१७१

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ति व एना᳓ न᳓मसाह᳓म् एमि
सूक्ते᳓न भिक्षे सुमतिं᳓ तुरा᳓णाम्
रराण᳓ता मरुतो वेदिया᳓भिर्
नि᳓ हे᳓ळो धत्त᳓ वि᳓ मुचध्वम् अ᳓श्वान्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

emi ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

enā́ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

práti ← práti (invariable)

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

bhikṣe ← √bhaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED, mood:DES}

sūkténa ← sūktá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sumatím ← sumatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

turā́ṇām ← turá- 1 (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

rarāṇátā ← rarāṇátā- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vedyā́bhiḥ ← vedyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

áśvān ← áśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

dhattá ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

héḷaḥ ← héḷas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

mucadhvam ← √muc- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

ní ← ní (invariable)

ví ← ví (invariable)

प्रति॑ । वः॒ । ए॒ना । नम॑सा । अ॒हम् । ए॒मि॒ । सु॒ऽउ॒क्तेन॑ । भि॒क्षे॒ । सु॒ऽम॒तिम् । तु॒राणा॑म् ।
र॒रा॒णता॑ । म॒रु॒तः॒ । वे॒द्याभिः॑ । नि । हेळः॑ । ध॒त्त । वि । मु॒च॒ध्व॒म् । अश्वा॑न् ॥

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• va ← vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• enā ← idam
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• namasāham ← namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• namasāham ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• emi ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• sūktena ← sūkta
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Mantra; hymn.”

• bhikṣe ← bhikṣ ← √bhaj
• [verb], singular, Present indikative
• “beg; beg.”

• sumatiṃ ← sumatim ← sumati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• turāṇām ← tura
• [noun], genitive, plural, masculine
• “powerful; noble; noble.”

• rarāṇatā ← ran
• [verb], plural, Perfect conjunctive (subj.)
• “rejoice.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• vedyābhir ← vedyābhiḥ ← vedyā
• [noun], instrumental, plural, feminine

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• heﾱo ← heﾱaḥ ← heḍas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wrath.”

• dhatta ← dhā
• [verb], plural, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• mucadhvam ← muc
• [verb], plural, Aorist imperative
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• aśvān ← aśva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

.हे मरुतः वः युष्मान् अहं प्रति एमि अभिगच्छामि । केन साधनेन । नमसा नमस्कारेण हविषा वा । नम इत्यन्ननाम । तथा सूक्तेन शोभनवचनेन स्तुतिरूपेण । तुराणां त्वरमाणानां शत्रूणां हिंसकानां वा युष्माकं सुमतिं शोभनमतिम् अनुग्रहबुद्धिं भिक्षे याचे । इन्द्रस्यैव पुनर्हविष्प्रदानादिदं याच्यते । किंच हे मरुतः यूयं वेद्याभिः वेदितव्याभिः स्तुतिभिः रराणता रममाणेन मनसा इत्थंभूताः सन्तः हेळ: । क्रोधनामैतत् । क्रोधं युष्मदभिक्रमजनितं नि धत्त निकृष्टं धारयत त्यजतेत्यर्थः । तथा अश्वान् वि मुचध्वम् रथेभ्यो वियोजयत । क्रोधात् पुनर्गमनं मा कुरुतेत्यर्थः ॥

English translation:

“I approach you, Maruts, with this reverential homage, and with a hymn implore your favour against eager (foes); with minds pacified by our praises, suppress your anger, and let loose your horses.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

I.e. take the horses out of your car, that you may not come back to the sacrifice in anger

[Agastya:] I come before you with this, my reverence. With my hymn I beg the favor of you overpowering ones. Through your generosity and knowing ways, o Maruts, put aside your anger! Unhitch your horses!

To you I come with this mine adoration, and with a hymn I crave the Strong Ones’ favour
A hymn that truly makes you joyful, Maruts. Suppress your anger and unyoke your horses.

Mit dieser Verbeugung wende ich mich an euch, mit schönem Liede bitte ich um Gnade der Mächtigen. Leget bereitwillig und wissentlich den Groll ab, ihr Marut! Spannet die Rosse aus!

Mit dieser frommen Bitte komm’ ich zu euch, der Raschen Gunst erfleh’ ich mit dem Liede; Ergötzet euch, o Maruts, nach Belieben, legt ab den Zorn und löset eure Rosse.

Я иду к вам (вот) так, с поклоном.
Гимном я испрашиваю благоволения доблестных,
Дружелюбно, о Маруты, со знанием (дела)
Оставьте гнев! Распрягите коней!

• मरुतः
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब एकसौ इकहत्तरवें सूक्त का आरम्भ है। उसमें फिर विद्वानों के कृत्य का वर्णन करते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुतः) विद्वानो ! (अहम्) मैं (एना) इस (नमसा) नमस्कार सत्कार वा अन्न से (वः) तुम्हारे (प्रति, एमि) प्रति आता हूँ और (सूक्तेन) सुन्दर कहे हुए विषय से (तुराणाम्) शीघ्रकारी जनों की (सुमतिम्) उत्तम मति को (भिक्षे) माँगता हूँ। हे विद्वानो ! तुम (रराणता) रमण करते हुए मन से (वेद्याभिः) दूसरे को बताने योग्य क्रियाओं से (हेडः) अनादर को (नि, धत्त) धारण करो अर्थात् सत्कार-असत्कार के विषयों को विचार के हर्ष-शोक न करो। ओर (अश्वान्) अतीव उत्तम वेगवान् अपने घोड़ों को (वि, मुचध्वम्) छोड़ो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो शुद्ध, अन्तःकरण से नाना प्रकार के विज्ञानों को प्राप्त होते हैं, वे कहीं अनादर नहीं पाते ॥ १ ॥

