१७४

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवं᳓ रा᳓जा इन्दर+ ये᳓ च देवा᳓
र᳓क्षा नॄ᳓न् पाहि᳓ असुर त्व᳓म् अस्मा᳓न्
त्वं᳓ स᳓त्पतिर् मघ᳓वा नस् त᳓रुत्रस्
तुवं᳓ सत्यो᳓ व᳓सवानः सहोदाः᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ca ← ca (invariable)

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)

asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

asura ← ásura- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nr̥̄́n ← nár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

pāhí ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rákṣa ← √rakṣⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

maghávā ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sátpatiḥ ← sátpati- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tárutraḥ ← tárutra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

sahodā́ḥ ← sahodā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

satyáḥ ← satyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vásavānaḥ ← vásavāna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

त्वम् । राजा॑ । इ॒न्द्र॒ । ये । च॒ । दे॒वाः । रक्ष॑ । नॄन् । पा॒हि । अ॒सु॒र॒ । त्वम् । अ॒स्मान् ।
त्वम् । सत्ऽप॑तिः । म॒घऽवा॑ । नः॒ । तरु॑त्रः । त्वम् । स॒त्यः । वस॑वानः । स॒हः॒ऽदाः ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• rājendra ← rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• rājendra ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• rakṣā ← rakṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

• nṝn ← nṛ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• pāhy ← pāhi ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• asura
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• asmān ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• satpatir ← satpatiḥ ← satpati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra.”

• maghavā ← maghavan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• nas ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• tarutras ← tarutraḥ ← tarutra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “triumphant; conquering(a); superior.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• satyo ← satyaḥ ← satya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “true; real; real; faithful; good.”

• vasavānaḥ ← vasavāna
• [noun], nominative, singular, masculine

• sahodāḥ ← sahaḥ ← sahas
• [noun], neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• sahodāḥ ← dāḥ ← dā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “giving.”

हे इन्द्र त्वं राजा अधिपतिः सर्वस्य जगतः । किंच ये देवाः मरुदादयः सन्ति तेषामपि विशेषेण । अतो हे असुर शत्रूणां निरसितः त्वं नॄन् अस्मान् कर्मनेतॄन् यजमानान् रक्ष पालय। विशेषतोऽस्मानपि रक्ष । त्वं च सत्पतिः सतां सतः कर्मफलस्य वा पाता मघवा धनवान् नः अस्माकं तरुत्रः तारयिता पापात् किंच त्वं सत्यः अबाध्यः सत्यफलो वा वसवानः स्वतेजसा सर्वं छादयन् वसूनि वा कुर्वन् स्तोतृभ्यः सहोदाः सहसो बलस्य दाता भवेति शेषः ॥

English translation:

“You, Indra, are king; they who are gods (are subject) to you; therefore, scatterer (of foes), do you protect and cherish us men; you are the protector of the good, the possessor of wealth, the extricator of us (from sin); you are true, the invester (of all with your lustre) the giver of strength.”

You are king, Indra: guard those who are gods and the superior men; protect us, lordly one.
You, as lord of settlements, are our surpassing benefactor, you the real possessor of goods and giver of victorious power.

All the standard tr. (also, e.g., Schlerath, Königtum 143, Hale Asura- 70, Oberlies ReligRV II.177) construe the rel. cl. yé ca devā́(ḥ) loosely (very loosely) with rā́jā (e.g., Geldner “Du, Indra, bist der König über alle Götter,” which entails not only assuming that rā́jā can govern such a clause, but also ignoring the ca). Within the same general interpr. framework Witzel Gotō do try to account for the ca: “… der König über (alle), auch die die Götter sind.” This can all be avoided by interpr. the rel. cl. as part of the familiar syntagm “X and which Y,” but in an inverse version with the conjoined rel. cl. first (rather like the inverse Vāyav Indraś ca construction with the ca constituent first ): yé ca devā́ḥ, … nṝ́n. Renou, fld by Klein (DGRV I.127), does interpret it as an “X and which Y construction,” but supplies a gen. “of mortals” with rā́jā: “… le roi (des hommes) et de (ceux) qui (sont) les dieux.” This is unnec.

because rákṣā can govern the conjoined NP. It is accented because it opens the pāda.

Another intricate “X and which Y” construction is found in vs. 3 (by my interpr).

Witzel Gotō unaccountably take rákṣā absolutely and construe nṝ́n with pāhí, which is ungrammatical because pāhí is accented; its object (asmā́n) follows.

Notice the openings of cd, #tváṃ sát(patir) …, #tváṃ sat(yó) …

THOU art the King of all the Gods, O Indra: protect the men, O Asura, preserve us.
Thou Lord of Heroes, Maghavan, our saver, art faithful, very rich, the victory-giver.

Du, Indra, bist der König über alle Götter. Schütze unseren Herren, behüte du uns, o Asura! Du bist der wahre Gebieter, unser freigebiger Nothelfer; du bist der wahre Gebieter, unser freigebiger Nothelfer, du bist der wahre Reiche, der die Übermacht verleiht.

Ein König du, o Indra, und ihr Götter beschützt die Männer, schirme uns, o Ew’ger, Du starker Fürst, du uns ein mächt’ger Retter, du wahrhaft reich, und du ein Siegverleiher.

Ты, о Индра, царь (людей) и (тех,) которые боги.
Охраняй мужей! Защити ты нас, о Асура!
Ты господин сущего, щедрый, (ты) наш спаситель.
Ты истинный обладатель добра, дающий силу превосходства.

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब एकसौ चौहत्तरवें सूक्त का आरम्भ है। उसमें आरम्भ से राजकृत्य का वर्णन करते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) परमैश्वर्ययुक्त ! (त्वम्) आप (सत्पतिः) वेद वा सज्जनों को पालनेवाले (मघवा) परमप्रशंसित धनवान् (नः) हम लोगों को (तरुत्रः) दुःखरूपी समुद्र से पार उतारनेवाले हैं (त्वम्) आप (सत्यः) सज्जनों में उत्तम (वसवानः) धन प्राप्ति कराने और (सहोदाः) बल के देनेवाले हैं तथा (त्वम्) आप (राजा) न्याय और विनय से प्रकाशमान राजा हैं इससे हे (असुर) मेघ के समान (त्वम्) आप (अस्मान्) हम (नॄन्) मनुष्यों को (पाहि) पालो (ये, च) और जो (देवाः) श्रेष्ठा गुणोंवाले धर्मात्मा विद्वान् हैं उनकी (रक्ष) रक्षा करो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - जो राजा होना चाहे वह धार्मिक सत्पुरुष विद्वान् मन्त्री जनों को अच्छे प्रकार रखके उनसे प्रजाजनों की पालना करावे, जो ही सत्याचारी बलवान् सज्जनों का सङ्ग करनेवाला होता है, वह राज्य को प्राप्त होता है ॥ १ ॥

अन्वय: हे इन्द्र त्वं सत्पतिर्मघवा नस्तरुत्रोऽसि त्वं सत्यो वसवानः सहोदा असि त्वं राजासि। अतो हे असुर त्वमस्मान् नॄन्पाहि ये च देवाः सन्ति तान् रक्ष ॥ १ ॥

अथ राजकृत्यवर्णनमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (राजा) न्यायविनयाभ्यां राजमानः (इन्द्र) परमैश्वर्य्ययुक्त (ये) (च) (देवाः) सद्गुणिनो धर्मात्मानो विद्वांसः (रक्ष)। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (नॄन्) मनुष्यान् (पाहि) (असुर) मेघइव वर्त्तमानः (त्वम्) (अस्मान्) (त्वम्) (सत्पतिः) सतां वेदानां सत्पुरुषाणां वा पालकः (मघवा) परमपूजितधनयुक्तः (नः) अस्माकम् (तरुत्रः) दुःखादुल्लङ्घयिता (त्वम्) (सत्यः) सत्सु साधुः (वसवानः) वसोर्धनस्यानः प्राप्तिर्यतः (सहोदाः) बलप्रदः ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - यो राजा भवितुमिच्छेत्स धार्मिकान् सत्पुरुषान् विदुषोऽमात्यान् संरक्ष्यैतैः प्रजाः पालयेत्। यो हि सत्याचारी बलवान् सत्सङ्गी भवति स राज्यमाप्नोति ॥ १ ॥

या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वोक्त सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - जो राजा बनू इच्छितो त्याने धार्मिक सत्पुरुष, विद्वान, मंत्री लोकांचे चांगल्या प्रकारे संरक्षण करावे. त्यांच्याकडून प्रजेचे पालन करवून घ्यावे. जो सत्याचरणी, बलवान, सज्जनांचा संग करणारा असतो त्याला राज्य प्राप्त होते. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

द᳓नो वि᳓श इन्दर+ मृध्र᳓वाचः
सप्त᳓ य᳓त् पु᳓रः श᳓र्म शा᳓रदीर् द᳓र्त्
ऋणो᳓र् अपो᳓ · अनवद्य अ᳓र्णा
यू᳓ने वृत्र᳓म् पुरुकु᳓त्साय रन्धीः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dánaḥ ← √damⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mr̥dhrávācaḥ ← mr̥dhrávāc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

víśaḥ ← víś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

dárt ← √dr̥- ~ dr̥̄- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

púraḥ ← púr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śā́radīḥ ← śā́rada- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

śárma ← śárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

anavadya ← anavadyá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

árṇāḥ ← árṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

r̥ṇóḥ ← √r̥- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

purukútsāya ← purukútsa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

randhīḥ ← √randh- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

vr̥trám ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yū́ne ← yúvan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

दनः॑ । विशः॑ । इ॒न्द्र॒ । मृ॒ध्रऽवा॑चः । स॒प्त । यत् । पुरः॑ । शर्म॑ । शार॑दीः । दर्त् ।
ऋ॒णोः । अ॒पः । अ॒न॒व॒द्य॒ । अर्णाः॑ । यूने॑ । वृ॒त्रम् । पु॒रु॒ऽकुत्सा॑य । र॒न्धीः॒ ॥

• dano ← danaḥ ← dan
• [verb], singular, Present injunctive

• viśa ← viśaḥ ← viś
• [noun], accusative, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• mṛdhravācaḥ ← mṛdhravāc
• [noun], accusative, plural, feminine
• “abusive.”

• sapta ← saptan
• [noun], accusative, singular, neuter
• “seven; seventh.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• puraḥ ← pur
• [noun], accusative, plural, feminine
• “fortress; pur [word]; town; purā [indecl.]; mahant.”

• śarma ← śarman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• śāradīr ← śāradīḥ ← śārada
• [noun], accusative, plural, feminine
• “autumnal; śārada [word]; autumn(a).”

• dart ← dṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “burst; burst.”

• ṛṇor ← ṛṇoḥ ← ṛch
• [verb], singular, Present injunctive
• “enter (a state); travel; shoot; send; hit; originate; get; raise; begin; harm.”

• apo ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• anavadyārṇā ← anavadya
• [noun]
• “blameless; faultless.”

• anavadyārṇā ← arṇāḥ ← arṇa
• [noun], accusative, plural, feminine
• “wave; flood.”

• yūne ← yuvan
• [noun], dative, singular, masculine
• “young person; yuvan [word]; taruṇabandha; yuvan; yuvan; young buck; young.”

• vṛtram ← vṛtra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• purukutsāya ← purukutsa
• [noun], dative, singular, masculine
• “Purukutsa.”

• randhīḥ ← radh
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “subjugate.”

