१७६

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - अनुष्टुप्

म᳓त्सि नो व᳓स्यïष्टय
इ᳓न्द्रम् इन्दो वृ᳓षा᳓ विश
ऋघाय᳓माण इन्वसि
श᳓त्रुम् अ᳓न्ति न᳓ विन्दसि

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mátsi ← √mad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vásya: iṣṭaye ← vásya: iṣṭi- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

indo ← índu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

viśa ← √viś- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

invasi ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

r̥ghāyámāṇaḥ ← √r̥ghāy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ánti ← ánti (invariable)

ná ← ná (invariable)

śátrum ← śátru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vindasi ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

मत्सि॑ । नः॒ । वस्यः॑ऽइष्टये । इन्द्र॑म् । इ॒न्दो॒ इति॑ । वृषा॑ । आ । वि॒श॒ ।
ऋ॒घा॒यमा॑णः । इ॒न्व॒सि॒ । शत्रु॑म् । अन्ति॑ । न । वि॒न्द॒सि॒ ॥

• matsi ← mad
• [verb], singular, Present indikative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• vasyaiṣṭaya ← vasyaiṣṭaye ← vasyaiṣṭi
• [noun], dative, singular, feminine

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indo ← indu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• viśa ← viś
• [verb], singular, Present imperative
• “enter; penetrate; settle; settle.”

• ṛghāyamāṇa ← ṛghāyamāṇaḥ ← ṛghāy
• [verb noun], nominative, singular

• invasi ← inv
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; drive.”

• śatrum ← śatru
• [noun], accusative, singular, masculine
• “enemy; foe; enemy; Asura.”

• anti
• [adverb]

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vindasi ← vid
• [verb], singular, Present indikative
• “find; detect; marry; get; think.”

हे इन्दो क्लेदयितः सोम त्वं नो वस्यइष्टये वसीयसो धनस्य प्राप्तये उक्तलक्षणाय यागाय वा इन्द्रं मत्सि मादयस्व । तदर्थं त्वमेवेन्द्रं वृषा कामानां वर्षिता आ विश । अथ तथा पीतः सन् ऋघायमाणः शत्रून् हिंसयन इन्वसि व्याप्नोषि । अतः अन्ति अन्तिके शत्रुं न विन्दसि न लभसे । यतः शत्रवस्त्वत्सामर्थ्येन पलायिताः अतो न विन्दसि । यद्वा । उत्तरार्धं इन्द्रपरतया व्याख्येयः । हे इन्द्र त्वं तं सोमं पीत्वा ऋघायमाणः सन् इन्वसि । अन्तिके शत्रुं न विन्दसि ॥

English translation:

“Soma, exhilarate Indra (at the sacrifice we offer), for the sake of obtaining wealth; pervade him, showerer (ofbenefits), for when imbibed you are the annihilator (of enemies), and suffer not a foe to be nigh.”

Become exhilarated, to seek betterment for us. O drop, as bull,
enter Indra.
Showing your mettle, you drive the rival; you do not find a rival
facing (you).

Pāda b contains a pleasing if elementary figure índram indo vṛ́ṣā viśa.

śátrum opening d is neatly positioned so that it can serve as obj. both to invasi and to vindasi; note that these verbs rhyme and their root syllables are almost mirror images of each other.

CHEER thee with draughts to win us bliss: Soma, pierce Indra in thy strength.
Thou stormest trembling in thy rage, and findest not a foeman nigh.

Berausche uns, auf daß wir unser Glück suchen; geh als Bulle in Indra ein, du Somasaft! Wenn du nur drohst, bringst du den Feind zum Weichen; du findest keinen mehr dir gegenüber.

Berausch zur Schatzerlangung ihn, in Indra dringe, Indu, Held, Gewaltig tobend stürmest du, und niemand kann dir widerstehn.

Опьяняйся, чтобы искать нам счастье!
Войди в Индру, о сок, как бык!
Неистовствуя, ты обращаешь в бегство
Врага, (никого) не находишь перед (собой).

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

अब एकसौ छिहत्तरवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में राजविषय में विद्यानुकूल पुरुषार्थ योग को कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्दो) चन्द्रमा के समान शीतल शान्तस्वरूपवाले न्यायाधीश ! जो (वृषा) बलवान् (ऋघायमाणः) वृद्धि को प्राप्त होते हुए आप (नः) हमारे (वस्यइष्टये) अत्यन्त धन की सङ्गति के लिए (इन्द्रम्) परमैश्वर्य को प्राप्त होकर (मत्सि) आनन्द को प्राप्त होते हो और (शत्रुम्) शत्रु को (इन्वसि) व्याप्त होते अर्थात् उनके किये हुए दुराचार को प्रथम ही जानते हो किन्तु (अन्ति) अपने समीप (न) नहीं (विन्दसि) शत्रु पाते सो आप सेना को (आ, विश) अच्छे प्रकार प्राप्त होओ ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - जो प्रजाजनों के चाहे हुए सुख के लिये दुष्टों की निवृत्ति कराते और सत्य आचरण को व्याप्त होते वे महान् ऐश्वर्य को प्राप्त होते हैं ॥ १ ॥

अन्वय: हे इन्दो चन्द्रइव वर्त्तमानन्यायेश वृषाया ऋघायमाणस्त्वं नो वस्यइष्टये इन्द्रं प्राप्य मत्सि शत्रुमिन्वसि। अन्ति न विन्दसि स त्वं सेनामाविश ॥ १ ॥