अन्वय: हे मरुतोऽहमेना नमसा वः प्रत्येमि। सूक्तेन तुराणां सुमतिं भिक्षे। हे मरुतो यूयं रराणता मनसा वेद्याभिर्हेडो निधत्ताश्वान् विमुचध्वञ्च ॥ १ ॥

पुनर्विद्वत्कृत्यमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रतिः) (वः) युष्मान् (एना) एनेन (नमसा) नमस्कारेणान्नेन वा (अहम्) (एमि) प्राप्नोमि (सूक्तेन) सुष्ठु कथितेन (भिक्षे) याचे (सुमतिम्) शोभनां मतिम् (तुराणाम्) शीघ्रकारिणाम् (रराणता) रममाणेन मनसा (मरुतः) विद्वांसः (वेद्याभिः) वेदितुं योग्याभिः (नि) (हेळः) अनादरम् (धत्त) (वि) (मुचध्वम्) त्यजत (अश्वान्) अत्युत्कृष्टवेगवतः ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये शुद्धेनान्तःकरणेन नानाविज्ञानानि लभन्ते ते क्वाप्यनादरं नाप्नुवन्ति ॥ १ ॥

या सूक्तात विद्वानांच्या कृत्यांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्तातील अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे शुद्ध अंतःकरणाने विविध प्रकारचे विज्ञान प्राप्त करतात त्यांचा कुठेही अनादर होत नाही. ॥ १ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एष᳓ व स्तो᳓मो मरुतो न᳓मस्वान्
हृदा᳓ तष्टो᳓ म᳓नसा धायि देवाः
उ᳓पेम् आ᳓ यात म᳓नसा जुषाणा᳓
यूयं᳓ हि᳓ ष्ठा᳓ न᳓मस इ᳓द् वृधा᳓सः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
eṣá ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

námasvān ← námasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

stómaḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

devāḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

dhāyi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:PASS}

hr̥dā́ ← hā́rdi ~ hr̥d- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

taṣṭáḥ ← √takṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ā́ ← ā́ (invariable)

īm ← īm (invariable)

juṣāṇā́ḥ ← √juṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:AOR, voice:MED}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

yāta ← √yā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)

ít ← ít (invariable)

námasaḥ ← námas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sthá ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vr̥dhā́saḥ ← vr̥dhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

ए॒षः । वः॒ । स्तोमः॑ । म॒रु॒तः॒ । नम॑स्वान् । हृ॒दा । त॒ष्टः । मन॑सा । धा॒यि॒ । दे॒वाः॒ ।
उप॑ । ई॒म् । आ । या॒त॒ । मन॑सा । जु॒षा॒णाः । यू॒यम् । हि । स्थ । नम॑सः । इत् । वृ॒धासः॑ ॥

• eṣa ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• va ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• stomo ← stomaḥ ← stoma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• namasvān ← namasvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “respectful.”

• hṛdā ← hṛd
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “heart; heart; mind; breast; hṛd [word].”

• taṣṭo ← taṣṭaḥ ← takṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “produce; shape; fashion; chisel; invent.”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• dhāyi ← dhā
• [verb], singular, Aorist passive
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• devāḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• upem ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• upem ← īm ← īṃ
• [adverb]

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yāta ← yā
• [verb], plural, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• juṣāṇā ← juṣāṇāḥ ← juṣ
• [verb noun], nominative, plural
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• yūyaṃ ← yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• ṣṭhā ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• namasa ← namasaḥ ← namas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• vṛdhāsaḥ ← vṛdha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “increasing; promotive.”

हे मरुतः एष वः स्तोमः इदानींक्रियमाणप्रकारो वो युष्माकम् । युष्मदर्थं इत्यर्थः । कीदृशोऽयम् । नमस्वान् । नम इत्यन्ननाम । हविर्लक्षणान्नवान् । न केवलं स्तुतिमात्रं भक्षणाय हविरपि युष्माकमित्यर्थः । किंच ‘हृदा तष्टः युष्मन्निवेदनबुद्ध्या संपादितः । तादृशः स्तोमो हे देवाः देवनशीलाः मनसा अस्मदनुग्रहवता चित्तेन धायि धार्यताम् । तदर्थं मनसा आदरया बुद्ध्या जुषाणाः ईम् एनां स्तुतिं तद्धविश्च सेवमानाः उप आ यात उपागच्छतैव । मा विलम्बं कुरुत । यूयं नमसः अन्नस्य हवीरूपस्य वृधासः स्थ हि वर्धयितारो भवथ खलु । अतो गन्तव्यमेव । इत् पूरणः ॥

English translation:

“This praise, accompanied by offerings, Maruts, is for you, offered from the heart; accept it, divinities, with favour, and come with willing minds (to receive) these (laudations), for you are the augmenters of sacrificial food.”

Fashioned by my heart and mind, this praise song with my reverence is set in place for you, o Maruts, o gods.
Being pleased in mind, travel here to it, for you are those growing strong by just (such) reverence.

Maruts, to you this laud with prayer and worship, formed in the mind and heart, ye Gods, is offered.
Come ye to us, rejoicing in your spirit, for ye are they who make our prayer effective.

Dieses ehrfürchtige Loblied, das mit Herz und Verstand gedichtet ist, ist für euch gemacht, ihr Götter Marut. Kommet her, mit Verstand es genießend, denn ihr seid die Erhöher der Ehrfurcht!