हे इन्द्र त्वं वृत्रसंबन्ध्यसुराणां पुरभेदनसमये मृधवाचः मर्षणवचनाः विशः तदीयाः प्रजाः शर्म सुखं यथा भवति तथा दनः अदमयः ॥ दमेरिदं रूपम् । यद्वा । वर्णव्यत्ययः ॥ नदः । अनदः अशब्दयः असुरप्रजाः । अतिभयंकरशब्दमकरोः। कदेति आह। यत् यदा शारदीः प्रत्यग्राः। यद्वा । एतत्संवत्सरलक्षकः । संवत्सरपर्यन्तं दृढीकृता अपि । सप्त पुरः एतत्संख्याकाः पुरीः दर्त् अदारयः ॥ पुरुषव्यत्ययः । दृणातेर्लङि छान्दसो विकरणस्य लुक् ।’ रात्सस्य’ (पा. सू. ८. २. २४ ) इति नियमात् तलोपाभावः ॥ तथा कृत्वा हे अनवद्य कातरत्वानिन्दावन् हे इन्द्र अर्णाः अरणशीलाः अपः तदीयदुर्गस्थानानि उदकाश्रयाणि तटाकादीन् ऋणोः । अगमयः प्रावर्तयः । भग्नान्यकरोः । एवमुपद्रुत्य पुरुकुत्साय एतन्नाम्ने राज्ञे यूने नित्यतरुणाय तदर्थं वृत्रम् एतन्नामकमसुरं रन्धीः असाधयः अहनः । अयमैतिहासिकपक्षः । निरुक्तरूढ्या तु हे इन्द्र मृध्रवाचो विशो मर्षणध्वनियुक्ता वृष्टिरूपाः प्रजा दनः अदमयः । अशब्दयो वा । अवर्षय इत्यर्थः । कदा । यद्यदा सप्त पुरः शारदीर्दर्त् सर्पणस्वभावान् प्रत्यग्रान् वृष्ट्या जगत्पूरकान् मेघानदारयः तदेत्यर्थः । तथा कृत्वा हे अनवद्य अर्णा अरणस्वभावा अपः ऋणोः अगमयः प्रावर्तयः कुल्यादिरूपेण । अनन्तरं यूने पुरुकुत्साय वृत्रं मुख्यं मेघं रन्धीः असाधयः अहनः । अयमर्थः ‘त्वं ह त्यदिन्द्र सप्त युध्यन् । (ऋ. सं. १. ६३. ७) इत्यादिमन्त्रान्तरेषु प्रसिद्धः । यास्कस्त्वेवं व्याख्यात्- दनो दानमनसो नो मनुष्यानिन्द्र मृदुवाचः कुरु ’ ( निरु. ६. ३१ ) इति ॥

English translation:

“You have humbled the people, suing for pardon when you have destroyed their seven new cities; you the irrproachable have dispersed the flowing waters; you have destroyed Vṛtra for the sake of the youthful Purukutsa.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

You have humbled the people: dano viśa indra mṛdhravācas = make liberal men soft-spoken, dānamanaso manuṣyān indra mṛduvācaḥ kuru; another interpretation, based on rurhi, current aceptation: you have made the subject (rain), soliciting ofrbearance, descend (in showers); when you have rent asunder the gliding, world-filling (clouds), then, irreproachable one, you did make the wates flow in channels, and did open the chief cloud for young Purukutsa

You subdued the clans whose speech was scornful, Indra, when you split the seven autumnal strongholds, their shelter.
You set the flooding waters in motion, faultless one. You made Vr̥tra subject to the youth Purukutsa.

The derivation of the 2nd sg. verb dánaḥ is unclear. Most (see EWA s.v. DAMI ) associate it one way or another with √dam ‘tame, subdue’ – beginning with Sāyaṇa.’s gloss adamayaḥ. Oldenberg and Geldner suggest that there is a by-root dan beside dam; Renou (GLV 81) concurs that it belongs to a “fausse racine,” probably generated from athematic forms where the root-final would have been followed by an ending beginning with a dental (type 2nd-3rd sg. ágan to √gam). Bloomfield (153) suggests it’s a nonce blending of √dam and √han. I wonder if it is not the detritus of the expected 9th cl. pres. *damnā́ti, which would be cognate with nasal presents elsewhere in Indo-European and is the stem underlying attested damāyá- (← *d(a)mn-H-yé/ó-) and damanya-. In our 2nd sg. injunc., expected *damnā́s, the interior nasal cluster could have been simplified and the whole remodeled as a thematic form (unfortunately requiring also accent retraction). In fact, *damnā́ti might not be the expected form; a reconstructed *dm-ne-H-ti without restoration of a full-grade root syllable should yield *danā́ti, which would have lost its obvious root connection with √dam and could without too much difficulty be remodeled to the thematic stem we appear to have. The 9th class ramṇā́ti would have pursued a different remodeling path.

In a n. Witzel Gotō suggest an unlikely deriv. from √dā ‘divide’, with an *-énonominal suffix, hence “Der ist Abtrenner des nachlässig redenden Stammes,” taking the nominals as gen. sg. rather than acc. pl. (as is grammatically possible). The only advantage I see to this is that it works better with the ostensible 3rd sg. dárt in b, but there are other ways to handle that form.

As was just noted, the verb of b, pāda-final dart (√dṛ), appears to be a 3rd sg., in an otherwise 2nd sg. vs. It also ends in a (more or less) illicit cluster (-rt, with nonradical -t). With Oldenberg I assume that the original form was *daḥ (← *dar ←*dar-s). A final -t was falsely restored, possibly redactionally, on the basis of the identical pāda in VI.20.10c, where the 3rd sg. is appropriate and the sandhi situation favors the retention of the -t.

Note the phonetic play in #rṇ̥ ór … árṇā(ḥ)#.

Purukutsa is chronologically out of place here. Elsewhere he is a semihistorical figure, the father of Trasadasyu and a contemporary of Sudās, so Vrtra ̥ should be out of his league and his time period. But he does figure in VI.20.10, immediately after the pāda identical to our b: VI.20.10d hán dā́sīḥ purukútsāya śikṣan “He [=Indra] smote the Dāsa (clans), doing his best for Purukutsa,” where the action described can be contemporary (or in the immediate past) and therefore chronologically possible. I think it likely that Purukutsa has been imported from VI.20.10 to anticipate the more properly mythological Kutsa in vs. 5. These two agreements with VI.20.10 support each other and are good evidence for the dependence of our vs. on that vs. _________ 03
Geldner suggests that the śū́ra- in śū́rapatnīḥ ‘whose lord is a champion’ is Indra himself, which seems correct.

Geldner (/Witzel Gotō) takes vṛ́taḥ … dyā́ṃ ca as the conjoined obj. of ájā ‘drive’; the two objects are then picked up by yébhiḥ (Geldner: “Führe die Heere … und den Himmel, mit denen …”). The problem (besides the question of whether it’s possible or desirable to drive heaven anywhere) is that vṛ́taḥ is fem. pl. and dyā́m is masc. sg., and yébhiḥ is neither one. I follow Oldenberg’s interpr., also adopted by Renou, that sees an “X and which Y” constr. – with the twist that the ca does not follow the rel. prn. (as in yé ca devā́ḥ in 1a), but precedes it, with another part of the rel. cl. fronted around it (dyā́ṃ ca yébhiḥ).

By either interpr. the rel. cl. lacks a verb. Oldenberg, Renou, and I supply ‘gain, conquer’ with heaven as obj. (And in keeping with the constant theme of these Agastya hymns, I assume the referent of yébhiḥ is the Maruts; Oldenberg simply “die Leute”; Renou doesn’t specify.) Geldner [/Witzel Gotō] “verbündet bist,” which seems kind of lame.

Initial rákṣo in c is Pragṛhya in the Pp., presumably 2nd sg. impv. rákṣa + u.

The standard tr. take aśúṣaṃ tū́rvayānam as two PNs, but I see no reason to.

As noted in the comm. ad I.101.2, aśúṣa- is otherwise only used of the demon Śuṣṇa, but this strong association surely results from their phonetic similarity. Semantically it fits Agni quite well. As for tū́rvayāna- it is sometimes a PN (e.g., I.53.10), but its first member must be based on the verb stem tū́rvati ‘go in triumph’ vel sim., and the literal sense of the compound is appropriate for Agni. See the very similar analytic phrase VI.15.5 tū́rvan ná yā́man “like the one going in triumph on his course,” where Agni is the referent.

There is difference of opinion on how the simile works in d. Flg. Oldenberg, Renou, and the line of least resistance, I resupply the verb rákṣa from c, maintaining Indra as subj., compared to a lion. Geldner (/Witzel Gotō) take the subj. as Agni and then must supply another verb, not available in the context. This seems like too much machinery to me, since the pāda is readily interpretable on the syntactic pattern in c.

Indra, thou humbledst tribes that spake with insult by breaking down seven autumn forts, their refuge.
Thou stirredst, Blameless! billowy floods, and gavest his foe a prey to youthful Purukutsa.

Du, Indra, bezwangst die mitredenden Stämme, als er ihre Zuflucht, die sieben herbstlichen Burgen brach. Du Makelloser setztest die flutenden Gewässer in Bewegung; du unterwarfst dem jugendlichen Purukutsa den Vritra.

Du, Indra, straftest da die Schmäherstämme, als ihre Wehr du brachst, die sieben Burgen; Den Wasserstrom entliessest du, o reiner, gabst hin den Feind dem jungen Purukutsa.

Ты подавил, о Индра, злоречивые племена,
Когда разбил семь осенних крепостей, (их) убежище.
Ты пустил течь воды потоками, о безупречный.
Ты отдал Вритру во власть юному Пурукутсе.

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को सूर्य के दृष्टान्त से कहते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) विद्युत् अग्नि के समान वर्त्तमान ! (यत्) जो आप (सप्त) सात (शारदीः) शरद् ऋतु सम्बन्धिनी (पुरः) शत्रुओं की नगरी और (शर्म) शत्रु घर को (दर्त्) विदारनेवाले होते हैं (मृध्रवाचः) अति बढ़ी हुई जिनकी वाणी उन (विशः) प्रजाओं को (दनः) शिक्षा देते राज्य के अनुकूल शासन देते हैं सो हे (अनवद्य) प्रशंसा को प्राप्त राजन् ! जैसे सूर्यमण्डल (पुरुकुत्साय) बहुत वज्ररूपी अपनी किरणें जिसमें वर्त्तमान उस (यूने) तरुण प्रबलतर वा सुख-दुख से मिलते न मिलते हुए संसार के लिये (वृत्रम्) मेघ को प्राप्त कराके (अर्णाः) नदी सम्बन्धी (अपः) जलों को वर्षाता वैसे आप (ऋणोः) प्राप्त होओ (रन्धीः) अच्छे प्रकार कार्य सिद्धि करनेवाले होओ ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। राजा को चाहिये कि शत्रुओं के पुर नगर, शरद् आदि ऋतुओं में सुख देनेवाले स्थान आदि वस्तु नष्ट कर शत्रुजन निवारणे चाहियें और सूर्य मेघजल से जैसे जगत् की रक्षा करता है, वैसे राजा को प्रजा की रक्षा करनी चाहिये ॥ २ ॥

अन्वय: हे इन्द्र यद्यस्त्वं सप्तशारदीः पुरः शर्म च दर्त् मृध्रवाचो विशो दनः। स हे अनवद्य यथा सूर्यः पुरुकुत्साय यूने वृत्रं प्राप्यार्णा अपो वर्षयति तथा त्वमृणो रन्धीश्च ॥ २ ॥

पुनस्तमेव विषयं सूर्यदृष्टान्तेनाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (दनः) अनदः। अत्राद्यन्तवर्णविपर्ययोऽडभावश्च। (विशः) प्रजाः (इन्द्र) विद्युदग्निरिव वर्त्तमान (मृध्रवाचः) मृध्राः प्रवृद्धा वाणीः (सप्त) सप्तछन्दोन्विता (यत्) (पुरः) शत्रुनगर्यः (शर्म) गृहम् (शारदीः) शरदृतुसम्बन्धिनीः (दर्त्) विदारितवान्भवति। अत्र विकरणाभावः। (ऋणोः) प्राप्नुयाः (अपः) जलानि (अनवद्य) प्रशंसित (अर्णाः) नदी सम्बन्धिनीः। अर्ण इति नदी ना०। निघं० १। १३। (यूने) (वृत्रम्) मेघम् (पुरुकुत्साय) पुरवो बहवः कुत्सा वज्राः किरणा यस्मिन् (रन्धीः) संराध्नुहि। अत्राडभावः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। राज्ञा शत्रुपुराणि वीरस्थानादि च विनाश्य ते निवारणीयाः सूर्यो जलेन यथा जगद्रक्षति तथा राज्ञा प्रजा रक्षणीयाः ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. राजाने शत्रूचे पूर, नगर तसेच शरद ऋतूमध्ये सुख देणारी स्थाने इत्यादी गोष्टी नष्ट करून शत्रूंचे निवारण करावे व सूर्य मेघजलाने जसे जगाचे रक्षण करतो तसे राजाने प्रजेचे रक्षण केले पाहिजे. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓जा वृ᳓त इन्दर+ शू᳓रपत्नीर्
दियां᳓ च ये᳓भिः पुरुहूत नून᳓म्
र᳓क्षो अग्नि᳓म् अशु᳓षं तू᳓र्वयाणं
सिंहो᳓ न᳓ द᳓मे अ᳓पांसि व᳓स्तोः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ája ← √aj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śū́rapatnīḥ ← śū́rapatnī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vŕ̥taḥ ← vŕ̥t- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ca ← ca (invariable)

dyā́m ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nūnám ← nūnám (invariable)

puruhūta ← puruhūtá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yébhiḥ ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:PL}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

aśúṣam ← aśúṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rákṣa ← √rakṣⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tū́rvayāṇam ← tū́rvayāṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

ápāṁsi ← ápas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

dáme ← dáma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

siṁháḥ ← siṁhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vástoḥ ← vástu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

अज॑ । वृतः॑ । इ॒न्द्र॒ । शूर॑ऽपत्नीः । द्याम् । च॒ । येभिः॑ । पु॒रु॒ऽहू॒त॒ । नू॒नम् ।
रक्षो॒ इति॑ । अ॒ग्निम् । अ॒शुष॑म् । तूर्व॑याणम् । सिं॒हः । न । दमे॑ । अपां॑सि । वस्तोः॑ ॥

• ajā ← aja ← aj
• [verb], singular, Present imperative
• “drive; expel.”