अथ राजविषये विद्यापुरुषार्थयोगमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (मत्सि) आनन्दसि (नः) अस्माकम् (वस्यइष्टये) वसीयसोऽतिशयितस्य धनस्य सङ्गमनाय (इन्द्रम्) परमैश्वर्य्यम् (इन्दो) आर्द्रस्वभाव (वृषा) बलिष्ठः (आ) समन्तात् (विश) प्राप्नुहि (ऋघायमाणः) वर्द्धमानः। अत्र ऋधु धातोः कः प्रत्ययो वर्णव्यत्ययेन घः तत उपमानादाचार इति क्यङ्। (इन्वसि) व्याप्नोषि (शत्रुम्) (अन्ति) (न) निषेधे (विन्दसि) लभसे ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - ये प्रजानामिष्टसुखाय दुष्टान् निवर्त्तयन्ति सत्याचारं व्याप्नुवन्ति ते महदैश्वर्य्यमाप्नुवन्ति ॥ १ ॥

या सूक्तात विद्या, पुरुषार्थ व योगाचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - जे प्रजेच्या इच्छित सुखासाठी दुष्टांचा नाश करतात व सत्य आचरण करतात ते महान ऐश्वर्य प्राप्त करतात. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - अनुष्टुप्

त᳓स्मिन्न् आ᳓ वेशया गि᳓रो
य᳓ ए᳓कश् चर्षणीना᳐᳓म्
अ᳓नु स्वधा᳓ य᳓म् उप्य᳓ते
य᳓वं न᳓ च᳓र्कृषद् वृ᳓षा

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

tásmin ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

veśaya ← √viś- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

carṣaṇīnā́m ← carṣaṇí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

svadhā́ ← svadhā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

upyáte ← √vap- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

cárkr̥ṣat ← √kr̥ṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yávam ← yáva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

तस्मि॑न् । आ । वे॒श॒य॒ । गिरः॑ । यः । एकः॑ । च॒र्ष॒णी॒नाम् ।
अनु॑ । स्व॒धा । यम् । उ॒प्यते॑ । यव॑म् । न । चर्कृ॑षत् । वृषा॑ ॥

• tasminn ← tasmin ← tad
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• veśayā ← veśaya ← veśay ← √viś
• [verb], singular, Present imperative

• giro ← giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ekaś ← ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• carṣaṇīnām ← carṣaṇi
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• svadhā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “free will; offering; libation; nature; svadhā [word]; comfort; power.”

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• upyate ← vap
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “sow; bestrew; strew; scatter.”

• yavaṃ ← yavam ← yava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “barley; yava; barleycorn; yava [word]; yava; yavakṣāra; grain.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• carkṛṣad ← carkṛṣat ← carkṛṣ ← √kṛṣ
• [verb noun], nominative, singular

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

हे अन्तरात्मन् होतर्वा तस्मिन् प्रसिद्धं इन्द्रे गिरः स्तुतिरूपाः वाचः आ वेशय स्थापय तं स्तुहीत्यर्थः । य इन्द्रः चर्षणीनां ज्ञानवतां मनुष्याणाम् एकः एक एव स्थानीयः । यम् अनु यमेवेन्द्रमनु स्वधा हविर्लक्षणमन्नम् उप्यते दीयत इत्यर्थः । स चेन्द्रः वृषा वर्षकः सन् यवं न यवमिव पक्कं यवं यथा चर्कृषत् क्रमेण अददते कर्षकाः तद्वदादत्ते । यद्वा । अनु स्वधा अन्नसाधनं व्रीह्यादिकमुप्यते भूमौ । यस्येन्द्रस्य वृष्टिरूपमनुग्रहमपेक्ष्योप्यते इत्यर्थः । स च वृषा वृष्टेर्वर्षिता स इन्द्रो यवं न यवमिव सर्वबीजमपि चर्कृषत् पुनःपुनः करोति अङ्कुरयति । हविःसाधनत्वप्राशस्त्यमपेक्ष्य यवशब्दः प्रयुक्तः । एवंमहानुभावे इन्द्रे गिर आ वेशयेति ॥

English translation:

“Pervade with our praise him who is the sole sustainer of men, to whom the oblation is presented and who, the showerer (of benefits), causes (every desire) to bud like barley.”

Make the hymns enter into him, who is sole (king) of the domains, following whom autonomous power is strewn, like grain whenever a bull is plowing,