Dies Lob ist willig euch gebracht, o Maruts, das andachtsvoll im Herzen wir gezimmert; Erfreuten Sinnes kommet her, ihr Götter, denn ihr ja seid die Segner des Gebetes.

Эта почтительная хвала, о Маруты,
Выточенная сердцем (и) мыслью, сложена для вас, о боги.
Приблизьтесь, наслаждаясь мыслью:
Ведь вы те, кто усиливает поклонение!

• मरुतः
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देवाः) कामना करते हुए (मरुतः) विद्वानो ! जिससे (एषः) यह (वः) तुम्हारा (नमस्वान्) सत्कारात्मक (हृदा) हृदयस्थ विचार से (तष्टः) विधान किया (स्तोमः) सत्कारात्मक स्तुति विषय (मनसा) मन से (धायि) धारण किया जाय (हि) उसी को (मनसा) मन से (जुषाणाः) सेवते हुए (यूयम्) तुम लोग (उप, आ, यात) समीप आओ और (नमसः) अन्नादि ऐश्वर्य की (इत्) ही (ईम्) सब ओर से (वृधासः) वृद्धि को प्राप्त वा उसको बढ़ानेवाले (स्थ) होओ ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जो धार्मिक विद्वानों के शील को स्वीकार करते हैं, वे प्रशंसित होते हैं ॥ २ ॥

अन्वय: हे देवा मरुतो येनैष नमस्वान् हृदा तष्टः स्तोमो मनसा धायि तं हि मनसा जुषाणाः सन्तो यूयमुपा यात नमस इदीं वृधासः स्थ ॥ २ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (एषः) (वः) युष्माकम् (स्तोमः) स्तुतिविषयः (मरुतः) विद्वांसः (नमस्वान्) सत्कारात्मकः (हृदा) हृदयस्थेन (तष्टः) (विहितः) (मनसा) अन्तःकरणेन (धायि) ध्रियेत (देवाः) कामयमानाः (उप) (ईम्) सर्वतः (आ) (यात) समन्तात्प्राप्नुत (मनसा) चित्तेन (जुषाणाः) सेवमानाः (यूयम्) (हि) किल (स्थ) भवथ। अत्रान्येषामपीति दीर्घः। (नमसः) अन्नाद्यैश्वर्यस्य (इत्) एव (वृधासः) वर्द्धमाना वर्द्धयितारो वा ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - ये धार्मिकाणां विदुषां शीलं स्वीकुर्वन्ति ते प्रशंसिता भवन्ति ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - जे धार्मिक विद्वानांचे शील अंगीकारतात ते प्रशंसनीय असतात. ॥ २ ॥

• देवता - मरुत्वानिन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स्तुता᳓सो नो मरु᳓तो मॄळयन्तु+
उत᳓ स्तुतो᳓ मघ᳓वा श᳓म्भविष्ठः
ऊर्ध्वा᳓ नः सन्तु कोमिया᳓ व᳓नानि
अ᳓हानि वि᳓श्वा मरुतो जिगीषा᳓

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mr̥ḷayantu ← √mr̥ḍ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

stutā́saḥ ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

maghávā ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śámbhaviṣṭhaḥ ← śámbhaviṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

stutáḥ ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

utá ← utá (invariable)

komyā́ ← komyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

santu ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ūrdhvā́ ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vánāni ← vána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

áhāni ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

jigīṣā́ ← jigīṣā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG, mood:DES}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

स्तु॒तासः॑ । नः॒ । म॒रुतः॑ । मृ॒ळ॒य॒न्तु॒ । उ॒त । स्तु॒तः । म॒घऽवा॑ । शम्ऽभ॑विष्ठः ।
ऊ॒र्ध्वा । नः॒ । स॒न्तु॒ । को॒म्या । वना॑नि । अहा॑नि । विश्वा॑ । म॒रु॒तः॒ । जि॒गी॒षा ॥

• stutāso ← stutāsaḥ ← stu
• [verb noun], nominative, plural
• “laud; praise; declare; stu.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• mṛﾱayantūta ← mṛḍayantu ← mṛḍay ← √mṛḍ
• [verb], plural, Present imperative
• “pardon.”

• mṛﾱayantūta ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• stuto ← stutaḥ ← stu
• [verb noun], nominative, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• maghavā ← maghavan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “big.”

• śambhaviṣṭhaḥ ← śambhaviṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine

• ūrdhvā ← ūrdhva
• [noun], nominative, plural, neuter
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• santu ← as
• [verb], plural, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• komyā ← komya
• [noun], nominative, plural, neuter

• vanāny ← vanāni ← vana
• [noun], nominative, plural, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• ahāni ← ahar
• [noun], accusative, plural, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• jigīṣā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “victory; triumph.”

ते मरुतः स्तुतासः स्तुताः सन्तः नः अस्मान् मृळयन्तु सुखयन्तु । उत अपि च मघवा । मघमिति धननाम । अस्मद्दातव्यबहुधनेन तद्वानिन्द्रः स्तुतः शंभविष्ठः सुखस्य भावयितृतमः सन् अस्मान् मृळयतु । किंच हे मरुतः नः अस्माकं जिगीषा ॥ जिगातेर्गतिकर्मणो जिगीषा ॥ जिगीषितव्यानि प्राप्तव्यानि उत्तरत्रानुभूयमानानि विश्वा सर्वाणि अहानि दिवसानि ऊर्ध्वा उन्नतान्युपर्युपरि श्रिया यशसा वा उत्कृष्टानि कोम्या काम्यानि स्पृहणीयानि वनानि सर्वैः संभजनीयानि सन्तु । जिगीषा जेतुमिष्टानि जेतव्यानि च सन्त्विति वा योज्यम् । एवं कृत्वा मरुत इन्द्रश्च सुखयन्त्वित्यर्थः ॥

English translation:

“May the Maruts, now hymned, bestow happiness upon us; may Maghavan, now glorified, be propitious to us; Maruts, may all the ensuing days that may be expected by us prove gratifying and full of enjoyment.”