• vṛta ← vṛtaḥ ← vṛt
• [noun], accusative, plural, feminine

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• śūrapatnīr ← śūra
• [noun], masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• śūrapatnīr ← patnīḥ ← patnī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “wife; mistress; queen.”

• dyāṃ ← dyām ← div
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• yebhiḥ ← yad
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• puruhūta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Vishnu.”

• nūnam
• [adverb]
• “now; surely; immediately; just.”

• rakṣo ← rakṣaḥ ← rakṣ
• [verb], singular, Present injunctive
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• aśuṣaṃ ← aśuṣam ← aśuṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “edacious.”

• tūrvayāṇaṃ ← tūrvayāṇam ← tūrvayāṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Tūrvayāṇa.”

• siṃho ← siṃhaḥ ← siṃha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “lion; hero; best; leader; siṃha [word].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dame ← dama
• [noun], locative, singular, masculine
• “dwelling; home.”

• apāṃsi ← apas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “work; deed.”

• vastoḥ ← vastu
• [noun], genitive, singular, feminine
• “dawn.”

हे इन्द्र शूरपत्नीः शूरैः रक्षोभिः पालिताः वृतः । वर्तन्ते आस्विति वृतोऽसुरपुरीः । यद्वा । शूरा यजमानाः । तैः पालिताः वृतो वेदिभूमीः । अज गच्छ जेतुम् । तथा कृत्वा द्यां च नूनम् अवश्यम् अज । किं त्वमेक एव न । हे पुरुहूत बहुभिर्बहुधा वा आहूतेन्द्र येभिः मरुदादिभिरनुगतोऽसि तैः सहितः सन् । तथा कृत्वा अशुषम् आशोषयितारमशान्तं वा तूर्वयाणं तूर्णगमनम् अग्निं वैद्युतं होमाधारं वा अग्निं रक्षो रक्षस्वैव । किमर्थं रक्षणमिति उच्यते । दमे गृहे अपांसि कर्माणि कुर्वन् वस्तोः वस्तुम् । यद्वा । वासयितुं स्थापयितुम् । कारयितुमित्यर्थः । यज्ञद्विट्सु हतेष्वग्नौ सुस्थिरे सति यागाद्यनुष्ठानपरः स्थास्यामीत्यर्थः । रक्षणे दृष्टान्तः । सिंहः इव । स यथा स्वाश्रयभूतं वनं गजाद्युपद्रवपरिहारेण रक्षति तद्वत् । असुरपुरभङ्गगमने वा दृष्टान्तः । सिंहो यथा निर्भयो विरोधिमृगान् हन्तुं धावति तद्वत् ॥

English translation:

“Go the cities inhabited by the rākṣasas, and thence to heaven (attended), receiver of many sacrifices by those who (attend you). Defend, like a lion, the untamed, quick-moving Agni, that he may abide in his dwelling, fulfilling his functions.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

To the cities inhabited by rākṣasas: vṛtaḥ śura patnīḥ = raksobhiḥ pālayitā vṛtaḥ purīḥ; defend like a lion: as a lion protects the forest, in which his lair is, from the depredations of other animals

Drive the troops whose lord is a champion [=you], Indra, and (those [=Maruts?]) with whom now (you gain?) heaven, much invoked one.
Guard insatiable Agni going in triumph; like a lion, (guard) his labors in the house at dawn.

With whom thou drivest troops whose lords are heroes, and bringest daylight now, much worshipped Indra,
With them guard lion-like wasting active Agni to dwell in our tilled fields and in our homestead.

Führe die Heere zum Kampf, die in dir, Indra, einen tapferen Gebieter haben, und den Himmel, mit denen du jetzt, du Vielgerufener, verbündet bist. Hab acht auf Agni, auf Asusa, auf Turvayana! Wie ein Löwe soll Agni, wie des Morgens im Hause, seine Werke verrichten.

Treib’, Indra, an der Götterfrauen Scharen, den Himmel, Herr, mit den vereinten Helden, Bewahr das Feuer, das verzehrt und vordringt, dem Löwen gleich im Haus des Morgens Werke.

О Индра, гони (в наступление) войска, для которых (ты) – герой-повелитель,
И (тех,) с кем ты, о многопризываемый, сейчас (завоюешь) небо!
Охраняй Агни, Ашушу, Турваяну!
(Страшный,) как лев, (охраняй) обряды, (совершающиеся) в доме поутру!

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब राजजन सपत्नीक परिभ्रमण करें और कलाकौशल की सिद्धि के लिये अग्निविद्या को जानें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पुरुहूत) बहुतों ने सत्कार किये हुए (इन्द्र) शत्रुदल के नाशक (वृतः) राज्याधिकार में स्वीकार किये हुए राजन् ! आप (येभिः) जिनके साथ (शूरपत्नीः) शूरों की पत्नी और (द्याञ्च) प्रकाश को (नूनम्) निश्चित (अज) जानो उनके साथ (सिंहः) सिंह के (न) समान (दमे) घर में (अपांसि) कर्मों के (वस्तोः) रोकने को (तूर्वयाणम्) शीघ्र गमस करानेवाले यान जिससे सिद्ध होते उस (अशुषम्) शोषरहित जिसमें अर्थात् लोहा, तांबा, पीतल आदि धातु पिघिला करें गीले हुआ करें उस (अग्निम्) अग्नि को (रक्षो) अवश्य रक्खो ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे सिंह अपने भिटे में बल से सबको रोकता ले जाता है, वैसे राजा निज बल से अपने घर में लाभप्राप्ति के लिये प्रयत्न करे। जिस अच्छे प्रकार प्रयोग किये अग्नि से यान शीघ्र जाते हैं, उस अग्नि से सिद्ध किये हुए यान पर स्थिर होकर स्त्री-पुरुष इधर-उधर से आवें-जावें ॥ ३ ॥

अन्वय: हे पुरुहूतेन्द्र वृतस्त्वं येभिस्सह शूरपत्नीर्द्यां च नूनमज जानीहि तैः सिंहो न दमेऽपांसि वस्तोः तूर्वयाणमशुषमग्निं रक्षो ॥ ३ ॥

अथ राजानस्सपत्नीकाः परिवर्त्तन्तां कलाकौशलसिद्धये अग्निविद्यां विदन्त्वित्याह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अज) जानीहि। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (वृतः) स्वीकृतः सन् (इन्द्र) शत्रुदलविदारक (शूरपत्नीः) शूराणां स्त्रियः (द्याम्) प्रकाशम् (च) (येभिः) यैः (पुरुहूत) बहुभिस्सत्कृत (नूनम्) निश्चितम् (रक्षो) रक्षैव (अग्निम्) (अशुषम्) शोषरहितम् (तूर्वयाणम्) तूर्वाणि शीघ्रगमनानि यानानि यस्मात्तम् (सिंहः) (न) इव (दमे) गृहे (अपांसि) कर्माणि (वस्तोः) वासयितुम् ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा सिंहः स्वगृहे बलात्सर्वान् निरुणद्धि तथा निजबलाद्राजा स्वगृहे लाभप्राप्तये प्रयतेत। येन संयुक्तेनाग्निना यानानि तूर्णं गच्छन्ति तेन संसाधिते याने स्थित्वा सत्पत्नीका इतस्ततो गच्छन्त्वागच्छन्तु ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा सिंह बलपूर्वक सर्वांना आपल्या गुहेत घेऊन जातो तसे राजाने आपल्या बलाने आपल्या स्थानी लाभप्राप्तीसाठी प्रयत्न करावा. चांगल्या प्रकारे प्रयोगात आणलेल्या अग्नीने याने शीघ्र गमन करतात. त्या अग्नीने सिद्ध केलेल्या यानात बसून स्त्री-पुरुषांनी इकडे तिकडे भ्रमण करावे. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

शे᳓षन् नु᳓ त᳓ इन्दर+ स᳓स्मि° यो᳓नौ
प्र᳓शस्तये प᳓वीरवस्य मह्ना᳓
सृज᳓द् अ᳓र्णांसि अ᳓व य᳓द् युधा᳓ गा᳓स्
ति᳓ष्ठद् ध᳓री धृषता᳓ मृष्ट वा᳓जान्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)

sásmin ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

śéṣan ← √śī- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yónau ← yóni- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

mahnā́ ← mahimán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

pávīravasya ← pávīrava- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

práśastaye ← práśasti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

árṇāṁsi ← árṇas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

áva ← áva (invariable)

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sr̥ját ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yudhā́ ← yúdh- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

dhr̥ṣatā́ ← √dhr̥ṣ- (root)
{case:INS, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

hárī ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

mr̥ṣṭa ← √mr̥j- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

tíṣṭhat ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

vā́jān ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

शेष॑न् । नु । ते । इ॒न्द्र॒ । सस्मि॑न् । योनौ॑ । प्रऽश॑स्तये । पवी॑रवस्य । म॒ह्ना ।
सृ॒जत् । अर्णां॑सि । अव॑ । यत् । यु॒धा । गाः । तिष्ठ॑त् । हरी॒ इति॑ । धृ॒ष॒ता । मृ॒ष्ट॒ । वाजा॑न् ॥

• śeṣan ← śī
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “lie; sleep.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• ta ← te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sasmin ← tad
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• yonau ← yoni
• [noun], locative, singular, masculine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

• praśastaye ← praśasti
• [noun], dative, singular, feminine
• “announcement; praise; respect.”

• pavīravasya ← pavīrava
• [noun], genitive, singular, masculine

• mahnā ← mahan
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness.”

• sṛjad ← sṛjat ← sṛj
• [verb], singular, Present injunctive
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• arṇāṃsy ← arṇāṃsi ← arṇas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “body of water; water.”

• ava
• [adverb]
• “down.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• yudhā ← yudh
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “battle; fight; war; combat.”

• gās ← gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, feminine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• tiṣṭhaddharī ← tiṣṭhat ← sthā
• [verb], singular, Present injunctive
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• tiṣṭhaddharī ← harī ← hari
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• dhṛṣatā ← dhṛṣ
• [verb noun], instrumental, singular
• “dare; attack.”

• mṛṣṭa ← mṛj
• [verb], singular, Present injunctive
• “purify; polish; rub; remove.”