The syntax of the simile in cd is surprisingly intricate. First, though ánu svadhā́m [/svadhā́m ánu] is a common syntagm (“following / in accord with (one’s) independent will,” e.g., I.33.11, 88.6, 165.5), the two words are not to be construed together here (sim. V.34.1). However, their common association probably accounts for the displacement of the rel. yám to the right of svadhā́even though ánu governs yám. Further, though yávam ‘grain’ in the simile logically matches svadhā́in the frame (at least in my interpr.), they are in different cases: nom. and acc. respectively (yáva- is masc. and must be acc.). The acc. is due to the fact that yáva- is several times obj. of √kṛṣ ‘plough’ (I.23.15, VIII.22.6). Thus, though, given the way Sanskrit similes work (with the verb held constant and the nominal elements matched), yávashould be nominative, the presence of the part. cárkṛṣat ‘ploughing’ has attracted it into the acc. appropriate to the obj. of that verb. The various tr. treat this difficult construction in various ways, but mostly bleach or manipulate the meaning of the pass. upyáte in ways that seem illegitimate to me – starting with Grassmann, who glosses ánu … upyáte first as ‘sich jemandem nachwerfen’ but then waters this down to ‘nachgehen, nacheilen’. Geldner’s “dem die Svadhā nachzieht” essentially follows Grassmann’s lead, an interpr. that makes nonsense of the simile (“wie der pflügende Stier der Gerste”), since the animal ploughing does not follow the sown grain but necessarily precedes it. (Without a ploughed furrow, there’s no place to sow.) Witzel Gotō give upyáte its due lexical value, but this again twists the simile into semantic knots: as with Geldner’s interpr. the nom. bull (vṛ́ṣā) is made parallel to nom. svadhā́in syntactically satisfactory fashion, but this means that the bull is being sown, which is not at all semantically satisfactory: “dem hinterher die Svadhā gesät wird, wie der Stier der die Gerste pflügt.” Only Renou seems to manage both syntax and sense, though his tr.

introduces considerable machinery: “lui derrière qui (sa propre) autonomie est semée comme (on fait en) labourant (le champ d’) orge, (lui que est) le dieu mâle.” What the hemistich is conveying is another issue. I do not understand how svadhā́- can be strewn. The picture evoked by the simile is of a powerful bull (not the usual plough-animal – ideally they are more docile) pulling a plough, with lavish amounts of grain being scattered in the resulting furrow. It could be that the svadhā́- refers to the autonomous power of others, which gives way to (/is strewn down after) the progress of Indra the bull. Or his own svadhā́- is metaphorically sown to bear fruit in due course. But neither of these explanations do I find convincing.

Make our songs penetrate to him who is the Only One of men;
For whom the sacred food is spread, as the steer ploughs the barley in.

Bring ihm die Lobreden bei, der der einzige Gebieter der Völker, dem die Svadha nachzieht wie der pflügende Stier der Gerste!

Die Lieder senk in ihn hinein, der einzig dasteht in der Welt, Zu dem die eigne Schöpfung strebt, wie zu dem Feld des Pfluges Stier.

Дай войти песням в того,
Кто единый (царь) народов.
За кем сеется собственная мощь,
Как при вспашке ячменного (поля), (кто) бык.

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

अब प्रकृत विषय में विद्यारूप वीज के विषय को कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! (तस्मिन्) उसमें (गिरः) उपदेशरूप वाणियों को (आ, वेशय) अच्छे प्रकार प्रविष्ट कराइये कि (यः) जो (चर्षणीनाम्) मनुष्यों में (एकः) एक अकेला सहायरहित दीनजन है और (यम्) जिसका (अनु) पीछा लखिकर (चर्कृषत्) निरन्तर भूमि को जोतता हुआ (वृषा) कृषिकर्म में कुशल जन जैसे (यवम्) यव अन्न को (न) बोओ वैसे (स्वधा) अन्न (उप्यते) बोया जाता अर्थात् भोजन दिया जाता है ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे कृषिवल खेती करनेवाले उत खेतों में बीजों को बोकर अन्नों वा धनों को पाते हैं, वैसे विद्वान् जन ज्ञान विद्या चाहनेवाले शिष्य जनों के आत्मा में विद्या और उत्तम शिक्षा प्रवेश करा सुखों को प्राप्त होते हैं ॥ २ ॥

अन्वय: हे विद्वंस्तस्मिन् गिर आ वेशय यश्चर्षणीनामेक एवाऽस्ति। यमनुलक्ष्य चर्कृषद्वृषा यवं न स्वधान्नमुप्यते च ॥ २ ॥

अथ प्रकृतविषये विद्याबीजविषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (तस्मिन्) (आ) (वेशय) समन्तात् प्रापय। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (गिरः) उपदेशरूपा वाणीः (यः) (एकः) असहायः (चर्षणीनाम्) मनुष्याणाम् (अनु) (स्वधा) अन्नम् (यम्) (उप्यते) (यवम्) (न) इव (चर्कृषत्) भृशं कर्षन् भृशं भूमिं विलिखन् (वृषा) कृषिकर्मकुशलाः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा कृषिवलाः क्षेत्रेषु बीजान्युप्त्वा धनानि लभन्ते तथा विद्वांसो जिज्ञासूनामात्मसु विद्यासुशिक्षे प्रवेश्य सुखानि लभन्ते ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा शेतकरी जमिनीत बीज पेरून अन्न व धन प्राप्त करतो तसे विद्वान लोक ज्ञान-विद्या घेऊ इच्छिणाऱ्या शिष्यांच्या आत्म्यांमध्ये विद्या व उत्तम शिक्षण देऊन त्यांना सुख संपादन करवितात. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - अनुष्टुप्

य᳓स्य वि᳓श्वानि ह᳓स्तयोः
प᳓ञ्च क्षितीनां᳐᳓ व᳓सु
स्पाश᳓यस्व यो᳓ अस्मध्रु᳓ग्
दिविये᳓वाश᳓निर् जहि

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hástayoḥ ← hásta- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kṣitīnā́m ← kṣití- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

páñca ← páñca- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vásu ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

asmadhrúk ← asmadrúh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

spāśáyasva ← √spaś- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aśániḥ ← aśáni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

divyā́ ← divyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)

jahi ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

यस्य॑ । विश्वा॑नि । हस्त॑योः । पञ्च॑ । क्षि॒ती॒नाम् । वसु॑ ।
स्पा॒शय॑स्व । यः । अ॒स्म॒ऽध्रुक् । दि॒व्याऽइ॑व । अ॒शनिः॑ । ज॒हि॒ ॥

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• viśvāni ← viśva
• [noun], nominative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• hastayoḥ ← hasta
• [noun], locative, dual, masculine
• “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

• pañca ← pañcan
• [noun], nominative, plural, neuter
• “five; fifth; pañcan [word].”