Praised, let the Maruts have mercy on us, and praised, let the generous one [=Indra] (have mercy)!—he who is the greatest good luck.
Let our carved [?] wooden (cups) stand upright throughout all (our) days, o Maruts, in accordance with our desire to win.

The Maruts, praised by us, shall show us favour; Maghavan, lauded, shall be most propitious.
Maruts,, may all our days that are to follow be very pleasant, lovely and triumphant.

Gepriesen sollen die Marut uns verzeihen und gepriesen auch der gewogenste Gabenherr. Unsere glatten Holzgefäße sollen alle Tage aufrecht stehen, um den Sieg zu gewinnen, o Marut.

Uns seien hold die hochgerühmten Maruts, und der gepriesne segensreichste Indra; Uns mögen aufrecht stehn wie schöne Bäume nach unserm Wunsch, o Maruts, alle Tage.

Восхваленные, пусть Маруты помилуют нас,
А также восхваленный щедрый (Индра,) самый благодатный!
Пусть стоят прямо наши приготовленные деревянные сосуды
Все дни, о Маруты, чтобы мы победили!

• मरुतः
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुतः) बलवान् विद्वानो ! हम लोगों से (स्तुतासः) स्तुति किये हुए आप (नः) हमको (मृळयन्तु) सुखी करो (उत) और (स्तुतः) प्रशंसा को प्राप्त होता हुआ (मघवा) सत्कार करने योग्य पुरुष (शम्भविष्ठः) अतीव सुख की भावना करनेवाला हो। हे (मरुतः) शूरवीर जनो ! जैसे (नः) हमारे (विश्वा) समस्त (कोम्या) प्रशंसनीय (जिगीषा) जीतने और (वनानि) सेवने योग्य (अहानि) दिन (ऊर्ध्वा) उत्कृष्ट हैं वैसे तुम्हारे (सन्तु) हों ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि जिनमें जैसे गुण, कर्म, स्वभाव हों, उनकी वैसी ही प्रशंसा करें और प्रशंसा योग्य वे ही हों जो औरों की सुखोन्नति के लिये प्रयत्न करें और वे ही सेवने योग्य हों जो पापाचरण को छोड़ धार्मिक हों, वे प्रतिदिन विद्या और उत्तम शिक्षा की वृद्धि के अर्थ उद्योगी हों ॥ ३ ॥

अन्वय: हे मरुतोऽस्माभिः स्तुतासो भवन्तो नोऽस्मान् मृळयन्तु उतापि स्तुतस्सन्मघवा शम्भविष्ठोऽस्तु। हे मरुतो यथा नो विश्वा कोम्या जिगीषा वनान्यहान्यूर्ध्वा सन्ति तथा युष्माकमपि सन्तु ॥ ३ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (स्तुतासः) प्रशंसिता (नः) अस्मान् (मरुतः) बलिष्ठा विद्वांसः (मृळयन्तु) सुखयन्तु (उत) अपि (स्तुतः) प्रशंसां प्राप्तः (मघवा) पूजितुं योग्यः (शम्भविष्ठः) सुखस्यः भावयितृतमः (ऊर्ध्वा) उत्कृष्टानि (नः) अस्माकम् (सन्तु) (कोम्या) प्रशंसनीयानि (वनानि) भजनीयानि (अहानि) दिनानि (विश्वा) सर्वाणि (मरुतः) शूरवीराः (जिगीषा) जेतुमिष्टानि ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्येषु यादृशा गुणकर्मस्वभावास्स्युः तेषां तादृश्येव प्रशंसा कार्या त एव प्रशंसिता भवेयुर्येऽन्येषां सुखोन्नतये प्रयतेरन् त एव सेवनीयाः स्युर्य इह पापाचरणं विहाय धार्मिका भवेयुस्ते प्रतिदिनं विद्यासुशिक्षावृद्धय उद्योगिनः स्युः ॥ ३ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी ज्यांच्या अंगी जसे गुण, कर्म, स्वभाव असतात त्याची तशीच प्रशंसा करावी व जे प्रशंसनीय असतात ते इतरांच्या सुखोन्नतीसाठी प्रयत्न करतात व तेच स्वीकारणीय असतात. जे पापाचरण सोडून धार्मिक बनतात त्यांनी प्रत्येक दिवशी विद्या व सुशिक्षणाची वाढ करून उद्योगी बनावे. ॥ ३ ॥

• देवता - मरुत्वानिन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्मा᳓द् अहं᳓ तविषा᳓द् ई᳓षमाण
इ᳓न्द्राद् भिया᳓ मरुतो रे᳓जमानः
युष्म᳓भ्यं हव्या᳓ नि᳓शितानि आसन्
ता᳓नि आरे᳓ चकृमा मॄळ᳓ता+ नः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

asmā́t ← ayám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

ī́ṣamāṇaḥ ← √īṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED, mood:DES}

taviṣā́t ← taviṣá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

bhiyā́ ← bhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

índrāt ← índra- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

réjamānaḥ ← √rej- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

āsan ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

havyā́ ← havyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

níśitāni ← √śā- ~ śī- (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

yuṣmábhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

āré ← āré (invariable)

cakr̥ma ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

mr̥ḷáta ← √mr̥ḍ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tā́ni ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

अ॒स्मात् । अ॒हम् । त॒वि॒षात् । ईष॑माणः । इन्द्रा॑त् । भि॒या । म॒रु॒तः॒ । रेज॑मानः ।
यु॒ष्मभ्य॑म् । ह॒व्या । निऽशि॑तानि । आ॒स॒न् । तानि॑ । आ॒रे । च॒कृ॒म॒ । मृ॒ळत॑ । नः॒ ॥

• asmād ← asmāt ← idam
• [noun], ablative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ahaṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• taviṣād ← taviṣāt ← taviṣa
• [noun], ablative, singular, masculine
• “strong.”

