वह (अयम्) यह (सोमः) बड़ी बड़ी ओषधियों का रस वा ऐश्वर्य (तु) और यह (स्तीर्णम्) ढंपा हुआ (बर्हिः) उत्तम आसन है (निसद्य) इस आसन पर बैठ (इमा) इन (ब्रह्माणि) धनों को (प्रायाहि) उत्तमता से प्राप्त होओ। इस उक्त ओषधि को (पिब) पी, (इह) यहाँ (हरी) बिजुली के धारण और आकर्षणरूपी घोड़ों को स्वीकार कर और दुःख को (विमुच) छोड़ ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - सब मनुष्यों को व्यवहार में अच्छा यत्न कर जब राजा, ब्रह्मचारी तथा विद्या और अवस्था से बढ़ा हुआ सज्जन आवे तब आसन आदि से उसका सत्कार कर पूछना चाहिए। वह उनके प्रति यथोचित धर्म के अनुकूल विद्या की प्राप्ति करनेवाले वचन को कहे जिससे दुःख की हानि सुख की वृद्धि और बिजुली आदि पदार्थों की भी सिद्धि हो ॥ ४ ॥

अन्वय: हे शक्रेन्द्र अयं देवया यज्ञोऽयं मियेधोऽयं सोमस्त्विदं स्तीर्णं बर्हिर्निसद्येमा ब्रह्माणि प्रायाहि। इं सोमं पिब इह हरी स्वीकृत्य दुःखं विमुच ॥ ४ ॥

अथ राजविद्वद्विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अयम्) (यज्ञः) राजधर्मशिल्पकार्य्यसङ्गत्युन्नतः (देवयाः) देवान् दिव्यान् गुणान् विदुषो वा याति प्राप्नोति येन सः (अयम्) (मियेधः) मियेन प्रक्षेपणेनैधः प्रदीपनं यस्य सः (इमा) इमानि (ब्रह्माणि) धनानि। ब्रह्मेति धनना०। निघं० २। १०। (अयम्) (इन्द्र) सभेश (सोमः) महौषधिरस ऐश्वर्य्यं वा (स्तीर्णम्) आच्छादितम् (बर्हिः) उत्तमासनम् (आ) (तु) (शक्र) शक्तिमान् (प्र) (याहि) प्राप्नुहि (पिब)। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (निसद्य) उपविश्य (वि) (मुच) त्यज। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। वा छन्दसीति उपधानकारलोपः। (हरी) विद्युतो धारणाकर्षणावश्वौ। हरि इतीन्द्रस्येत्यादिष्टोपयोजनना०। निघं० १। १५। (इह) अस्मिन् जगति ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - सर्वैर्जनैर्व्यवहारे प्रयत्य यदा राजा स्नातको विद्यावयोवृद्धश्चागच्छेत्तदाऽऽसनादिभिः सत्कृत्य प्रष्टव्यः, स तान् प्रति यथोचितं धर्म्यं विद्याप्रापकं वचो ब्रूयाद्यतो दुःखहानिसिद्धिर्विद्युदादिपदार्थसिद्धिश्च स्यात् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - सर्व माणसांनी प्रयत्नपूर्वक चांगला व्यवहार ठेवला पाहिजे. जेव्हा राजा, ब्रह्मचारी व वयोवृद्ध सज्जन येतील तेव्हा आसन इत्यादींनी त्यांचा सत्कार केला पाहिजे. त्यांच्याशी यथोचित धर्मानुकूल विद्येची प्राप्ती होईल अशी वाणी वापरावी. ज्यामुळे दुःखाची हानी, सुखाची वृद्धी व विद्युत इत्यादी पदार्थांची सिद्धी व्हावी. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ओ᳓ सु᳓ष्टुत इन्दर+ याहि अर्वा᳓ङ्
उ᳓प ब्र᳓ह्माणि मानिय᳓स्य कारोः᳓
विद्या᳓म व᳓स्तोर् अ᳓वसा गृण᳓न्तो
विद्या᳓मेषं᳓ वृज᳓नं जीर᳓दानुम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

arvā́ṅ ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

súṣṭutaḥ ← súṣṭuta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

bráhmāṇi ← bráhman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

kāróḥ ← kārú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mānyásya ← mānyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