• kṣitīnāṃ ← kṣitīnām ← kṣiti
• [noun], genitive, plural, feminine
• “floor; Earth; earth; pṛthivī; people; dwelling; battlefield; Earth; estate; colony; house.”

• vasu
• [noun], nominative, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• spāśayasva ← spāśay ← √paś
• [verb], singular, Present imperative

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• asmadhrug ← asmadhruk ← asmadruh
• [noun], nominative, singular, masculine

• divyevāśanir ← divyā ← divya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “divine; celestial; divine; heavenly; divine; beautiful; rain; agreeable.”

• divyevāśanir ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• divyevāśanir ← aśaniḥ ← aśani
• [noun], nominative, singular, feminine
• “lightning; Vajra; vajra; thunderbolt.”

• jahi ← han
• [verb], singular, Present imperative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

यस्य इन्द्रस्य हस्तयोः पञ्च क्षितीनाम् । क्षियन्ति निवसन्ति गच्छन्ति वा क्षितयो मनुष्याः । पञ्चानां मनुष्याणां प्रीणयितॄणि विश्वानि सर्वाणि वसु वसूनि धृतानि भवन्ति । देवा मनुष्याः पितरः पशवः पक्षिणश्चेति पञ्च जनाः । चत्वारो वर्णाः निषादपञ्चमाः पञ्च जना इत्यन्ये । स तादृशेन्द्र त्वं स्पाशयस्व बाधस्व । यो अस्मध्रुक् अस्मभ्यं द्रुह्यति तम् । केन प्रकारेणेति स उच्यते । दिव्या दिवि भवा अशनिः इव अशनिर्भूत्वा अस्मद्द्वेष्टॄन् जहि ॥

English translation:

“In whosehands are all the treasures (that are desired by) the five classes of beings; destroy, Indra, him who oppresses us; slay him, (as if you were yourself) the heavenly thunderbolt.”

In whose hands are all the goods of the five settlements.
Cause our deceiver to be spied out. Like a heavenly missile, smash him.

On the specific nuance of spāśáyasva, with the root variant spaś (versus paś, so common in páśyati) and middle voice (again, versus páśyati), see Jamison (-áya-, 167).

Within whose hands deposited all the Five Peoples’ treasures rest.
Mark thou the man who injures us and kill him like the heavenly bolt.

Du, in dessen Händen alle Güter der fünf Völker sind, mach du den ausfindig, der uns nachstellt; erschlag ihn wie der himmlische Keil!

In dessen Händen alles ruht, das Gut der fünf Geschlechter auch; Erspähe den, der uns verfolgt, und triff ihn, wie des Himmels Blitz.

(О ты,) у кого в руках все
Блага пяти народов,
Кто нам враждебен – выследи (его)!
Порази (его) как небесный метательный камень!

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! (यस्य) जिनके आप (हस्तयोः) हाथों में (पञ्च) ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, शूद्र और निषाद इन जातियों के (क्षितीनाम्) मनुष्यों के (विश्वानि) समस्त (वसु) विद्याधन हैं सो आप (यः) जो (अस्मध्रुक्) हम लोगों को द्रोह करता है उसको (स्पाशयस्व) पीड़ा देओ और (अशनिः) बिजुली (दिव्येव) जो आकाश में उत्पन्न हुई और भूमि में गिरी हुई संहार करती है उसके समान (जहि) नष्ट करे ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जिसके अधिकार में समग्र विद्या हैं, जो उत्पन्न हुए शत्रुओं को मारता है वह दिव्य ऐश्वर्य प्राप्ति करानेवाला होता है ॥ ३ ॥

अन्वय: हे विद्वन् यस्य हस्तयोः पञ्च क्षितीनां विश्वानि वसु सन्ति स त्वं योऽस्मध्रुक्तं स्पाशयस्वाशनिर्दिव्येव जहि ॥ ३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यस्य) (विश्वानि) सर्वाणि (हस्तयोः) (पञ्च) ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्रनिषादानाम् (क्षितीनाम्) मनुष्याणाम् (वसु) विद्याधनानि (स्पाशयस्व) (यः) (अस्मध्रुक्) अस्मान् द्रोग्धि (दिव्येव) यथा दिव्या (अशनिः) विद्युत् (जहि) ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यस्याऽधिकारे समग्रा विद्याः सन्ति यो जातशत्रून् हन्ति स दिव्यैश्वर्यस्य प्रापको भवति ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. ज्याच्याकडे संपूर्ण विद्या आहेत व जो शत्रूंचा नाश करतो तो दिव्य ऐश्वर्य प्राप्त करविणारा असतो. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अ᳓सुन्वन्तं समं जहि
दूणा᳓शं यो᳓ न᳓ ते म᳓यः
अस्म᳓भ्यम् अस्य वे᳓दनं
दद्धि᳓ सूरि᳓श् चिद् ओहते

