१७२

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - गायत्री

चित्रो᳓ वो अस्तु या᳓मश्
चित्र᳓ ऊती᳓ सुदानवः
म᳓रुतो अ᳓हिभानवः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

citráḥ ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yā́maḥ ← yā́ma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

citráḥ ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sudānavaḥ ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ūtī́ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

áhibhānavaḥ ← áhibhānu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

márutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

चि॒त्रः । वः॒ । अ॒स्तु॒ । यामः॑ । चि॒त्रः । ऊ॒ती । सु॒ऽदा॒न॒वः॒ ।
मरु॑तः । अहि॑ऽभानवः ॥

• citro ← citraḥ ← citra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• ‘stu ← astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• yāmaś ← yāmaḥ ← yāma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “prahara; watch; travel; path.”

• citra ← citraḥ ← citra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• ūtī ← ūti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• sudānavaḥ ← sudānu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “big; lavish.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• ahibhānavaḥ ← ahi
• [noun], masculine
• “snake; lead; nāga; Nāga; ahi [word]; Vṛtra.”

• ahibhānavaḥ ← bhānavaḥ ← bhānu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

हे मरुतः वः युष्माकं यामः अस्मद्यज्ञागमः चित्रः चायनीयः पूज्यः आश्चर्यभूतो वा अस्तु भवतु । न केवलमागमनमेव चित्रं किंतु हे सुदानवः शोभनदानाः हे अहिभानवः अहीयमानप्रकाशाः युष्माकं संबन्धी चित्रः स आगमः ऊती ऊत्यै रक्षणाय इष्टतर्पणाय वा युक्तश्च भवतु । तदागमनं शीघ्रमस्तु अभिमतप्रदं चास्त्वित्यर्थः ॥

English translation:

“Maruts, of inseparable splendour, may your coming be marvellous, liberal benefactors, for our protection.”

Bright be your course, bright with your help, o Maruts rich in drops, who gleam like snakes.

WONDERFUL let your coming be, wondrous with help, ye Bounteous Ones,
Maruts, who gleam as serpents gleam.

Wunderbar muß eure Ausfahrt sein, wunderbar durch die Hilfe, ihr gabenschönen, wie Schlangen glänzenden Marut.

Es möge reich sein eure Fahrt, an Hülfen reich, o spendende, Die, Maruts, ihr wie Schlangen glänzt!

Ярким да будет ваш выезд,
Ярким благодаря помощи, о щедродающие
Маруты, сверкающие как змеи!

• मरुतः
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

अब तीन ऋचावाले एकसौ बहत्तरवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में पवन के दृष्टान्त से विद्वानों के गुणों का वर्णन करते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (ऊती) रक्षा आदि के साथ वर्त्तमान (अहिभानवः) मेघ का प्रकाश करनेवाले (सुदानवः) सुन्दर दानशील (मरुतः) प्राण के समान वर्त्तामान जनो ! जैसे पवनों का (चित्रः) अद्भुत (यामः) गमन करना वा (चित्रः) चित्र-विचित्र स्वभाव है वैसे (वः) तुम्हारा (अस्तु) हो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे जीवन का अच्छे प्रकार देना, वर्षा करना आदि पवनों के अद्भुत कर्म्म हैं, वैसे तुम्हारे भी हों ॥ १ ॥

अन्वय: हे ऊती सह वर्त्तमाना अहिभानवः सुदानवो मरुतो यथा वायूनां चित्रो यामश्चित्रः स्वभावोऽस्ति तथा वोऽस्तु ॥ १ ॥

अथ वायुदृष्टान्तेन विद्वद्गुणानाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (चित्रः) विचित्रः (वः) युष्माकम् (अस्तु) भवतु (यामः) गमनम् (चित्रः) अद्भुतः (ऊती) रक्षणादिना (सुदानवः) सुष्ठु दातारः (मरुतः) प्राणवद्वर्त्तमानाः (अहिभानवः) अहेर्मेघस्य प्रकाशकाः ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या यथा जीवनप्रदानवर्षाकारणादीनि वायूनामद्भुतानि कर्माणि सन्ति तथा भवतामपि सन्तु ॥ १ ॥

या सूक्तात वायूप्रमाणे विद्वानांच्या गुणांची प्रशंसा असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची मागील सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो! जसे जीवन प्रदान करणे, वृष्टी करविणे इत्यादी वायूचे अद्भुत कर्म आहे तसे तुमचेही (कर्म) असावे. ॥ १ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - गायत्री

आरे᳓ सा᳓ वः सुदानवो
म᳓रुत ऋञ्जती᳓ श᳓रुः
आरे᳓ अ᳓श्मा य᳓म् अ᳓स्यथ

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
āré ← āré (invariable)

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sudānavaḥ ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

márutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

r̥ñjatī́ ← √r̥j- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

śáruḥ ← śáru- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

āré ← āré (invariable)

áśmā ← áśman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ásyatha ← √as- 2 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

आ॒रे । सा । वः॒ । सु॒ऽदा॒न॒वः॒ । मरु॑तः । ऋ॒ञ्ज॒ती । शरुः॑ ।
आ॒रे । अश्मा॑ । यम् । अस्य॑थ ॥

• āre
• [adverb]
• “far.”