• vājān ← vāja
• [noun], accusative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

हे इन्द्र ते शत्रवः सस्मिन् सर्वस्मिन् समाने वा योनौ स्वकीये स्थाने अन्तरिक्षे वा । योनिरन्तरिक्षम्। नु क्षिप्रं शेषन् शेरताम् ॥ शीङो लेटि अडागमः। व्यत्ययेन परस्मैपदम्। सिब्बहुलम् इति सिप् । किमर्थम्। प्रशस्तये प्रशंसनाय त्वत्स्तुतये। त्वन्महिमज्ञापनाय’ इत्यर्थः। किं सेवनादिसाधनेनेत्याह । पवीरवस्य कुलिशस्य कुलिशशब्दस्य वा मह्ना महिम्ना । त्वद्वज्रप्रहारेण हता मेघाः शत्रवो वा तत्रैव शेरते निपातेन पलायन्ते इत्यर्थः । किंच यत् यदा युधा प्रहरणसाधनेनायुधेन युद्धेन वा गाः गच्छसि तदा अर्णांसि उदकानि अव सृजत् अवासृजः । अवाङ्मुखम् अपातयः ॥ पुरुषव्यत्ययः ॥ तदर्थं हरी अश्वौ तिष्ठत् अध्यतिष्ठः ॥ अत्रापि पुरुषव्यत्ययः । यद्वा । यदा हरी अधितिष्ठसि तदावासृजः । अथैवं कृत्वा वाजान् अन्नानि सस्यादिलक्षणानि धृषता धर्षकेण सामर्थ्येन मृष्ट शोधय प्रवर्धयेत्यर्थः ॥

English translation:

“Let (your foes, Indra), humbled by the might of your thunderbolt rest in their own station, for your glory; when you move, (armed) with your weapons, you send down the waters; arresting your horses, increase, by your power, (the abundance of) food.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Rest in their own station: in the firmament, the enemies are the clouds

They [=enemies] will lie now in the same womb, Indra, for the
glorification of your metal-edged weapon in its greatness.
When by battle he sent the floods, the cows surging downward, he
mounted his two fallow bays; boldly he swiped the battle-prizes.

Geldner takes ab as a direct quote (uttered by unidentified speakers). He presumably does this because of the difference in tense/mood (subjunctive vs. injunctive) and person (2nd vs. 3rd) between ab and cd. But since such switches are common in the RV, the direct speech does not seem necessary or contextually supported.

They through the greatness of thy spear, O Indra, shall, to thy praise, rest in this earthly station.
To loose the floods, to seek, for kine, the battle, his Bays he mounted boldly seized the booty.

Die sollen nun im gleichen Schoße liegen, o Indra, zu hohen Ehren der Pavirakeule." Als er durch Kampf die Gewässer, die Kühe befreite, da bestieg er das Falbenpaar und strich mutig die Siegesgewinne ein.

Die Feinde lass im Schooss der Erde liegen, zum Ruhm, o Indra, durch die Macht des Blitzes; Lass Fluten strömen, wenn zum Kampf du eilest, besteig’ die Rosse, kühn gewinne Beute.

Пусть же полягут сейчас в общем лоне эти (враги), Индра,
Во славу дубины грома, благодаря (ее) величию!
Когда ценою битвы он выпустил потоки, коров,
Он сел на двоих буланых коней (и) дерзко захватил награды.

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब राजधर्म में संग्राम विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सेनापति ! (प्रशस्तये) तेरी उत्कर्षता के लिये (सस्मिन्) उस (योनौ) स्थान में वा संग्राम में (ते) तेरे (पवीरवस्य) वज्र की ध्वनि के (मह्ना) महिमा से (नु) शीघ्र (शेषन्) शत्रुजन सोवें। (यत्) जिस संग्राम में सूर्य जैसे (अर्णांसि) जलों को (अव, सृजत्) उत्पन्न करे अर्थात् मेघ से वर्षावे वैसे (युधा) युद्ध से (गाः) भूमियों और (हरी) जो यानों को लेजाते उन घोड़ों को (तिष्ठत्) अधिष्ठित होता और हे (मृष्ट) शत्रुबल को सहनेवाले ! (धृषता) दृढ़ बल से (वाजान्) शत्रुओं के वेगों को अधिष्ठित होता है ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो अपने स्वभावानुकूल शूरवीर हों वे अपने-अपने अधिकार में न्याय से वर्त्तकर शत्रुजनों को निःशेष कर धर्म के अनुकूल अपनी महिमा का प्रकाश करावें ॥ ४ ॥

अन्वय: हे इन्द्र प्रशस्तये सस्मिन् योनौ ते पवीरवस्य मह्ना नु शेषन् सद्यः शत्रवः शयेरन्। यद्यस्मिन् संग्रामे सूर्योऽर्णांस्यवसृजदिव युधा गा हरी तिष्ठत्। हे मृष्ट धृषता वाजांश्च तिष्ठत् ॥ ४ ॥

अथ राजधर्मे संग्रामविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (शेषन्) शयेरन्। अत्र लेटि व्यत्ययेन परस्मैपदम्। (नु) सद्यः (ते) (इन्द्र) सेनेश (सस्मिन्)। अत्र छान्दसो वर्णविपर्यासः। (योनौ) स्थाने (प्रशस्तये) उत्कृष्टतायै (पवीरवस्य) वज्रध्वनेः (मह्ना) महिम्ना (सृजत्) सृजेत् (अर्णांसि) जलानि (अव) (यत्) यस्मिन् संग्रामे (युधा) युद्धेन (गाः) भूमीः (तिष्ठत्) अतितिष्ठति (हरी) यौ यानानि हरतस्तौ (धृषता) दृढेन बलेन (मृष्ट) शत्रुबलं सह (वाजान्) शत्रुवेगान् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये स्वप्रकृतिस्थाः शूरवीरास्सन्ति ते स्वस्वाधिकारे न्यायेन वर्त्तित्वा शत्रून्निःशेषान् कृत्वा धर्म्यं स्वमहिमानं प्रकाशयेयुः ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे आपल्या स्वभावाप्रमाणे शूरवीर असतात, त्यांनी आपापल्या अधिकारात न्यायाने वागून शत्रूंना निःशेष करून धर्मानुकूल वागून आपली महिमा प्रकट करावी. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

व᳓ह कु᳓त्सम् इन्दर+ य᳓स्मि° चाक᳓न्
स्यूमन्यू᳓ ऋज्रा᳓ वा᳐᳓तस्य अ᳓श्वा
प्र᳓ सू᳓रश् चक्रं᳓ वृहताद् अभी᳓के
अभि᳓ स्पृ᳓धो यासिषद् व᳓ज्रबाहुः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cākán ← √kanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRF, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kútsam ← kútsa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

váha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yásmin ← yá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

áśvā ← áśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

r̥jrā́ ← r̥jrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

syūmanyū́ ← syūmanyú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vā́tasya ← vā́ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

abhī́ke ← abhī́ka- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

cakrám ← cakrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

sū́raḥ ← svàr- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vr̥hatāt ← √vr̥h- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

abhí ← abhí (invariable)

spŕ̥dhaḥ ← spŕ̥dh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vájrabāhuḥ ← vájrabāhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yāsiṣat ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

वह॑ । कुत्स॑म् । इ॒न्द्र॒ । यस्मि॑न् । चा॒कन् । स्यू॒म॒न्यू इति॑ । ऋ॒ज्रा । वात॑स्य । अश्वा॑ ।
प्र । सूरः॑ । च॒क्रम् । वृ॒ह॒ता॒त् । अ॒भीके॑ । अ॒भि । स्पृधः॑ । या॒सि॒ष॒त् । वज्र॑ऽबाहुः ॥

• vaha ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• kutsam ← kutsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Kutsa; kutsa [word].”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yasmiñcākan ← yasmin ← yad
• [noun], locative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yasmiñcākan ← cākan ← kan
• [verb], singular, Plusquamperfect
• “like; delight; desire.”

• syūmanyū ← syūmanyu
• [noun], accusative, dual, masculine

• ṛjrā ← ṛjra
• [noun], accusative, dual, masculine
• “red.”

• vātasyāśvā ← vātasya ← vāta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• vātasyāśvā ← aśvā ← aśva
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• sūraś ← sūraḥ ← svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• cakraṃ ← cakram ← cakra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

• vṛhatād ← vṛhatāt ← vṛh
• [verb], singular, Present imperative
• “extract.”

• abhīke ← abhīka
• [noun], locative, singular, neuter
• “battle; meeting.”

• ‘bhi ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• spṛdho ← spṛdhaḥ ← spṛdh
• [noun], accusative, plural, masculine
• “rival; enemy.”

• yāsiṣad ← yāsiṣat ← yā
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• vajrabāhuḥ ← vajra
• [noun], masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• vajrabāhuḥ ← bāhuḥ ← bāhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

हे इन्द्र कुत्सम् एतन्नामानमृषिं प्राप्तं स्यूमन्यू । ‘स्यूमकम्’ (नि. ३. ६. ५) इति सुख- नाम । तदिच्छन्तौ सततगामिनौ वा ऋज्रा ऋजुगामिनौ वातस्य वायोः समानवेगौ अश्वा तदीयावश्वौ वह प्रस्थापय । यस्मिन् हविषि निमित्तभूते सति कुत्सं चाकन कामयसे तर्पयसे वा हविरादिकम् । तदर्थं सूरः प्रेरकः सूर्यः चक्रं स्वमण्डलं स्वरथचक्रं वा अभीके आसन्ने देशे बृहतात् ऊर्ध्वं गमयतु प्रकाशयतु । अथ परोक्षेणाह। वज्रबाहुः अयमिन्द्रः स्पृधः संग्रामं कुर्वतः शत्रून् अभि यासिषत् अभियातु ॥ ॥ १६ ॥

English translation:

“Bear, Indra, with your obedient horses, as swift as the wind, (the sage) Kutsa, to that ceremony (to which) you desire (to convey him); let the sun bring near the wheel of his chariot, and let the thunder-armed advance against his opponents.”

Convey Kutsa, Indra, in whom you take pleasure. Eager for the halter are the two silvery horses of the Wind.
Then tear off the wheel of the Sun at the moment of encounter. Mace in hand, he will charge the opponents.

One of the few “future imperatives” in the RV: vṛhatāt in c, following váha in pāda a. Geldner and Renou also supply an impv. in b (“lenke,” “attele”), but this pāda makes a fine nominal clause (so also Hoffmann, Inj., 190).

Indra, bear Kutsa, him in whom thou joyest: the dark-red horses of the Wind are docile.
Let the Sun roll his chariot wheel anear us, and let the Thunderer go to meet the foemen.

Fahre den Kutsa, an dem du Wohlgefallen gefunden hast, o Indra, und lenke die Schimmelrosse des Vata, die dem Zügel gehorchen! Reiß das Rad der Sonne dicht heranfahrend ab!" So trat er mit der Keule im Arm den Feinden entgegen.

Der dir gefällt, den Kutsa fahr, o Indra; am Zügel ziehn des Windes rothe Rosse; Das Rad der Sonne treibe vor zum Schauen, den Blitz im Arme geh dem Feind entgegen.

Вези Кутсу, о Индра, которого ты любишь,
(Правя) послушными поводьям рыжими конями Ваты!
Сорви в решающий момент колесо солнца!
Пусть выступит против соперников (Индра) с ваджрой в руке!