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ásunvantam ← ásunvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jahi ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

samam ← sama- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dūṇā́śam ← dūṇā́śa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

máyaḥ ← máyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

védanam ← védana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

cit ← cit (invariable)

daddhí ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ohate ← √uh- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

sūríḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

असु॑न्वन्तम् । स॒म॒म् । ज॒हि॒ । दुः॒ऽनश॑म् । यः । न । ते॒ । मयः॑ ।
अ॒स्मभ्य॑म् । अ॒स्य॒ । वेद॑नम् । द॒द्धि । सू॒रिः । चि॒त् । ओ॒ह॒ते॒ ॥

• asunvantaṃ ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• asunvantaṃ ← sunvantam ← su
• [verb noun], accusative, singular
• “press out; su.”

• samaṃ ← samam ← sama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “like; like; alike(p); level; symmetrical; balanced; average; same; regular; impartial; imperturbable; even; sama [word]; every(a); accurate; identical; fair; equal; synonymous; changeless; whole; exact; calm; straight; even; wide.”

• jahi ← hā
• [verb], singular, Present imperative
• “abandon; decrease; want; kill; deteriorate; get rid of; exclude; lose; avoid; remove; leave; abandon; neglect; leave; discard; apostatize; discontinue; weaken; abandon; assail; subtract; foreswear; pour away; withdraw; depart; reduce.”

• dūṇāśaṃ ← dūṇāśam ← dūṇāśa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “rare.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• mayaḥ ← mayas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “pleasure; refreshment.”

• asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vedanaṃ ← vedanam ← vedana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “property; marriage; obtainment.”

• daddhi ← dā
• [verb], singular, Present imperative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• sūriś ← sūriḥ ← sūri
• [noun], nominative, singular, masculine
• “patron.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• ohate ← ūh
• [verb], plural, Present indikative
• “diagnose.”

हे इन्द्र असुन्वन्तं सोमाभिषवमकुर्वाणम् । त्वामयजन्तमित्यर्थः । दूणाश दुःखेन नाशनीयं समम् । अयं सर्वानुदात्त: सर्वशब्दपर्यायः । अयष्टॄन् सर्वान् । यद्वा । सममेकोद्योगेनाविशेषण वा जहि । तेन किमपराद्धमिति अत आह । यः ते तव मयः । मय इति सुखनाम। तव सुखहेतुः न भवति । यो होमेन स्तुत्या वा न प्रीणाति तं जहि। किंच अस्य वेदनं धनम् अस्मभ्यं दद्धि देहि ॥ ‘दद दाने ’ इत्यस्मात् व्यत्ययेन परस्मैपदम् । छान्दसः शपो लुक् ॥ सूरिश्चिदोहते । चित् एवार्थे । सूरिस्तव स्तोता एव ओहते । वहति प्राप्नोति धनम् ॥

English translation:

“Slay every one who offers not libations, however difficult to be destroyed; slay every one who is no delight to you; bestow upon us his wealth, for the pious (worshipper) deserves it.”

Smash anyone who doesn’t press soma, anyone difficult to get at who is no joy to you.
Give his possessions to us, even though he will laud himself as a patron.

I take sūríś cid ohate as logically concessive, with this value signaled by cid, although I would prefer an accented verb.

Slay everyone who pours no gift, who, hard to reach, delights thee not.
Bestow on us what wealth he hath: this even the worshipper awaits.

Jeden, der nicht Soma auspreßt, erschlage, den unzugänglichen, der nicht deine Freude ist! Gib uns sein Besitztum! Er rühmt sich sogar ein nobler Herr zu sein.

Und jeden somalosen triff, den bösen, der dir nicht gefällt, Uns theile seine Güter zu, und auch der Fürst ist dessen werth.

Убей каждого не выжимающего (сому),
Неприступного, кто для тебя не утешение!
Нам его имущество отдай,
Даже если он слывет покровителем!

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! आप उस (असुन्वन्तम्) पदार्थों के सार खींचने आदि पुरुषार्थ से रहित (दूणाशम्) और दुःख से विनाशने योग्य (समम्) समस्त आलसीगण को (जहि) मारो दण्ड देओ कि (यः) जो (सूरिः) विद्वान् के (चित्) समान (ओहते) व्यवहारों की प्राप्ति करता है और (ते) तुम्हारे (मयः) सुख को (न) नही पहुँचाता तथा आप (अस्य) इसके (वेदनम्) धन को (अस्मभ्यम्) हमारे अर्थ (दद्धि) धारण करो ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - जो आलसी जन हों उनको राजा ताड़ना दिलावे। जैसे विद्वान् जन सबके लिये सुख देता है, वैसे जितना अपना सामर्थ्य हो उतना सुख सबके लिये देवे ॥ ४ ॥