• sā ← tad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• sudānavo ← sudānavaḥ ← sudānu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “big; lavish.”

• maruta ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• ṛñjatī ← ṛj
• [verb noun], nominative, singular

• śaruḥ ← śaru
• [noun], nominative, singular, feminine
• “arrow.”

• āre
• [adverb]
• “far.”

• aśmā ← aśman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “stone; aśmarī; rock; aśman [word]; adri; mineral; piṇḍatālaka; mountain.”

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• asyatha ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “shoot; remove.”

हे सुदानवः शोभनदानाः मरुतः वः युष्माकं संबन्धिनी ऋञ्जती प्रसाधयन्ती स्वतेजसा स्वात्मानमलंकुर्वती प्रसिद्धिं प्राप्नुवाना वा सा प्रसिद्धा शरुः हिंसका ऋष्टिः आरे दूरे भवतु । तथा यम् अस्यथ क्षिपथ सः अश्मा व्यापकः आयुधविशेषः आरे। दूरनामैतत् । दूरे भवतु मां न प्राप्नोतु । यद्वा । आरेशब्दः आराच्छब्दपर्यायः । स च दूरे समीपे च वर्तते । अत्र समीपवचनः । यम् अस्मत्तोऽन्यम् अस्यथ तं वैरिणमस्माकमुपलोपमः कठिन आयुधविशेषः आरे समीपं प्राप्नोतु ॥

English translation:

“Maruts, liberal benefactors, may your bright destructive (shaft) be far from us; may the stone which you hurl be far from us.”

In the distance be your straight-aiming arrow, you Maruts rich in drops, in the distance the stone that you hurl.

Far be from us, O Maruts, ye free givers, your impetuous shaft;
Far from us be the stone ye hurl.

Fern sei dieses euer vorauseilendes Geschoß, ihr gabenschönen Marut, fern der Stein, den ihr schleudert!

Fern sei von uns, o spendende, o Maruts, eur gezielter Pfeil, Und fern der Stein, mit dem ihr werft.

Далеко (пусть летит), о щедродающие
Маруты, эта ваша разящая стрела,
Далеко – камень, что вы швыряете!

• मरुतः
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सुदानवः) प्रशंसित दान करनेवाले (मरुतः) वायुवत् बलवान् विद्वानो ! (वः) तुम्हारी जो (ऋञ्जती) पचाती-जलाती (शरुः) दुष्टों को विनाशती हुई द्विधारा तलवार है (सा) वह हमसे (आरे) दूर रहे और (यम्) जिस विशेष शस्त्र को (अश्मा) मेघ के समान तुम (अस्यथ) छोड़ते हो वह हमारे (आरे) समीप रहे ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य मेघ के समान सुख देनेवाले, दुष्टों को छोड़नेवाले, श्रेष्ठों के समीप और दुष्टों से दूर वसते हैं, वे सङ्ग करने योग्य हैं ॥ २ ॥

अन्वय: हे सुदानवो मरुतो वो युष्माकं या ऋञ्जती शरुरस्ति साऽस्मत्त आरे अस्तु। यं शस्त्रविशेषमश्मा यूयमस्यथ सोऽस्मत्त आरे अस्तु ॥ २ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (आरे) दूरे (सा) (वः) युष्माकम् (सुदानवः) प्रशस्तदानकर्त्तारः (मरुतः) वायुवद्बलिष्ठाः (ऋञ्जती) ऋञ्जमाना पाचयित्री (शरुः) दुष्टानां हिंसिका ऋष्टिः (आरे) समीपे (अश्मा) मेघइव (यम्) शस्त्रविशेषम् (अस्यथ) प्रक्षिपथ ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये मनुष्या मेघवत् सुखप्रदा दुष्टानां त्यक्तारः श्रेष्ठानां समीपे दुष्टेभ्यो दूरे वसन्ति ते सङ्गन्तव्या भवन्ति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे मेघाप्रमाणे सुख देणारी, दुष्टांचा संग सोडणारी, श्रेष्ठांच्या संगतीत राहणारी व दुष्टांपासून लांब राहणारी असतात, ती संगती करण्यायोग्य असतात. ॥ २ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - गायत्री

तृणस्कन्द᳓स्य नु᳓ वि᳓शः
प᳓रि वृङ्क्त सुदानवः
ऊर्ध्वा᳓न् नः कर्त जीव᳓से

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
nú ← nú (invariable)

tr̥ṇaskandásya ← tr̥ṇaskandá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

víśaḥ ← víś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

pári ← pári (invariable)

sudānavaḥ ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vr̥ṅkta ← √vr̥j- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

jīváse ← √jīv- (root)
{case:DAT, number:SG}

karta ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ūrdhvā́n ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