• īṣamāṇa ← īṣamāṇaḥ ← īṣ
• [verb noun], nominative, singular

• indrād ← indrāt ← indra
• [noun], ablative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• bhiyā ← bhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “fear; bhī; alarm.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• rejamānaḥ ← rej
• [verb noun], nominative, singular
• “tremor; flicker.”

• yuṣmabhyaṃ ← yuṣmabhyam ← tvad
• [noun], dative, plural
• “you.”

• havyā ← havya
• [noun], nominative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• niśitāny ← niśitāni ← niśā ← √śā
• [verb noun], nominative, plural
• “sharpen.”

• āsan ← as
• [verb], plural, Imperfect
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• tāny ← tāni ← tad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• āre
• [adverb]
• “far.”

• cakṛmā ← kṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• mṛﾱatā ← mṛḍata ← mṛḍ
• [verb], plural, Present imperative
• “pardon.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

हे मरुतः शृणुत । अहम् अस्मात् प्रसिद्धात् तविषात् बलवतः इन्द्रात् तत्सकाशात् भिया भीत्या ईषमाणः पलायमानः पुरतः स्थातुमशक्तः तथा रेजमानः वेपमानश्चाभवम् । ततश्च किमायातमिति अत आह । यानि युष्मभ्यं हव्या हवींषि निशितानि संस्कृतानि आसन् तानि तान्येव आरे चकृम । दूरे कृतवन्तो वयमिन्द्रभयात् । अतः नः अस्मान् अनपराधिनः मृळत मृळयत सुखयत ॥

English translation:

“Maruts, through fear of that violent Indra, I fly, trembling, (from his presence); the oblations that had been prepared for you have been put away; nevertheless, have patience with us.”

(Then was) I retreating from this mighty one, Maruts, trembling from fear of Indra.
These oblations (of soma) were sharpened for you, but we have sent them away. Have mercy upon us!

I fled in terror from this mighty Indra, my body trembling in alarm, O Maruts.
Oblations meant for you had been made ready; these have we set aside: for this forgive us.

Vor diesem Starken zurückweichend, vor Indra aus Furcht zitternd, ihr Marut sage ich: Für euch waren die Opferspenden angespießt. Diese haben wir entfernt. Verzeihet uns!

Ich flieh’ aus Furcht vor diesem ungestümen erschreckt, o Maruts, zitternd vor dem Indra; Zur Stärkung waren Tränke euch bereitet, wir brauten fern von euch sie, seid uns gnädig.

Отступая перед этим могучим,
Трясясь от страха, о Маруты, перед Индрой, я (говорю:)
(Это) для вас были приправлены жертвы.
Мы убрали их. Помилуйте нас!

• मरुतः
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुतः) प्राण के समान सभासदो ! (अस्मात्) इस (तविषात्) अत्यन्त बलवान् से (ईषमाणः) ऐश्वर्य करता और (इन्द्रात्) परमैश्वर्यवान् सभा सेनापति से (भिया) सबके साथ (रेजमानः) कम्पता हुआ (अहम्) मैं यह निवेदन करता हूँ कि जो (युष्मभ्यम्) तुम्हारे लिये (हव्या) ग्रहण करने योग्य (निशितानि) शस्त्र-अस्त्र तीव्र (आसन्) हैं (तानि) उनको हम लोग (आरे) समीप (चकृम) करें और उनसे (नः) हम लोगों को तुम जैसे (मृळत) सुखी करो वैसे हम भी तुम लोगों को सुखी करें ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - जब किसी राजपुरुष से अन्यायपूर्वक पीड़ा को प्राप्त होता हुआ प्रजाजन सभा के बीच अपने दुःख का निवेदन करे तब उसके मन के कांटों को उपाड़ देवें अर्थात् उसके मन की शुद्ध भावना करा देवें जिससे राजपुरुष न्याय में वर्त्ते और प्रजाजन भी प्रसन्न हों, जितने स्त्री पुरुष हों सब शस्त्र का अभ्यास करें ॥ ४ ॥

अन्वय: हे मरुतोऽस्मात्तविषादीषमाण इन्द्राद्भिया रेजमानोऽहमिदं निवेदयामि। यानि युष्मभ्यं हव्या निशितान्यासंस्तानि वयमारे चकृम तैर्नोऽस्मान् यूयं यथा मृळत तथा वयमपि युष्मान् सुखयेम ॥ ४ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मात्) (अहम्) (तविषात्) बलिष्ठात् (ईषमाणः) ऐश्वर्यं कुर्वन्। अत्र बहुलं छन्दसीति शपो लुक्। (इन्द्रात्) परमैश्वर्यात् सभासेनेशात् (भिया) भयेन (मरुतः) प्राण इव प्रियाः सभासदः (रेजमानः) कम्पमानः (युष्मभ्यम्) (हव्या) आदातुमर्हाणि (निशितानि) तीव्राणि शस्त्रास्त्राणि (आसन्) सन्ति (तानि) (आरे) समीपे (चकृम) कुर्याम (मृळत) सुखयत। अत्रोभयत्राऽन्येषामपीति दीर्घः। (नः) अस्मान् ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - यदा कस्माच्चिद्राजपुरुषादन्यायेन पीड्यमानः प्रजाजनः सभायां स्वदुःखं निवेदयेत्तदा तस्य हृच्छल्यमुत्पाटयेत्। येन राजपुरुषा न्याये वर्त्तेरन्। प्रजाजनाश्च प्रीताः स्युः। यावन्तः स्त्रीपुरुषा भवेयुस्तावन्तः सर्वे शस्त्राभ्यासं कुर्युः ॥ ४ ॥