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सभापति ! आप (यस्मिन्) जिस संग्राम में (वातस्य) पवन की सी शीघ्र और सरल गति (स्यूमन्यू) चाहने और (ऋज्रा) सरल चाल चलनेवाले (अश्वा) घोड़ों को (चाकन्) चाहते हैं उसमें (कुत्सम्) वज्र को (वह) पहुँचाओ वज्र चलाओ अर्थात् वज्र से शत्रुओं का संहार करो (सूरः) सूर्य के समान प्रतापवान् (वज्रबाहुः) शस्त्र-अस्त्रों को भुजाओं में धारण किये हुए आप (चक्रम्) अपने राज्य को (प्र, बृहताम्) बढ़ाओ और (अभीके) संग्राम में (स्पृधः) ईर्ष्या करते हुए शत्रुओं के (अभि, यासिषत्) सन्मुख जाने की इच्छा करो ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य प्रतापवान् है, वैसा प्रतापवान् राजा अस्त्र और शस्त्रों के प्रहारों से संग्राम में शत्रुओं को अच्छे प्रकार जीतकर अपने राज्य को बढ़ावे ॥ ५ ॥

अन्वय: हे इन्द्र त्वं यस्मिंन् वातस्य वायोरिव स्यूमन्यू ऋज्रा न चाकँस्तस्मिन् कुत्सं वह सूर इव वज्रवाहुर्भवाँश्चकं प्रवृहतादभीके स्पृधोऽभियासिषत् ॥ ५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (वह) प्रापय (कुत्सम्) वज्रम् (इन्द्र) सभेश (यस्मिन्) (चाकन्) कामयसे। अत्र कनी दीप्तिकान्तिगतिष्वित्यस्माल्लङो मध्यमैकवचने बहुलं छन्दसीति शपः स्थाने श्लुः श्लाविति द्वित्वं बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेपीत्यडभावः, संयोगान्तसलोपश्च। (स्यूमन्यू) आत्मनः स्यूमानं शीघ्रं गमनमिच्छू (ऋज्रा) ऋजुगामिनौ (वातस्य) वायोरिव (अश्वा) अश्वौ (प्र) (सूरः) सूर्यः (चक्रम्) स्वराज्यम् (वृहतात्) वर्द्धयन्तु (अभीके) संग्रामे (अभि) सन्मुखे (स्पृधः) स्पर्द्धमानान् शत्रून् (यासिषत्) यातुमिच्छतु (वज्रबाहुः) वज्रः शस्त्रास्त्रम्बाह्वोर्यस्य ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्यस्तथा प्रतापवान् राजा शस्त्रास्त्रप्रहारैः संग्रामे शत्रून् विजित्य निजराज्यं वर्द्धयेत् ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य तेजस्वी असतो तसे शक्तिसंपन्न राजाने अस्त्र-शस्त्रांच्या प्रहाराने संग्रामात शत्रूंना जिंकून आपले राज्य वाढवावे. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

जघन्वाँ᳓ · इन्दर+ मित्रे̃᳓रूञ्
चोद᳓प्रवृद्धो हरिवो अ᳓दाशून्
प्र᳓ ये᳓ प᳓श्यन्न् अर्यम᳓णं स᳓चायो᳓स्
त्व᳓या शूर्ता᳓ व᳓हमाना अ᳓पत्यम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jaghanvā́n ← √han- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

mitrérūn ← mitréru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ádāśūn ← ádāśu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

codápravr̥ddhaḥ ← codápravr̥ddha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

harivaḥ ← hárivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

aryamáṇam ← áryaman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āyóḥ ← āyú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

páśyan ← √paś- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

sácā ← sácā (invariable)

yé ← yá- (pronoun)

ápatyam ← ápatya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śūrtā́ḥ ← √śr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

tváyā ← tvám (pronoun)
{case:INS, number:SG}

váhamānāḥ ← √vah- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

ज॒घ॒न्वान् । इ॒न्द्र॒ । मि॒त्रेरू॑न् । चो॒दऽप्र॑वृद्धः । ह॒रि॒ऽवः॒ । अदा॑शून् ।
प्र । ये । पश्य॑न् । अ॒र्य॒मण॑म् । सचा॑ । आ॒योः । त्वया॑ । शू॒र्ताः । वह॑मानाः । अप॑त्यम् ॥

• jaghanvāṃ ← han
• [verb noun], nominative, singular
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• mitrerūñcodapravṛddho ← mitrerūn ← mitreru
• [noun], accusative, plural, masculine

• mitrerūñcodapravṛddho ← coda
• [noun], masculine

• mitrerūñcodapravṛddho ← pravṛddhaḥ ← pravṛdh ← √vṛdh
• [verb noun], nominative, singular
• “increase; develop; advance.”

• harivo ← harivas ← harivat
• [noun], vocative, singular, masculine

• adāśūn ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• adāśūn ← dāśūn ← dāśu
• [noun], accusative, plural, masculine

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• paśyann ← paśyan ← paś
• [verb], plural, Present injunctive
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• aryamaṇaṃ ← aryamaṇam ← aryaman
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• sacāyos ← sacā
• [adverb]
• “jointly.”

• sacāyos ← āyoḥ ← āyu
• [noun], genitive, singular, masculine

• tvayā ← tvad
• [noun], instrumental, singular
• “you.”

• śūrtā ← śūrtāḥ ← śṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “fall off; break; disintegrate; crush; break; fracture.”

• vahamānā ← vahamānāḥ ← vah
• [verb noun], nominative, plural
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• apatyam ← apatya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “child; offspring; patronymic; descendant.”

हे इन्द्र हरिवः हरिभ्यां तद्वन् त्वं चोदप्रवृद्धः चोदनैः स्तोत्रैः प्रवृद्धः सन् अदाशून् अदातॄन् मित्रेरून् मित्राणां यजमानानाम् ईरयितॄन् बाधकान् तद्वैरिणां मित्रत्वं गच्छतो वा जघन्वान् हतवानसि। किंच ये अर्यमणं दातारं त्वां प्र पश्यन् पश्यन्ति ते नराः आयोः मनुष्यस्याध्वर्य्वादेः हविर्लक्षणान्नस्य वा सचा सह शूर्ताः क्षिप्रा हविष्प्रदानेन त्वया अपत्यं कुलस्यापातयितारं पुत्रं वहमानाः ये सन्ति ते प्र पश्यन् । यद्वा । ये अर्यमणं त्वां पश्यन्ति ते एवं भवन्ति । यद्वा । ये नरा अर्यमणं यं कंचिद्दातारं पश्यन् पश्यन्तस्त्वामयजन्त आयोर्मनुष्यस्य सचा सहायभूतास्त्वया शूर्ताः क्षिप्ता वर्जिता अपत्यं पुत्रं वहमाना ये सन्ति तान् जघन्वान् भवेत्यर्थः ॥

English translation:

“Indra, lord of steeds, invigorated by our animating praise, you have slain those who make you no offerings and disturb your worshippers; but they who look upon you as (their) protector, and are associated for (the presentation of sacrificial) food, obtain from the posterity.”

Once you had smashed those who rout their allies, and had smashed the impious when you were strengthened by the stimulant, o Indra of the fallow bays,
those who saw before them Aryaman in company with these two [=Mitra and Varuṇa], they were shattered by you, taking their progeny along.

This vs. joins Indra’s overwhelming aggressive power with the moral force of the three principal Ādityas. Those who offend against the strictures of the Ādityas get utterly destroyed by Indra, in a partnership that one might expect to be more prominent in the RV; X.89.9, adduced by Oldenberg, shows the same cooperative enterprise in clearer form.

I take the pf. part. jaghanvā́n here as the equivalent of a pluperfect (in the English grammatical sense), a past anterior, since there are no finite forms with that function.

The standard tr. take both mitréru- and codá- as PNs. This is certainly the easy, and tempting, way out. But both can be (and in my opinion should be) given lexical weight. The easier one is codá-, a transparent derivative of √cud ‘bestir, incite’. Grassmann’s interpr. of the compound (← Roth), that codá- ‘inciting, goading’ is used of soma, makes good sense in context, since Indra performs his feats of strength under the influence of soma.

As for mitréru-, my interpr. is based on, but modifies, Oldenberg’s suggested mitrāī́ru- “die Mitra (zur Rache ihrer Treulosigkeit) in Bewegung setzen.” He seems to envision the god Mitra being sent to punish the disloyal, but those who send Mitra to effect this punishment should be on the side of good, not subject to Indra’s smiting as here. I take mitra- here as the common noun ‘ally” and the -īr(u)- as expressing a hostile dispatching of their erstwhile allies. Both those who dishonor their alliances in this way and those who lack piety (ádāsūn, b) violate the norms of Ārya society that are overseen by the Ādityas.

Although of the trio of principal Ādityas only Aryaman is named in this vs., Mitra lurks in the compound just discussed. Varuṇa, unnamed, is present along with Mitra in the dual pronoun ayóḥ (in sácāyóḥ). Although the Pp reads āyóḥ and Geldner accepts this reading (though see his n. 6c), I follow Oldenberg’s alternative analysis (so also Renou, Witzel Gotō) and his identification of the two as Mitra and Varuṇa. I assume that “saw before them Aryaman with those two” implies that the evil-doers have a vision of the three Ādityas sitting in judgment (vel sim.) before Indra destroys them.

śūrtá- presumably belongs with śṛṇā́ti, etc., though the vocalism is surprising; we would expect *śīrta-, like AV śīṛṇá-. [Add ref. to Clayton, when there is one.]

Thou Indra, Lord of Bays, made strong by impulse, hast slain the vexers of thy friends, who give not.
They who beheld the Friend beside the living were cast aside by thee as they rode onward.

Nachdem du Falbenlenker Indra von Coda gestärkt die nichtopfernden Mitreru erschlagen hast, die Gönner des Ayu dabei vor sich sahen, von dir zersprengt, als sie ihre Nachkommenschaft mit sich führten -

Vom Trank gestärkt erschlugst du die verschwornen, die gottvergessnen, Indra, Herr der Rosse; Die vor sich sahn den Freund des hülfsbegier’gen, die schlugst du, als mit ihrem Volk sie zogen.

После того как ты убил Митреру, о Индра, не почитающих (богов),
Подкрепленный Чодой (?), о обладатель буланых коней,
(Твои враги,) которые увидели перед (собой) Арьямана вместе с Аю,
Разбитые тобой, когда они везли (свое) потомство…

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

र᳓पत् कवि᳓र् इन्दर+ अर्क᳓सातौ
क्षां᳐᳓ दासा᳓य उपब᳓र्हणीं कः
क᳓रत् तिस्रो᳓ मघ᳓वा दा᳓नुचित्रा
नि᳓ दुर्योणे᳓ कु᳓यवाचम् मृधि᳓ श्रेत्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
arkásātau ← arkásāti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kavíḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rápat ← √rap- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

dāsā́ya ← dāsá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

kar ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

kṣā́m ← kṣám- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

upabárhaṇīm ← upabárhaṇī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

dā́nucitrāḥ ← dā́nucitra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

kárat ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

maghávā ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tisráḥ ← trí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

duryoṇé ← duryoṇá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

kúyavācam ← kúyavāc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mr̥dhí ← mŕ̥dh- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

ní ← ní (invariable)

śret ← √śri- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

रप॑त् । क॒विः । इ॒न्द्र॒ । अ॒र्कऽसा॑तौ । क्षाम् । दा॒साय॑ । उ॒प॒ऽबर्ह॑णीम् । क॒रिति॑ कः ।
कर॑त् । ति॒स्रः । म॒घऽवा॑ । दानु॑ऽचित्राः । नि । दु॒र्यो॒णे । कुय॑वाचम् । मृ॒धि । श्रे॒त् ॥

• rapat ← rap
• [verb], singular, Present injunctive
• “whisper.”

• kavir ← kaviḥ ← kavi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• indrārkasātau ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrārkasātau ← arka
• [noun], masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• indrārkasātau ← sātau ← sāti
• [noun], locative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• kṣāṃ ← kṣām ← kṣā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Earth; Earth.”

• dāsāyopabarhaṇīṃ ← dāsāya ← dāsa
• [noun], dative, singular, masculine
• “slave; Dāsa; servant; savage; Shudra.”

• dāsāyopabarhaṇīṃ ← upabarhaṇīm ← upabarhaṇī
• [noun], accusative, singular, feminine

• kaḥ ← kṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• karat ← kṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• tisro ← tisraḥ ← tri
• [noun], accusative, plural, feminine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• maghavā ← maghavan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “big.”

• dānucitrā ← dānu
• [noun], feminine
• “Dānu; dew; drop.”

• dānucitrā ← citrāḥ ← citra
• [noun], accusative, plural, feminine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• duryoṇe ← duryoṇa
• [noun], locative, singular, neuter

• kuyavācam ← kuyavāc
• [noun], accusative, singular, masculine

• mṛdhi ← mṛdh
• [noun], locative, singular, feminine
• “enemy; adversary.”

• śret ← śri
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “situate; dwell; go; lurk; reach; rear; repose; cling to.”