तृ॒ण॒ऽस्क॒न्दस्य॑ । नु । विशः॑ । परि॑ । वृ॒ङ्क्त॒ । सु॒ऽदा॒न॒वः॒ ।
ऊ॒र्ध्वान् । नः॒ । क॒र्त॒ । जी॒वसे॑ ॥

• tṛṇaskandasya ← tṛṇaskanda
• [noun], genitive, singular, masculine

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• viśaḥ ← viś
• [noun], accusative, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• vṛṅkta ← vṛj
• [verb], plural, Present imperative

• sudānavaḥ ← sudānu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “big; lavish.”

• ūrdhvān ← ūrdhva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• karta ← kṛ
• [verb], plural, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• jīvase ← jīv
• [verb noun]
• “survive; be; exist; live on; dwell.”

हे मरुतः सुदानवः शोभनदानाः यूयं तृणस्कन्दस्य तृणवत् चलनस्वभावस्य शुष्यमाणस्य वा मम विशः पुत्रभृत्यादिरूपाः प्रजाः नु क्षिप्रं परि वृङ्क्त परिवर्जयत बाधापरिहारेण रक्षत । यद्वा । उक्तलक्षणकालस्यासुरविशेषस्य वा प्रजाः परिवर्जयत । किंच नः अस्मान् ऊर्ध्वान् कर्त कुरुत जीवसे चिरजीवनाय ॥ ॥ १२ ॥

English translation:

“Maruts, liberal benefactors, protect my people, (although I be) as insignificant as grass; lift us up, that we may live.”

Avoid the clans of Tr̥ṇaskanda (“Grasshopper”), you rich in drops. Set us upright, to live.

Tṛṇaskanda appears only here in all of Sanskrit, as far as I can tell. The English gloss is a direct calque on the two parts of the name, tṛ́ṇa- ‘grass’ and √skand ‘spring, leap’.

O Bounteous Givers, touch ye not, O Maruts, Trnskanda’s folk;
Lift ye us up that we may live.

Verschonet doch den Clan des Trinaskanda, ihr Gabenschönen! Richtet uns zum Leben auf!

Des Trinaskanda Leute nun verschonet, reichlich spendende, Und richtet uns zum Leben auf.

А людей из рода Тринасканды
Пощадите, о щедродающие!
Сделайте, чтобы мы жили распрямившись!

• मरुतः
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सुदानवः) उत्तम दान देनेवाले ! तुम (तृणस्कन्दस्य) जो तृणों को प्राप्त अर्थात् तृणमात्र का लोभ करता वा दूसरों को उस लोभ पर पहुँचाता उसकी (विशः) प्रजा को (नु) शीघ्र (परि, वृङ्क्त) सब ओर से छोड़ो और (जीवसे) जीवने के अर्थ (नः) हम लोगों को (ऊर्द्ध्वान्) उत्कृष्ट (कर्त्त) करो ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - जैसे वायु समस्त प्रजा की रक्षा करता वैसे सभापति वर्त्तें। जैसे प्रजाजनों की पीड़ा नष्ट हो मनुष्य उत्कृष्ट अति उत्तम बहुत जीवनेवाले उत्पन्न हों, वैसा कार्य्यारम्भ सबको करना चाहिये ॥ ३ ॥इस सूक्त में पवन के तुल्य विद्वानों के गुणों की प्रशंसा होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥यह एकसौ बहत्तरवाँ सूक्त और बारहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे सुदानवो यूयं तृणस्कन्दस्य विशो नु परि वृङ्क्त जीवसे नो ऊर्द्ध्वान् कर्त्त ॥ ३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तृणस्कन्दस्य) यस्तृणानि स्कन्दति गच्छति गमयति वा तस्य (नु) शीघ्रम् (विशः) प्रजाः (परि) सर्वतः (वृङ्क्त) त्यजत (सुदानवः) उत्तमदानाः (ऊर्द्ध्वान्) उत्कृष्टान् (नः) अस्मान् (कर्त्त) कुरुत (जीवसे) जीवितुम् ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - यथा वायुः सर्वाः प्रजा रक्षति तथा सभेशो वर्त्तेत। यथा प्रजापीडा नश्येत् मनुष्या उत्कृष्टा दीर्घजीविनो जायेरन् तथा सर्वैरनुष्ठेयम् ॥ ३ ॥अत्र वायुवद्विद्वद्गुणप्रशंसनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥इति द्विसप्तत्युत्तरं शततमं सूक्तं द्वादशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जसा वायू संपूर्ण प्रजेचे रक्षण करतो तसे सभापतीने वागावे. प्रजेचा त्रास नष्ट व्हावा व माणसे दीर्घजीवी व्हावीत असे अनुष्ठान सर्वांनी करावे. ॥ ३ ॥