भावार्थभाषाः - एखाद्या राजपुरुषाने प्रजेवर अन्याय केल्यास त्या पीडाग्रस्त माणसाने सभेत आपले दुःख निवेदन करावे. तेव्हा त्याच्या मनातील शल्य काढून टाकावे. अर्थात त्याच्या मनाची भावना शुद्ध करावी. ज्यामुळे राजपुरुषाने न्यायाने वागावे व प्रजाही प्रसन्न व्हावी. जितके स्त्री-पुरुष असतील त्या सर्वांनी शस्त्रांचा अभ्यास करावा. ॥ ४ ॥

• देवता - मरुत्वानिन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ये᳓न मा᳓नासश् चित᳓यन्त उस्रा᳓
वि᳓उष्टिषु श᳓वसा श᳓श्वतीनाम्
स᳓ नो मरु᳓द्भिर् वृषभ श्र᳓वो धा
उग्र᳓ उग्रे᳓भि स्थ᳓विरः सहोदाः᳓

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
citáyante ← √cit- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mā́nāsaḥ ← mā́na- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

usrā́ḥ ← usrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

śáśvatīnām ← śáśvant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

śávasā ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vyùṣṭiṣu ← vyùṣṭi- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

dhāḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

marúdbhiḥ ← marút- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śrávaḥ ← śrávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vr̥ṣabha ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sahodā́ḥ ← sahodā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

stháviraḥ ← sthávira- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ugráḥ ← ugrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ugrébhiḥ ← ugrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

येन॑ । माना॑सः । चि॒तय॑न्ते । उ॒स्राः । विऽउ॑ष्टिषु । शव॑सा । शश्व॑तीनाम् ।
सः । नः॒ । म॒रुत्ऽभिः॑ । वृ॒ष॒भ॒ । श्रवः॑ । धाः॒ । उ॒ग्रः । उ॒ग्रेभिः॑ । स्थवि॑रः । स॒हः॒ऽदाः ॥

• yena ← yad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• mānāsaś ← mānāsaḥ ← māna
• [noun], nominative, plural, masculine
• “arrogance; honor; reverence; obedience; notion; conceit.”

• citayanta ← citayante ← citay ← √cit
• [verb], plural, Present indikative

• usrā ← usrāḥ ← usrā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “cow; dawn.”

• vyuṣṭiṣu ← vyuṣṭi
• [noun], locative, plural, feminine
• “dawn; happiness; consequence.”

• śavasā ← śavas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• śaśvatīnām ← śaśvat
• [noun], genitive, plural, feminine
• “all(a).”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• marudbhir ← marudbhiḥ ← marut
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• vṛṣabha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• śravo ← śravaḥ ← śravas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• dhā ← dhāḥ ← dhā
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• ugra ← ugraḥ ← ugra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• ugrebhi ← ugrebhiḥ ← ugra
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• sthaviraḥ ← sthavira
• [noun], nominative, singular, masculine
• “old; strong; hardy; firm; firm.”

• sahodāḥ ← sahaḥ ← sahas
• [noun], neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• sahodāḥ ← dāḥ ← dā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “giving.”

हे इन्द्र येन शवसा बलभूतेन त्वयानुगृहीताः मानासः मान्यास्त्वयाभिमानिताः वा उस्राः रश्मयः शश्वतीनां नित्यानां बह्वीनामुषसां व्युष्टिषु सतीषु प्रकाशेषु सत्सु चितयन्ते चेतयन्ते प्राणिनां स्वस्वव्यवहाराय प्रज्ञापयन्ति । ऐन्द्र्यां दिशि तेनैवानुगृहीता उषसो रश्मय उद्गच्छन्तीति प्रसिद्धम् । हे वृषभ वर्षितरिन्द्र सः तादृशस्त्वं मरुद्भिः सहितः श्रवो धाः सर्वत्र श्रूयमाणमन्नं धेहि स्थापय देहीत्यर्थः । कीदृशस्त्वम् । उग्रः उद्गूर्णबलः सहोदाः । पराभिभवसामर्थ्यं बलं सहः । तस्य दाता स्थविरः पुरातनः । कीदृशैर्मरुद्भिः। उग्रेभिः क्रूरबलैः । एवंमहानुभावः अन्नं देहि ॥

English translation:

“The rays of the ever-recurring mornings, favoured, Indra, by your vigour, confer consciousness as they shine; showerer of benefits, ancient (of days), bestower of strength, fierce, (and attended), by the fierce Maruts, grant us (abundant) food.”

(The fame) by which the sons of Māna will shine with power during the ruddy (dawns), at the dawning of the ever-constant (dawns)—
grant (that) fame to us, o bull!—You together with the Maruts, you the mighty one together with the mighty ones, you the enduring one giving strength.

By whom the Manas recognize the day-springs, by whose strength at the dawn of endless mornings,
Give us, thou Mighty, glory with Maruts. fierce with the fierce, the Strong who givest triumph.