हे इन्द्र त्वां कविः क्रान्तदर्शी अनूचानो वा होता अर्कसातौ अर्चनीयस्यान्नस्य लाभे निमित्तभूते सति रपत् स्तौति । यद्वा । एतन्नामर्षी रपत् अस्तौत् अन्नार्थम् । तस्यातिप्रभूतमन्नं प्रादाः इत्यर्थः । तथा च दासाय प्राण्युपक्षपयित्रेऽसुराय क्षां भूमिम् उपबर्हणीं शय्यां कः अकरोः । हत्वा भूमावपातय इत्यर्थः । करोतेर्लुङि ‘मन्त्रे घस’ इति च्लेर्लुक् ॥ अथ परोक्षकृतः । मघवा धनवान् अयमिन्द्रः तिस्रः भूमीः । दार्शिकपाशुकसौमिकरूपा भूमीः क्षित्यन्तरिक्षद्युरूपा वा भूमीः दानुचित्राः दानेन देयैर्धनैर्वा चायनीयाः करत् करोति । यद्वा । तिस्रः अयोरजतहिरण्यमयाः पुरीर्दानुचित्राः खण्डनेन चित्रा अकरोत् । तथा दुर्योणे दुष्टयोनौ स्थाने एतन्नामकस्य राज्ञः प्रीत्यर्थं वा कुयवाचं कुत्सितं शब्दायन्तमेतन्नामानमसुरं मृधि संग्रामे नि श्रेत् हिंसितवान् ॥

English translation:

“The sage praises you, Indra, for the grant of desirable (food), since you have made the earth the bed of the asura; Maghavan has made the three (regions) marvellous by his gifts, and has destroyed for (the prince) Duryoṇi (the asura), Kuyavāca, in combat.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The three regions: bhūmiḥ is added to the term of the text, tisraḥ: either earth in three aspects as identical with the three rituals of the darśa or lunar periods; the paśu or victim; and Soma, or libation; or, as implying earth, firmament and heaven

The sage poet [=Uśanā Kāvya?] murmured, o Indra, at the winning of the chants [/(sun’s) rays]: “He has made the earth a pillow for
the Dāsa.
The bounteous one will make the three (worlds?) bright with drops; he has embedded in a woeful womb the one who speaks evil in scorn.”

As often in a mythological context, kaví- by itself seems to refer to Uśanā Kāvya. The previous mention (vs. 5) of Kutsa, often associated with UK, supports this assumption.

arkásātau probably has a double sense. In the ritual context the arká- are the chants (see nearby I.176.5), but in the mythological context supplied by vs. 5 (esp. c), it can be the rays of the sun. So VI.26.3, which contains both UK and Kutsa.

“Making earth a pillow” is surely a euphemism for sending him to “his eternal rest,” “putting him to sleep” among other such sayings. The “woeful womb” of d is a similar expression. Both remind us of 4a “they will now lie in the same womb,” clearly also referring to the grave.

Geldner tentatively takes the referent of fem. “three” (tisráḥ) as rivers, and he is followed by Renou and Witzel Gotō. Although this identification handles the gender and the fact that the adj. dā́nucitra- (3x) is once used of waters (V.31.6), it runs into the problem that the canonical number of rivers is seven, not three. It is rather the divisions of the world/earth that are regularly triadic; cf. fem. tisráḥ prthiv ̥ ī́ḥ (I.34.8), tisró bhū́mīḥ (II.27.8). Although “bright with drops” may not be the most natural way of referring to the three worlds, I think the numerology trumps the adjective – which could, in fact, mean ‘bright with gifts’, not ‘drops’.

Geldner takes the loc. mṛdhí as parallel to loc. duryoṇé (“in ein böses Nest, in Missachtung”), and as so often he is followed by Renou and Witzel Gotō; all of them also take kúyavācam as a PN. But given mṛdhrávācaḥ ‘of scornful speech’ in 2a, it seems better to give kúyavāc- lexical value and construe it with mṛdhí.

Indra, the bard sang forth in inspiration: thou madest earth a covering for the Dasa.
Maghavan made the three that gleam with moisture, and to his home brought Kuyavac to slay him.

Es raunte, o Indra, der Kavi im Kampf um die Sonne zu: “Mach die Erde für den Dasa zum Kissen! Der Gabenreiche mache die drei Flüsse gabenglänzend; er bringe den Kuyavac in ein bößes Nest, in Mißachtung.”

Dies rühm der Sänger bei dem Fest, o Indra: dem Feinde gabst die Erde du zur Decke, Drei Thau-getränkte warf der Held ihm über, stiess in die Gruft hinab im Kampf den Schmäher.

Стал нашептывать поэт, о Индра, во время (битвы) за захват солнца:
Ты сделал землю подушкой для Дасы!
Щедрый сделал три (реки) сверкающими от воды!
Он низверг Куявача в дурное лоно, в пренебрежение.

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सूर्य के समान सभापति ! जो (कविः) सर्वशास्त्रों का जाननेवाला (अर्कसातौ) अन्नों के अच्छे प्रकार विभाग में (दासाय) शूद्र वर्ग के लिये (उपबर्हणीम्) अच्छी वृद्धि देनेवाली (क्षाम्) भूमि को (कः) नियत करता वह सत्य स्पष्ट (रपत्) कहे जो (मघवा) उत्तम धन का सम्बन्ध रखनेवाला (तिस्रः) उत्तम, मध्यम और निकृष्ट कि (दानुचित्राः) अद्भुत दान जिनमें होता उन क्रियाओं को (करत्) नियत करे वह (दुर्योणे) समरभूमि विषयक (मृधि) युद्ध में (कुयवाचम्) कुत्सित यवों की प्रशंसा करनेवाले सामान्य जन का (नि, श्रेत्) आश्रय लेवे ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - शास्त्र जाननेवाले सभापति शूद्र वर्ग के लिये शास्त्र की शिक्षा के साथ उत्तमान्नादि की वृद्धि करनेवाली भूमि को संपादन करावें और सत्यशील तथा दान की विचित्रता संपादन करने के लिये उत्तम, मध्यम, निकृष्ट दानव्यवहारों को सिद्ध करे और सब काल में संग्रामादि भूमियों में शत्रुओं का संहार कर अपने राज्य को बढ़ाता रहे ॥ ७ ॥

अन्वय: हे इन्द्र यः कविरर्कसातौ दासायोपबर्हणीं क्षां कः स सत्यं रपद्यो मघवा तिस्रो दानुचित्राः करत्स दुर्योणे मृधि कुयवाचं निश्रेत् ॥ ७ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (रपत्) व्यक्तं वदेत् (कविः) सर्वशास्त्रवित् (इन्द्र) सूर्यवत् सभेश (अर्कसातौ) अन्नानां संविभागे (क्षाम्) भूमिम् (दासाय) शूद्रवर्गाय (उपबर्हणीम्) सुवर्द्धिकाम् (कः) करोति। अत्राडभावः। (करत्) कुर्यात् (तिस्रः) उत्तममध्यमनिकृष्टरूपेण त्रिविधा (मघवा) उत्तमधनसम्बन्धी (दानुचित्राः) अद्भुतदानाः (नि) (दुर्योणे) समराङ्गणे (कुयवाचम्) यः कुयवान्वक्ति प्रशंसति तम् (मृधि) युद्धे (श्रेत्) आश्रयेत् ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - शास्त्रज्ञस्सभापतिः शूद्रवर्गाय शास्त्रशिक्षयोत्तमान्नादिवृद्धिकरीं भूमिं सम्पादयेत्। सत्यशीलदानवैचित्र्यसम्पादनायोत्तममध्यमनिकृष्टान् दानव्यवहारान् सम्पादयेत् सर्वदा संग्रामादिभूमौ शत्रून् संहृत्य राज्यं विवर्द्धयेत् ॥ ७ ॥

भावार्थभाषाः - शास्त्र जाणणाऱ्या सभापतीने शूद्र वर्गासाठी शास्त्राच्या शिक्षणाबरोबरच उत्तम अन्न इत्यादीची वृद्धी करणाऱ्या भूमीचे संपादन करावे व सत्यशीलतेने तसेच अद्भुत दान प्राप्त करण्यासाठी उत्तम, मध्यम, निकृष्ट दानव्यवहार सिद्ध करावा. सर्वकाळी संग्राम भूमीवर शत्रूंचा संहार करून आपले राज्य वाढवीत जावे. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓ना ता᳓ त इन्दर+ न᳓व्या आ᳓गुः
स᳓हो न᳓भो अ᳓विरणाय पूर्वीः᳓
भिन᳓त् पु᳓रो · न᳓ भि᳓दो अ᳓देवीर्
नन᳓मो व᳓धर् अ᳓देवस्य पीयोः᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

aguḥ ← √gā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

návyāḥ ← návya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sánā ← sána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

áviraṇāya ← áviraṇa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

nábhaḥ ← nábh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sáhaḥ ← sáh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ádevīḥ ← ádeva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

bhídaḥ ← bhíd- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

bhinát ← √bhid- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

púraḥ ← púr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ádevasya ← ádeva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

nanámaḥ ← √nam- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

pīyóḥ ← pīyú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vádhar ← vádhar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

सना॑ । ता । ते॒ । इ॒न्द्र॒ । नव्याः॑ । आ । अ॒गुः॒ । सहः॑ । नभः॑ । अवि॑ऽरणाय । पू॒र्वीः ।
भि॒नत् । पुरः॑ । न । भिदः॑ । अदे॑वीः । न॒नमः॑ । वधः॑ । अदे॑वस्य । पी॒योः ॥

• sanā ← sana
• [noun], nominative, plural, neuter
• “age-old; ancient.”

• tā ← tad
• [noun], nominative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• navyā ← navya
• [noun], nominative, plural, neuter
• “new; fresh.”

• āguḥ ← āgā ← √gā
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “come; arrive.”

• saho ← sahaḥ ← sah
• [verb], singular, Present injunctive
• “endure; overcome; habituate.”

• nabho ← nabhaḥ ← nabh
• [noun], accusative, plural, feminine

• ‘viraṇāya ← aviraṇāya ← aviraṇa
• [noun], dative, singular, masculine

• pūrvīḥ ← puru
• [noun], accusative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

• bhinat ← bhid
• [verb], singular, Present injunctive
• “break; incise; burst; divide; cut; cleave; destroy; cure; disturb; lance; break; distinguish; disclose; pierce; tear; separate; transgress; break open; scratch; penetrate; sever; bribe; grind; betray; fester; strike.”

• puro ← puraḥ ← pur
• [noun], accusative, plural, feminine
• “fortress; pur [word]; town; purā [indecl.]; mahant.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• bhido ← bhidaḥ ← bhid
• [noun], accusative, plural, feminine
• “removal.”

• adevīr ← adevīḥ ← adeva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “godless.”

• nanamo ← nanamaḥ ← nam
• [verb], singular, Plusquamperfect
• “bow; bend; condescend; worship; bend; lower.”

• vadhar
• [noun], accusative, singular, neuter
• “weapon.”

• adevasya ← adeva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “godless.”

• pīyoḥ ← pīyu
• [noun], genitive, singular, masculine

हे इन्द्र ते तव संबन्धीनि सना सदातनानि नित्यानि तानि शौर्याणि नव्याः नवतराः इदानींतना ऋषयः आगुः आगच्छन्ति स्तुतिव्याजेन प्राप्नुवन्तीत्यर्थः । कानि तानीति उच्यते । पूर्वीः बह्वीः नभः हिंसाः ॥ नभेर्हिंसार्थात् क्विप् । तदन्तस्येदं रूपम् ॥ ता हिंसाः अविरणाय अविगतरणाय संग्रामनाशनाय सहः अभ्यभवः । तदर्थं भिदः भेत्तॄर्घातिकाः अदेवीः आसुरीः पुरो न पुरीरपि भिनत् विदारितवानसि । पुरुषव्यत्ययः । नशब्दश्चार्थे ॥ तथा अदेवस्य अस्तुत्यस्य पीयोः हिंसकस्यासुरस्य वधः वज्रं ननमः अनमयः अनुकूलमकरोः ॥ यद्वा । हे इन्द्र सना नित्यं तत्तकाले ते तव संबन्धिन्यः ता तानि । लिङ्गव्यत्ययः । ताः पूर्वीः पुरातन्य आपो नव्या नूत्नाः स्तुत्याः सत्यः आगुः आगच्छन्ति । किमर्थम् । अविरणाय अविरमणाय प्राणिनामविनाशाय । तदर्थं नभो हिंसकान् बन्धकान् वा मेघान् सहः मर्षणमकरोः । किंच अदेवीः पुरः अवर्षणेनादेवनशीलानुदकपुटबन्धनान् भिनत् भिन्नानकरोः । तथा अदेवस्य अदेवनशीलस्य पीयोः प्रतिकूलस्य वृत्रस्य वधर्वज्रं ननमः अनमयः ॥

English translation:

“The sages have celebrated your everlasting (as well as your) recent (exploits, in achieving which) you have endured many injuries in putting an end to war; verily, you have demolished hostile and undivine cities; you have bowed down the thunderbolt of the undivine asura.”