अन्वय: हे राजन् त्वं तमसुन्वन्तं दूणाशं समं जहि यः सूरिश्चिदिवौहते ते मयो न प्रापयति त्वमस्य वेदनमस्मभ्यं दद्धि ॥ ४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (असुन्वन्तम्) अभिषवादिनिष्पादनपुरुषार्थरहितम् (समम्) सर्वम् (जहि) (दूणाशम्) दुःखेन नाशनीयम् (यः) (न) निषेधे (ते) तव (मयः) सुखम् (अस्मभ्यम्) (अस्य) (वेदनम्) धनम् (दद्धि) धर। अत्र दध धारण इत्यस्माद्बहुलं छन्दसीति शपो लुक् व्यस्ययेन परत्मैपदञ्च। (सूरिः) विद्वान् (चित्) इव (ओहते) व्यवहारान् वहति। अत्र वाच्छन्दसीति संप्रसारणं लघूपधगुणः ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - येऽलसा भवेयुस्तान् राजा ताडयेत्। यथा विद्वान् सर्वेभ्यः सुखं ददाति तथा यावच्छक्यं तावत्सुखं सर्वेभ्यो दद्यात् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - जे आळशी असतात त्यांची राजाने ताडना करावी. जसे विद्वान लोक सर्वांना सुख देतात तसे आपले सामर्थ्य असेल तितके सुख सर्वांना द्यावे. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - अनुष्टुप्

आ᳓वो य᳓स्य द्विब᳓र्हसो
अर्के᳓षु सानुष᳓ग् अ᳓सत्
आजा᳓व् इ᳓न्दरस्य+ इन्दो
प्रा᳓वो वा᳓जेषु वाजि᳓नम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ā́vaḥ ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dvibárhasaḥ ← dvibárhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

arkéṣu ← arká- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ásat ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

sānuṣák ← sānuṣák (invariable)

ājaú ← ājí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

indo ← índu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

āvaḥ ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

vā́jeṣu ← vā́ja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

vājínam ← vājín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

आवः॑ । यस्य॑ । द्वि॒ऽबर्ह॑सः । अ॒र्केषु॑ । सा॒नु॒षक् । अस॑त् ।
आ॒जौ । इन्द्र॑स्य । इ॒न्दो॒ इति॑ । प्र । आ॒वः॒ । वाजे॑षु । वा॒जिन॑म् ॥

• āvo ← āvaḥ ← av
• [verb], singular, Imperfect
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dvibarhaso ← dvibarhasaḥ ← dvibarhas
• [noun], genitive, singular, masculine
• “double.”

• ‘rkeṣu ← arkeṣu ← arka
• [noun], locative, plural, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• sānuṣag ← sānuṣak
• [adverb]

• asat ← as
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• ājāv ← ājau ← āji
• [noun], locative, singular, masculine
• “battle; fight; contest; āji [word]; combat.”

• indrasyendo ← indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrasyendo ← indo ← indu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• prāvo ← prāvaḥ ← prāv ← √av
• [verb], singular, Imperfect
• “help; promote.”

• vājeṣu ← vāja
• [noun], locative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājinam ← vājin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “victorious; triumphant; strong; gainful.”

हे इन्दो सोम तव यस्य द्विबर्हसः स्तोत्रहवीरूपद्विविधपरिवृढकर्मवतो यजमानस्य अर्केषु मन्त्रेषु सानुषक् सानुषङ्गः सातत्यम् असत् भवेत् तम् आवः । तं यजमान रक्षसि तर्पयसि वा । यद्वा ॥ कर्मणि षष्ठी ॥ यं द्वयोः स्थानयोः परिवृढं यमिन्द्रं हे इन्दो यदार्केषु सानुषगसत् भवेः तदावः अरक्षः अतर्पयो वा । तस्यैव इन्द्रस्य आजौ संग्रामे हे सोम वाजिनं तथान्नवन्तं तमिन्द्रं वाजेषु बलेष्वन्नेषु वा निमित्तभूतेषु प्रावः प्रकर्षेण अरक्षयः । पानसमये तर्पयित्वा संग्रामसमये बलवर्धनेन जयप्राप्तशत्रुधनतर्पणेन वा अरक्षः इत्यर्थः ॥

English translation:

“Soma, you protect him in whose prayers, doubly devout, there is the combination (of praise and oblation); protect, especially, Indra in war; protect the vigorous Indra in battles.”

You aided (him,) the doubly exalted (Indra), so that the ridge-frequenter [=soma] will be his at the chants.
In the contest, o drop, you helped Indra’s prize-seeker to the prizes.

This vs. has elicited an extraordinary amount of discussion and disagreement, which cannot be fully rehearsed here. I will only sketch my own interpr., which is closest to Oldenberg’s. I take the ā́vaḥ that opens the verse as the verb of the main clause and the only surface word of that clause. The obj. ‘him’ (*tám), referent of the following rel. prn., has been gapped, exactly as in 3c. The cmpd. sānuṣák in b I analyze as sā́nu-ṣác- (rather than sa-ānuṣák- with Grassmann and others); it is a reference to soma, which famously grows in the mountains. For detailed disc. of the cmpd and the passage see Scarlatta (594), though I cannot follow his suggestion that the 2nd member belongs to √sañj ‘hang’ and refers to a quiver ‘hanging on the back’.

In d the published translation “helped him to prizes” goes a little too fluently into English.

The loc. vā́jeṣu might better be taken as the usual truncated loc. absol. “when prizes (were at stake).” Most other tr. take c with ab, with d separate, whereas I attach c to d. There is no way to tell, but I think the contrast set up here is between the ritual (signalled by the loc. arkéṣu “at the chants”), where Indra will receive what he wants (soma), and the contest (ājaú), where Indra’s client will do so.

Thou helpest him the doubly strong whose hymns were sung unceasingly.
When Indra fought, O Soma, thou helpest the mighty in the fray.