ávasā ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

gr̥ṇántaḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

vástoḥ ← vástu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

vidyā́ma ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

iṣám ← iṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jīrádānum ← jīrádānu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vidyā́ma ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

vr̥jánam ← vr̥jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ओ इति॑ । सुऽस्तु॑तः । इ॒न्द्र॒ । या॒हि॒ । अ॒र्वाङ् । उप॑ । ब्रह्मा॑णि । मा॒न्यस्य॑ । का॒रोः ।
वि॒द्याम॑ । वस्तोः॑ । अव॑सा । गृ॒णन्तः॑ । वि॒द्याम॑ । इ॒षम् । वृ॒जन॑म् । जी॒रऽदा॑नुम् ॥

• o ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• o ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• suṣṭuta ← suṣṭutaḥ ← suṣṭuta
• [noun], nominative, singular, masculine

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yāhy ← yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• arvāṅ ← arvāñc
• [noun], nominative, singular, masculine
• “approaching; facing; less.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• brahmāṇi ← brahman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• mānyasya ← mānya
• [noun], genitive, singular, masculine

• kāroḥ ← kāru
• [noun], genitive, singular, masculine
• “poet; singer.”

• vidyāma ← vid
• [verb], plural, Present optative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• vastor ← vastoḥ ← vastu
• [noun], genitive, singular, feminine
• “dawn.”

• avasā ← avas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• gṛṇanto ← gṛṇantaḥ ← gṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “praise.”

• vidyāmeṣaṃ ← vidyāma ← vid
• [verb], plural, Present optative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• vidyāmeṣaṃ ← iṣam ← iṣa
• [noun], accusative, singular, masculine

• vṛjanaṃ ← vṛjanam ← vṛjana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “community; settlement.”

• jīradānum ← jīra
• [noun]
• “agile; quick; fast.”

• jīradānum ← dānum ← dānu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Dānu; dew; drop.”

हे इन्द्र सुष्टुतः अस्माभिः सम्यक्स्तुतः सन् अर्वाङ् अस्मदभिमुखम् आ याहि आगच्छैव । मा विलम्बय । किमुद्दिश्य । ‘मान्यस्य माननीयस्य कारोः स्तोतुर्होतुः कर्तुर्यजमानस्य वा ब्रह्माणि मन्त्रान् उप उपलक्ष्य । गृणन्तः स्तुवन्तोऽभिमतं शब्दयन्तो वा वयम् अवसा त्वद्रक्षणेन रक्षिताः सन्तः वस्तोः वस्तुं सुखेन संस्थातुमहनि वा सर्वेष्वहःसु अन्नादिकं विद्याम लभेमहि । विद्याम इत्यादि व्याख्यातम् ॥ ॥ २० ॥

English translation:

“Glorified by us, Indra, come to (our) presence to accept the prayers of the venerable offerer (of the oblation); so that we may ever enjoy prosperity through your protection, and thence obtain food, strength and long life.”

Well-praised, drive right here, Indra, up to the sacred formulations of the bard of Māna’s lineage.
May we know through your aid, as we sing at dawn… – May we know refreshment and a community having lively waters.

Geldner takes vástoḥ as dependent on vidyā́ma (“Wir Lobsänger möchten … den neuen Tag erleben”), but vástoḥ is almost always a temporal marker elsewhere (e.g., in nearby I.179.1). I think rather that vidyā́ma simply anticipates the identical verb that opens the refrain pāda. For further disc., see comm. ad VI.24.9, whose pāda c is identical to our c (also X.89.17).

Come to us, Indra, come thou highly lauded to the devotions of the singer Mana.
Singing, may we find early through thy succour, may we find strengthening food in full abundance.