Durch den die Mana´s mächtig bekannt werden, alle Morgen bei Anbruch all der vielen Morgenröten, den Ruhm bring uns, o Bulle, mit den Marut, du der Gewaltige mit den Gewaltigen, der Erstarkte, Übermacht verleihende!

Durch den die Māna’s früh am Morgen glänzen, mit Kraft im Licht der steten Morgenröthen, Du gib uns Ruhm, o Herrscher, mit den Maruts, mit starken stark, gewaltig, Sieg verleihend.

То, чем потомки Маны резко выделялись
(Все) утра, когда зажигались непрерывные (зори), –
Славу дай нам, о бык, вместе с Марутами,
Грозный вместе с грозными, твердый, дающий превосходство!

• मरुतः
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (येन) जिस (शवसा) बल से वर्त्तमान (शश्वतीनाम्) सनातन (व्युष्टिषु) नाना प्रकार की वस्तियों में (उस्राः) मूल राज्य में परम्परा से निवास करते हुए (मानासः) विचारवान् विद्वान् जन प्रजाजनों को (चितयन्ते) चैतन्य करते हैं। हे (वृषभ) सुखों की वर्षा करनेवाले सभापति ! (उग्रेभिः) तेजस्वी (मरुद्भिः) विद्वानों के साथ (उग्रः) तीव्रस्वभाव (स्थविरः) कृतज्ञ वृद्ध (सहोदाः) बल के देनेवाले होते हुए आप (श्रवः) अन्न आदि पदार्थ को (धाः) धारण कीजिये और (सः) सो आप (नः) हमारे राजा हूजिये ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - जहाँ सभा में मूल जड़ के अर्थात् निष्कलङ्क कुल परम्परा से उत्पन्न हुए और शास्त्रवेत्ता धार्मिक सभासद् सत्य न्याय करें और विद्या तथा अवस्था से वृद्ध सभापति भी हो वहाँ अन्याय का प्रवेश नहीं होता है ॥ ५ ॥

अन्वय: येन शवसा वर्त्तमाना शश्वतीनां व्युष्टिषूस्रा मानासो विद्वांसः प्रजाश्चितयन्ते। हे वृषभसभेशोग्रेभिर्मरुद्भिस्सहोग्रः स्थविरः सहोदाः संस्त्वं श्रवो धाः स नोऽस्माकं राजा भव ॥ ५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (येन) (मानासः) विचारवन्तः (चितयन्ते) संज्ञापयन्ति (उस्राः) मूलराज्ये परम्परया निवसन्तः (व्युष्टिषु) विविधासु वसतिषु (शवसा) बलेन (शश्वतीनाम्) सनातनीनाम् (सः) (नः) अस्माकम् (मरुद्भिः) विद्वद्भिः सह (वृषभ) सुखानां वर्षक (श्रवः) अन्नादिकम् (धाः) दध्याः। अत्राडभावः। (उग्रः) तीव्रस्वभावः (उग्रेभिः) तेजस्विभिः (स्थविरः) कृतज्ञो वृद्धः (सहोदाः) बलप्रदः ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - यत्र सभायां मौलाः शास्त्रविदो धार्मिका सभासदः सत्यं न्यायं कुर्युर्विद्यावयोवृद्धः सभेशश्च स्यात्तत्राऽन्यायस्य प्रवेशो न भवति ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - जेथे सभेत मूळ अर्थात निष्कलंक कुल परंपरेने उत्पन्न झालेले शास्त्रवेत्ते धार्मिक सभासद सत्य न्याय करणारे असतील व विद्या आणि अवस्थेमुळे सभापतीही वृद्ध असेल तेथे अन्यायाचा प्रवेश होत नाही.

• देवता - मरुत्वानिन्द्रः
• ऋषिः - अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुव᳓म् पाहि इन्द्र स᳓हीयसो नॄ᳓न्
भ᳓वा मरु᳓द्भिर् अ᳓वयातहेळाः
सुप्रकेते᳓भिः सासहि᳓र् द᳓धानो
विद्या᳓मेषं᳓ वृज᳓नं जीर᳓दानुम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nr̥̄́n ← nár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

pāhi ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sáhīyasaḥ ← sáhīyaṁs- (nominal stem)
{case:ABL, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ávayātaheḷāḥ ← ávayātaheḷas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bháva ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

marúdbhiḥ ← marút- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

dádhānaḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

sāsahíḥ ← sāsahí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

supraketébhiḥ ← supraketá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

iṣám ← iṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jīrádānum ← jīrádānu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vidyā́ma ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

vr̥jánam ← vr̥jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

त्वम् । पा॒हि॒ । इ॒न्द्र॒ । सही॑यसः । नॄन् । भव॑ । म॒रुत्ऽभिः॑ । अव॑यातऽहेळाः ।
सु॒ऽप्र॒के॒तेभिः॑ । स॒स॒हिः । दधा॑नः । वि॒द्याम॑ । इ॒षम् । वृ॒जन॑म् । जी॒रऽदा॑नुम् ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• pāhīndra ← pāhi ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• pāhīndra ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sahīyaso ← sahīyasaḥ ← sahīyas
• [noun], ablative, singular, masculine
• “mighty.”

• nṝn ← nṛ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• bhavā ← bhava ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• marudbhir ← marudbhiḥ ← marut
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• avayātaheﾱāḥ ← avayāta ← avayā ← √yā
• [verb noun]

• avayātaheﾱāḥ ← heﾱāḥ ← heḍas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wrath.”

• supraketebhiḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supraketebhiḥ ← praketebhiḥ ← praketa
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “sight; knowledge; appearance.”

• sāsahir ← sāsahiḥ ← sāsahi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “victorious.”