Du Saft halfst im Kampfe dem doppelstarken Indra, bei dessen Preisliedern der Höhlenbewohner dabei sein soll; du halfst dem Siegesgewinner in den Kämpfen um die Siegerpreise.

Du halfest dem, der zwiefach schenkt, der unaufhörlich Lieder singt; Bei Indra’s Wettkampf triebst du vor die Rosse, Indu, in dem Streit.

Ты помогал, о сок, в сражении
Индре, обладающему двойной силой,
При воспеваниях которого должен идти чередой (обряд).
Ты прежде всего помогал завоевателю наград с наградами!

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• भुरिगुष्णिक्
• ऋषभः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्दो) अपनी प्रजाओं में चन्द्रमा के समान वर्त्तमान ! (यस्य) जिस (द्विबर्हसः) विद्या पुरुषार्थ से बढ़ते हुए जन के (अर्केषु) अच्छे सराहे हुए अन्नादि पदार्थों में (सानुषक्) सानुकूलता ही (असत्) हो जिसकी आप (आवः) रक्षा करें वह (इन्द्रस्य) परमैश्वर्य सम्बन्धी (आजौ) संग्राम में (वाजेषु) वेगों में वर्त्तमान (वाजिनम्) बलवान् आपको (प्र, आवः) अच्छे प्रकार रक्षायुक्त करे अर्थात् निरन्तर आपकी रक्षा करें ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - जैसे सेनापति सब चाकरों की रक्षा करे, वैसे वे चाकर भी उसकी निरन्तर रक्षा करें ॥ ५ ॥

अन्वय: हे इन्दो यस्य द्विबर्हसोऽर्केषु सानुषगसत्। यं त्वमावः स इन्द्रस्याजौ वाजेषु वाजिनं त्वा प्रावः सततं रक्षन्तु ॥ ५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आवः) (यस्य) (द्विबर्हसः) यो द्वाभ्यां विद्यापुरुषार्थाभ्यां वर्द्धते तस्य (अर्केषु) सुसत्कृतेष्वन्नेषु (सानुषक्) सानुकूलता (असत्) भवेत् (आजौ) संग्रामे (इन्द्रस्य) परमैश्वर्यस्य (इन्दो) सुप्रजासु चन्द्रवद्वर्त्तमान (प्र) (आवः) रक्ष (वाजेषु) वेगेषु (वाजिनम्) बलवन्तम् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - यथा सेनेशो सर्वान् भृत्यान् रक्षेत्तथा भृत्यास्तं सततं रक्षेयुः ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - जसा सेनापती सर्व चाकरांचे रक्षण करतो तसे त्यांनीही त्याचे निरंतर रक्षण करावे. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓था पू᳓र्वेभ्यो जरितृ᳓भ्य इन्द्र
म᳓यो ऽवा᳓पो° न᳓ तृ᳓ष्यते बभू᳓थ
ता᳓म् अ᳓नु त्वा निवि᳓दं जोहवीमि
विद्या᳓मेषं᳓ वृज᳓नं जीर᳓दानुम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jaritŕ̥bhyaḥ ← jaritár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

pū́rvebhyaḥ ← pū́rva- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

yáthā ← yáthā (invariable)

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

babhū́tha ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)

máyaḥ ← máyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

tŕ̥ṣyate ← √tr̥ṣ- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ánu ← ánu (invariable)

johavīmi ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

nivídam ← nivíd- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

tā́m ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

iṣám ← iṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jīrádānum ← jīrádānu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vidyā́ma ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

vr̥jánam ← vr̥jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

यथा॑ । पूर्वे॑भ्यः । ज॒रि॒तृऽभ्यः॑ । इ॒न्द्र॒ । मयः॑ऽइव । आपः॑ । न । तृष्य॑ते । ब॒भूथ॑ ।
ताम् । अनु॑ । त्वा॒ । नि॒ऽविद॑म् । जो॒ह॒वी॒मि॒ । वि॒द्याम॑ । इ॒षम् । वृ॒जन॑म् । जी॒रऽदा॑नुम् ॥

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• pūrvebhyo ← pūrvebhyaḥ ← pūrva
• [noun], dative, plural, masculine
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• jaritṛbhya ← jaritṛbhyaḥ ← jaritṛ
• [noun], dative, plural, masculine
• “singer.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• maya ← mayaḥ ← mayas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “pleasure; refreshment.”

• ivāpo ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• ivāpo ← apaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• tṛṣyate ← tṛṣ
• [verb noun], dative, singular
• “thirst.”

• babhūtha ← bhū
• [verb], singular, Perfect indicative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• tām ← tad
• [noun], accusative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• nividaṃ ← nividam ← nivid
• [noun], accusative, singular, feminine

• johavīmi ← johav ← √hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “appeal.”

• vidyāmeṣaṃ ← vidyāma ← vid
• [verb], plural, Present optative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• vidyāmeṣaṃ ← iṣam ← iṣa
• [noun], accusative, singular, masculine

• vṛjanaṃ ← vṛjanam ← vṛjana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “community; settlement.”

• jīradānum ← jīra
• [noun]
• “agile; quick; fast.”

• jīradānum ← dānum ← dānu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Dānu; dew; drop.”