Hochgepriesen komm, Indra, näher heran zu den erbaulichen Reden des Dichters aus des Mana Stamm! Wir Lobsänger möchten durch deine Gunst den neuen Tag erleben. - Wir möchten einen gastfreien Opferbündler kennen lernen, der rasch schenkt.

Komm nahe her, o hochgelobter Indra, zu dem Gebet des Manasohns, des Dichters; Uns Sängern sei zu Theil des Morgens Labsal. Gebt Labung uns und wasserreiche Fluren.

Прекрасно прославленный, приезжай сюда, о Индра,
На молитвы певца Маньи.
Воспевая, мы хотим узнать утро с твоей помощью!
Мы хотим найти щедрую общину, легко дарящую!

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (ओ, इन्द्र) हे धन देनेवाले सभापति ! जैसे हम लोग (मान्यस्य) सत्कार करने योग्य (कारोः) कार करनेवाले के (ब्रह्माणि) धनों को (वस्तोः) प्रतिदिन (उप, विद्याम) समीप में जानें वा जैसे (अवसा) रक्षा आदि के साथ (गृणन्तः) स्तुति करते हुए हम लोग (इषम्) प्राप्ति (वृजनम्) उत्तम गति और (जीरदानुम्) जीवात्मा को (विद्याम) जानें वैसे आप (सुष्टुतः) अच्छे प्रकार स्तुति को प्राप्त हुए (अर्वाङ्) (याहि) सम्मुख आओ ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो धन को प्राप्त हों वे औरों का सत्कार करें, जो क्रियाकुशल शिल्पीजन ऐश्वर्य को प्राप्त हों वे सबको सत्कार करने योग्य हों, जैसे जैसे विद्या आदि अच्छे गुण अधिक हों वैसे वैसे अभिमानरहित हों ॥ ५ ॥।यहाँ राजा आदि विद्वानों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति है, यह जानना चाहिये ॥यह एकसौ सतहत्तरवाँ सूक्त और बीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: ओ इन्द्र यथा वयं मान्यस्य कारोर्ब्रह्माणि वस्तोरुपविद्याम यथा वावसा गृणन्तः सन्त इषं वृजनं जीरदानुञ्च विद्याम तथा त्वं सुष्टुतोऽर्वाङ्याहि ॥ ५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (ओ) सम्बोधने (सुष्टुतः) सुष्ठु प्रशंसितः (इन्द्र) धनप्रद सभेश (याहि) प्राप्नुहि (अर्वाङ्) अर्वाचीनमञ्चन् (उप) (ब्रह्माणि) धनानि (मान्यस्य) सत्कर्त्तुं योग्यस्य (कारोः) कारकस्य (विद्याम) जानीयाम (वस्तोः) प्रतिदिनम् (अवसा) रक्षणाद्येन (गृणन्तः) स्तुवन्तः (विद्याम) विजानीयाम (इषम्) प्राप्तिम् (वृजनम्) सद्गतिम् (जीरदानुम्) जीवात्मानम् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये धनमाप्नुयुस्ते परेषां सत्कारं कुर्युः। ये क्रियाकुशलाः शिल्पिन ऐश्वर्य्यमाप्नुयुस्ते सर्वैः सत्कर्त्तव्याः स्युः। यथा यथा विद्यादिसद्गुणा अधिकाः स्युस्तथा तथा निरभिमानिनो भवन्तु ॥ ५ ॥अत्र राजादिविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेदितव्या ॥इति सप्तसप्तत्युत्तरं शततमं सूक्तं विंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. ज्यांच्याजवळ धन असेल त्यांनी इतरांचा सत्कार करावा. जे क्रियाकुशल शिल्पी लोक ऐश्वर्य प्राप्त करतात त्यांचा सर्वांनी सत्कार करावा. जसजसे विद्या इत्यादी चांगले गुण अधिक होतील तसतसे अभिमानरहित व्हावे. ॥ ५ ॥