These are your old (deeds), Indra; new ones have come: you
overpowered and exploded the many (strongholds) for the lack of joy [/end of battle] (of the godless).
You split the godless (clans) into pieces, like strongholds; you bowed the weapon of the godless reviler.

There is much disagreement about the first hemistich because of the uncertain grammatical identity of several forms as well as a sandhi problem in pāda a and a hapax in b. Let us begin with the sandhi problem. The clear neut. pl. sánā tā́ “those old (things [=deeds?])” that opens the verse seems rhetorically paired with návyā ‘new’ towards the end of the pāda, but in its sandhi situation, before vowelinitial ā́guḥ, návyā should underlyingly end in -āḥ, a masc. nom. pl. or fem. nom./acc. pl. (so Pp). Most standard tr. try to reflect this sandhi one way or another: Geldner takes the ref. to be nábhaḥ in b, which he takes as a fem. pl. root noun nábh-. But “These are your old (deeds). New (clouds) have come” is, with all due respect to Geldner, absurd.

Oldenberg takes both sáhaḥ and nábhaḥ of b (with better semantics than ‘clouds’ – viz., “neue Siege und Berstungen”) as the referent of návyā(ḥ), though he does show some sympathy with Grassmann’s suggestion that návyā is the neut. pl. we want, in hiatus. Renou supplies “hymns” with návyā(ḥ) … nábhaḥ, which has no contextual support. Only Witzel Gotō, at least by implication, allow the neut. pl. interpr.: “Alt sind diese deine (Heldentaten), o Indra. Neue sind (gerade) (hinzu)gekommen.” I think this is the only sensible way to interpret the passage: rhetorical patterning outweighs sandhi. The same hiatus of návyā before a vowel is found in V.29.15 yā́… návyā ákarma, where two vss. before (V.29.13) yā́… návyā kṛṇávaḥ essentially guarantees the neut. pl.

interpr.

The fem. pl. interpr. of návyā(ḥ) is even less likely if sáhaḥ and/or nábhaḥ are not taken as fem. pl. root nouns. As already noted, Oldenberg does so take them, and Geldner has the same analysis of nábhaḥ, but not sáhaḥ, which he appears to take as a 2nd sg. verb in imperatival usage. Renou takes nábhaḥ as a fem. pl. adj. and sáhaḥ as the neut. sg. of the s-stem; for Witzel Gotō sáhaḥ is a nom. pl. fem. to a root noun and nábhaḥ a gen. sg., also to a root noun, dependent on áviraṇāya. The lack of agreement on basic grammatical identity almost reminds us of the interpretive chaos created by the Oldenberg Avestan Gāthas. For my part I take both sáhaḥ and nábhaḥ as 2nd sg. injunctives – sáhas as the only act. finite form of the thematic stem sáha- (though cf. part. sáhant-), which is fairly well attested in the middle; nábhaḥ as the act. transitive corresponding to med. intransitive 3rd pl. impv. nábhantām “let them burst,” found esp. in the famous Nābhāka refrain (VIII.39-42). The fact that the next two pādas (8c, 8d) open with 2nd sg. injunctives (bhinát and nanámaḥ respectively) and that I.173 is characterized by pāda-initial 3rd sg. injunctives (see comm. above) supports the verbal interpr.

As for the rest of pāda b, I supply ‘strongholds’ (púraḥ) from pāda c with pūrvī́ḥ, as in, e.g., I.63.2, II.14.6. The hapax áviraṇa- I take as containing ráṇa- ‘joy’ / ‘battle’, with both meanings in play in the cmpd. The form contains both the privative a- and what I consider a pleonastic+++(=redundant)+++ ví, both meaning ‘without’. Although these elements might be expected to cancel each other out (“not without joy/battle”), I think the ví is included to allow a buried pun on avī́ra-, suggesting “for their unmanning” in addition to “for lack of joy / for non-battle [=end of battle].” The godless are supplied from the 2nd hemistich.

After the travails of ab, the rest of the verse is fairly straightforward. I supply víśaḥ ‘clans’ with ádevīḥ on the basis of the occurrence of this expression elsewhere (e.g., VI.49.15) and take bhídaḥ (which, unlike the two -aḥ forms in b, I do interpr as the acc. pl. of a root noun) as a kind of proleptic cognate acc. with bhinát: “split … into smithereens.” I would in fact now substitute this more colorful expression for the published translation “split into pieces.”

These thine old deeds new bards have sung, O Indra. Thou conqueredst, boundest many tribes for ever.
Like castles thou hast crushed the godless races, and bowed the godless scorner’s deadly weapon.

Dies sind deine alten Taten, Indra. Neue Wolken sind gekommen. Überwinde die vielen Wolken, daß die Unfreude aufhöre. Brich die gottlosen Einbrüche wie ihre Burgen; wende die Waffe des gottlosen Widersachers ab!

Dies alte, Indra, und dies neue rühmt man: viel Frevler schlugst du, dass sie nimmer aufstehn, Zerbrachst wie Burgen die verruchten Rotten, des bösen Schmähers Keule warfst du nieder.

Это, о Индра, твои древние (деяния). Новые пришли (поколения).
Одолей многие враждебные силы, чтобы не было недовольства!
Расколи, словно крепости, безбожные расщелины!
Согни смертельное оружие хулящего безбожника!

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सूर्य के समान प्रतापवान् राजन् ! आप (अविरणाय) युद्ध की निवृत्ति के लिये (नभः) हिंसक शत्रुजनों को (सहः) सहते हो। आप जैसे (पूर्वीः) प्राचीन (पुरः) शत्रुओं की नगरियों को (भिनत्) छिन्न-भिन्न करते हुए (न) वैसे (भिदः) भिन्न अलग-अलग (अदेवीः) शत्रुवर्गों की दुष्ट नगरियों को (ननमः) नमाते ढहाते हो उससे (अदेवस्य, पीयोः) राक्षसपन संचारते हुए शत्रुगण का (वधः) नाश होता है, यह जो (ते) आपके (सना) प्रसिद्ध शूरपने के काम हैं (ता) उनको (नव्याः) नवीन प्रजाजन (आगुः) प्राप्त होवें ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। राजजन संग्रामादि भूमियों में ऐसे शूरता दिखलानेवाले कामों का आचरण करें, जिनको देखके ही जिन्होंने पिछली शूरता के काम नहीं देखे वे नवीन दुष्ट प्रजाजन भयभीत हों ॥ ८ ॥

अन्वय: हे इन्द्र त्वमविरणाय नभः सहो भवान् पूर्वीः पुरो भिनत् न भिदोऽदेवीर्ननमस्तेनादेवस्य पीयोर्वधो भवतीत्येतानि यानि ते सना ता नव्या आगुः ॥ ८ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (सना) सनानि प्रसिद्धानि शौर्याणि (ता) तानि तेजांसि (ते) तव (इन्द्र) सवितृवद्वर्त्तमान (नव्याः) नवा जनाइव (आ) (अगुः) आगच्छेयुः (सहः) सहसे। लङि मध्यमैकवचनेऽडभावः। (नभः) हिंसकान् (अविरणाय) युद्धनिवृत्तये (पूर्वीः) प्राचीनाः (भिनत्) अभिनत्। अत्राऽडभावः। (पुरः) शत्रूणां नगरीः (न) इव (भिदः) भिन्नाः (अदेवीः) असुरस्य दुष्टस्य नगरीः (ननमः) नमयति। अत्रान्तर्भावितो ण्यर्थः। नम धातोर्लेटि मध्यमैकवचने शपः श्लुः, श्लाविति द्विर्वचनम्। (वधः) नाशः (अदेवस्य) असुरस्य शत्रुगणस्य (पीयोः) स्थूलस्य। अत्र पीव धातोर्बाहुलकादौणादिको युक् प्रत्ययः ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। राजानः संग्रामादिष्वीदृशानि शूरताप्रदर्शकानि कर्माण्याचरेयुर्यानि दृष्ट्वैवादृष्टपूर्वकर्माणो नवीना दुष्टाः प्रजाजना बिभ्येयुः ॥ ८ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. राजाने युद्धभूमीवर असा अभूतपूर्व पराक्रम दाखवावा की जे पाहून असा पराक्रम मागे कधी पाहिला नाही असे वाटून दुष्ट नवीन प्रजाजन भयभीत व्हावेत. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवं᳓ धु᳓निर् इन्दर+ धु᳓निमतीर्
ऋणो᳓र् अपः᳓ · सीरा᳓ न᳓ स्र᳓वन्तीः
प्र᳓ य᳓त् समुद्र᳓म् अ᳓ति शूर प᳓र्षि
पार᳓या तुर्व᳓शं य᳓दुं सुअस्ति᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dhúniḥ ← dhúni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhúnimatīḥ ← dhúnimant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

r̥ṇóḥ ← √r̥- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

sīrā́ḥ ← sīrā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

srávantīḥ ← √sru- (root)
{case:ACC, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

áti ← áti (invariable)

párṣi ← √pr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

samudrám ← samudrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śūra ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pāráya ← √pr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

svastí ← svastí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

turváśam ← turváśa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yádum ← yádu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

त्वम् । धुनिः॑ । इ॒न्द्र॒ । धुनि॑ऽमतीः । ऋ॒णोः । अ॒पः । सी॒राः । न । स्रव॑न्तीः ।
प्र । यत् । स॒मु॒द्रम् । अति॑ । शू॒र॒ । पर्षि॑ । पा॒रय॑ । तु॒र्वश॑म् । यदु॑म् । स्व॒स्ति ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• dhunir ← dhuniḥ ← dhuni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “deafening; boisterous; noisy.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• dhunimatīr ← dhunimatīḥ ← dhunimat
• [noun], accusative, plural, feminine

• ṛṇor ← ṛṇoḥ ← ṛch
• [verb], singular, Present injunctive
• “enter (a state); travel; shoot; send; hit; originate; get; raise; begin; harm.”

• apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• sīrā ← sīrāḥ ← sīrā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “stream.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• sravantīḥ ← sru
• [verb noun], accusative, plural
• “discharge; issue; run; filter; discharge; liquefy; ejaculate; fail; disappear; leak; fester.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• samudram ← samudra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• śūra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• parṣi ← pṛ
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “protect; promote; rescue; help.”

• pārayā ← pāraya ← pāray ← √pṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “rescue; keep alive; satisfy; save; resist; endure.”

• turvaśaṃ ← turvaśam ← turvaśa
• [noun], accusative, singular, masculine

• yaduṃ ← yadum ← yadu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Yadu; Yadu.”

• svasti
• [noun], accusative, singular, neuter
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

हे इन्द्र त्वं धुनिः कम्पयिता शत्रूणामसि । अतः धुनिमतीः कम्पनोपेततरङ्गवतीः । अथवा । धुनिर्नाम जलप्रतिरोधकारी असुरः । स एव प्रतिबन्धकतया यासां तादृशीः । अपः ऋणोः अगमयः भूमावपातयः । तत्र दृष्टान्तः । स्रवन्तीः प्रवहन्तीः सीरा न । नदीनामैतत् । सरणवतीर्नदीरिव । तद्वत्संतती इत्यर्थः। एवं कृत्वा हे शूर यत् यदा समुद्रम् अति पर्षि अतिक्रम्य पूरयस्युदकं तदानीं तुर्वशं यदुम् उभावपि राजर्षी स्वस्ति अविनाशं पारय अपालयः संपूर्णजलवर्षणेन । तथा च मन्त्रान्तरं-’त्वमपो यदवे तुर्वशायारमयः’ (ऋ. सं. ५. ३१. ८) इति ॥

English translation:

“You, Indra, are the terrifier (of your foes); you have made the trembling waters overspread (the earth) like flowing rivers; but, hero, when you fill the ocean you have protected in their well-being Turvaśa and Yadu.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Like flowing rivers: sīrāḥ na sravantīḥ: sīrā may be a certain river; or river, in genitive ral; you have protected:pārayā turvaśam yadum svasti: pāraya = apālayaḥ, you have protected;

Svasti = avināśam, without loss or detriment;

Pāraya = bear across, convey over in safety

You, the tumultuous one, Indra, set the tumultuous waters in motion, flowing like streams.
When you will cross the sea, o champion, make Turvaśa and Yadu
cross to well-being.