यथापूर्वेभ्यइतिषष्ठीव्याख्याता ॥ ६ ॥ आचर्षणिप्राइतिपञ्चर्चन्त्रयोदशंसूक्तं आगस्त्यमैन्द्रन्त्रैष्टुभं आचर्षणिप्राःपञ्चेत्यनुक्रमणिका । होत्रकशस्त्रेषुस्तोमवृद्धावस्यविशेषविनियोगः ऎन्द्राणित्रैष्टुभान्यमरुच्छब्दान्यावपेरन्निति सूत्रितत्वात् ।

English translation:

“Inasmuch Indra, as you have been the giver of happiness to your ancient encomiasts, like water to one who is thirsty, therefore I constantly repeat this your praise, that I may thence obtain food, strength, and long life.”

Just as for the previous singers, Indra, you became like joy, like waters for the thirsty,
(so) I keep invoking you according to the formal invocation [/nivid]. – May we know refreshment and a community having lively waters.

As thou, O Indra, to the ancient singers wast ever joy, like water to the thirsty,
So unto thee I sing this invocation. May we find strengthening food in full abundance.

Wie du, Indra, den früheren Sängern wie ein Labsal gewesen bist, wie Wasser für den Dürstenden, so rufe ich dich nach diesem Einladungsspruch. - Wir möchten einen gastfreien Opferbündler kennen lernen, der rasch schenkt.

Wie du ein Labsal warst den alten Sängern, wie Wassertrunk dem dürstenden, o Indra, Nach diesem Vorgang rufe ich auch jetzt dich. Gebt Labung uns und wasserreiche Fluren.

Так как для прежних певцов, о Индра,
Ты был словно утешение, словно вода для жаждущего
Я громко обращаюсь к тебе с этим приглашением.
Мы хотим найти щедрую общину, легко дарящую!

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब प्रकृत विषय में योग के पुरुषार्थ का वर्णन किया जाता है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) योग के ऐश्वर्य का ज्ञान चाहते हुए जन ! (यथा) जैसे योग जानने की इच्छावाले (पूर्वेभ्यः) किया है योगाभ्यास जिन्होंने उन प्राचीन (जरितृभ्यः) योग गुण सिद्धियों के जाननेवाले विद्वानों से योग को पाकर और सिद्ध कर होते अर्थात् योगसम्पन्न होते हैं वैसे होकर (मयइव) सुख के समान और (तृष्यते) पियासे के लिये (आपः) जलों के (न) समान (बभूथ) हूजिये और (ताम्) उस विद्या के (अनु) अनुवर्त्तमान (निविदम्) और निश्चित प्रतिज्ञा जिन्होंने की उन (त्वा) आपको (जोहवीमि) निरन्तर कहता हूँ ऐसे कर हम लोग (इषम्) इच्छासिद्धि (वृजनम्) दुःखत्याग और (जीरदानुम्) जीवदया को (विद्याम) प्राप्त हों ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - जो जिज्ञासु जन योगारूढ़ पुरुषों से योगशिक्षा को प्राप्त होकर पुरुषार्थ से योग का अभ्यास कर सिद्ध होते हैं, वे पूर्ण सुख को पाते और जो उत्तम योगियों का सेवन करते, वे भी सुख को प्राप्त होते हैं ॥ ६ ॥इस सूक्त में विद्या, पुरुषार्थ और योग का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥यह एकसौ छिहत्तरवाँ सूक्त और उन्नीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे इन्द्र त्वं योगजिज्ञासवः यथा पूर्वेभ्यो जरितृभ्यो योगं प्राप्य साधित्वा सिद्धा भवन्ति तथा भूत्वा मयइव तृष्यत आपो न बभूथ। तां योगविद्यामनुवर्त्तमानं निविदं त्वा जोहवीमि। एवं कृत्वा वयमिषं वृजनं जीरदानुं च विद्याम ॥ ६ ॥

अथ प्रकृतविषये योगपुरुषार्थः प्रोच्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यथा) (पूर्वेभ्यः) कृतयोगाभ्यासपुरःसरेभ्यः (जरितृभ्यः) योगगुणसिद्धीनां वेदितृभ्यः (इन्द्र) योगैश्वर्यजिज्ञासो (मयइव) सुखमिव (आपः) जलानि (न) इव (तृष्यते) पिपासवे (बभूथ) भव (ताम्) (अनु) (त्वा) (निविदम्) निश्चितप्रतिज्ञम् (जोहवीमि) भृशं ह्वयामि (विद्याम) (इषम्) इच्छासिद्धिम् (वृजनम्) दुःखत्यागम् (जीरदानुम्) जीवदयाम् ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - ये योगारूढेभ्यो योगशिक्षां प्राप्य पुरुषार्थेन योगमभ्यस्य सिद्धा जायन्ते तेऽलं सुखं लभन्ते। ये तान् सेवन्ते तेऽपि सुखं प्राप्नुवन्ति ॥ ६ ॥अस्मिन् सूक्ते विद्यापुरुषार्थयोगवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेदितव्या ॥इति षट्सप्तत्युत्तरं शततमं सूक्तमेकोनविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जे जिज्ञासू लोक योगारूढ पुरुषांकडून योगशिक्षण प्राप्त करून पुरुषार्थाने योगाचा अभ्यास करून सिद्ध होतात ते पूर्ण सुख प्राप्त करतात व जे उत्तम योग्याचा स्वीकार करतात तेही सुख प्राप्त करतात. ॥ ६ ॥