• dadhāno ← dadhānaḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• vidyāmeṣaṃ ← vidyāma ← vid
• [verb], plural, Present optative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• vidyāmeṣaṃ ← iṣam ← iṣa
• [noun], accusative, singular, masculine

• vṛjanaṃ ← vṛjanam ← vṛjana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “community; settlement.”

• jīradānum ← jīra
• [noun]
• “agile; quick; fast.”

• jīradānum ← dānum ← dānu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Dānu; dew; drop.”

हे इन्द्र त्वं पाहि रक्ष । कान् । सहीयसो नॄन् सहस्वितमान् त्वदनुग्रहेण अतिप्रवृद्धबलान् नेतॄन् मनुष्यानस्मान् मरुतो वा । किंच मरुद्भिः साकम् अस्मासु अवयातहेळ: भव । अपगतमन्युर्भव । मरुत्सु वा तथा भव । किंच सुप्रकेतेभिः शोभनप्रज्ञानैर्मरुद्भिः सह सासहिः शत्रूणामभिभविता सन् दधानः अस्मदभिमतस्य धारयिता भवेति शेषः । शिष्टो व्याख्यातः । ॥११॥

English translation:

“Do you, Indra, cherish the vigorous leaders (of the rains), be free from displeasure against the Maruts; overcoming (our) enemies along with the intelligent (Maruts), support us (so that) we may obtain food, strength, and long life.”

O Indra, protect your men from the stronger one [=Indra]. Be one whose anger with the Maruts is appeased,
establishing yourself as the strong one through (the Maruts) bearing their good signs. – May we know refreshment and a community
having lively waters.

Do thou, O Indra, guard the conquering Heroes, and rid thee of thy wrath against the Maruts,
With them, the wise, victorious and bestowing. May we find strengthening food in full abundance.

Schütze du, Indra die Männer vor dem Mächtigeren, laß dir von den Marut den Zorn abbitten, von ihnen, die von guter Vorbedeutung sind, zum Sieger gemacht. - Wir möchten einen gastlichen Opferbündler kennen lernen, der rasch schenkt.

Die Männer schirm, o Indra, vor dem stärkern, lass mit den Maruts deinen Zorn entschwinden, Du starker trinkend mit den Glanzdurchstrahlten, Gebt Labung uns und wasserreiche Fluren.

Защити ты, о Индра, мужей от более сильного (противника)!
Усмири свой гнев в отношении Марутов,
Прекрасных предвестников, (ты,) сделанный (ими) победителем!
Мы хотим найти щедрую общину, легко дарящую!

• मरुतः
• अगस्त्यो मैत्रावरुणिः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सभापति ! (त्वम्) आप (सुप्रकेतेभिः) सुन्दर उत्तम ज्ञानवान् (मरुद्भिः) प्राण के समान रक्षा करनेवाले विद्वानों के साथ (सहीयसः) अतीव बलयुक्त सहनेवाले (नॄन्) मनुष्यों की (पाहि) रक्षा कीजिये और (अवयातहेळाः) दूर हुआ अनादर अपकीर्त्तिभाव जिससे ऐसे (भव) हूजिये जैसे (इषम्) विद्या योग से उत्पन्न हुए बोध (वृजनम्) बल और (जीरदानुम्) जीवात्मा को (दधानः) धारण करते हुए (सासहिः) अतीव सहनशील होते हो वैसे हुए इसको हम लोग (विद्याम) जानें ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य क्रोधादि दोषरहित विद्या विज्ञान धर्म्मयुक्त क्षमावान् जन सज्जनों के साथ जो दण्ड देने योग्य नहीं हैं उनकी रक्षा करते और दण्ड देने योग्यों को दण्ड देते हैं, वे राजकर्मचारी होनेके योग्य हैं ॥ ६ ॥इस सूक्त में विद्वानों के कृत्य का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥यह एकसौ इकहत्तरवाँ सूक्त और ग्यारहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे इन्द्र त्वं सुप्रकेतेभिर्मरुद्भिः सहीयसो नॄन् पाहि। अवयातहेळा भव यथेषं वृजनं जीरदानुं दधानः सन् सासहिर्भवसि तथा भूत्वैतद्वयं विद्याम ॥ ६ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (पाहि) (इन्द्र) सभेश (सहीयसः) अतिशयेन बलयुक्तान् सोढॄन् (नॄन्) मनुष्यान् (भव) अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (मरुद्भिः) प्राण इव रक्षकैर्विद्वद्भिः (अवयातहेळाः) अवयातं दूरीभूतं हेळो यस्मात् सः (सुप्रकेतेभिः) शोभनः प्रकृष्टः केतो विज्ञानं येषान्ते (सासहिः) अतिशयेन सोढा (दधानः) धरन् (विद्याम) जानीयाम (इषम्) विद्यायोगजं बोधम् (वृजनम्) बलम् (जीरदानुम्) जीवात्मानम् ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या क्रोधादिदोषरहिता विद्याविज्ञानधर्मयुक्ताः क्षमावन्तः सज्जनैस्सह अदण्ड्यान् रक्षन्ति दण्ड्यान् दण्डयन्ति च ते राजकर्मचारिणो भवितुमर्हन्ति ॥ ६ ॥अत्र विद्वत्कृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥इति एकसप्तत्युत्तरं शततमं सूक्तमेकादशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे क्रोध इत्यादी दोषांनी रहित विद्या विज्ञान धर्मयुक्त, क्षमाशील, सज्जनांना दंड देत नाहीत व दंड देण्यायोग्यास दंड देतात, ते राजकर्मचारी बनण्यास योग्य असतात. ॥ ६ ॥