This vs. is identical to VI.20.12. This connection, in addition to the identical pāda I.174.2b=VI.20.10c establishes a relationship between the two hymns that makes the dependence of dart in our 2b on the one in VI.20.10c more likely.

The apparent -si impv. betrays its origins as an s-aor. subjunctive by appearing here in a subordinate clause, where impvs. are not licit.

A Stormer thou hast made the stormy waters flow down, O Indra, like the running rivers.
When o’er the flood thou broughtest them, O Hero, thou keptest Turvasa and Yadu safely.

Du, Indra, der Tosende, setztest die tosenden Gewässer in Bewegung, die Strömen, wie die Flüsse gewöhnt sind. Wenn du über das Meer fahren kannst, o Held, so fahre den Turvasa und Yadu heil hinüber!

Du liessest brausend brausende Gewässer, o Indra, rinnen wie des Stromes Fluten, Wie du zum Meer, o Held, hindurch sie leitest, so führ zum Heile Turvaça und Jadu.

Ты, возмутитель, о Индра, возмущенные
Воды выпустил течь, словно мчащиеся реки.
Если ты пересекаешь океан, о герой,
Переправь благополучно Турвашу и Яду!

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

अब प्रकारान्तर से राजधर्म विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सूर्य के समान वर्त्तमान (धुनिः) शत्रुओं को कंपानेवाले ! (त्वम्) आप बिजुलीरूप सूर्यमण्डलस्थ अग्नि जैसे (धुनिमतीः) कंपते हुए (अपः) जलों को वा बिजुलीरूप जठराग्नि जैसे (स्रवतीः) चलती हुई (सीराः) नाड़ियों को (न) वैसे प्रजाजनों को (प्राणोः) प्राप्त हूजिये। हे (शूर) शत्रुओं की हिंसा करनेवाले ! (यत्) जो आप (समुद्रम्) समुद्र को (अति, पर्षि) अतिक्रमण करने उतरि के पार पहुँचते हो सो (यदुम्) यत्नशील और (तुर्वशम्) जो शीघ्र कार्यकर्त्ता अपने वश को प्राप्त हुआ उस जन को (स्वस्ति) कल्याण जैसे हो वैसे (पारय) समुद्रादि नद के एक तट से दूसरे तट को झटपट पहुँचवाइये ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे शरीरस्थ बिजुलीरूप अग्नि नाड़ियों में रुधिर को पहुँचाती है और सूर्यमण्डल जल को जगत् में पहुँचाता है, वैसे प्रजाओं में सुख को प्राप्त करावें और दुष्टों को कंपावें ॥ ९ ॥

अन्वय: हे इन्द्र धुनिस्त्वं विद्युदग्निर्धुनिमतीरपः स्रवन्तीः सीरा न प्रजाः प्रार्णोः। हे शूर यद्यस्त्वं समुद्रमति पर्षि स यदुन्तुर्वशं स्वस्ति पारय ॥ ९ ॥

अथ प्रकारान्तरेण राजधर्मविषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (धुनिः) कम्पकः (इन्द्र) सूर्य्यवद्वर्त्तमान (धुनिमतीः) कम्पयुक्ताः (ऋणोः) प्राप्नुयाः (अपः) जलानि (सीराः) नाडीः (न) इव (स्रवन्तीः) गच्छन्तीः (प्र) (यत्) यः (समुद्रम्) (अति) (शूर) शत्रुहिंसक (पर्षि) सिक्तमुदकम् (पारय) तीरे प्रापय। अत्रान्येषामपीति दीर्घः। (तुर्वशम्) यस्तूर्णकारी वशंगतस्तं मनुष्यम् (यदुम्) यत्नशीलम् (स्वस्ति) सुखम् ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा शरीरस्था विद्युन्नाडीषु रुधिरं गमयति सूर्यो जलं च जगति प्रापयति तथा प्रजासु सुखं गमयेद्दुष्टान् कम्पयेत् ॥ ९ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा शरीरातील विद्युतरूपी अग्नी नाड्यांमध्ये रक्त पोहोचवितो व सूर्यमंडल जगात जल पसरविते तसे प्रजेमध्ये सुख प्रसृत करावे आणि दुष्टांना भयभीत करावे. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त्व᳓म् अस्मा᳓कम् इन्दर+ विश्व᳓ध स्या
अवृक᳓तमो नरां᳐᳓ नृपाता᳓
स᳓ नो वि᳓श्वासां स्पृधां᳐᳓ सहोदा᳓
विद्या᳓मेषं᳓ वृज᳓नं जीर᳓दानुम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

syāḥ ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

viśvádha ← viśvádha (invariable)

avr̥kátamaḥ ← avr̥kátama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

narā́m ← nár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

nr̥pātā́ ← nr̥pātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sahodā́ḥ ← sahodā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

spr̥dhā́m ← spŕ̥dh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

víśvāsām ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

iṣám ← iṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jīrádānum ← jīrádānu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vidyā́ma ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

vr̥jánam ← vr̥jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

त्वम् । अ॒स्माक॑म् । इ॒न्द्र॒ । वि॒श्वध॑ । स्याः॒ । अ॒वृ॒कऽत॑मः । न॒राम् । नृ॒ऽपा॒ता ।
सः । नः॒ । विश्वा॑साम् । स्पृ॒धाम् । स॒हः॒ऽदाः । वि॒द्याम॑ । इ॒षम् । वृ॒जन॑म् । जी॒रऽदा॑नुम् ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• viśvadha
• [adverb]

• syā ← syāḥ ← as
• [verb], singular, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• avṛkatamo ← avṛkatamaḥ ← avṛkatama
• [noun], nominative, singular, masculine

• narāṃ ← narām ← nṛ
• [noun], genitive, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• nṛpātā ← nṛ
• [noun], masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• nṛpātā ← pātā ← pātṛ
• [noun], nominative, singular, masculine

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• viśvāsāṃ ← viśvāsām ← viśva
• [noun], genitive, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• spṛdhāṃ ← spṛdhām ← spṛdh
• [noun], genitive, plural, feminine
• “adversary; enemy; rival.”

• sahodā ← sahaḥ ← sahas
• [noun], neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• sahodā ← dāḥ ← dā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “giving.”

• vidyāmeṣaṃ ← vidyāma ← vid
• [verb], plural, Present optative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• vidyāmeṣaṃ ← iṣam ← iṣa
• [noun], accusative, singular, masculine

• vṛjanaṃ ← vṛjanam ← vṛjana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “community; settlement.”

• jīradānum ← jīra
• [noun]
• “agile; quick; fast.”

• jīradānum ← dānum ← dānu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Dānu; dew; drop.”

हे इन्द्र त्वमस्माकं विश्वध विश्वस्मिन्नपि काले विश्वप्रकारैर्वा अवृकतमः । यद्वा । दातृतम इत्यर्थः । स्याः भव । तथा नरां नृपाता अस्मदीयानां पुत्रभृत्यादिरूपाणां बहूनां मनुष्याणां सर्वदा रक्षको भव । अपरो नृशब्दोऽनुवादः । किंच सः त्वं विश्वासां स्पृधां सर्वासां स्पर्धानिमित्तानाम् अस्मत्सेनानां सहोदाः तासामर्थाय बलस्य दाता भव । विद्यामेति गतम् ॥ ॥ १७ ॥

English translation:

“Be you, Indra, at all times our especial defender; the preserver of our people, the bestower of strength upon all these our emulous (followers); that we may obtain food, strength, and long life.”

You, Indra, should be at all times our man-protector of men, who best keeps the wolf away
and giver of victorious power over all our contenders. – May we know refreshment and a community having lively waters.

Indra, mayst thou be ours in all occasions, protector of the men, most gentle-hearted,
Giving us victory over all our rivals. May we find strengthening food in full abundance.

Du, Indra, sollst uns allezeit der am meisten vor Räubern sichernde Schirmer der Männer sein. Du gibst uns die Übermacht über alle Gegner. - Wir möchten einen gastfreien Opferbündler kennen lernen, der rasch schenkt.

Sei, Indra, unser du zu allen Zeiten, du als der Männer treuester Beschirmer, Du Sieg verleihend über alle Feinde. Gebt Labung uns und wasserreiche Fluren.

Ты, о Индра, всегда пусть будешь нашим
Самым надежным защитником мужей!
(Да будет) он (тем, кто) дает нам силу превосходства над любыми врагами!
Мы хотим найти щедрую общину, легко дарящую!

• इन्द्र:
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सुख देनेवाले ! (त्वम्) आप (अस्माकम्) हमारे बीच (विश्वध) सब प्रकार से (नराम्) मनुष्यों में (नृपाता) मनुष्यों की रक्षा करनेवाले अर्थात् प्रजाजनों की पालना करनेवाले और (अवृकतमः) जिनके सम्बन्ध में चोरजन नहीं ऐसे (स्याः) हूजिये तथा (सः) सो आप (नः) हमारे (विश्वासाम्) समस्त (स्पृधाम्) युद्ध की क्रियाओं के (सहोदाः) बल देनेवाले हूजिये जिससे हम लोग (जीरदानुम्) जीव के रूप को (वृजनम्) धर्मयुक्त मार्ग को और (इषम्) शास्त्रविज्ञान को (विद्याम) प्राप्त होवें ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - जो यम-नियमों से युक्त नियत इन्द्रियोंवाले प्रजाजनों के रक्षक चौर्यादि कर्मों को छोड़े हुए अपने राज्य में निवास करते हैं, वे अत्यन्त ऐश्वर्य को प्राप्त होते हैं ॥ १० ॥इस मन्त्र में राजजनों के कृत्य का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥यह एकसौ चौहत्तरवाँ सूक्त और सत्रहवाँ वर्ग पूरा हुआ ॥

अन्वय: हे इन्द्र त्वमस्माकं मध्ये विश्वध नरां नृपातावृकतमः स्याः स नो विश्वासां स्पृधां सहोदाः स्या यतो वयं जीरदानुं वृजनमिषं च विद्याम ॥ १० ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (अस्माकम्) (इन्द्र) सुखप्रदातः (विश्वध) विश्वैस्सर्वैः प्रकारैरिति विश्वध। अत्र छान्दसो ह्रस्वः। (स्याः) भवेः (अवृकतमः) न सन्ति वृकाश्चौरा यस्य सम्बन्धे सोऽतिशयित इति (नराम्) नराणाम् (नृपाता) नृणां रक्षकः (सः) (नः) अस्माकम् (विश्वासाम्) सर्वासाम् (स्पृधाम्) युद्धक्रियाणाम् (सहोदाः) बलप्रदाः (विद्याम) विजानीयाम (इषम्) शास्त्रविज्ञानम् (वृजनम्) धर्म्यं मार्गम् (जीरदानुम्) जीवस्वरूपम् ॥ १० ॥

भावार्थभाषाः - ये यमान्विता नियतेन्द्रियाः प्रजारक्षकाश्चौर्यादिकर्मत्यक्तवन्तो निवसेरँस्ते महदैश्वर्यमाप्नुवन्ति ॥ १० ॥अत्र राजकृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥इति चतुस्सप्तत्युत्तरं शततमं सूक्तं सप्तदशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जे यम-नियमांनी युक्त इंद्रिय दमन करणारे असतात ते चोरी इत्यादी कर्मांचा त्याग करून प्रजेचे रक्षक बनून आपल्या राज्यात निवास करतात, ते अत्यंत ऐश्वर्यशाली बनतात. ॥ १० ॥

टिप्पणी: या मंत्रात राजाच्या कृत्याचे वर्णन केल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वोक्त सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